137

Robert PAWLICKI
Akademia Obrony Narodowej w Warszawie

SŁUŻBA POZA GRANICAMI PAŃSTWA

- WYZWANIA DLA EDUKACJI MIĘDZYKULTUROWEJ W WOJSKU

Ostatnia dekada ubiegłego wieku i pierwsze lata nowego, to okres głębokich zmian
politycznych, ekonomicznych, technicznych oraz kulturowych zachodzących nie tylko w
naszym kraju, ale również w wielu innych regionach globu ziemskiego. Postępująca w
szybkim tempie globalizacja zmienia oblicze współczesnego świata. Zmiany te
powodowane są również zagrożeniami i plagami XXI wieku, do których niewątpliwie
należy zaliczyć terroryzm. Przeciwdziałanie atakom terrorystycznym i walka z państwami
wspierającymi działania ugrupowań terrorystycznych, to obecnie jeden z najważniejszych
celów działalności wielkich mocarstw i ich sojuszników.
Nowe zagrożenia i wyzwania powodują, że rola i zadania sił zbrojnych ulegają
zmianie. Permutacja ta implikuje również przeobrażenia modelu operacji militarnych.
Wojsko coraz częściej uczestniczy w operacjach wymuszających czy stabilizujących pokój
w różnych regionach naszego globu, aktywnie prowadzi procesy mediacyjne i procedury
negocjacji, a w sytuacjach kryzysowych często jest jedynym instrumentem oraz gwarantem
szybkiego rozwiązania problemu.
Konfrontacja kultur, czy wielokulturowość są obecne we wszystkich dziedzinach
życia i wszystkich rodzajach ludzkiej działalności. Stanowią one przedmiot
zainteresowania nie tylko pedagogów, socjologów czy filozofów, ale coraz częściej stają
się bardzo istotnym problemem badawczym dla naukowców zajmujących się ekonomią,
politologią czy marketingiem. Nauka o kulturze przyjmuje charakter międzydyscyplinarny,
istnieje zatem uzasadniona potrzeba spojrzenia na problem edukacji międzykulturowej z
perspektywy nauk wojskowych. Należy zauważyć, że wymiar ekonomiczno-polityczny,
techniczny i kulturowy jest dostrzegany we wszelkich działaniach wojskowych. Jednak
wymiarowi kulturowemu poświęca się zbyt mało uwagi, a przecież nawet w najprostszych
działaniach, w nieznanym środowisku, konieczny jest podstawowy zasób wiedzy z zakresu
kultury i cywilizacji regionu.
Dotychczasowe uczestnictwo Wojska Polskiego w programie Partnerstwo dla Pokoju
(PdP), obecne członkostwo w NATO1 oraz wypełnianie zobowiązań sojuszniczych
spowodowały zaangażowanie większej liczby żołnierzy2 w działania poza granicami
państwa, a ponadto postawiły przed Siłami Zbrojnymi RP szereg nowych zadań
realizowanych w środowisku odmiennym kulturowo.3 Konieczność ich realizacji
wymuszało również i nadal determinuje nasze członkostwo w ONZ.4 Z analizy
współczesnych operacji pokojowych przeprowadzonych od czasu założenia ONZ oraz
operacji prowadzonych w ramach NATO czy międzynarodowych koalicji wojskowych
wynika, że do podstawowych zadań realizowanych poza granicami państwa można
zaliczyć obserwację, nadzór, kontrolę i tworzenie stref buforowych, zapobieganie
1
Zob. B. Balcerowicz: Rola Polski w NATO. Warszawa 1999
2
Obecnie w operacje realizowane w ramach NATO, ONZ, OBWE oraz międzynarodowych koalicji wojskowych
zaangażowanych jest 3736 żołnierzy Wojska Polskiego (dane na dzień 16. 06. 2004r.).
3
Możliwość użycia SZ RP w operacjach pokojowych przewiduje Strategia bezpieczeństwa Rzeczypospolitej
Polskiej - przyjęta na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 22 lipca 2003r.
4
Zob. Karta Narodów Zjednoczonych. Nowy Jork 1971
 138

konfliktom, działania wojskowe, działania demobilizacyjne, pomoc humanitarną,

ustanowienie obszarów bezpiecznych i ich kontrolowanie, gwarancję lub zakaz
przemieszczania oraz działania stabilizacyjne.5 Osiąganie celów powyższych działań,
realizowanych przez siły zbrojne, implikuje zatem, w procesie szkolenia i doskonalenia
żołnierzy, konieczność zwrócenia uwagi na problemy związane nie tylko z zasadami i
technikami prowadzenia wspomnianych działań, ale również na czynniki kulturowe.6
Należy w tym miejscu wskazać również na zadania realizowane w zakresie współpracy
cywilno-wojskowej (CIMIC7), których wypełnianie wymaga od żołnierzy przygotowania
ogólnego i specjalistycznego, w tym także przygotowania kulturologicznego. Stanowi ona,
zatem swoiste wyzwanie dla edukacji międzykulturowej w wojsku.
W ramach CIMIC realizowane jest szerokie spektrum zadań, z którym gro
realizowanych jest przez personel CIMIC na szczeblu operacyjnym. Personel formułuje
główne zasady, w ramach, których są prowadzone działania taktyczne. Dla celów
doktrynalnych zadania CIMIC zostały określone dla trzech oddzielnych, ale przenikających
się wzajemnie faz: przedoperacyjnej, operacyjnej oraz przejściowej.
Personel CIMIC z dużym wyprzedzeniem w stosunku do rozpoczęcia operacji musi
przygotować odpowiednie studium (analizę) terenu przyszłych działań. Jest ona szeroko
wykorzystywana w czasie nauczania i szkolenia wojsk. W okresie bezpośrednio
poprzedzającym rozpoczęcie operacji, zadaniem CIMIC jest przygotowanie sił
sojuszniczych do funkcjonowania w warunkach cywilnych, które napotkają na terenie
działań. Proces ten będzie obejmował trzy funkcje: planowanie, doradztwo i szkolenie.
Zasadniczym działaniem CIMIC w fazie operacyjnej działań jest zabezpieczenie
efektywnej współpracy cywilno - wojskowej w trakcie realizacji planu CIMIC. Dlatego też
wydaje się być konieczne nawiązanie i utrzymanie wzajemnych relacji, zarówno
formalnych jak i nieformalnych. Przewidując płynny charakter struktur cywilnych i
politycznych w okresach napięć, CIMIC musi dokonywać ciągłej oceny, z której powinno
wynikać gdzie i z kim należy nawiązać kontakty. Z chwilą, gdy zostaną one nawiązane
należy je rozwijać do poziomu (stanu) współpracy. W niektórych przypadkach będzie to
proste, a w innych bardziej skomplikowane. Z tych względów relacje te muszą być
podtrzymywane w celu zapewnienia pełnej i efektywnej współpracy. W fazie operacyjnej
wymienia się sześć podstawowych funkcji realizowanych przez CIMIC. Zalicza się do
nich: komunikacja, informacja, koordynacja, porozumienia, ocena oraz operacje.

5
Współczesna operacja pokojowa - oznacza zespół działań z ograniczonym użyciem sił zbrojnych
podejmowanych przez społeczność międzynarodową w celu utrzymania lub przywrócenia pokoju w rejonie
konfliktu. Celem prowadzonych operacji pokojowych jest, bowiem wsparcie działań dyplomatycznych w
tworzeniu i zabezpieczeniu warunków dla zapobieżenia eskalacji i rozwiązania konfliktu przez zwaśnione strony.
Odnosi się to nie tylko do operacji tworzenia i utrzymania pokoju, ale również do operacji wymuszania pokoju
oraz interwencji zbrojnej przeciw agresji, których powodzenie daje możliwość podjęcia innych działań
ułatwiających porozumienie stron konfliktu. Muszą być zgodne z prawem międzynarodowym i postanowieniami
Karty Narodów Zjednoczonych. Podejmowane mogą być z mandatu uznanych organizacji międzynarodowych lub
regionalnych, a działania wynikające z postanowieniami VII Karty Narodów Zjednoczonych - wymuszania pokoju
lub interwencji zbrojnej przeciw agresji - tylko na podstawie decyzji ONZ. Samo użycie sił musi być ograniczone
i powinno sprowadzać się do założonego celu operacji. Zob. F. Gągor, K. Paszowski: Międzynarodowe operacje
pokojowe oraz ich miejsce we współczesnej doktrynie obronnej Rzeczpospolitej Polskiej. (Zespołowa rozprawa
doktorska), AON, Warszawa 1998, s. 80-83; A. Piotrowski, W. Matczyński: Międzynarodowe operacje pokojowe
podstawy prawne i zasady prowadzenia operacji pokojowych (część II). „Myśl Wojskowa” 2002, nr 2 (619), s.
136
6
Zob. Doktryna szkoleniowa Sił Zbrojnych RP - 2010, Sygn. Sztab. Gen. 1454/95, s. 5
7
CIMIC - ang. Civil-Military Cooperation.
 139

Faza przejściowa opiera się głównie na stosunkach nawiązanych w fazie operacyjnej.

Zadaniem CIMIC, w tej fazie jest zapewnienie władzom cywilnym pełnego transferu
zakresu odpowiedzialności militarnej, zidentyfikowanego dla okresu przejściowego. Inne
realizowane do tej pory zadania nie będą wymagały już dalszej realizacji i zostaną
zawieszone. W tym aspekcie rola CIMIC polega na zapewnieniu ich zawieszenia i
zaprzestaniu ich realizacji przy zachowaniu warunków minimalnego zakłócenia życia
cywilnego. Ponadto możliwości CIMIC pomagają dowódcy w osiągnięciu przejściowej
fazy w szybszy i efektywniejszy sposób, co przyczyni się niewątpliwie do ostatecznego
wycofania sił wojskowych z danego obszaru.8
Podczas działania w środowisku odmiennym kulturowo nawet podstawowa wiedza z
zakresu kultury regionu umożliwia kontakt z miejscową ludnością w takim stopniu, by nie
powodować konfliktów, nieporozumień i zagrożeń wynikających z nieznajomości
lokalnych nawyków cywilizacyjnych, religii, języka, obyczajów.
Jak wynika z przedstawionych tez, potrzeba dostosowania szkolenia
ogólnowojskowego, specjalistycznego, technicznego, czy logistycznego do wymogów i
specyfiki rejonu przyszłych działań wydaje się oczywista. Niestety w przygotowaniu wojsk
do działania w środowisku odmiennym kulturowo nie zwraca się należytej uwagi na
szkolenie kulturologiczne, a jest to przecież proces mający ogromny wpływ na powodzenie
przyszłej misji. Konfrontacja kulturowa staje się we współczesnych działaniach wojsk
niezaprzeczalnym faktem i implikuje zarazem potrzebę pogłębionej edukacji
międzykulturowej, warunkującej optymalne przygotowanie żołnierzy Wojska Polskiego do
wykonywania zadań w rejonach odmiennych kulturowo.
Przygotowanie utożsamia się zwykle ze zbiorem czynności, działań wykonywanych z
myślą o czymś, co ma być zrealizowane w przyszłości. Realizacja czynności
przygotowawczych powoduje, że ktoś nabiera doświadczenia, nabywa wiedzę w danej
dziedzinie, następuje przysposobienie kogoś do jakiegoś działania poprzez ćwiczenia czy
naukę. Proces przygotowania żołnierzy realizowany jest w ramach systemu przygotowania
rozumianego jako układ sprecyzowanych elementów o ściśle określonych strukturach
funkcjonujących w zorganizowanej logicznie całości, w której realizowane są na podstawie
dokumentów normatywnych charakterystyczne dla niej czynności, zmierzające do pewnych
działań mających nastąpić w przyszłości.9
Proces przygotowania żołnierzy do działania w obcym środowisku warunkowany jest
wieloma czynnikami. Można do nich zaliczyć złożoność i niejednorodność konfliktów o
różnorodnym podłożu, wielonarodowy skład kontyngentów, konieczność przeciwdziałania
nowym rodzajom zagrożeń (jak przestępczość zorganizowana czy masowe migracje) oraz
sprawowanie roli nadzorczej i stabilizacyjnej. Kolejnym czynnikiem, niezwykle ważnym
jest różnorodność stref kulturowych, do których kierowane są oddziały i pododdziały
różnych rodzajów wojsk. Warto w tym miejscu zauważyć, że w większości operacji
prowadzonych przez naszych żołnierzy, główny ciężar zadań i odpowiedzialności
spoczywał i nadal spoczywa na wojskach lądowych. To żołnierze wojsk lądowych mają
największy i bezpośredni kontakt z miejscową ludnością, obyczajami, religią, są zmuszeni
do kontaktowania się w jej ojczystym języku. Dlatego uzasadnionym jest zwrócenie uwagi
na przygotowanie żołnierzy tego rodzaju sił zbrojnych oraz kształtowanie u żołnierzy
kompetencji do komunikacji międzykulturowej. Praktyczna realizacja i zarazem nabywanie
8
M. Cieślarczyk, M. Chojnacki, A. Radomyski: Współpraca cywilno-wojskowa (CIMIC) w Siłach Zbrojnych (SP)
RP. Warszawa 2003, s. 20-24
9
W. Szot: Przygotowanie oficerów wojsk lądowych do udziału w operacjach pokojowych (rozprawa doktorska).
AON, Warszawa 2003, s. 12
 140

wspomnianych umiejętności może przełożyć się na zastosowanie w procesie kształcenia i

szkolenia następujących strategii:
- kognitywnej (poznawczej) - związanej z dostarczaniem językowych i
pozajęzykowych informacji na temat kulturowych i społecznych uwarunkowań
odmienności występujących w rejonach działań wojskowych;
- afektywnej - stwarzającej możliwości bezpośredniego, emocjonalnego kontaktu z
odmiennością i innymi;
- emancypacji - związanej z otwieraniem się na nowe doświadczenia i wartości, dzięki
kontaktom, jakie zachodzą między jednostką a światem w wyniku jej podmiotowej
aktywności;
- partycypacji - umożliwiającej wspólne działania, poszerzające zakres
dotychczasowych werbalnych i poza werbalnych doświadczeń jednostki, związanych
z koncepcją własnej osoby w relacji z otaczającą rzeczywistością odmienną
kulturowo.
Wyróżnione strategie mogą być stosowane zarówno w naturalnych jak i
konstruowanych sytuacjach edukacyjnych, zmierzających do określenia wartości
przejawianych w postawach i sprzyjających kształtowaniu tożsamości wielokulturowej
żołnierza.10
Wojsko Polskie posiada ponad pięćdziesięcioletnie doświadczenia związane z
uczestnictwem żołnierzy w misjach i operacjach pokojowych. Wzrost liczby działań
prowadzonych poza granicami państwa i wzrost liczebności kontyngentów powoduje
jednak potrzebę spojrzenia na problem przygotowania kulturologicznego (edukacji
międzykulturowej) z nowej perspektywy. Potrzeba ta wypływa również z bliskiej
perspektywy wejścia w życie nowej ustawy pragmatycznej.11 W myśl art. 24 tej ustawy,
żołnierze mogą być kierowani do służby poza granicami państwa, bez wyrażania zgody.
Dotychczas skierowanie do pełnienia tego rodzaju służby wymagało zgody żołnierza.
Obecnie bardzo trudno przewidzieć miejsce przyszłych działań wojskowych. Można
jedynie zauważyć pewne prawidłowości wynikające z polityki wielkich mocarstw. Istnieją
również tezy wskazujące, że w ostatnim czasie różnice i sprzeczności kulturowe są
potencjalnym źródłem konfliktów i zagrożeń. Trudno nie zauważyć, iż w ostatnim czasie
wiele politycznych konfliktów, które szukają rozwiązania na drodze przemocy i gwałtu,
znajduje swoje uwarunkowania w różnicach kulturowych i etnicznych.12
W rozpatrywanym kontekście zauważalna jest istotna rola czynnika religijnego w
konfliktach, powodująca konieczność wyposażania żołnierzy w wiedzę o religiach
wyznawanych w rejonie wykonywania zadań. Istnieje również głęboka potrzeba rozwijania
wrażliwości dowódców i żołnierzy na problematykę etniczną. Warto, zatem zauważyć, że
wykonywanie zadań poza granicami państwa, to nie tylko kontakt z lokalną ludnością i jej
kulturą, ale również konieczność współpracy w ramach kontyngentów wielonarodowych,
składających się z przedstawicieli kilku, a nawet kilkunastu narodowości. Stąd też wynika
potrzeba uaktualnienia naukowych podstaw do właściwego kształtowania kompetencji

10
E. Ogrodzka-Mazur: Kulturowe, społeczne i edukacyjne wyznaczniki komunikacji międzykulturowej na
pograniczu. W: T. Lewowicki, J. Nikitorowicz, T. Pilch: Edukacja wobec ładu globalnego. Warszawa 2002, s.
122
11
Ustawa z dnia 11 września 2003r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych. Dz. U. RP nr 179 z dn. 20
października 2003r.
12
G. Auernheimer: Edukacja między kulturowa w roli wychowania politycznego. W: T. Pilch: O potrzebie dialogu
kultur i ludzi. Warszawa 2000, s. 105
 141

kulturowych13 żołnierzy oraz kompetencji ułatwiających radzenie sobie ze zjawiskiem

szoku kulturowego.14
Doświadczenie szoku kulturowego pozwala uświadomić sobie przyjęte w wyniku
procesu socjalizacji ukryte założenia i zwyczaje uznawane za „naturalne”. W tym
znaczeniu zetkniecie się z odmienną kulturą pozwala na lepsze poznanie kultury rodzimej
oraz czynników warunkujących kształt socjalizacji. Zjawisko szoku kulturowego może
ponadto utrudniać proces adaptacji do nowych warunków służby poza granicami państwa,
czyli w środowisku odmiennym kulturowo.
Kierunek kształtowania kompetencji kulturowych żołnierzy powinny, zatem
wyznaczać następujące cele:15
- kształtowanie świadomości o równorzędności wszystkich kultur,
- uwrażliwianie na „inność”, odmienne korzenie kulturowe, tradycje oraz kształtowanie
postaw otwartych i tolerancyjnych, wyrzekających się poczucia wyższości kulturowej
na rzecz dialogu, negocjacji i wymiany wartości,
- wdrażanie do dostrzegania inności i postrzeganie jej jako wzbogacającej i
bodźcującej, ciekawej i absorbującej, a nie zagrażającej i wrogiej,
- uświadamianie własnej tożsamości kulturowej, zwiększanie poczucia własnej
wartości, bezpieczeństwa i samoakceptacji,
- kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów związanych z uprzedzeniami,
negatywnymi stereotypami itp.
Zaprezentowane tezy pozwalają na sprecyzowanie wniosku, że problematyka edukacji
międzykulturowej w wojsku stawia przed dowódcami i nauczycielami nowe wyzwania.
Mogą one, zatem stać się inspiracją dla podjęcia poszukiwań nowych rozwiązań w tym
obszarze.

13
Zob. M. Pacholski, A. Słaboń: Słownik pojęć socjologicznych. Kraków 1997, s. 75-76
14
Ibidem, s. 186
15
J. Nikitorowicz, Edukacja międzykulturowa wobec dylematów kształtowania tożsamości w społeczeństwach
wielokulturowych, [w:] T. Lewowicki, J. Nikitorowicz, T. Pilch, Edukacja wobec ładu globalnego, Warszawa
2002, s.42.