Professional Documents
Culture Documents
critique et notes
Author(s): ROGER BARON
Source: Traditio, Vol. 11 (1955), pp. 91-148
Published by: Fordham University
Stable URL: http://www.jstor.org/stable/27830310
Accessed: 01-02-2016 19:00 UTC
Your use of the JSTOR archive indicates your acceptance of the Terms & Conditions of Use, available at http://www.jstor.org/page/
info/about/policies/terms.jsp
JSTOR is a not-for-profit service that helps scholars, researchers, and students discover, use, and build upon a wide range of content
in a trusted digital archive. We use information technology and tools to increase productivity and facilitate new forms of scholarship.
For more information about JSTOR, please contact support@jstor.org.
Fordham University is collaborating with JSTOR to digitize, preserve and extend access to Traditio.
http://www.jstor.org
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE
EPITOME D IND IMI IN PHILOSOPHIAM
Introduction
I. L'auteur
(Lille 1951).
BGPM : Beitr?ge zur Geschichte der Philosophie des Mitttelalters (M?nster).
Pour Isidore, Etymologiae, nous indiquons ?es divisions de l'ouvrage que Ton trouve dans
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
92 TRADITIO
717 et Douai 366) est d'?vidence presque imm?diate. Elle n'est ?videmment
pas dans le titre.3 Dindimus n'est pas l'auteur de YEpitome, mais seulement
un des interlocuteurs de ce charmant dialogue et porte-parole de l'auteur.
Celui-ci est indiqu? par les anciens catalogues des uvres de Hugues de
Saint-Victor et se r?v?le lui-m?me par le contenu de l'ouvrage.
Si les plus anciennes listes des uvres hugoniennes qui ne donnent qu'un
aper?u synth?tique se taisent sur YEpitome, comme sur plusieurs autres
uvres, on le trouve express?ment signal? par le catalogue d?taill? de Jean
Trith?me de Spanheim;4 il arrive au trente-quatri?me rang apr?s Y In Eze
chielem et avant Y In quosdam psalmos. De m?me les deux catalogues du
MS 473 de la Biblioth?que Nationale de Paris (du xive si?cle) accompagnant
l'un, un ?loge de Hugues, l'autre, une ?pitaphe, font place ? YEpitome: dans
le premier, il se situe au dix-neuvi?me
rang, entre les libri de grammatica et
YExpositio super Ezechielem, dans le second, au vingt-huiti?me rang, entre
le De scripture sacra et eius scriptoribus et les Note de quinqu? librisMoysis
et ludicum et Regum. Dans la liste du MS 129 de Merton College ? Oxford,
qui a des rapports certains avec les pr?c?dentes, YEpitome est nomm? le
vingt-septi?me, encore entre le De sacra scriptum et eius scriptoribus et les
Note de quinqu? librisMoysis et ludicum et Regum. Il est vrai que ces diff?
rentes listes ne sont pas absolument s?res et ne nous donnent pas des ren
seignements indiscutables sur l'authenticit? des uvres hugoniennes. Il n'en
est pas de m?me du catalogue du MS 49 de Merton College ? Oxford. Or, cette
liste d'une rigoureuse exactitude nous propose, d'apr?s la table des mati?res
?tablie sur l'ordre de l'Abb? Gilduin, YEpitome Dindimi in philosophiam
comme une uvre de Hugues de Saint-Victor, au m?me titre que le Didasca
licon, qu'il suit au num?ro trente-et-un.
Nous trouvons un confirmatur de cette indication dans les manuscrits por
teurs du texte de YEpitome. Nous n'avons gu?re, il est vrai, ? tenir compte
du MS Paris BN 15.315 (A), qui est un t?moin de l'expansion victorine injus
tifi?e. Mais YEpitome est ins?r? dans un corpus hugonien par BN 14.506
et Douai 366 et surtout par le grand corpus Maz. 717 qui a tant d'affinit?
avec la liste de Gilduin dans le MS 49 de Merton College.
3
Haur?au met trop g?n?reusement aucompte de l'Histoire litt?raire une b?vue suppl?
mentaire: Hugues de Saint-Victor 118: 'En quelle erreur sont tomb?s ici les auteurs de
l'Histoire litt?raire^ Va-t-on nous croire? Ils ont pris ce dialogue pour un abr?g? de
la philosophie de Dindyme. Nous connaissons ? la v?rit? un certain Dindyme, roi des
'
Brachmanes... Non, ici il ne faut pas croire Haur?au. A la page m?me qu'il indique dans
l'Histoire litt?raire de la France, 12 (D. F. Cl?ment: 2e ?d. Paris 1830), non seulement, il
n'est pas souffl? mot du roi des Brachmanes, mais l'Epitome est ins?r? non pas dans la
liste des ouvrages suppos?s, mais dans celle des ouvrages non imprim?s de Hugues. 'Cet
'
ouvrage (la Practica geometri??) est suivi d'un abr?g? de la Philosophie de Dindime.
C'est le titre exact que nous donnons nous-m?me.
* De
scriptoribusecclesiasticis (Hamburgi 1713) ? 363 p. 92,
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HTJGON?SDE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 93
Epitome Didascalicon
Maz. 717
D?finition de la philosophie fol. 51rl>
1.3
Origine de la philosophie fol. 52ra 1.2.6
Le 'quaternaire* de l'?me fol. 2.5
51vb
Division de la philosophie fol. 51vb 2.5; 3.1
fol. 52rb 2.20
2.19
2.21; 3.4
Ordre des parties de la philosophie fol. 52vb 2.18
Rapport et liaison des arts fol. 53ra
3.5
'R?duction' des arts ? la philosophie fol. 53rb 2.29
3.4
Diff?rence entre ars et disciplina fol. 53vb2.1
Trwium et quadrivium 54
fol.2.3
2.7
5 Faut-il 'et que le De vanitate mundi"! Dans certains manuscrits, les inter
ajouter
locuteurs sont signal?s par D et I pour les deux premiers livres. Ces initiales ont ?t? inter
pr?t?es comme signifiant Docens et Interrogans par les ?diteurs, mais d'autres manuscrits
?crivent Indaletius et Dindimus. Cependant Haur?au croit qu'il faut lire avec le plus ancien
manuscrit Anima et Ratio les quatre
pour livres: Hugues de Saint-Victor 91. K. M?ller dans
son ?dition du De vanitate mundi (Bonn 1913) laisse comme interlocuteurs Anima et Ratio.
6 Les Notes le montreront.
7 "Voir
origine de la philosophie, division de la philosophie.
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
94 TRADITIO
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SAN CTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 95
1. Les manuscrits
fol. Ira Incipit liber magistri hugonis de sancto uictore de anima con
tinens quatuor libros partiales primus liber intitulatus de anima
fol. 7ra Incipit liber secundus de uirtutibus et affectionibus anime
fol. 17vb Incipit liber tertius de conscientia anime
fol. 25ra Confessio hugonis ad abbatem suum
fol. 29ra Explicit liber tertius de consciencia
Incipit liber quartus de salute anime
fol. 33va Explicit quartus liber de salute anime
Incipit prol?gus magistri hugonis de sancto uictore continens
libros quatuor de claustro corporis et anime
fol. 75rb Incipit libellus ad socium uolentem nubere
fol. 79va Expositio dominice orationis
fol. 81ra de archa noe pro archa sapientie anime, archa ecclesie et ma
tris gratie magistri Hugonis de sancto Victore
fol. 103rb Prol?gus in librum didascalicon magistri hugonis
fol. 121vb Incipit liber de uirtute orandi
fol. 125ra Incipit liber de medicina anime
fol. 130ra Incipit tractatus de insti(tu)tione nouitiorum conuersorum ad
... docens informationem le De disci
religionem (y compris
plina monachorum)
fol. 138vb Incipit soliloquium de arra anime (+ de arca)
fol. 148ra de uanitate
fol. 159Ta de laude karitatis
fol. 160va Liber de cantico beate marie
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
96 TRADITIO
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 97
miscellanea)
fol. 178v Septem sunt uicia principaba que rationabilem naturam inficiunt
fol. 183r Scriptum est: si enim uos cum sitis mali (de Septem donis Spi
ritus sane ti)
fol. 185v Ibo michi ad montem mirre (de amore sponsi ad sponsam\
fol. 187v (aux trois quarts) et fol. 188r et : en blanc
fol. 189r Omnium expetendorum (Didascalicon)
fol. 221r Sepe nobis indaleti (en marge Epitoma d. philosophiam)
fol. 225v De grammatica
fol. 246v practicam geometrie nostrio tradere conatus sum.
11 Au sancta -
fol. 341v, des intonations gr?goriennes: 'Salue parens Kyrie eleison
'
Gloria. O maria stella maris, etc.
12 tout l'int?r?t de ce corpus hugonien, du point de vue de la structure, il n'est
Malgr?
?videmment pas ? mettre, du point de vue de l'?criture (bien qu'elle ne soit pas tr?s angu
leuse) sur le m?me plan que le remarquable MS BN 14.314, collection canonique, ?crit ?
Saint-Victor entre 1138 et 1143, donc du vivant m?me de Hugues. Cf. M. Prou, Manuel
de pal?ographie latine et fran?aise (Paris 1924) 196.
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
98 TRADITIO
13 Ce sont de A. Molinier
les derni?res lignes du De virtute orationis, cf. Catalogue (Paris
1885).
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 99
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
100 TRADITIO
15
(C. Dehaisnes, 1878).
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 101
3? ? id. sur les lettres, les syllabes, les parties du discours, les genres,
les nombres, les cas
4? ? sur la construction des mots
? sur
5? l'orthographe
? sur la glose
6?
? sur notes
7? les
?
8? sur les mesures
?
9? sur les rythmes
?
10? sur la prose
11? ? sur les barbarismes et les sol?cismes
12? ? sur les figures
rerum...'
(4?) Incip.
' 'Propositiones '
Des. Leuga miliare et dimidium
contient:17
fol. 1 P?tri Abelardi Theologiae libri tres
fol. 61 Eiusdem Ethicorum liber, siue Scito teipsum
fol. 80 Eiusdem in epistolam ad Romanos glossae
fol. 161 Eiusdem collationum libri duo
super librum Boethii de Trini
fol. 190 Expositio magistri Clarenbaldi
tate contra Abaelardum
16 Ce
qui peut expliquer aussi Terreur du Catalogue, c'est que le tableau qui conclut
mentionne dans la logique la grammaire, et dans la grammaire ses vingt-deux
l'Epitome
parties.
17 Liste le Catalogue de H. O. Coxe, Catalogue codicum MSS qui in
donn?e d'apr?s
oxoniensibus hodie adservantur (Oxonii 1852) I 97-8.
collegiis aulisque
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
102 TRADITIO
2. Critique textuelle
Variantes propres ? A 28
? ? 14
? communes ? A et 24
Variantes propres ? D 39
? ? O 45
? communes ? D et O 8
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 103
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
104 TRADITIO
M D
I
i I 0
A C
En d?finitive, c'est M qui nous semble, tout compte fait, le meilleur t?
moin; et c'est lui qui nous servira de manuscrit de base. Le texte de notre
?dition sera, pour l'ordinaire, son texte, sauf quelques le?ons de D qui lui
seront pr?f?r?es,27 et quatre corrections exig?es par l'intelligence du texte.28
27 2 1 9
iudicaretur, 238 arbitretur, 264 illorum que, 269 cognitioni, 312 estimauerit, 369
28 9 .
colloquium, 282 una/rz, 291 conducunt, 356 a ? a e
29
'La forma verosimilmente originaria Quadruvium, che nel significato proprio d'in
contro di quattro strade ? quella che s'? perpetuata nelle lingue romanze': P. Rajna, 'Le
'
denominazioni Trivium e Quadrivium, Studi medievali 1 (1928) 7, 36.
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
hugonis de sangto victore epitome in philosophiam 105
SosTHENES: (fol. 51ra) Sepe nobis, Indaleti, frater Dindimus iste noster in
optimis studiis incitamenta prebere solebat. Sed nunc ecce tertius est dies
iste solito nobis adesse dissimul?t, et forte nostro torpore acidiatus conticuit.
5Equum igitur est ut conueniamus amicum, et ne forte ut est animo abalie
netur, sicut gratum nosti ut in primordiis omnium narrationum iocunda
quedam et que blande ?nimos ad maiora exerceant suscipiantur, quod nunc ip
sum sub hora excogitaui quia compendiosum est et non nimis contempnen
dum, colloquium philosophie postulemus.
10 Indaletivs: Ego, o Sosthenes, noui hominem: ?nimos tantum hilares ex
pectat: nam si paratos uiderit et concitatos alacrius, non se poterit continere.
Perge igitur ut libet, quia ecce illic Dindimum.
Sosthenes: Miramur admodum cur nobis contra morem alius appareas: et
nunc triduum hoc tua absentia feriati sumus, quo nichil soliti nobiscum com
I5municaueris. Condiximus ergo, ego et Indaletius tuus, audere ut debitum
postulemus, maxime cum id sit quod dicere uelimus ut tibi quoque non dis
plicere conueniat. Neque enim hie magnum aliquid et quod graui discussione
diffinitionem suscipiat exigeris, quanquam et ista aliena non sint, sed sum
mam tantum rerum attingimus ad mem?ri?m consignandam. Venient autem
20 et illa tempore suo, cum prius ista conducta fuerint, que pro principiis tracta
tionum omnium ut ordinantur constituere oportet. Hoc est ergo ut uniuersa,
que in studiis philosophie hi qui laudibus sapientie addidisse aliquid uide
buntur multiplici sermonum discursu longe ac late prosecuti sunt, quasi in
summa quadam perstringantur, et hec velut primordia quedam consignata
25 omnium rationum in disputationibus philosophie constituas.
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
106 traditio
DiNDiMvs: Vos, ut uideo, dum ludiera fingitis, opus multi sudoris intro
ducere nitimini. Neque enim magnum est in paucis effluere, sed plurima
compendio moderari hoc uero oper?m exigit prolixiorem. Quia tarnen id
ex sententia (fol. S1T?>) et ita omnino uestra estimatio faciendum
statuistis
30concepit in eo quod tarn utile constat honestumque probatur, pati amicitia
repulsam non d?bet. Enimuero ut plenius ea que poscitis sine exorbitatione
ualeam consectari, placet ut uestra per omnia precurrens interrogatio, ne
forte ex proposita postulatione minus que dicenda sunt intellexerim, uiam
narrationi aperiat.
35 Sosthenes: Ego Indaletio iampridem palmam dedi prepollentis ingenii,
et ipsum nunc ducem huiusce rei constituo, ut ego post hec, si qua ex nostro
adiicienda uidebuntur, eius uestigia sequens subteradnectam.
Indaletivs: Non michi arripio ut te in hoc negotio anteire contendam,
maxime cum cause huius tu primus auctor extiteris, et qualiter ad finem
40 usque conducenda sit animo iam pertractasse fatearis. Attamen si operam
meam in parte aliqua probaueritis, cum palam feceris quorsum
necessariam
tendatquod moliris, quantum uidebitur uestigia preeuntis subsequar.
Sosthenes: Quia igitur fixum uobis est ut a me omnis hec tractatio exor
dium sumat, simul etiam quum, Dindime, optato te benigniorem inuenimus,
45 non uos pigeat si iis que proposita sunt a me quedam ultra stat?tum adiicio.
Nolo enim ut me
promissi oblitum estimetis, si in numero partium ad diffi
nitionem quoque rerum paulisper inuestigationem extendo.
Dindimvs: Semel tibi otium nostrum sacrauimus; non possumus quid
quid attuleris aliud estimare.
50 Sosthenes: Quid est philosophia?(1)
Dindimvs: Studium querende sapientie, et diligens inuestigatio ueri.
Sosthenes: Vnde dicitur philosophia? Neque enim, ideirco quod uul
gata sit interpretatio, questione supersedendum, quum non omnes eque
uim dicendorum intelligunt.
55 Dindimvs: amor sapientie interpretatur. Non ille amor quo
Philosophia
perfecte agnita diligitur, sed quo degustata ueritas amplius desideratur. Hoc
enim desiderium st?dium mouet et concitat mentem apprehendere, et eniti
55 Cf. Moyses de Grecia, MS Par. BN 15.732 fol. 177ra; Did. 1.2 (But. 6.23; PL 743A),
Poeth, De mus. 2.2 (PL 63.1195D), Isid. Etym. 8.6.2; Did. 2.1 (But. 23.4; PL 751A).
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
hugonis de sancto victore epitome in philosophiam 107
propria: pr?xima h
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
108 traditio
qui uerum inquisierunt solum extra se, postrema secuti, ?eque considerantes
que sunt uera. Initium hoc erat inchoationis modice; et nescierunt quam
90 longe adhuc foret veritas consummata, et ideo nec initium uerum, quod
nullus finis sequebatur. Uli uero propinquius sapientiam contemplati sunt,
qui, eius princ?pium et finem simul breui diffinitione complectentes, atque
in eo media quoque ipsius non incognita comprobantes, pr?m?m philosophiam
in meditatione mortis, secundam in meditatione uite constituerunt: (8) hoc
95 nimirum significantes, quod mutabilium omnium cognitio initium esse potest
sapientie, consummatio non potest. Sola quippe ea philosophia intellectu
consectanda elegit, que iudicio ratiocinantis indubiam subiiciunt ueritatem.
Princ?pium enim cognitionis ab homine est, et in eo solo quod intelligence
uis comprehendit iudicium formatur eorum que (fol. 52vb) sensu contingimus.
100 Sosthenes: Quot sunt partes philosophie?
DiNDiMvs: Primas ac principales philosophie partes quatuor esse prisca
auctoritas diffiniuit, pro quo quaternarium anime nostre attrib?tum iuris
iurandi sanctione uenerari instituit:(9) hoc enim in rationalis anime penetra
libus sacrarium sapientie, fabricante philosophia, consurgit, et omne edifi
105 cium quadrifida hac dispositione constare probatur.
Sosthenes: Quia tandem, his que pro principii ratione dicenda fuerant
transcursis, propositam narrationi mat?ri?m contingimus, superest nunc ut
ipsas partes philosophie, quas subsequens sermo plenius persequetur, prius
summatim propriis discretisque nominibus enumerando discernas.
lio Dindimvs: Primum, sicut dictum est, philosophia quadrifariam secatur,
in logicam, ethicam, theoricam, mechanicam. Logica uero in grammaticam
et in rationem disserendi partitur. (10) Ratio autem disserendi complectitur
probabilem, necessariam, sophisticam; et he sunt principales logice partes,
quarum subdiuisiones posterior tractatio poterit explicare. Ethica autem
(But. 24.11; PL 752A), In hier. 1.1; Derivationes majores Uguiccionis MS Par. BN 7622A
fol. 168ra.
100 Cf. Did. 2.4 (But. 27-8; PL 753D-754D).
102s Did. 1.11 (But. 22.14; PL 750D); Macr. in Somn. Sc. 1. 6. 41, Musica Bernonis
(PL 142.1103A), cf. Theon. Smyrn. expos, rer.math. ed. Hiller (Leipzig 1878) 94; Tim. 29c-30c.
105 Cf. Vitruv. De architectura 4.3, 7.1; Did. 2.1
(But. 24.20; PL 752AB), 2.37 (37.1;
759AB) 2.1 (48; 766B), 6.14 (130-1; 809D-810), Exc.1.7 (PL 177.197AB).
114SS Cf. Did. 2.19 (But, 37-8; PL 759CD), 3.1 (But, 48,7-8; PL 765B), 6.14 (But. 139.
15-21; PL 810A),
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
hugonis de san cto victore epitome in philosophiam 109
115 id est: idest 118 moralem: morale 119 quas rursum: quasrur
sum D 120 continet: habet O id est: scilicet A theologiam: theologicam D
122 consessum: concessum D, consensum 123 plus: prius C 124 pullulauit:
117s Cf. Godefr. de S. V. Microcosmus 1.58 (Delh. 75.6-7); Moyses de Grecia, MS Par.
BN 15.732 fol. 179r?.
119s Cf. Did. 2.19 (But. 37; PL 758D-759B), 3.1 (But. 48.5-7; PL 765B), 6.14 (But. 131.
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
110 traditio
143 coruscante: choruscante DO 146 que intus: intus que O 147 omnium
om. et ser. in marg. C que: quod C 148 percurrente: procurrente AB
149 concupiscentia: coneipiscentia 150s quo mala sua; et bona add. C
151 approbare post ras. superscr. C cepit: ineepit O 152 liberationem: libatio
nem ante ras. G qui post ras. superscr. liberationem ut: et A 155 uero: non G
st?dium: st?dium add. AB 159 commodum om. CD 160 tantum: unde A
161 arcana: archana DO 162 tandem: tarnen ABGOh 166 dein: deinde CD
168 in his: hiis O potissimum: potissime O 170 dignoscitur: dinoscitur DO
147SS Cf. Did. 1.5 (But. 12; PL 744D-745C), Exe. 1.3-5 (PL 177.195A-196B).
154s Cf. MS Montpellier 151 fol. 314; MS Oxford Bodl. Auct. F 3.8 (2547) fol. 31.
157-9 Cf. Aug. De civit. 2.7, 8.4, 11.25; Cic. De fin. 4.4.
169 Cf. Did. 2.28 (But. 44-5; PL 763BC).
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SAN CTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 111
Papias Vocabulista (Ven. 1496): 'logos graece et sermonem significat et rationem'; Moyses
de Grecia, MS Par. BN 15.732 fol. 179rb; Der. maj. Uguic. MS Par. BN 7622A, fol. 119r.
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
112 TRADITIO
200 Cf. Did. ibid.; Papias Voc: 'etnica mor?lis scientia'; Der. maj. Uguic. fol. 69rvb.
201 Gf. Did. ibid.; Papias Voc.: 'theorica, id est contemplativa scientia'; Der. maj.
Uguic. fol. 231va.
203 Cf. Did. 2.3 (But. 25.20-5: PL 753A), Is. Etym. 3 praef.; Cassiod. Inst. 2.3 (PL 70.
1168D: ed. Mynors, Oxford 1937, 111); Papias Voc: 'mathematica dicitur doctrinalis
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
h?gonis de sancto victore epitome in philosophiam 113
225 anteire: ante ire C quoniam: quum ABh 226 esset: esse ABM
229 perspiciendam: percipiendam C 231 priorum: prioris C 232 nobilitatis:
notabilitatis ABCh 233 non dignetur: dedignetur post ras. superscr. C
234 demum: deinde D 234-5 ad motum: admodum 235 postea: post ea A
236 adnisu: nisu O, annisu D 238 arbitretur: arbitratur ABCMh 241 cognouisse:
se add. 246 laudem: ipsius add. conati: cognati A 247 ne om. O
cohererent: coherent O 248 elegerunt: eligerunt 250 potiora: patiora AB
224SS Cf. Did. 2.17 (But. 35-6; PL 758), 3.1 (But. 48; PL 765BC).
225-6 Cf. Plat. Theaet. 12.69C; Aug. De ord. 2.20.52 (PL 32.1019), Solil. 1.1.2 (PL 32.875),
Der. maj. Uguic. MS Par. 7622A fol. 69vb.
241s Cf. Did. 3.5 (But. 55-6; PL 769D-770B).
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
114 traditio
254 qui: que D 255 postmodum: post modum A 261 idcirco: id circo A
unumquodcumque: unum quod cumque D 262 preferre: prof erre A alterius om. A
263 ualent: ualeant A 264 illorum que: illorumque ABCMOh 266 studiorum
philosophie trans . O 269 cognitioni: cognitio ABGMh iudicari: iudica
mus D 273 secatur: sequatur AO quas:
quam O iam om. Ah
276 partes habet transp. G 282 unam om. codd. h 284 his: hiis O 285 in
sistite: insistere AB
275-6 Cf. Jo. Sar. Metal 2.3 (PL 199.859; ed. C. Webb 65).
281-2 Cf. Boeth. In Porph. dial. 1 (PL 64.11BC).
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 115
minus, ut estimo, caute firmauit, propulso; illud dico quod quasdam artium
nimis seuera examinatione a philosophia prorsus eliminare nituntur; quasi
ad philosophiam non pertineant quibus comparatur philosophia, et perti
neant que per philosophiam comparantur. Neque tarnen hoc negandum ilia
291 enim: etiam D conducunt : conduci codd. h 293 et o/n. D 295 iis: his CD
296 sua om. O 297 id est ad inquirendum om. A 298 inquisitione: exquisitione O
299 dubium nulli transp. O constarent: constaret AB 301 adiudicauerunt: abiu
dicauerunt AB 305 logicen: logicem C sed: si A 311 quo2: quoddam O
agitur2 om. D
291-3 Cf. MS Oxford Corp. Christi Coll. 250 fol. 34 : 'unus qui de arte loquitur ... alius
qui ex arte id est secundum artem agit'; MS Oxford Bodl. Auct. F 3.8 (2547) fol. 31; MS
Oxford Bodl. Laud. lat. 67 fol. 2; London BM Add. 15.380 fol. 123v; Clm 14.763 (M. Grab
mann, 'Bearbeitungen und Auslegungen der Aristotelischen Logik,' Abh. Akad. Berlin
1937 No. 5 p. 42s); Ps. Guil. de Conch. Compendium Philosophiae (ed. Ottaviano, Naples
1935, 22s.); Bernard. Silv. Comment in Eneid. 1-6 (ed. Riedel, Greifswald 1924, 36).
296 Gf. MS Vienne Nationalbibl. 2486 fol. 17v: 'instrumentum cuiusque artis est quo
'
ipsa ars exercetur, ut instrumentum est dial?ctica disputatio.
301 Cf. Did. 2.28 (But. 45.3-5; PL 763B).
303 Cf. Did. 1.4 (But. 11.20-5; PL 764A-765A); Documenta philosophiae Arabum ed. A.
Schmoelders (Bonnae 1836) 27: 'Hoc instrumentum ita constitutum esse oportet, ut ex
'
ponat quomodo ... veritas quaerenda sit.
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
116 traditio
Si quis uero illam tantum philosophiam(41) recte dici estimauerit cuius ipsum
proprie philosophari constat, et ueri primo loco inuestigatio, non est con
tentio de nomine. Quid enim interest ? Quomodo ut ?bet de uocibus uerisi
315militer iudicetur, nos doctrinam et utilitatem pensamus sub eodem ueritatis
iudicio.
Sosthenes: Ego semper, cum iam rem ipsam me tenere existimo, abducor
longius, et cogor alia quedam, et que sine re esse non possunt, extra pro
positum item et item sepius uel querere uel audire. Nunc ergo quia et hoc
320 ipsum tu non pretereundum fecisti et multorum simul erroribus considerare
admonemur, edissere breuiter, quantum super hoc in presenti uidebitur, de
iis qui secundum artem et de arte constant tractandi modis.
Dindimvs: Semper fuit, o Sosthenes, ut ueritas paucorum iudicio crederetur;
neque hoc primum nostris temporibus accidisse p?tes. Olim iam illud et a
325 principio palam est uerum et falsum exorta. Quandiu enim ueritas omnino
latuit, non erat in hominibus questio ueritatis; sed postquam manifesta ab aliis
continuo cepit ab aliis, uolentibus nec ualentibus, idem negari.
cepit agnosci,
Prope siquidem homini est magna de
se estimare, et, faciem suam cum alieno
corde estimantes, nequeunt discernere uerum. Priscis autem temporibus que
330 rentes disputauerunt de philosophia qui philosophari nescierunt.(42) Nunc
altera generatio successit, quibus et hoc in dubium uenit quemadmodum
disputandum sit de philosophia. Vno enim gradu retrorsum abierunt ab iis
'
315-6 Cf. Vienne MS Nationalbibl. 2486 fol. 45v: et ideo librum eius scientia inueniendi
'
et iudicandi testamur ... quedam ... iudicio.
(subponuntur)
332 Cf. Jo. Sar. Entheticus 114 (PL 199. 967), Policrat. 7.12 (ed. Webb II 136s.; PL
199.662).
335-6 Cf. Did. 2.28, 30 (But. 44-7; PL 763-4).
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
hugonis de sancto victore epitome in philosophiam 117
exclusis aliis, quia pr?ter hec nichil philosophie tractatio introducit. Vnde
foris se esse demonstrant qui in alieno modo occupari ceperunt, rem preter
gressi uel quam nondum attigerint.
345 Sosthenes: Nunc esse fatemur, et ut cetera or
nobis in his satisfactum
dine prosequaris nostram tibi intentionem, quemadmodum a principio palam
facta est, commendamus. Diffinitionem quidem et diuisionem philosophie
commodam satis pro tempore, quemadmodum introducendis oportuit, sta
tuisti; sed quia easdem philosophie partes disciplinas, siue artes, usus com
350munis loquendi appellare consueuit, ipsam nunc uim interpretationis(43) no
minum reserari nobis postulamus.
Dindimvs: Inter artem et disciplinam(44) hoc quidam interesse uoluerunt
quod ars sit in iis que et aliter esse possunt, disciplina uero in iis que aliter
esse non possunt constare probetur; alii artem ad inuentionem referunt, doc
355 trine uero disciplinam assignant. Quod enim ad inuenientem ars est, ad
discentem est disciplina. Vnde ars a a e id est uirtus,(45) dicta
existimatur, quam scientiam uocauerunt animi apprehendentis uerum; disci
plina uero a discendo,(46) quasi discipulina, uel quia discitur piena, quoniam
et scire dictum a discere est. Ex his autem quas artes nominamus, septem
360 precipuas diligentia antiquorum discreuit, in quibus totius philosophie instru
menta studiis discentium prepararet. Harum autem prime tres sunt quas
continet logice disciplina, grammatica uidelicet, rhetorica et dial?ctica, quas
triuium appellare complacuit. Quatuor sequentes mathesis complectitur, id
est arithmeticam, musicam, (fol. 54T) geometri?m, astronomiam, quas suo
343 alieno: alio D 344 nondum: nundum Oh 345 his: hiis O satis
factum: satis factum AB, factum C 346 quemadmodum: quem admodum A
353-4 uero ... non om. ABC 354 artem: autem CO 356 ?n?
disciplina possunt
a e : a potu arethes ABCMOh, a potuarethes D 357 scientiam: senten
tiam D 358 quoniam: quum ABOh 360 in quibus: logice disciplina, gramma
tica uidelicet rhetorica add. O
[Oxonii 1912] lin. 6) a a e ; Der. maj. Uguic. MS Par. BN 7622A fol. 18rb,
' '
apotyares.
'
358 Cf. Did. 2.9 (But. 24.3-5; PL 751C), Is. Etym. 1.1.1, Papias Voc. disciplina a discendo
dicta vel quia addiscitur plena; et agit de his quae aliter evenire non possint. Ars vero etiam
de his quae aliter se habere possunt'; Der. maj. Uguic. MS Par. BN 7622A fol. 59vb.
362- 3 Cf. De Septem septenis 2 (PL 199.948C).
363- 4 God. de S.V. Microcosmus 1.69-72 (Delh. 82-4).
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
118 TRADITIO
365 nomine eadem prisca auctoritas quadruuium, quasi trium et quatuor uiarum
directionem et iter significauit,(47) illud commendare uolens per hec ad aliud
aliquid maius et supra
ipsa perducendum animum, ut ?eque in iis sistat
legentis intentio, neque ob id contempnenda existimet quibus ad perfectum
adducitur, sed quo sibi uiandum sit agnoscat. Vie enim sunt quia ducunt pro
370fectibus ad id quod sequitur consummatum; in quibus primam iudicio om
nium grammaticam esse constat. Post quam alii dialecticam, alii rhetori
cam(48) secundam ponendam estimarunt. Uli: quasi post grammaticam,
que de sola pronuntiatione uocum tractat, iure dial?ctica sequi debeat, que
solam inuestigat significationem, nouissime rhetorica constituta, que utram
375 que consid?r?t. uelut cognatam grammatice adhuc in sermonibus
Isti autem:
herentem rhetoricam, parumque ad ea que in sententiarum subtilitate con
stant promouentem, secundo loco ordinandam, post quam nouissime dia
lecticam, quasi totam in intellectuum acumine subleuatam et rationi inten
tam, collocari. De quatuor reliquis nulla constat ambiguitas(49) primam esse
380 arithmeticam, secundam musicam, tertiam geometri?m, quartam et nouis
simam astronomiam. He sunt septem artes instrumenta omnis philosophie,
quibus si bene fuerit instructus legentis animus, ad reliqua liber euadet.(50)
365-6 Boeth. Ar. 1.1 (PL 64.1081D); God. de S.V. Fons philosophiae str. 86 (ed.
'
Charma 51); cf. Der. maj. Uguic. MS Par. BN 7622A fol. 186ra, 'ubi uie conveniunt.
366 Cf. Jo. Sar. Enth. 365 (PL 199.973B).
372 Cf. Did. 1.2 (But. 21.4; PL 750A), 2.30 (But. 47.25-6; PL 765G), 6.14 (But. 131.25-7;
PL 810B).
375 Cf. Cassiod. Inst. 2 praef. (PL 70.1151; Mynors 91), Is. Etym. 1.1.1; Der. maj. Uguic.
fol. 59vb; Theod. Carnut. Eptateuchon (Clerval 221), Jo. Sar. Enth. 360 (PL 199.973A).
382 Cf. Philosophia mundi 4.41 (PL 172.100D).
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
hugonis de sancto victore epitome in philosophiam 119
Philosophia
Pedes
Metra Due sunt partes
Prosa Theologie
Barbarismi Intelligibilis
Solecismi Intellectibilis
Vicia
Metaplasmi
Scemata
Tropi
Fabule
Historie
Ratio disserendi
tres habet partes
Necessariam
Probabilem
Sophisticam
Probabilis habet
duas partes3
Rhetoricam
Dialecticam
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
120 traditio
Notes
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 121
(But. 134).
2. On peut remarquer aussi que l'introduction ?pist?mologique de YEpi
tome ? ce travail, logique en d?finitive, que constitue la classification des
sciences ou division de la philosophie, ?voque tout naturellement Parm?nide,
le grand th?oricien de l'?tre. Or aux termes du Didascalicon, Parm?nide
est l'inventeur de la dialectique (Did. 3.2: But. 52.11-4; PL 767C). Cette
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
122 TRADITIO
indication a ?t? l'occasion d'une additiondu MS de Laon 471 fol. 47v (XIIe
si?cle): 'Unde Caliricus Tridentinus de origine VII liberalium artium libro
'
primo: Vive praecor Parmene diu qui primus ut esset logica fecisti (cf. A.
Vernet, CR. du Didascalicon ?d. Buttimer, Bibl. Ec. Chartes 103 [1942] 236-8).
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 123
(6) 83-4 cum ... alia tantum ducat, alia conducat ad uitam.
La connaissance de l'?me n'est pas la vie, elle ne fait que conduire ? la
vie ? cum ... alia tantum ducat ... ad uitam. Mais que penser de la con
naissance des choses cr??es? En fait, il y a toute une ligne de pens?e chez
Hugues o? l'on voit la connaissance du monde introduire ? la connaissance
de Dieu (cf. De contemplatione). Cependant comme il est normal dans tout
augustinisme, la connaissance de l'?me se trouve privil?gi?e. Et ici, l'inf?
riorit? de la connaissance du monde est nettement marqu?e. Conna?tre le
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
124 TRADITIO
monde est vain, si l'on ne se conna?t soi-m?me. Mais si Ton se conna?t soi
m?me, la connaissance du monde peut accompagner utilement la connais
sance de T?me sur la route qui m?ne ? la vie ? cum ... alia conducat ad uitam.
Parall?le ? ducere, conducere est ? prendre au sens pr?cis. La premi?re con
naissance conduit ? la vie
? ducere ? la seconde y conduit avec la pre
?
mi?re conducere.
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 125
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
126 TRADITIO
anima (404b 16); cf. les ?l?ments de la doctrine de la t?tractys dans Speusippe
sans tonalit? mystique (P. Lang, De Speusippi Academici scriptis accedunt
*
fragmenta, Bonn 1911). Les quatre premiers nombres constituent la pre
'
mi?re progression : c'est la composition de la 't?tractys pythagoricienne.'
Cf. aussi Th?on de Smyrne, Theonis Smyrnaei philosophi platonici Expositio
rerum mathematicarum ad legendum Platonem utilium (ed. Hiller, Leipzig
96. Th?on donne onze t?trades diff?rentes. ? La seconde est constitu?e
1878)
par les deux progressions g?om?triques 1, 3, 9, 27 et 1, 2, 4, 8. Cf. P. Ku
charski, ?tude sur la doctrine pythagoricienne de la T?trade (Paris 1952) 31:
'Des auteurs, comme Th?on de Smyrne sont certes sujets ? caution. Mais
alors m?me qu'on les passe au crible d'une critique rigoureuse, on reconna?t
bien qu'il y a dans ces t?moignages des r?sidus authentiques des plus visibles
'
conceptions pythagoriciennes. Cf. P. Tannery, M?moires scientifiques pu
bli?s par J. L. Heiberg (Paris 1918-22) II, Sciences exactes dans Vantiquit?
455-75: 'L' uvre de Th?on, connue par des manuscrits qui ne sont pas an
t?rieurs au xiie si?cle suppose l'intervention d'un interpolateur byzantin.
'
Celui-ci aura pu changer de place le chapitre sur la t?trade. Mais, ce que
Th?on dit (en ce chapitre) ?tait 'le summum d?sirable et d?sir? de la science
'
d'alors.
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 127
Non, je le jure par celui qui a transmis ? notre ?me la t?tractys en qui
se trouvent la source et la racine de l'?ternelle naturel
a a e a a a a e a ,
'
a a ae a e a e a .
Distique cit? par Macrobe mais datant sous cette forme dorienne du Ve
au IVe si?cle avant J.-C. Il s'agit du serment de ne pas divulguer le ou les
secrets de la confr?rie. Cf. In somn. Scipionis 1. 6. 41 (iter. ed. F. Eyssenhardt;
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
128 TRADITIO
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 129
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
130 TRADITIO
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 131
... ad
(19) 172-3 ethica probitatem et religionem
Il ne faudrait pas inf?rer de ce texte que Hugues a trait? de la religion
naturelle. Les 'sacrements de la loi naturelle' sont ad restaurationem: De
sacr. 1.11.1 (PL 176.343B). Nous avons dans ce texte un vestige de Yeruditio
antique et aussi bien le signe que pour Hugues, pens?e et foi sont ins?parables.
... ... theologia
(20) 182-7 Theorica...: mathematica physica
Au sujet de ces trois disciplines, on constate une oscillation dans la pen
s?e de Hugues.
? ?
a) Le Didascalicon pr?sente la s?rie physique math?matique th?o
logie. Cet ordre est l'ordre d'abstraction croissante. Il ne faut pas oublier
cependant que la notion d'abstraction chez Hugues, comme chez ses con
temporains, ne d?passe pas l'id?e que devait s'en faire l'empirisme. Faudrait-il
ajouter que cet ordre est un ordre chronologique? En ?num?rant les auteurs
des arts (Did. 3.2), Hugues cite Thal?s pour la physique, avant Pythagore
et Euclide pour la math?matique. Mais, avant eux, il a mentionn? Linus
et Varron pour la th?ologie. L'hypoth?se n'est donc pas ? retenir.
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
132 TRADITIO
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 133
. Aux
termes de YEpitome, il y a deux raisons pour lesquelles la math?
matique, le nom signifie doctrinale, scientifique, est bien nomm?e. La
dont
premi?re met en relief implicitement la place de la math?matique dans la
th?orique, la seconde consid?re plus particuli?rement le point de d?part de
l'argumentation math?matique. En premier lieu, la math?matique a le pre
mier rang parmi les sciences th?oriques, et la th?orique a pour fin la contem
plation de l'invisible; la math?matique est le premier degr? des trois degr?s
de contemplation. On sait d'ailleurs, par les ?l?ments pythagoriciens impli
qu?s dans la pens?e de Hugues (cf. les quaternaires Did. 2.4-5), qu'avec la
math?matique commence la science ? la doctrina ? des choses cach?es. En
second lieu, le point de d?part de la math?matique, ce sont, pr?cis?ment, ces
formes visibles qui servent de base ? la science ? ? la doctrina.
C. De ce passage de YEpitome, il convient de rapprocher un passage du
Didascalicon. En Did.
2.15, Hugues donne deux d?finitions de la g?om?trie.
La deuxi?me est: fons sensuum et origo dictionum (But. 34.23; PL 757D).
C'est la notion qui laissait P. Tannery interdit, cf.M?moires scientifiques V
312: 'Je ne puis attribuer ? un homme de la valeur du Victorin une sottise
aussi ridicule que l'insertion, parmi les d?finitions de la G?om?trie, d'une
'
phrase comme... Tannery pense ? une interpolation. A priori, ce n'est ?vi
demment pas impossible. Cependant, remarquons que dans le m?me cha
pitre, Hugues donne aussi deux d?finitions de la musique: et certes, un musi
cien pourrait s'?tonner, apr?s avoir entendu d?finir la musique divisio sono
rum et vocum varietas, d'apprendre qu'elle est aussi plurium dissimilium in
unum redactorum concordia. Mais, en r?alit?, il ne l'apprendrait pas, car la
tradition grecque est bien connue; et nous conc?dons qu'il est plus choquant
pour un math?maticien de voir pr?senter la g?om?trie comme fons sensuum
et origo dictionum. Si le musicien n'apprend rien, le math?maticien ne com
prend rien. On pourrait penser au caract?re primitif de la connaissance de
l'?tendue. On pourrait aussi songer aux brillantes variations bergsoniennes
sur le th?me de la g?om?trie et de l'intelligence. Mais ceci ne dispense pas de
chercher plus avant. En r?alit?, trois questions se posent: celle de l'authentici
t? hugonienne de ce passage, celle de son origine, celle de sa signification. Nous
pourrons ainsi observer l'?clairage r?ciproque de YEpitome et du Didascalicon.
1. Authenticit?. ?Rien ne nous semble devoir faire douter de l'authen
ticit? hugonienne de ce passage. La tr?s estimable ?dition critique de But
timer ne signale qu'une omission de origo par un manuscrit, qui, d'ailleurs,
fait la correction en marge. D'autre part, cette juxtaposition de deux notions
de la g?om?trie est tout ? fait conforme au g?nie de Hugues. Il r?unit ainsi
plusieurs notions non seulement de la musique, mais de la physique, de la
philosophie, etc. Il a le respect de toute pens?e valable et la crainte de laisser
perdre un ?l?ment de v?rit? dans une pens?e, quelle qu'en soit l'origine ('Tu
as entendu Platon, entends aussi
Chrysippe': Did. 3, 13).
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
134 TRADITIO
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 135
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
136 TRADITIO
lini d'o? Ton voulait tirer des inf?rences notables prouvaient tout simplement
que l'on n'avait pas su capter des voix qui avaient, elles aussi, ? se faire
entendre.
l'h?breu). Ainsi c'est le grec qui est mis ? contribution pour l'?tymologie de
ars qui vient de a e . C'est l'h?breu
quoi qu'il n'y paraisse rien, qui est
requis pour comprendre celle de musica. Musica ab aqua, car il n'est pas
d'harmonie sans humeur (Did. 2.8: But. 30). Il faut sous-entre (mus)ica,
(moys)es. Et Moyses ?voque aqua selon Ex. 2.10: 'Vocavit nomen ejus
Moysen dicens quia de aqua tuli eum'; 'wattiqreh schemo mosche wattomer
'
ki miyyamim meschitihu. C'est le latin aussi bien que le grec qui nous fait
comprendre la signification de pain; car le pain est l'aliment commun ? tout
- a , il appartient d'?tre toujours mis sur la table ?
repas: panis auquel
panis-ponis. Dans notre texte, pr?cis?ment, c'est le latin qui rejoint mechani
ca, par mechor, ? adulterina. Tandis que dans les premiers cas d'?tymologie
valables, c'est la signification du mot-racine qui rend compte de la signifi
cation du d?riv?, ici, comme dans les autres cas d'?tymologie fantaisiste, c'est
la signification mise en relief dans un terme qui l?gitime le rapprochement
inattendu avec un autre terme, gr?ce ? des similitudes purement externes,
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
H?GONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 137
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
138 TRADITIO
.. theoricam anteire
(31) 224-5 ethicam
1. On sait combien il est difficile de discerner les opinions du Socrate his
torique. Il est certain que cet ami de la sagesse ne fut pas un philosophe
comme les autres, que s'il eut un syst?me, ce fut 'un syst?me avant tout
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HTJGONISDE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 139
?quilibre. L'amour de l'antiquit? lui est cher pourvu qu'il reste ? sa place
et ne fasse pas obstacle ? une sagesse sup?rieure. Les successeurs de
Hugues
ne surent pas r?soudre comme lui lem?me difficile
probl?me. Hugues n'aurait
certes pas contresign? l' uvre du fanatique Gautier; mais il aurait sans doute
voulu nuancer les appr?ciations dans leFons philosophiae sinon dans leMicro
cosmus de Godefroy, qui, non content
d'appeler Socrate moralium summus
preceptorum (st. 102, ?d. Charma, 55), ?crit des lettres ? Lucilius:
Seneca Lucilio commendavit quedam
Que vix Evangelio postponenda credam.
(st. 103, ibidem).
3. L'opinion du Socrate platonicien, le Banquet la transmet. L'?trang?re
de Mantin?e apprend ? Socrate (28: 210a) les trois degr?s d'initiation: la
puri
fication, l'initiation pr?liminaire, la contemplation (pr?lude ? la c?l?bre triade
augustinienne et dionysienne des trois voies o? le platonisme est transpos?
dans une tonalit? chr?tienne et ? laquelle Hugues devait donner un si fort
relief dans le De que Hugues pouvait con
contemplatione). Dans le Ph?don,
sulter, Socrate lui-m?me dit (12: 69c) 'que la v?rit? est en fait une purifica
tion de toutes les passions, que la temp?rance, la justice, le courage et la sa
'
gesse elle-m?me, sont une esp?ce de purification. Autrement dit, la sagesse
pratique pr?c?de la sagesse contemplative, l'?thique est ant?rieure ? la th?o
rique. C'est bien en somme ce que signifie la phrase du Didascalicon: 'deinde,
ut ait Socrates in ethica, per st?dium virtutis oculus cordis mundandus est
'
ut deinde in theorica ad investigationem veritatis perspicax esse possit,
Did. 6.14 (But. 131-2; PL 810BC).
Saint Augustin affirme ? son tour que la sagesse requiert l'honn?tet? et
'
la vertu: 'summa opera danda est optimis moribus, De ord. 2.20.52 (PL 32.
'
1019); 'Deus qui nisi mundos verum scire noluisti, Solil. 1.1.2 (PL 32.870;
cf. H.-I. Marrou, Saint Augustin et la fin de la culture antique [2e ?d. Paris
1949] 180).
4. Cet ordre d'ant?riorit? de l'?thique par rapport ? la th?orique ne per
met pas de poser une objection d'aspect kantien. Hugues n'a nullement
l'intention de proposer, pour le gouvernement de la vie, une morale qui n'ait
pas son fondement en Dieu. (Cf. Science et Sagesse chez Hugues de Saint
Victor, ch. II.) Il n'a pas davantage le dessein de pr?senter une 'morale
'
par provision, ? la mani?re de Descartes, qui, une fois achev?e la science
universelle, devait formuler la morale d?finitive. Il y a bien quelque analogie
entre Hugues et Descartes; mais elle reste lointaine. Descartes ne met pas
en question sa foi chr?tienne, mais il ne s'en
inspire pas dans sa recherche
de la science universelle, et il songe ? l'invention, sinon d'une morale, du moins
d'une nouvelle science morale. Pour Hugues, toute activit? intellectuelle,
m?me celle du lector artium s'exerce dans la sph?re d'influence de la foi, et
au moment o? il nous livre ' *
quelques notations de l'?thique philosophique,
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
140 TRADITIO
il a d?j? son ?thique d?finitive, qui n'est autre que l'?thique chr?tienne. Au
fond, ce qui est en question ici, c'est toute la signification, avec sa complexit?
et son ambigu?t?, de Yeruditio didascalica. C'est une prop?deutique. Non pas
en ce sens cependant qu'on ne lui demanderait qu'une intel
gymnastique
lectuelle, mais en ce sens que la divinitas et la theologia int?grent tout ce qu'il
y a d'assimilable dans la philosophia. De m?me que les arts sont int?gr?s
? la science du lecteur sacr? (cf. De script. 13: PL 175.20BC; De sacr. Prol. 6:
PL 176.185C), la sagesse pratique d'ordre philosophique est int?gr?e ? la
sagesse pratique de Y homo interior. Si Hugues, tout en distinguant la raison
et la foi, n'a pas cherch? ? conf?rer l'autonomie ? la philosophie
(cf. Science
et Sagesse, ch. I), il l'a moins encore tent? pour la morale. Au reste, il y a
pour la pens?e chr?tienne, une tr?s r?elle difficult? ? constituer une science
morale qui ne soit pas dans l'orbe th?ologique, cf. J. Maritain, Degr?s du
savoir (Paris 1946) 895, n. 1: 'Nous ne pensons pas que dans l'?tat de nature
d?chue et rachet?e soit possible un savoir moral complet... d'ordre
' purement
philosophique.
5. Notons les interactions entre vie et pens?e dans la doctrine
hugonienne.
Si l'?thique pr?c?de la th?orique, s'il y a une pr?paration de c ur
indispen
sable ? la connaissance th?orique, m?me la plus ?lev?e, la
philosophia et aussi
bien la divinitas, par laquelle la philosophia est aimant?e, sont ordonn?es ?
la sagesse sup?rieure de Yhomo interior. Pas de vraie science sans la rectitude
de la vie; mais pas de science non plus qui ne soit pour la pl?nitude de la Vie.
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 141
... mechankam.
(33) 230 nouissimam
Nous retrouvons constamment les deux id?es ch?res ? Hugues au sujet
de la m?canique.
1. Dans la m?canique, il est une sagesse incluse; aussi est-elle int?gr?e ?
la philosophie.
2. Comme il y a de la th?orique ? la m?canique une d?rivation, une d?gra
dation de la sagesse, la m?canique vient en dernier lieu.
Hugues ne dit pas que les arts m?caniques ne doivent ?tre appris qu'une
fois parcouru tout le cycle philosophique, mais que la r?flexion philosophique
sur Tordre ? mettre dans les arts m?caniques est la derni?re, 'nouissime
'
mechanicam ... ordinare.
... uera
(34) 241-2 cum partis cognitio extra totum esse non possit
Comme il y a une interd?pendance des parties dans Tunivers (cf. Testh?
tique du De tribus diebus), il y a une interd?pendance des parties dans le
monde de la pens?e (ce que d?j? sugg?rait Platon, Phil?be 18cd).
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
142 TRADITIO
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HTJGONISDE SANGTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHJAM 143
sophie. On comprend qu'il ait besoin de pr?ciser que certaines sciences sont
de philosophia, d'autres ad philosophiam, d'autres encore secundum philo
? ces derni?res ?tant les arts On devine aussi que
sophiam m?caniques.
l'expression secundum philosophiam ait eu beaucoup moins de raison d'?tre
quand la m?canique ne fut plus retenue par la philosophie.
3. Par contre, notre texte ne fait pas ?tat de la distinction que Thierry
de Chartres a tir?e du Commentaire de Victorinus sur le De inventione de
Cic?ron, distinction entre ars extrinsecus et ars intrinsecus, cf. Hunt, op. cit.
98 (Victorinus ed. Halm 170; Thierry: Haur?au, Notices et extraits I [1890]
52); cf.MS Vienne 2486, M. Grabmann, dans Mediaeval Studies 9 (1947) 60 ss.
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
144 TRADITIO
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 145
'
non possunt; ars uero de his que aliter se habere possunt. Sur disciplina,
qui, dans la langue augustinienne, signifie, tour ? tour, l'enseignement par
lequel se transmet la science, la science elle-m?me, la r?gle de foi ou de vie,
la discipline eccl?siastique, voir H.-I. Marrou, 'Doctrina et disciplina dans
'
la langue des P?res de l'?glise, Bulletin Du Cange 9 (1934) 5-25; M. D. Chenu,
'
'Notes de lexicographie philosophique: Disciplina, Revue des Sciences philo
sophiques et th?ologiques (1936) 686-92.
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
146 TRADITIO
Bruges 228, fol. 42-56^; Londres B.M.Roy. 7 C I, fol. 215vb-224va, XIVe s.):
'Per praepositiones [potest fieri declaratio] sicut Hugo Super Ecclesiasten
[PL 175.116] d?clar?t illam auctoritatem: Vanitas et omnia vanitas. Osten dit,
inquit, omnia vanitati subjecta, videlicet et quae propter homines facta
sunt, in hiis quae ab hominibus facta sunt, et in hiis quae in hominibus facta
'
sunt (cit? dans Th. M. Charland, Les auteurs d'Artes praedicandi au XIIIe
si?cle [Montr?al-Paris 1936] 278). Cf. encore: 'Gestus convenientia, sicut
9
Hugo docet de institutione novitiorum (PL 176.948; op. cit. 320).
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
HUGONIS DE SANCTO VICTORE EPITOME IN PHILOSOPHIAM 147
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions
148 Traditio
Ordo vero discendi talis est, ut quia per eloquentiam omnis fit doctrina,
prius instruatur in eloquentia. Cujus tres sunt partes: recte scribere
et recte scripta pronuntiare, quod confert grammatica; probare id quod est
probandum, quod docet dial?ctica; ornare verba et sententias, quod tradit
rhetorica. Initiandi ergo sumus in grammatica, deinde in dial?ctica, postea
in rhetorica. Quibus instructi ut armis, ad st?dium philosophiae debemus
accedere. Cujus hic est ordo, ut prius in quadruvio et in ipso prius in
arithmetica, secundo in musica, tertio in geometria, quarto in astronomia,
deinde in divina pagina, quippe ut per cognitionem creaturae, ad co
gnitionem Creatoris perveniamus.
Tandis que le De
philosophia mundi donne la suite: trivium, quadrivium
(= philosophia), divinitas, l'analyse hugonienne sugg?re l'?vocation de la s?rie:
trivium, quadrivium, philosophia, divinitas.
Paris.
This content downloaded from 170.140.26.180 on Mon, 01 Feb 2016 19:00:08 UTC
All use subject to JSTOR Terms and Conditions