You are on page 1of 22
Cipriano C, Luckesi AVALIACAO DA APRENDIZAGEM ESCOLAR 12 edigao S | ©: CORTEZ NI € €DITORG sujeito. Infelizmente, os padrdes internalizados em fungao dos processos de avaliagao escolar tm sido quase todos negativos. + sociologicamente, a avaliagao da aprendizagem, utilizada de forma fetichizada, € bastante util para os processos de seletividade social. Se os procedimentos da avaliagao estivessem articulados com 0 processo de ensino-aprendizagem propria- mente dito, no haveria a possibilidade de dispor-se deles como se bem entende. Estariam articulados com os procedimentos de ensino € nao poderiam, por isso mesmo, conduzir ao atbittio, No caso, a sociedade € estruturada em classes e, portanto, de modo desigual; a avaliago da aprendizagem, entio, pode ser posta, sem a menor dificuldade, a favor do processo de seletividade, desde que utilizada independentemente da construgdo da prépria aprendizagem. No caso, a avaliag&o est4 muito mais articulada com a reprovagéo do que com a aprovagio e dai vem a sua contribuigao para a seletividade social, que j existe inde- pendente dela, A seletividade social j& esté posta: a avaliagao colabora com a correnteza, acrescentando mai Referéncias bil ograficas CHATEAU, J. Os grandes pedagogistas. S40 Paulo, Nacional, 1978. COMENIO. Diddtica magna. Lisboa, Calouste Goulbenkian, 1957. FRANCA, L. 0 método pedagégico dos jesuitas, Rio de Janeiro, Agir, sid. MARX, K. 0 capital. Rio de Janeiro, Ci ivro I, vol. 1, 1980. LUKACS, G. Histéria e consciéncia de classe. Porto, Publi- cages Escorpidéo, 1974 izagao Br 26 CAPITULO TI Avaliacgéo Educacional Escolar: para além do autoritarismo* Introdugao Em outros momentos jé tivemos oportunidade de mencionar © dar algum tratamento ao tema da presente discussio, que versa sobre a questo do autoritarismo na prética da avaliag0 educacional escolar e sua possfvel superacdo por vias intra-es- colares (Luckesi, 1984a © 1984b). Na presente ocasido, todavia, pretendemos ordenar ¢ sistematizar, de forma mais orginica e adequada, esta andlise e subseqiiente proposigao de um modo de agir que possa significar um avango para além dos limites dentro dos quais se encontra demarcada hoje a pratica da avaliagao educacional em sala de aula. Portanto, este trabalho versa sobre 4 avaliagdo escolar, especificamente. Desse delineamento inicial, emerge o objetivo principal deste estudo que sera desvendar a teia de fatos.e aspectos patentes € Iatentes que delimitam 0 fendmeno que analisamos e, em seguida, tentar mostrar um encaminhamento que possibilite uma transformagao de tal situagao. oe uonbasqns sopoyied sou ayroueotrosny wextuyap os onb uraoy] ap vosng 1a no) svotuguIe#ey seIBoRepad sy 19q sop 9 epeatid apepauidord ep oynuznsn op 2 rsmnbuos ep yur 10d ‘yeossad ogSezyeas-oyne ens re9snq ‘Tay EP apEprTEULIOy 1w09 opueuoD ‘aquaUIaEAY ‘OS10}S9 oL:dord nes 0 wOD ‘oaap apod (qer8qH owauresued op Jrusuepuny eHow eNNO yatpUr epeD ‘Tel B ayueiad apeproqty @ apeprenst op ua8TA [UI90$ Ofapout op oBSeULLOJSUEN y SEISIA WIOD up seLpuoronfoa soose se ureeeyOU anb [ex0q) (9 OP SargaLI SO a SIRAPE SO ‘so|HLINPUDIUD so ‘OILIEUD ON “Opumbpe viaey anb swer0s a sostmguosa sorsyyauaq so aepunjorde o muere’ eysta wa opuay “(pys ‘1aZ31[041) eIOpeAresuoD syuorovl 95-vseUIO) ‘wSURLY VM “6g/] 9P oIIOUNACW Oo 9 ‘raped ou ajuauresonOWA BrepeISUT as anb epsap “wig10d nay O19}9 Op 9 wz—IgoU vp sOIB9IIAKd so ENLOD eM] eU sorejndod sepeureo se enun as anb ura eprpaut vu ‘opstaose ap 2 suo> as"y ENS IO BUIPUOION|OAAL wIOy vISoNsng ¥ sontounpusarduo sop ogSeaynensa ep oproseu ‘iopmaiasuos }P19qyy JeID0s ofapour oUIOD opeaLTUApL Jas apod ‘oyURUINDTIOUOR ‘yen © ‘aymetrmiop [eID0s ofapour wn v aaos ‘z9A vns 10d ‘onb } ‘ayreuremop viBoSepad vum ap oftares v yyso ‘adaua8 ur epruioy ‘af vsooueny opSnjosoy vu uREUNURO ond 2 } Nel OU TeJOos wrateztpuorde wp ovsereAe y 7” jeuopeonp Av Ep vonyId & ered so3!o3epad sopxaqu0) os eos vonyid up onSeur -woysten ap oyteumnsM owtos oSeanpa ep ostousrptroua op de ‘ouSemIS wISop upfes ep sagSeompur. seumnsye sowrarey “oumnyp 10g “seropearastiog 9 setIPTHIOMME seroUgTE] Sens MeyRIOSAP opuriucr ‘sejoose ogSerear ap vonpid jeme ep viSojouamiousy v sourarest(eue ‘oiuauioU opines UMA ‘oRSeMLO;sHEN v wed 2 opsearastion v ered soatoSepad sojapout sop oxuap seio9s9 | | x Jeuororonpe opseryeae v sowarens “refny omtourtad wy ‘sopeurea -Hosip nos v “Soapnoasuoo sossed sgn uta p-0s-1oajoauasap oyfeqen ossou ‘ersoynpontt eimssay visa oseq sod opuedtoy, “TeID0s- oRSeurOystEN ap owsTUeDeHE OWOD oySeonpa v woo upednsoaid vfaysa 0 vpusquo anb wigoSeped vu 9p oStaros w 1u[o9s9 ovSeHeAL w Awoo[oo ‘auaUIEysodo ‘ap sour ‘fas no ‘oorofepad oyxqqo> ono wn eL-pns uessa9a ap soute) ‘ez% souresnooid enb o 9 anb snas sop oquourtdutos 0 sodoxd ered ‘ovSeonpa ep 2 9PEPAIO0S LP JOpeArestIO COLIQS! oOWTPUIUS UM ap Ostar9s v 3e[0989 [BUOIDeONpS ovSyyeAL wp vod [ERIE v OpUEIsy PUBIOME PULIOZ ap as-reysaytueus ovSerjeae ep eonpid e yep ‘TeID0s ojapour ‘assop enuem® » wid onpsseoou ojtaurala 3 ‘sousareA ow109 “ousserezomme O-"(G/61 “uoTESSee 7p naIpINOg Sp/s “ressNKpTY) ‘spepatoos ep ovSnpoadas 9 opSeAosuOO op OUStMEDou UN OWIOD ovdvanpa v agdnssaid onb ogsuaardutos ap oo1z99) ofapou! win 9p onuep vzteal os ofoy ayuemmopard sej0980 vonvId Y (0861 ‘W9X0"]) PIDs voNAd yp oysusarduio BU a, OWWeUpUsyts OW WOTeseop PUN voIpUT anb essa EINyso, Sennsa apeplAnE wan asso} vo as ouios fovsvonps ap 2 apopais0s| ‘|, P ODLGA) OfapoWUu UN BP OSIAIS D a9s5iHs9 Ob Dja as OWT! _ailouiaorostoau 2 vnugdut\=repSove-OREAPNONGeEp_ VAT EP wonpid jenie v oWSIaKa~as “slOy~enb-y opuass090 2 apod anh ( “speporsos wp eaHG) orSdasuos wu 2npus) “zon ens sod ‘enh “ogseonpo ep eotigm owSdaouoo vam anb op Zstwur vpeu anb ‘wiFoxepad vam ap obtatos w page oquOTIEy “InEsA_OpeMeFS opuas visa OBU TETOOSS onSeITEAT wp OIS|TTEKoe Tene © onb Giis9 9 ‘owisunpuayua sp vanosdsiad wssayy % sn “oySeonps9p"9-OpUnT ap ip ONS SUL ‘[umnFeouOD oIZeA UMN SOLU ORSeIIEAE @ AND somopuays “opom zeroueysunos9 se onb vongad ved 9 wuioa ead [Op Wisse opuTIsa ‘seUISoUE IS WA SUT] OBU a soreMr OBS, ‘ejnonsed wre “njoose wafezpuarde vp onsereav e 9 ‘Tero 9 “feuovonpe oBSereae ¥ onb ap sojuoIo souese wuodurt todord sourea inbe anb o s]uotuepenbopn ropuoesdaros exe Revolugio Francesa estiveram ¢ ainda esto a servigo desse modelo social. Conseqilentemente, a avaliagdo educacional em geral ¢ a da aprendizagem em especifico, contextualizadas dentro dessas pedagogias, es pelo mesmo entendimento tedrico-pratico da socied Simplificando, podemos dizer que 0 modelo servador da sociedade produziu trés pedagogias diferentes, mas relacionadas entre si e com um mesmo objetivo: conservar a sociedade na sua configuragio. A pedagogia tradicional, centrada no intelecto, na transmissfo de contetido e¢ na pessoa do professor; a pedagogia renovada ou escolanovista, centrada nos sentimentos, na espontaneidade da produgio do conheci € no educando com suas diferengas individuais; e, por a pedagogia -tecnicista, centrada na exacerbagio ‘éenicos de transmissio e apreensdo dos contetidos e no principio do rendimento; todas so tradugdes do modelo liberal conser- vador da nossa sociedade, tentando produzir, sem 0 eonseguir, a equalizagao social, pois hd a garantia de que todos si formalmente iguais (Saviani, 1983), A desejada e legalm: definida equalizagao social nfo pode ser atingida, porque o modelo social nao o permite. A equalizacdo social s6 poderia ocorrer num outro modelo social. Entao, as trés pedagogias anteriorménte citadas, movendo-se dentro deste modelo social conservador, nao poderiam propor nem exercitar tentativas para transcendé-lo. O modelo social conservador e suas pedagogias respectivas permitem € procedem renovagées internas a0 sis- tema, mas nio propdem e nem permitem propostas para su superagiio, 0 que, de certa forma, seria um contra-senso, Nes: perspectiva, os elementos dessas trés pedagogias pretendem garantit 0 sistema social na sua integridade, Daf decorrem as definigdes pedagégicas, ou seja, como deve se dar a relagao educador © educando, como deve ser executado 0 processo de ensino e de aprendizagem, como deve se proceder a avaliagao etc. Para traduzir as aspiragdes do modelo social, por meio da educagao, estabelece-se um ritual pedagégico, de contornos suficientemente definidos, de tal forma que a integridade do sistema permanega intocdvel (Cury, 1979). No seio e no contexto da prética social liberal conservadora, vem-se aspirando © ja se antevé uma ops%o por um outro 30 modelo social, em que a igualdade entre os seres humanos @ sua liberdade nfo se’mantivessem to somente 20 nivel da formalidade da lei, mas que se traduzissem em concretudes hist6ricas, Desse modo, um entendimento socializante da so- iedade foi-se formulando e uma nova pedagogia foi nascendo modelo social. Tentando traduzir este projeto histérica em pritica educacional, j& contamos, hoje, em nosso meio, edagogia denominada de libertadora, fundada © :p resentada pelo pensamento e pela pratica pedagdgica inspirada idades do professor Paulo Freire. Pedagogia esta marcada pela idéia de que a transformacao vird pela emancipagao das populares, que define-se pelo processo de conscien- a fora dos muros da escola; por isso lamentalmente & educagdo de adultos. Jé tizagao ct temos representada pelos anti-autoritétios e autogestiondrios e centrada idéia de que a escola deve ser um instrument de cons- a dos educandos; e, por tiltimo, tecentemente, esté se formulando em nosso meio a ida pedagogia dos contetides sociocult representada pelo grupo do professor Dermeval Saviani, centrada na idéia io de que a pratica educacional se imilagao dos contetidos de conheci- mentos sistematizados pela humanidade e na aquisigao de habilidades de assimilagao .e transformagio desses. conteidas, indo uma expresso do professor Paulo Freire, po- ir estes dois grupos de pedagogias entre aquelas 'm por objetivo a domesticagdo dos educandos s que pretendem a humanizagdo dos educandos lado, estariam as pedagogias lem a conservagio da sociedade e, por isso, propéem m a adap s possa Ser sujeito desse processo 10 objeto de ajustamento. O primeiro grupo de pedagogias esta preocupado com a reprodugio e conservagio da sociedade ©, 0 segundo, voltado para as perspectivas e possibilidades de 31 ee uroBezipuarde ep oses 0 9 owloa ‘osseooid wn ap 88 opuenb opstoap op epeuios eum ‘9 ‘operear o3alqgo 0, ‘augos og5isod ap epeuio) eumn ajuaureLoyeBtago voysuais anb o JOIO}IPUI-OBU,, BP OWoUwUOLOISOd um KOOquIAs=p ‘rUISOLLL soo ens Jod ‘ropa ap owouMeafal o ‘eles nC ‘opsivap powo! vuln ¥ zapuod opsereAv v ‘eBn] omaoID) WI] AIB}LUL OTYJDOIIEZ Op 9 OWWOUTIZdqUOD op sooysoedso 80 reulo} osioaid 9 ‘ose> 0 weg “aytaurepenbspe COTE OMFIOFIET OP OyUaHLLSSyUOS o WIDIap 219 28 aque e ‘A onb opuwonpe op sieio0s seINpucs opuvarasqo yies EL ucoqeus op weSez;puaide v 1eipeae ‘o[duttaxa sod ‘opuajaid 9g jeAv 198 & oyalgo 0 wunsap as anb v apeprfeuty vp prapuadep ‘ola ap ozsnt 0 opouepuny onb Sop oxsapas e routajwapraa ‘gy ‘o7sAf O unerOFID onb oyefgo Op , ‘oyalgo op eperadsa awoureanaya opepyenb eum & waUNEs|A! o ‘oweNOg (ovSerfeae vp orfq0 op) apypyas vp sasumiajas saiaj20109 seq woo zey os ojuoutes int asso ‘meBn] opundas wy ossaooid wn 9p o no odngyoid owoo ‘jeapt ogStutjop ep ranso omeistp stew ound ongwysnes sousur 2 ‘oprosjaqeisa Jeapr op seutxorde sipur oywenb ovgreyses stew owe pres opereAL o1iqo © ‘ovlgo op ,sesisy, saoSeorwarep seu puny os onb wou) -sfx9 9p ozsal op osiontp oyueuod ‘soproafaquise-gid sougiio red v ‘o19Igo opep um argos eaneenb ovseunye vum a4 UP sofuvnafed soQSuIsefimou 2190s 10;0A ap oj; nf um 9 opSoypan e anb vndnso ‘srenuew sou epenuort ‘vpenbepe umuoo sre opSiuyep y -o[-puuosuen eid no ov vied ‘oulseut op opfadser v opSisod ep epewoy vuin Guy onb soyey ‘opeyfenv orefgo op opeprenb up oyrauezinte yj BUIN OWLOD EpEZtra}oNIe J0s apod ovdureAL y use 10]NE Op oKSEqIaIEXA 9 oRSursayULLE Joos [euO|IINP ouseyEAL Up woRDAd yom y_/ ze RSB2G_ 0 OONPIP OMA] © 2190 pe SHU weziuGoUE 28 sa9sENoSIp sEAING “Ex6I “EDI uo epemuooUe 195 ‘pod eatlojoapt spurSadoid ep opsonb » asqos ovfeuzoyay shaq eu “y | oyrauyendr ‘souewuny $298 So sopo) ap ‘oueumny 198 Op Jonny @ opepe1sos ep ovSewoJsuEN e uO epednooaid vfasa anb wifogeped ruin ap oStAias v 2 vonpIoomep 32s ap pra ‘opSeuus0ysus y ejay’ reIs9 opuaranb ‘9 eiopensesuoa vioSepad ‘eum op 051395 v opuLyse wAPLOIME y1Os 1ejo9s9 wo8ezIpuaIde vp opdoyean x anb rwo\quap: ap spepmunodo souore “efes . jap SoUNA onb soyuewtafa sossa wUOD Uta OBIeAS andes ¥ sowarejuasaide anb sowuaunpuayua 2 sastpae sy “RIOPEUT|AIOSIP ORSTLBISa ev opU 2 oyNoUNIOsaI9 0 © oSuwAe O FISIA WO opto) ‘oRSeMMNS BP oansoueIp ap i uin oul1o9 28-reisayIUeur prOAap [euorSeoNpD OBSEIEAR F oproquoa assay “(epg6i ‘¥INT €L61 IBeid) soosela op apuplooidisas v 9 vuouoe v aeisinbuos as ope as prep as 4 ovu anb owy ‘aprprendt voyrudts ossy “sopor ap eongioourap ovSedionred v oB1x9 Jw1908 ofapour oAou o stod ‘opueanpa op joquise oF 2 ourstaey0MNe op oRSeradns 9p os1p oWaut 3 “pio yeuorowonpa ‘lgfoap! epuededord ap sepeprepom suszaarp sep 90 ‘ep BIB} ‘YOpeATasuOD eoasa oRSeyPav vp voneid y wjoose taBeztpuarde vp oeSeteae ap 9 jeuoIeonpo Av op SoIaI9Rp seonyId seNp WoBrKa ‘somepuodsos100 sojapour stop sojad sopezrerouxjsumanta. ‘seido#eped Ini stop sassqq “(PR61 ‘oouRGrT) [eros oBSeuNOysUEN ojepout op onuep B no contexto desses trés elementos que compéem a compreensdo constitutiva da avaliagao que, na prética escolar, se pode dar, ¢ normaimente se dé, o arbiteério da autoridade pedagégica, ou, melhor dizendo, um dos arbitrérios da autoridade pedagégica. Qualquer um dos trés elementos pode ser perpassado pela posi¢ao autoritéria. Porém, a nosso ver, a tomada de decisio € 0 componente da avaliagao que coloca mais poder a mio do professor. Do atbitrério da tomada de decisio decorrem ¢ se relacionam arbitrérios menores, mas nao menos significativos A atual pritica da avaliacfo escolar estipulou como fungao do ato de avaliar a classificago e nfo 0 diagnédstico, como deveria ser Constitutivamente. Ou seja, o julgamento de valor, gue feria a fungio de possibilitar uma nova tomada de decisio sobre 0 objeto avaliado, passa a ter a funcio estética de classificar um objeto ou um ser humano histérico num padizio definitivamente determinado. Do ponto de vista da aprendizagem escolar, poderd ser definitivamente classificado como inferior, médio ou superior. ClassificagSes essas que so registradas & podem ser transformadas em miimeros e, por isso, adquirem a ossibilidade de serem somadas e divididas em médias. Sera qne 0 inferior nfo pode atingir © nivel médio on superior? Todos os educadores sabem que isso é possivel, até mesmo defendem a idéia do crescimento, Todavia, parece que todos preferem que isto nfo ocorra, uma vez que optam por, defi- nitivamente, deixar os alunos com as notas obtidas, “como forma de “castigo” pelo seu desempenho possivelmente inade- quado, Vejamos como isso se dé. Trabalha-se uma unidade de estudo, faz-se uma verificagdo do aprendido, atribuem-se con- ceitos ou notas aos resultados (manifestagdo supostamente re- Jevante do aprendido) que, em si, devem simbolizar 0 valor do aprendizado do educando e encerra-se af o ato de avaliar. O simbolo que expressa 0 valor atribufdo pelo professor a0 aprendido € registrado e, definitivamente, 0 educando perma- necerd nesta situacao. Dessa forma, 0 ato de avaliar nao serve como pausa para pensar a prdtica e retornar ela; mas sim como um meio de julgar a prética e torné-la estratificada, De fato, 0 momento de avaliagio deveria ser um “momento de folego” na escalada, 34 para, em seguida, ocorrer @ retomada da marcha de forma mais adequada, e nunca um ponto definitive de chegad: especialmente quando 0 objeto da aco avaliativa 6 dinamico % como, no casa, a aprendizagem. Com a fungéo classificatoria, a avaliagéo no auxilia em nada 0 avango e o crescimento. Somente com uma‘ funcdo diagnéstica ela pode servir para essa finalidade, Com a fungao classificat6ria, a avaliago constitui-se num instrumento estitico € frenador do processo de erescimento; com a fungiio diagnéstica, ao contrdrio, ela constitui-se mum momento dialético do processo de avancar no desenvolvimento da ago, do crescimento para a autonomia, do crescimento para a competéncia etc. Como diagnéstica, ela sera um momento ico de “senso” do estégio em que se estd e de sua distincia em relago 2 perspectiva que est colocada como ponto a ser atingido A frente. A funcao classificatéria subteai da pritica da avaliagao aguilo que Ihe é constitutivo: a obri- gatoriedade da tomada de decisio quanto A agio, quando ela esté avaliando uma ago. x Na pritica pedag6gica, 2 transformagéo da fungao da avaliagdo de diagnéstica em classificatéria foi péssima. O educando como sujeito humane é histérico; contado, julgado € classificadlo, ele ficaré, para o resto da vida, do ponto de vista do modelo escolar vigente, estigmatizado, pois as anotagSes € registros permanecertio, em definitivo, nos arquivos e nos histéricos escolares, que se transformam em documentos le- galmente definidos. Aprofundando um pouco a descrigfo da fenomenologia da avaliagao da aprendizagem escolar, poderemos perceber que esse fato se revela com maior forga no proceso de obtengo de médias de aprovagiio ou médias de reprovagiio. No final de uma unidade de ensino, por exemplo, um aluno foi clas- « sificado em inferior. Nao se faz nada para que ele saia dessa situagdo, o que equivale a ele estar definitivamente classificado. Mas, vamos supor que um professor seja “democritico” entio, se diz que ele “dé uma nova oportinidade a0 aluno” ara que se recupere. Faz-se uma nova avaliagdo da aprendi- zagem, apés um perfodo de estudo. E vamos supor, ainda, que 35 Le op vSuepnur vp 2 opvautoafaqeiss op enymqie epepriqrssod ¥ sourenuooua ‘,s072a ap ozsnf,, aywaucdutos ov ojuenty “vorSojo1uo ogSimmsuos ens eu ‘zon wun syour ‘epeziisiousmasap 9 oRSeITeAR w ‘aIusUIAITOpIAD “wISsE i sopeurdrostp rpod op omyaroxa o wrayutrad nb sopep rod ajtra8ia JeID0s vararsis op a sossayord op owsuMLOMNE ojad sopminsqns ous ‘oSeleae wt ‘iojeA ap oznf op opSeanalgo v tetremraysns anb ‘saiueaayar sopep sO -,sansaut sop sees, aurauraqueystio> soumano anb sasesy ogg -auerp sod unsse sopeurjdiosipur so sopor reqnuzap,, vxed sasay so urease opeidaxdsap so xeBod, exed sagysonb se arms ‘say .seyjipeune,, se waoerede ‘opiug “urefos onb sorb ras oq “soqeaararn oquoureuayd se oussour 9v ‘sepets “A stew sv seinptios sayj-opurBna ‘sounye so sezxjnsoy vied ougiome sossajord op sop seu omteumnsut wn oBSeypAL up wSey a onb ayuuod apepatoos vp wiopesrssucs vues y corfgqoaisd opeysa nas op 2 aossayoxd op jeossad omniqre op gpuiadop ea eoty a|UEAd|ALT Op no ByueAdfo1 op ovsiUyap [as nO -sossajord op Youny ap opeisa op opuapuadap eieAY LH ,SoURADIOL,, Os-UELLIOY “IOTeA ap ojteures|n! o reysojtueur aaap 98 stenb sop anred e ,sajmeasfan Sopep,, SO sindos v soumuosaide stenb sep seuundye ‘sagSesayiueut se(dyigiar ap orour sod opSymis vssop o1apangin 0 wordum sarossajord so ‘sounye so suoWeAnrUTyap OUTSSID ap mupaysvo-xo ower op sa1oyuag “orsuqiooexa ns ¥ OUlsour optieBayo ‘owIsHEILOMNE ap saIuEIStIOD s9oSusozIU Hu WaLIOI9p JeC| “Eploajaquse auoweIOos apepranreuLIOU ep onuap sopueonpa-sounpe so wipenbuo ‘ewaysis o opueyasordas ‘rossayord 0 “erase opSeNeAR BIA ‘topod op osn o wo” sopmundiosip jaded 0 :10pearasuos-[e1sqr] [er90s ofapour o ved oanwoqguais 9 onb ‘ooiseq jaded oxno' umn ‘rossayord op sogut sett ‘equadurasap opSetpeae & ‘onSuny ap eSuepnu essap anted yy ‘Teros ovSinqinsip e mursse ‘os-wg}UePY FoqUS Op Soreu! Sop oRSEAd E NO OEdeMdEIsa v soNNO v ‘ages ou ojweuepungosde 2 ossaoe 0 sun ¥ opttenpiqissod ‘2770982 yeni ojd warssed anb so sopor 2p oqusunazoauasap op loprtraxy 2 oupO INE CWOUMNSUT Wn ‘opoUL assap ‘as-vUI0) vLIOWoeIsseID OUIOD UpRUIMsse Ie{O989 [eUoIovoNpa ovdeHEAL Y 9 jwioos odeuojsuen & vmxne opt ‘opuas untsse ‘a ‘seossad sep [0s ogSinqinsip eu oRSeaytpou eumyen vodosd ovw oo(oSepad emu o “efas ng “soxde souau urosaueutrod ‘esta ‘ap oquod ouisau op ‘soxde souaur so 9 soide stem ap opdemis ur wrasoueunad ‘sawpr20s ‘sorde siBu SO. “apepaisos ep BISIA ap oO op sienptaipUt seSuarayIp se snMere ered sorout = 80 aS-teHUODHD ootEgISIy OTe!9UOD OW ‘sopoy vIed opepenst uaze8 Yo v op swsadly “apepsisos vp Jopearasuo> fex9qt| ojppour o srznpen ‘opseneae vlad ‘ap ruuoy w gf "souUHT suas sop ontap owsaut ‘naiSo3epad vorgid v woo epesayfe 19s apod ‘oyu seossad sep [eros opSinginsip v stod ‘yisa owes eoaueur ~sod ypmngap apeporoos v ‘optas missy “jeItLON pravoueuured ‘jeunou wu ‘vonsneysa eaino y , OB198 ,SOHzU,, 4,80 9 SOIPZIL OLIAS ,SOIPEUL, SO sO Teuly nas ou ‘sagSisod seiusaut seu ograsoueuniad woBezipuaide ap ossaoord wun ap olnjuF ou ,sazorroytm .suo4,, sopwsapistioo ovs onb so :seossad sep [eto0s opsmnqunistp & *znpordas anb ‘oorp8epad ofapour anu oprznpen ‘feIo0s ofapow tun znpen sossajoxd 0 anb ap o7ey ou as-enuooua ‘sou-20ar -ed ‘opSvaydxe y {vevourpeut ‘oviua ‘onb 10g {soutapuodsar 100 9 staanrdivoa sojoquils wa vpensi#a1 ‘oo1oSepad peru op seifas se opunfias ‘19s vuaAap ove wiougiaduioa [anjssod y {oyuadarosap nas op 20j¥a faAjssod op, oxiege of-oyssejo onb tod ‘ovjugy coperapisuoa Jas uusse enoAap ovu ‘woSezpucsde epenbape sieui 2 ioyfou vin noysajrueut opteonpa o as anb jag ‘seoxeljar vitosns wyLOSep awoUNOHOWE apsenIs y “jeuororonpa vonpid ep orfadsar v souyyyoye 9 soon -gisa sowusurenorrsod ap mrd 2 opueonpe op oyteuspenbuo © seu ‘1ona\sod © Wot oxodwosap op soveIUe JoJeA Oo Wot vjadar ovu ‘epngo untsse ‘eIpgu y ~1oUD\sod ep ojaWexteqo1 © uiGixo onb eproopsqeiss aisweUeUOME 9 vxIG OM LO Jouawe Y “roWantTe oBSeatRSsE|D v OptAap OYytiadutosop op jeMTe [PAJU Ras Op Oxteqe OpRDIFISSe[a 10y 9 nadjoautasap as ‘nodsaI0 ‘opteanpa 0 “219 “Torraysod op 9 sorrayue oNradurasop op DIppU e au-auese8 seu ‘oysoduasop oAot op 10[BA o syuBIe# ay] OBL .OBNSLD op VULIOY,, qos “ossajoId 0 ‘naosa19 anb opesisuoUL “ep 1a) ‘oud “oyjaur urasezprade vain opeysaptireur 10) ‘opteanpa 0 op sesady “(oW0) g s07RA 0 ‘,to1adns,, ojtsouoa ov 9 (onenb) ong JOTPA o ,OFTANIN,, oFO9HO9 OB as-IngENe fopdtraauos zog \,101radns,, wo opeoyisseyo efas wzo#e ounle 0 critérios de julgamento, a partir de determinados interesses. Por exemplo, pode-se rediizir 0 padrlio de exigéncia, se se deseja facilitar a aprovagao de alguém; ao contrério, pode-se clevar 0 padréo de, exigéncia se se deseja reprovar alguém. Isso, normalmente, nfo é feito previamente; ocorre na medida em que se julgam os resultados dos testes. Em ambos os ccasos, no ocorre uma posigo de objetividade® na avaliagio, “segundo a qual o educador, previamente, estabeleceria niveis | necessérios a serem atendidos pelo educando, tomando por | base o nivel de escolaridade, de maturag#o do educando, os \pré-requisitos da disciplina, as habilidades necessérias etc. Esse arbitrério, no que se refere a0 aspecto do jul pode ser exacerbado a niveis indescritiveis, devido A inexist de instncia pedagdgica ou legal que possa coibir posstveis abusos, © julgamento de um professor, em sala de aula, sobre os possiveis resultados de aprendizagem de um educando, é praticamente inapelével, pois o expediente de “revisto de prova”, quando é praticado, dificilmente dé ganho de causa ao aluno, O chamado “Conselho de classe”, quando bem praticado, é a excego que confirma a regra. Ou seja, 0 expediente foi criado para minorar © exereicio do arbitrério por parte do professor. Ainda outras manifestagdes do papel autoritério da ava- liagdo no modelo domesticador da educacao podem ser levan- tadas, A comunicacdo do que se pede num teste pode nao ser clara, mas 0 professor, com sua autoridade, sempre tendera a dizer que ele tem razio © 0 aluno no sabia, por isso, nao deu a resposta, Nao poderia ser porque no entenden o que se pediu? A ambigitidade do que se solicita num teste pode revelar mal a expectativa do professor e, deste modo, a resposta do aluno poderé ser considerada inadequada, por nao estar aparentemente capacitado para ela. No entanto, 0 aluno poderia estar capacitado © 6 nfo manifeston © desempenho esperado por ter sido imposs{vel entender 0 que se queria. Entio, 0 professor, autoritariamente, decide que a comunicagao estava bem-feita ¢ 0 aluno deve ser classificado como incompetente. 2. Sobre a questio de um ssimento, ver Demo, 1981, esp Vazquez, 1978. ene os cinco primeiros eapitulos. Ver também 38 A titulo de exemplo, citamos um item de teste de ma- temética apresentado a uma crianga de 9 anos, fazendo a 2* série do 1° Gran, Enquanto escreviamos este texto, chegou-nos as_mios-um teste de IV Unidade do ano letivo em curso (1984), jj respondido pelo aluno e corrigido pela professora, Analisando-o, deparamos com a questo que se segue, acrescida da resposta do aluno e da corregiio da professora’, Questo: Indique as fragSes correspondentes Resposta do alono: a) 2/8; b) 1/3; c) 1/2; d) 2/4 Corregao da professora: 4) 6/8; b) 2/3; ©) U2; ) 24 Sobre essa questo. ambigua, a professora decidiu arbi- trariamente pelo entendimento da questio como supostamente ela tinba formulado. A questo niio informa que parte do todo deve ser tomada para formar o numerador da questo: se as partes hachuradas ou as no-hachuradas. O aluno tomou as ndo-hachuradas e, por isso, deu as seguintes respostas: 2/8, 3. Refiro-me aqui a um teste de matemitiea 20 qual foi submetide men filho de 9 anos, nom colégio na cidade de Salvador, Ba, 39 lp ‘epuiasut yysa yenb ou oonpad-oouge odio owseur op ofeuig ou epefoIaxa 9 wystA Opuos senUUOS as wULIO} ens sepnu propod ove ‘feos ojgpou wn op vaneuasardar 9 “zon vas rod ‘onb erSofepad wun 9p sompen omaumnnsut o1409 ‘rejoose [euoIoeonpa opSeIeAR Y “o}uaUIEqUTUMDUO osse ayruNtad ‘onb eifoepad ruin ap a qeIs0s ojapour win ap ofoq ou sscouvunied v-opuszyy ‘opdeyfeae ep Sou SO rEULO}SUEN ap prtiqissod yy oBN| “znpeni o anb eioSepad v wioo 9 apepaioos ap ofepout o wos seduror eyodut ‘orxa} asap ozSnponut vu SOUIUUO|SURLL OUIOD ‘SeSIOD ep OpeIsa 88a MOD JaduuOs PIE owispieyrome op urdessedenqn ap vysodosd ewn :ogsezuemny v vavd vioupad yum op o1xoH09 ou [eUOPEINpD oLSETEAY cwsiEoine op “efos no ‘epeqiasexa pepuoine ep uysssoat opSeyEAe w ‘om vied ‘seIpeonsous -op serfoRepad sep o9xa}u09 ot ‘epepara0s wp opSvaostioa a ovSnpo.dar ep sopetpau owstuesout ap aazas se[o9sa feuorovonpa onSeyear v ‘epforoxa opuas urea ottios wUMOY vq "wn wpED 9p ojuismntosaro ep jenprarpur engIsiY ep sopemT|drostp oqwownn, “SUE Wo PULIO}SUEN 28 CONZIeIP owuoWNNSH aq “oyHaLUTOsaLD nas © opurpadutt ‘opuvonpa o auido o apepno;ne v vqzooexe jo ‘eopedrasuos auaurepeytuttfap apeparaos wun ap sagsendse mnpen anb eroZepad vam ap ofoq ou meso ap oduny wy ‘OALMINSHOD opeayUBls nas o aprad 1ejOosa oeSerEAR up vanpId ¥ ‘opursipeue sours anb ‘sa0Seysoptueur sesso sepor 10q ooo Seped jemu op onusp zeBysvo no senor op owenp op soso so vyted ‘mnbe ‘opSereav y -,,sopuonbyew,, 2 sojainbaut so spofas > smupsdar @ ,sopuienb S0,, 1eperde ‘apod ‘osst woo tssquot -oduto> reaoxdas 9 sattradiuroout reacide apod ‘osst ios “onb sassayoud op wuyioIne vueS v a[BA “LpeiapIsuodsap 9 je vioUgiad “woo y “soiwod sess}ax no x9pa0uoo ‘Sopep sop vrottgnaTay HOS 2 otagid ongyo wes ‘anaureordurjo ‘aptoap ayq -[vj0) 9 mbe sossajord. op oLiqre Q “ounye op (oye0u0a) vjou vp ,,cquod un seams, ap no stew e oyod um sopaouod, ap soius1p adya 50 Jeprooar epure sourspod ‘aarqury ap om Wy op jORSIOAN] ang “sejo2s9 WapIo Ep sauTENp staayssod wasrray ‘anb sajanbep eiaqea e aigos wioy sonbjenb v se0sep apod anb vropeseaure epedsa ap jaded o mumnsse v vssed ‘opdeyroqy ap oqwoumnsur aq{ “opous oad sounye so ninjdiosip 2 eSvaue anb ojmommsaL win ss v, essed oBSeHeAR v ‘ojuaMIosexD 0 wed oorsouSerp ap oyatunnstt acy “seu sestoo sezmno 9 steoKyIp sreUt sajsa1 ap amied & ‘opSerear ep sopey[nsar sou seiougnbesuos JayOs ovsopod ,vjooss ep BOOS Wolo v sue} e WoITA 38,, anb ‘sjuouisard ‘sopnzaape avs sounye $0 ‘sezoa se ‘no sounje um ap oxSvaoade ap sopeprtqissod se mznpoz pxopod anb ‘ofedurgjar asa win wos vpeByseo auoueyeIpoUN 9 ‘soz0A god ‘yjne op ep PUL, Op apmrye eu “eprsursyur fas v[me 9p Sefes sep no vjoasa wp ,Jero0s WiopI0, B oseo BSeTBAR EP OIDIPEIaA O a J9pod o Woo souNfe so seSeoure 2p aqustpadxo o zezyyn ‘wjoas9 orem ou “uinuos vopad wun ‘sim}o0s spmpuoa ap sopouydiosip owwsnmesout we ovSeuts0y “suvay Uns v9 JuJO9S9 ORdEEAL LP -CHMITOTTE-osn ong y—~ ‘oot -p8epod ouisteysoyne op opSeqrasexe v o opdeysastueur v vied seu v oyrownasur win 40s prapod ‘opSerpeae ap ossea01d ou ‘opseorunuioo fea as oWO jopmue je xiqioid ysopod onb BIOUpISMT B JEN) Zosst BSRY OR and rossayoud ov yup wonb ‘vypeuAe vu vivo asa onb eed ‘ony o xpunzuos apuoyaid ‘endjqure opSeoqunitos wun ap osu sod ‘iossajoxd 0 onb io ‘— woysixe soja onb sowaqes 2 — ossa anb saxes sear soses ureisixo onb yaatssod 3 ‘opmuo;y zepexodse apepriqey va o1aumDaquOD o wIgIEP OpuENpa o anb aNMUpE 9 O19 0 revaytozar ogt anb 10d ‘ogwug “eavfosap anb o svorunwos wo sossajoid op oyed 10d oz1(sap win opraxy 10) apod ‘oseo oN ‘Sony Sop wyfona2 ye oUIsOUL apisep aonb ‘oo1ZoReped sopod op ovérdinsn vp auooap osst 4ia4 ossou y jovsonb ep zrer ead opeuasaide oyounpugus op anred v ‘sepeynoaxa ayuamrejanios ureamso sagdwiodo se os “sossajosd op ounjgre o t2efeaard aAop anb sod ‘opbennis wssoyy HIE “bil ‘EZ ‘$19 OE mIsodsax wns 9 sepeinyoey soned se ‘por op opSeiy owes nowioy onbiod ‘epenbapem wysodsa: wsso nodiaf ‘nipayin-xa oyanp nas ou ‘e1ossajord W “p/Z “Zit “E/T Para que a avaliagio educacional escolar assuma o seu verdadeito papel de instramento dialético de diagnéstico par © crescimento, teré de se situer e estar a servico de u pedagogia que esteja preocupada com a transformagio social © no com a sua conservacdo. A aValiago deixard de ser autoritéria se 0 modelo social e a concepeio teérico-pritica da educagdo também nao forem autoritétios. Se as aspiragdes socializantes da humanidade se tradwzem num modelo socia- lizante e democratico, a pedagogia ¢ a avaliagdo em seu in também se transformaro na perspectiva de encaminhamentos democréticos Seria um contra-senso que um modelo social ¢ um modelo pedagégico autoritirios ¢ conservadores tivessem no seu amago uma pritica de avaliagéo democrética. Isso néio quer dizer que Ro seio da sociedade conservadora e no contexto de um: Pedagogia autorititia no surjam os elementos cont antagénicos que vao possibilitar a sua transformacio. Para tanto, 0 educador que estiver afeito a dar um novo encaminhamento para a prética da avaliagdo escolar devera estar preocupado em redefinir ou em definir propriamente os mos de sua acho pedagégica, pois ela nao é neutra, como fodes nés sabemos. Ela se insere num contexto maior € es @ servigo dele. Entio, 0 primeira passo que nos parece fu damental para redizecionar os caminhos da prética da avaliag € assumir um posicionamento pedagégico claro © explicito Claro e explicito de tal modo que possa orientar diutuenamente @ pritica pedagégica, no planejamento, na execugdo © na avaliagao. Decorrente dese, um segundo ponto fundamental a ser levado em consideragao como proposta de ago é a conversiio de cada um de nés, professor, educador, para novos ramos da pritica educacional. Conversdo, aqui, quer dizer conscientizagio € pritica desta conscientizagao, Nao basta saber que “deve ser assim"; € preciso fazer com que as coisas “scjam assim”. A converséo implica o entendimento novo da situagio e dos rumos a seguir e de sua tradugo na pritica diftia, Entio, niio basta entender que é necesséria uma nova pedagogia nem-basta entender que € necesséria mudanga nos rimos da prética da 42 -se fundamental que, na medida mesma em q 4 processar estes novos entendimentos, noves formas de conduta sejam manifestagdes desses acontecimentos. Hé muito tempo se vem demonstrando que, s6 com boas intengdes, no se modifica 0 mundo; muito menos ele seré transformado por esta via idealista. Teoria e prética, apesar de serem abstratamente distingufveis, formam uma unidade na agio_para a transformago. A converséo da qual falamos a tradugdo histérica, pessoal, em cada um de nds, da teoria em pritica © Uiltimo aspecto que gostarfamos de considerar, ¢ esse € mais técnico, refere-se ao resgate da avalia¢io em sua esséncia constitutiva, Ou seja, torna-se necessério que a avaliaggo educacional, no contexto de uma pedagogia preocupada com a transformagao, seja efetivamente um julgamento de valor sobre manifestagdes relevantes da realidade para uma tomada de decisio. Os “dados relevantes” nao poderio ser tomacos 40 acaso, ao bel-prazer do professor, mas terdo de ser relevantes de fato para aquilo a que se propdem, Entéo, a avaliagéo estard preocupada com 0 objetivo maior que se tem, que é a transformagio social. Hla dependeré deste objetivo e no pro- idéncias psicolégicas de quem, num deter- Contudo, nesse contexto mais técnico, o elemento essencial, para que se dé & avaliaco educacional escolar um rumo diverso 4 que vem sendo exercitado, € 0 resgate da sua fungdo ndstica. Pata nao ser autoritéria e conservadora, a avaliago tera de ser diagnéstica, ou seja, deverd ser o instrumento tico do avango, teré de ser o instrumento da identificagso de novos rumos, Enfim, teré de ser o instramento do reco- nhecimento clos caminhos percortidos e da identificacao dos caminhos a serem perseguidos. A avaliago educacional escolar instrumento de classificagao, como j4 vimos nesta dis- cussio, no serve em nada para a transformagao; contudo, é extra lente para a conservagao da sociedade, pe!» domesticagiio dos educandos, Como proceder a esse resgate? Dependerd, evidentemente, de que caé ‘ador, no recéndito de sua sala de aula, assuma 3 sy 865 ‘eed sonpesazou somujur sop oourso¢h ‘yey 294 ‘ontoqeae op vonpid © wlo> vonpad ew argos "> TPP0S eoUgAIAUOD & erougiaduion ap seuusLH sagSipuos se wias rea] yroAap yuowreyi09 ‘sunS|y “opeiusti0e! 198 o9ox9uF opueonpe vpes ‘oss: urarZasuos oyu oltenbug wodezipuaide uns op awmdos ossed o wed sopeaosde urets0s yyssoeU SOULE sop uloSezptiarde v ularynosarde anb S0 s959[aqRI8 9s ap ossao0d 0 WOD saqes 9 ovSenbape woo goose se simp 2 snoyjor “suid ‘sepmsa sep ogsumap e voyiuais onb wepeplo & 12072K9 28 2 JeALA 98 wivd staapsuadsipul ous anb seinpuoo sv sepo} we uieiezpuside ap ovpssazu ounuu wn sur ‘svjow ap oipgw win 198 apod opt orpaa o ‘onus {oroford ajsa wos wwlera (SonMO souAU 9 “300A “na) sou! § Sop vuntoe yisa stod ‘opeaoide 10s emd oqtoroyns 9 wou (ses) 9 ep soyea ou vonguNETe eipsur eu uIO9 ‘soqHOd 9Z0P BP TRIO) WIN 98-9 ‘SopETNsaX stop so 9s-opueUIOS ‘stop tou aAa1go @ Esso e fur oj napuosde ‘(zep) Q] wou adaigo ‘cmuenod ‘9 2ejo29p v aitoutnuajooxe napuaide :ossaoord wines 0 Wioo opesoide sas pod Sarsog ap wo8ropd op joose wun ounye wn onb r9z%p soueyiopod ‘ououTUs0205 “TeUIDAOS ered no 05 ,OEpEpto,, epeo anb ered omgssaoou owtuytur o wronbry eSeaorde op’ seipgut sejoU No soussuO9 so anb ostooud gf ‘une ofad apwaumanafs oprpuaide 395 v oLpSsaseu OUTIL © oyratuervaxd wSopequiso sosseyord 0 ‘oursus

sessop opSeunioy e xerrxne 2p JOA 0 Uta} woos? v 9 svroUgaduios ap oynitos uM ostoaid 9 #11090 osst anb ered 9 apeprmayfeqns 9p ovu 9 opepto 1 Wo @S-Eptiny VoNpLOOWIOP opepercos PUA] pordisar op sagsmjar aiduios yiyueye# ouj onb ovSemis ‘vurouome v pred oytouosaro 9 erougreduioo ap ossaooxd nes ou opueanpa epes rerrene ved jejuamrepuny owoumsysur wn ‘ez9}309 ogSereat & a “opuvanpa op opSensedeo saooid ot epeuzol 2p ortayueduros owoa ascartunsse op apeprriqissod v varror auf ovU oss! ‘opmyuo; “aquaT -adyo steui 2 ompent sreur ‘aqarayIp 98 ap squourerIoyeFTGo yioi rossojord Q -soquie ap speppendr ye0) v sopuajop voyrUdis ovu onb oy ‘ounje epes op vpeuiof ep onayueduros wn 305 Coneluindo Um educador, que se preocupe com que a sua pritica educacional esteja voltada para a transformacio, nao poderd agir inconsciente e irrefletidamente. Cada passo de sua acao deverd estar marcado por uma decisao clara e explicita do que est4 fazendo e para onde possivelmente esté encaminhando os resultados de sua agao. A avaliagao, neste contexto, no podera ser uma ago mecénica. Ao contrério, teré de ser uma atividade racionalmente definida, dentro de um encaminhamento politico € decisério a favor da competéncia de todos para a participagio democrética da vida social Referéncias Bibliogréficas ALTHUSSER, Louis. Ideologia e aparelhos ideoldgicos do Estado, Lisboa, Presenga, s/d. BOURDIEU, P. & PASSERON, C. A reprodugdo. Rio de Janeiro, Francisco Alves, 1975 CURY, Carlos Jamil. Educagdo ¢ contradigao — elementos metodoldgicos para uma teoria critica do fenémeno edu- cativo. S40 Paulo, PUC, 1979. Tese de doutoramento. DEMO, Pedro. Metodologia cientifica em Ciéncias Sociais. Si0 Paulo, Atlas, 1981 FREIRE, Paulo. Pedagogia do oprimido. Rio de Janeiro; Paz e Terra, 1975 46 GARCIA, Nelson Jahr. O que é a propaganda ideolégica. Sto Paulo, Brasiliense, 1983. GRAMSCI, A. Os intelectuais ¢ @ organizagdo da cultura 3. ed. Rio de Janeiro, Civilizagao Brasileira, 1979 LIBANEO, José Carlos. Tendéncias pedagégicas na pratica escolar. Revista da ANDE, 3 (6): 11-23. A pritica pedagégica de professores na escola piiblica. ‘Sio Paulo, PUC, 1984. Tese de mestrado em educacao. LUCKESI, Cipriano, Avaliagao educacional: pressupostos con- ceituais. Tecnologia Educacional. Rio de Janeiro, 7 (24): 5-8, 1978. Compreensio filos6fica e prética educacional: avaliago em educagio. Filosofia e a¢do educativa. Rio de Janeiro, 1980. Mimeo. Avaliagio: otimizagZo do autoritarismo. Equfvocos tedricos na prdtica educacional, 2. ed. Rio de Janeiro, ABT, 1984a, (Série Estudos e Pesquisas, 27). Elements para uma didética no contexto de uma pedagogia para a transformagdo, $0 Paulo, Loyola, 1984b. p. 202-217, Trabalho apresentado na III Conferéncia Brasileira de Educagio — Simpésio. MAIA, Adnoel Motta. Um método para a verificagio de aprendizagem. Tecnologia Educacional, Rio de Janeito, 7 (5): 47, 1984. PIAGET, Jean. Para onde vai a educagéo. Rio de Janeiro, José Olympio, 1973. POLITZER, 0. Que € filosofia. Princtpios fundamentais de filosofia, So Paulo, Hemus, s.d. p. 13-19. SAVIANI, Demerval. As teorias da edncago ¢ o problema da marginalidade. Escola e democracia. Sao Paulo, Cortez, 1983, p. 7-39 VASQUEZ, Adolfo S. Os valores, Bticas. Rio de Janeiro, Civilizagéo Brasileira, 1978, p. 115-131 47 CAPITULO IX Avaliagao da Aprendizagem Escolar: um ato amoroso Durante m aprendizagem escol nos de trabalho com a avalingo da dediquei-me a desvendar as tramas nas constitui ¢ vem sendo exercitada em a ameagadora, autoritéria ¢ scletiva Portanto, ao longo desse tempo, vim denunciando 0 processo de exclusdo que a prética da avaliagdo da aprendizagem escolar exercita, melhor dizendo, tem exercitado em relagéo aos edu- candos, no passado € no presente. Ainda que em todas as minhas falas ¢ escritos tenha me preocupado tanto com a deniincia da situagdo escolar concret quanto com o antincio de possibilidades de ago, parece que tenho ressaltado mais o aspecto negativo da avaliagio da aprendizagem escolar. Desejo, nesta oportunidade, essencial- mente, abordar os seus aspectos positivos. Quero clarificar como 0 ato de avaliar a aprendizagem, por si, é um ato amoroso, Entendo que o ato de avaliar é, 0: amente, amoroso. Convido o leitor a viajar comigo nesta meditagao. Provaslexames ¢ ayaliagiio da aprendizagem escolar co ty _/ A pratica escolar uswalmente denominada de avaliagio da /aprendizagem pouco tem a ver com avaliacao. Fla consti ~ rs a muito mais de provasfexames do que de avaliagao. Provas/exa- mes tém por finalidade, no caso da aprendizagem escolar, verificar 0 1 de desempenho do educando em determinado fendendo por conteiido 0 conjunto de informagées, dadles mot dade etc.) € clas (para tanto, pot nto; ou notas que variam de 0 a 10, ou coisa semelhante). iodo, provas/exames separam os dos “nio- | Assim sendo, essa pratica exclui uma parte dos alunos ia outra. Manifesta-se, pois, como vaslexames ndo € graciosa, Bla iho denunciado em textos e falas, a educativa e, conseqtientemente, com. esti compn com 0 modelo -cemos tem sua origem na escola a partir dos séculos XVI e XVII, vagho da sociedade burguesa. As pedagogias c. XVI), comeniana (séc. XVID, lassalista (fins do XVII ¢ inicios do XVII} so expressGes das experiéncias pedagégicas desse perfodo ¢ sistematizadoras do modo de agir com provas/exames. A prética que conhecemos é herdeira dessa época, do_momento~htsrericé da_cristalizagto-dasociedade que S€ constitu pela exclusio e marginalizagao de grande parte dos elementos da sociedade. A sociedade burguesa € uma sociedade marcada pela exclusio e marginalizacio de grande parte de seus’ membros. Bla nfo se constitui num modelo amoroso de sociedade. Seria sua negaedo, Basta observar que os slogans da Revoluao Francesa (revolugio burguesa por exceléncia), por si, eram amorosos, mas nenhum deles pode ser traduzido em prética histérica conereta dentro dessa sociedade. A liberdade e a igualdade foram definidas no limite da lei; evidentemente, no limite da lei burguesa. E a fraternidade permaneceu como palavra que o vento levou. Praticar a fra- ternidade seria negar as possibilidades da sociedade burguesa, que tem por base a explorago do outro pela apropriagéo do excedente do seu trabalho, ou seja, pela apropriagéo da parte 169 moden LL 408 ap somnand HPD 9808 ‘C861 “aS-Ma “OpeENsaHy 2p 291, s0j0980 sop sosossafesd sop so2sBoSuped spiouppweg ‘omuRar wun, ap wo8essed eN -e[-Injoxe ered opu 2 (ovse e) epia Y osino zep ered ‘aquauraquepraa ‘seur ‘oprasamde soqualued np awiinl ott op voNsHa}eIES eB Ula} OsCIOUTE oO o ‘9 PIP OWIOD v roqjooe Jog “OWSMOUE asau “yan owls ESTOS “Epes onb iiunad ed Sqjooe lows soya OWS -SaIOP-s seuSoTE sa0de “Sle AqjOSE SAB oye WIA J osoIOMIE OI G ‘somo so four apod ‘eprpaur esau ‘a ouIsau! 1s & cedny onourd ‘onb osoioure oye o voydun ,owsau 4 owos ounxod © vuIL,, OWoUepURLE G “SANE so wWOd 9 OLUsaLE OFISIOS OsoroMe oje 0 as-RIsagUEM—‘UNSSY—f9F]a~OMIOS) —apepTEn —ens-vu‘ogsemis e ayjook anb ojanbe 9 osoiwe ce O osoxoure oye um ow sejo0s9 uRsezypuorde ep ordeyeay ‘svaniajoo 10 stenpratpul wrefas ‘steuoroeanps sopeprane ap olD}oxx9 OU ‘ougouos nes op epeprfexfaiur eu ovSereAL v tezt[var [LoyIP 98-vu30} ‘osst sod ‘ureuonsonb v opSereae ep sv ‘vsondinq opepotoos v wos steajredaioo ops saurexe a svaoid sep sogsumy 9 sopepieuy se omenbugl sourexa 9 seaord sep sagSuny 2 sapeprt SesioAIp ovs wa8eztpuaide ep opSeljeav vp sagsuny uy sy -oRSeUNIO]SUEN v LISIA WO Opua) sodnssaid opSeyeav ‘ousmjoxe ajanbosuos woo lwuordun sowexa 2 svaoig “epemoaxo 39s ap erroumnysoo 3 By steat ‘osst sod ‘a vsangmq epeparoos vjad opi@rxa wWnUt09 ostias © woo Jeaneduioo sreut 9 visa onb 20a vu ‘saumexe 2 seaoid souwoneid 2 opéeyeae ap ovSeummonsp e souresn ‘ofoiy ‘sejoosa vongid essou wg ‘opSerfeae e oeu 9 apeparsos e a0uaA ‘yep ‘> vsorowe 9 og epeonerd opuss yiso yenb eu opeperoos v 2 osoiome ore um 9 ‘12 sod ‘ovéeyeae v anb 9p OTe} OF OpIAeP epepnN! 198 ap YoyIP 9 vonyd wssqy pSuepn y sarcarstsar stout ous sozossayord so onb wa voSpSepad oxse ep onqay o 9 Weiezipuarde vp ovserjeae e anb aoayuooos ‘ojtiag ovs op out ‘oifary ovog ‘oqorn, fasap sounqe so 2 9d ofad id ops Bua} 0 opuanb ‘epep! 1 oseg “ORM nas owoD aossa}Oud 0 ‘auoN soudar seus opeu vyea-steut ued Up soTuawEpUNY so aIKOE sEpIARH WEXTaP je-steut © axgas sopmisa so jondoo Q op oI oxiuiad de> 9peporo0s ep asrgue apunyosd swin > xaEWY 2p 190 Y “1 seorqnd sejoase sep sazossojord sop varSo8eped vonysd v a1qos ‘prise nas we ‘oouygy’] “saurexa @ seaoud ap opuas nonunuos ‘opuronps op oweunsse19 ep ossssoid op oywoureyuedusooe jes ou ‘wprog “eaNoadsrad enusout ww ‘stodap osnod wm no ope nas ov ‘opor opunus ou “sonNO “oust o Jezey ap ayualoys opow um seIpisqns euAASP 2 eHepod ovSeTeAR w anb ap eIgP v opuepuajap vanwonpa vongid eu nowy 9 wofezspuoide vp ovSeyeae ap oySeunuouep v nowaaut 2914], “sowexs 9 seaord ap ‘eusaut v pad » seu ‘ogsemurousp v as-nopryy uioSezipuasde wp ovSereav vp ,ouvtI9[43,, opopad © OW C61 & OESI AP Opoysed 0 opuruyop ‘opepmuzaed essap OMANI O s2]K], B tusOoyUODAI wWoSeztpuoide ep ovsereAL @p voIy ep souvousure-ooU saropesmbsad so 9 opeoygnd jwous}e0a OXe) WIA THOIMe wssa Is wed worpUIATO JOIKT, ondord Q ‘0¢61 we noytins ¥ onb ‘r9Ih] ydjey v upmamne 9 Ula ‘eiusoa 9 wosezipuarde wp ovsviyene ovSeuTuoUap y ‘op zefoosa s0sorooues ‘soza4 ‘SoupHOMne ‘soomoTeUE soe ‘OpIs WA OWE “a8 uieHeAep “urDaies OUUOD ‘esaning opeparoos g MATES wed ‘weuaysns as cenb ou 2 wio#yeurs yon op apepetoos ap ofapout oe umr-os-sodo som sassa sosoroue wares vmq ‘osozowe owe ui 9s ureHopod souexo/seaord sep oy O ‘sotto epurE ‘a ont8o8epad oe Ne oufeqay op eied-ogu sod ‘a ‘soanoy Madalena, Jesus Cristo incluiu-a no seio dos seres comuins, enfrentando os fariseus com a frase: “Atire a pedra, quem néo tiver pecado”, Com essa expressao, acolheu; e, porque acolhida, Madalena foi curada no corpo e na alma. © acolhimento integra, o julgamento afasta. Todos necessitamos do acolhimento por parte de nés mesmos ¢ dos outros. 86 quando acolhidos, nos curamos, © primeiro passo para a cura € a admissto da situagio como ela & Quando nao nos acolhemos e/ou no somos acolhidos, gastamos nossa energia nos defendendo ¢, ao longo tumamos as nossas defesas, transformando-as em nosso modo permanente de viver’, Em sintese, 0 ato amoroso é acolhedor, integrativo, inclusivo. ‘Defino a avaliagio da aprendizagem como um ato ‘0, Para compreender avaliago de julgamento, O julgamento € um ato que di © certo do erzado, incluindo o primeiro e excluindo o segundo. ‘A avaliago tem por base acolher uma sitvagio, para, entio (€ 86 entio), ajuizar a sua qualidade, tendo em vista dar-Ihe Suporte de mudanca, se necessério®. A avaliagao, como alo 5. 0 acolhimento & condigso de cura. Nés crlamos » defesa como estratégias de sobrevivéncia. No decomrer da jemos nos defender das “interpéres”, A usta dete fornou-se erdnica, perdendo a flexibilidads de expandir e contr ‘medio, un mecanismo de defesa crénico (aecessitamos ter mecanismos de defesn para garantr a nossa sobreviveacia, poréin cles podem e devem ser fexivel ‘io crdnicos). Vivendo e sobrevivendo na defesa, nem nés mesmos somos mai fapazes de nos acolhermos, Ballo, nfo hé caminho para a cura, © pont ppatida. para toda cura € 0 reconhecimemo acolhedor do que existe, Nostos Trecanismos de defesa nos prendem 30 passado c, mitas vezes, 10s obrigam ‘endo, reconhece-t com possibilidade de uma epuraglo entre © certo e 0 errado; hé 0 que existe € ea & acolhide, para sec modificada. Na avaliagZo, nto hf exclusto. 172 diagnéstico, tem por objetivo a inclusio e no a exclusto; a incluso e nia a selegdo (que obrigatoriamente condos & x 10 tem por objetivo aquilatar coisas, atos, situagoes, pessoas, tendo em vista tomar decisbes no sentics de oriar condigaes para a obtengo de uma maior satisfatoriedace quilo que se esteja buscando ou construindo. a de provas e exames exclui parte dos alunos, F basear-se no julgamento, a avaliago pode incluf-los devido fato de proceder por diagnéstico e, por isso, pode oferecer-Ihes condigdes de encontrar 0 caminho para obter melhores resultados na aprendizagem’’ amente, podemos dizer que a avaliag%o, por si, jae Hammonica, como o circilo €-acolhedor = harménico. Quando chamamos alguém para dentro do nosso cfreulo de amigos, estamos acolhendo-o. Avaliar um’ aluno com iades € criar a base do modo de como incluf-lo dentro lo da aprendizagem; o diagnéstico permite a decisio irecionar aquilo ou aquele que est preci- in Inversidade e vamos dizer que um grupo slunos compe uma turma; no percurso da atvidade de ensino, estes cles deveriam see cuidados para que vessem a aprender e 4 se desen) Assim sendo, o vestibular no pratica avaliagdo educac ccompreendendo, mas sim selegao; a sala de ea spadousay wn > pUnyUnoID “pLGt “fda “oIMed ONS “mIOD9 J691 2p oDSes09217 O:A!| 195 Of ogyso BoIspq OBSUNY wAS9 WOO sepeTnoNTY “,sopey|Nsa1 sou opepauorgysnes sore 9p vosng ep vanoadsiod vt ‘sayuonh -asqns Sow so seyUTUZEDUA ap ora o 9 anb ‘ovstoap 9p vpeuior ‘seq 8 BuO OBSEEAR B ‘oUlSaUE osst sod ‘2 ‘oonsouBeIp 3. anb ‘(eanmmnsuos) wor8joquo oxSury was E Oya aeisa rodurt j ‘vanmynstos ovsuny uns v 9 ozu essa sur ‘oRSuoKyIssel ionbostios w 2 owouredynf o syputiad va anb aquasaud 10) vyrodurr ‘wodezipuaide ep opSereae ep sagsuny se atayas os anb oN avjoosa wotezpuasde ep ouSeqeae ep vonvad e wo9 soryssozu sopepino sunsyy ‘epeparoos ep opor o ‘stensir 2p odns@ wnu opueonpa o opueszaqur ‘oayafoo wistA ap ood op vfos ‘opueonpa op oitauajoauasep 0 @ wafezrpuorie e opuexSamuy ‘yenpratput esta ap oysod op efas ‘snyour vxIsszoau ‘ouSnnsuoo Jos ajuoueanoja vied ‘opSnnsuos y “(e508 sp wos ossaons 0) wa8ezpuarde-omsua ap ossaso1d op o8t0] ov 19 TOF Ossaans assa anb ap orey ov OprAap ‘soprpsons-ttr9q, jour o anb We epipau RU WO uNSse “eHOYSHES set opepifenb woo zaa epeo ‘uoSeztpuoide ap osino nos ou opueanpa o injour anb wa vprpour eu ‘osoiowe ow wn 9 orxaqo9 asou wofezipuasde ep ovSerfeae y “opuparoos x visa 0 ‘wjoose @ e-opuequnuraysay ‘woSezipuaide 2 uroonsuoa ‘soperre “op oNp9 9 JOpEaNpE ‘Jet20s apepyiqesuodsai ens wu ejoasa vo uYDso19 9p tINUOD WeseLA ens kU OpuEONpS oa 1opeanpa o vyTXnw wjoos9 utedezipuarde vp oySereaw v ‘opues UIISsy “ejoosa Bad opep 9 oqunurasa, assq “opeunoy 9 owos 2 opeuioy 9 sowezrnn anb jouorsstjord o 98 soges sotuefosep aidueg ‘sarejooss sewoydip 9 sopearnico opucrese wll ‘ounmiayssy ass vyIgOR sou ap un wpa 2 sopuEoNpa sop ‘ojuatiAjoatiasap op apepsrenb v svossod sy equnuaysay vjoosa y “(septa sesoroard sens tioa ‘apeparoos v wagduuios anb seossod Ss Wod) [eID0s OANajOD o WOD @ [eNprArpUT opueoNpa o wos 439} wylssad0u vfoosa v anb epepyiqesuodsax op ophuos ou uns seut ‘(epepatoos up oStasos & seIsa) epeparoos y cmon ap o j0> © tio 28-zjnonse opueanpa op Tenpratpur owroutosex 0 apuo ‘oraut op o 9 oyurues Q course souraze8aq> ‘opunfas ou seuode ovSuaye m9 ‘ousyouruodsa ot sto souapod ‘jenp jfhs oF auOUIWAISNIOX9 oRSUaE SoULIIP og “sojuNt woreyumures as opnuas wazey 9s soaniatgo stop sassg ‘wiafezpuaide ep ogSnsuoa ep epeusof wu uresere ‘98 9p opeplssasau wa opueonps a sopeonpo ‘ossrp ovSuny wg, ‘opueonps op o¥sutAyoxuasap op apepyenb v auqos oanajoo 08 yp Posse e onb jess. oyunuarsay 0 9 opueonpa vpvo ap se{0989 OOLOISIY CQ “SepIAfoAuasap a seprpuaide seinpuco sens ap opSeisaytueus e sopuronpa snas sop opuago ‘ape assa sod sapuodsas anap ‘osst sod ‘9 sagseio# svaou se seonpo ap: juloos oyepueur 0 aqasar ¥jooso y [BIOs apeprsssoou wun & opuodser woezipuarde ep ovSesjean v ‘ope, oxno 10g ‘onraumaroauasopojne ap ossoso1d asso vied ouianxa onpxne o 9 oywourtsqoauasapomne © vysta wa opua ‘epenbape stout oysioop 9p vpeuioy v amuad opSetreae v ‘opuvonsou Beil “oepeprs owos 9 jwrousrstxe owafns ow109 oMssauH 18 ap opSimnsuoo ap ossazo1d nas ou 2 soppaycs sop ovSeyrunsse ap ossasoid nas ou opuvanpa ov ayiodns 1290} ep ayteystos rout win owo9 as-vyuosaide ‘tnbe ‘opdertear y -(S295o1Au09 ‘so. “qvy “Sopeprriqey ‘sowweuttsayu09) soanwotstuays soppayuos sop oeSendoxde vu o-optepafe ‘ousau offjsuos ogSex#ur wns vit ‘oursous oss} sod ‘2 oqtaunssor9 nas ou opueonpe o seHKne oantafqo 10d wo) wofezipuaide vp opSerfeae v ‘opel uin acy ‘opezypear oanvonpa ofeqen op apeprenb eyed apepatsos & roptiodsar 2 ‘woiezipuarde-outsua ap ossao01d op agued e ‘eossad oytauIIATOAUasap nas ou OpuroNpa o reYTKNe soanafgo stop ta) efoosa vu woBezrpuaide vp oBSelleAR y un8eupuorde ep ovSeqeae ep seYo9sa sp)

You might also like