EGZAMIN Z PRAWA RZYMSKIEGO – ZAGADNIENIA

1. POŻYCZKA
Nexum
Pierwsza znana w prawie rzymskim pożyczka to nexum. Była to czynność dokonywana przy użyciu
spiżu i wagi – per aes et libram, podczas której libripens odważał pożyczoną kwotę przy 5 świadkach.
Dłużnik, który nie spłacił pożyczki w terminie, podlegał egzekucji osobistej bez wyroku. Lex Poetelia z
326 r. pne zakazała zabijania i sprzedaży takich dłużników trans Tiberim. Od niej dłużnik znajdował się
w sytuacji podobnej do niewoli – addictus.
Mutuum
Mutuum (pożyczka nieformalne) wyparła surową nexum dość wcześnie. Był to kontrakt realny,
jednostronnie zobowiązujący (tylko dłużnika), stricti iuris (dłużnik miał obowiązek zwrócić tylko to, c
było przedmiotem pożyczki), w któym mutui dans (wierzyciel) poprzez traditio przekazywał mutui
accipiens (dłużnik) pewne rzeczy zamienne (res fungibiles). Mutui accipens miał obowiązek zwrócić
takie same (a nie te same) rzeczy w tej samej ilości i jakości. Mutuum było zaskarżalne od momentu
wręczenia rzeczy a nie od chwili porozumienia. Odsetki musiały być regulowane osobno w dodatkowej
stypulacji - stipulatio usurarum. Zwrotu pożyczki mutui dans mógł się domagać poprzez: condictio
certae creditae pecuniae lub condictio certae rei. Świadczenia odsetek za pomocą actio ex stipulatu.
W ramach walki z lichwą oprocentowanie pożyczki było wciąż prawnie zmniejszane i wynosiło: 100%
rocznie w Ustawie XII Tablic, 12% rocznie pod koniec republiki, 6% rocznie za Justyniana. Wysokie
odsetki były możliwe tylko przy pożyczce morskiej (do Justyniana 100%, potem 12%).
S.C. Macedonianum uchwalona po zabójstwie ojca przez Macedo, uregulowała problem pożyczki
zaciągniętej przez filius familias bez zgody ojca, uznając taką pożyczkę za obligatio naturalis.
Pożyczka morska – foenus nauticum lub pecunia traiecticia
Przedmiot pożyczki przeznaczony był na zakup towaru, który miał być transportowany drogą morską.
Dłużnik przewoził towar drogą morską na ryzoko wierzycila, z tego powodu wierzycielowi wolno było
wymówić bardzo wysokie odsetki – 100%, a od Justyniana 12% w skali rocznej,

2. POSIADANIE – ISTOTA I RODZAJE

Posiadanie jest stanem faktycznym, własność – prawem. Nihil commune habet proprietas cum
possessione – własność nie ma nic wspólnego z posiadaniem.
Prawem przedmiotowym jest ogół przepisów obowiązujących w danym państwie.
Prawem podmiotowym – uprawnienie np. własność
Pojęcie posiadania.
Posiadanie possessio – faktyczne władztwo nad rzeczą, na które składały się:
- corpus – posiadanie rzeczy w fizycznym władaniu
- animus – subiektywna wola władania tą rzeczą dla siebie, w swoim interesie (nie wymaga tytułu
prawnego –np. kradzież)
Nazwa wywodziła się od gruntów stanowiących własność państwową, a oddawanych pod uprawę
obywatelom – nazywanych possessiones w stosunku do tej ziemi. Państwo zaczęło chronić ich
posiadanie posesoryjnie, co objęło także ruchomości. W prawie klasycznym powstało także pojęcie
posiadania prawa – quasi possessio iuris. W prawie poklasycznym i justyniańskim szczególnego
znaczenia nabrała podstawa prawna posiadania i animus.
Posiadanie ma duże znaczenie prawne:
- posiadanie było konieczne dla nabycia własności przez zasiedzenie, zawłaszczenie lub tradycję,
- korzystało z ochrony prawnej – ochrony posesoryjnej (dla przeciwdziałania samowolnym
egzekucjom własności mimo tytułu prawnego)
- w procesie petytoryjnym (o własność) posiadacz był zawsze pozwanym i nie na nim spoczywał
ciężar dowodu.
Possessio civilis – posiadanie oparte o faktyczne władztwo nad rzeczą –corpus i wola władania tylko dla
siebie – animus rem sibi habendi.

1
Detentio – dzierżenie było władaniem rzeczą (nie posiadaniem~) ale bez woli władania ją dla siebie,
było sprawowane alieno nomine w cudzym imieniu – określane było jako posiadanie naturalne
possessio naturalis. Dzierżycielem byli dzierżawcy, komodatariusz, depozytariusz, użytkownik, kolon,
filius familias, posiadaczami pozostawali wynajmujący bo to oni mieli animus. Dzierżyciele nie mieli
ochrony posesoryjnej (mogli oni dochodzić roszczeń u wynajmującego – by ten interweniował),
wyjątkowo udzielano jej bezpośrednio: wierzycielowi zastawniczemu, sekwestrowi (przechowujący
rzecz sporną), prekarzyście (korzystający z rzeczy cudzej do odwołania) i emfiteucie (dzierżawcy
wieczystemu).
Posiadanie składające się z corpus i animus korzystało z pretorskiej ochrony posesoryjnej, interdyktami
– stąd possessio ad interdicta (+ specjalna ochrona dzierżycieli).
Possessio ad usucapionem.
Pełne posiadanie, do tego possessio civilis – oparte na prawnym tytule nabycia, uznawanym przez ius
civile mogło prowadzić do uzyskania własności rzeczy poprzez zasiedzenie – takie posiadanie
prowadzące do zasiedzenia nazywane było possessio ad usucapionem.
Posiadanie w dobrej i w złej wierze.
Posiadanie mogło być „zgodne z prawem” (np. własności czy zastawu) – possessio iusta. Posiadanie nie
mające podstaw prawnych (złodzieja) – possessio iniusta – pociągało za sobą dalsze konsekwencje
jako:
- possessio banae fidei posiadanie w dobrej wierze – posiadacz przekonany był, że jego posiadanie
oparte jest na przysługującym mu prawie (np. własności), poza przypadkiem rażącego niedbalstwa,
- possessio malae fidei posiadanie w złej wierze – posiadacz wiedział o nieprawnym posiadaniu danej
rzeczy.
Nie miało to wpływy na samo posiadanie lecz na skutki z nim związane: zasiedzenie, nabycie owoców,
odpowiedzialność przy rei vindicatio.
Odrębną kwestią było posiadanie wadliwe possessio vitiosa i niewadliwe possessio non vitiosa.
Wadliwe było w przypadku samowolnego pozbawienia drugiej osoby posiadania lub przez nie
zwrócenie precarium. Wadliwość zachodziła w trzech przypadkach:
- nabycia posiadania siłą vis,
- potajemnie clam,
- nie oddanie precario – użytkowanie rzeczy z zastrzeżeniem zwrotu na żądanie.
Wadliwość posiadania dawała możliwość użycia interdyktów o odzyskanie posiadania interdicta
recuperandae possessionis.
Rozróżnienie wadliwego i niesłusznego posiadania: nierzetelny znalazca był posiadaczem niesłusznym
(iniusta), ale niewadliwym non vitiosum, natomiast właściciel który odebrał mu siłą tą rzecz był
posiadaczem słusznym iustum, ale wadliwym vitiosum.
Nabycie posiadania.
Dla nabycia posiadania rzeczy trzeba było uzyskać corpus i animus, a zależało to przede wszystkim od:
- czy chodziło o nabycie ruchomości czy nieruchomości,
- czy posiadanie pochodziło od innej osoby, czy nie,
- okresu historycznego – na przełomie dziejów następowały zmiany.
Nabycie corpus na ruchomości wymagało użycia niekiedy siły w celu trwałego zawładnięcia rzeczą np.
jej zamknięcia (szczególnie w przypadku rzeczy niczyjej np. dzikie zwierzęta) lub łagodniejsze środki
jak zamknięcie rzeczy w magazynie, czy nawet zabranie klucza od magazynu – jako traditio longa
manu. Nabycie corpus na nieruchomości niczyjej wymagało wejścia na nią i dokonania pewnych
czynności np. ogrodzenia; nabywając prawo od innej osoby trzeba było wkroczyć na grunt, w prawie
klasycznym wystarczyło obejrzeć go np. z pobliskiej wieży w towarzystwie obecnego posiadacza który
na mapie pokazywał granice i oświadczał, że daje grunt do dyspozycji – było to nabycie oculis et
affectu – oczami i wolą. W prawie przedklasycznym istniało nabycie prawa za pośrednictwem drugiej
osoby – niewolnika, filius familias, podobnie było w prawie klasycznym gdzie posiadanie można było
nabyć przez zarządcę majątku lub opiekuna – co umożliwiało bezpośrednie zastępstwo w nabyciu
corpus posiadania.
Animus w przypadku nabycia corpus posiadania rzeczy niczyjej następował „automatycznie”, w
przypadku przeniesienia posiadania o animus decydowała causa possessionis – czynność prawna (ew.
2
bezprawna – kradzież miała animus) na podstawie której nabyto posiadanie (np. dzierżawa nie „dawała”
animus). Nie miała tu znaczenia subiektywna wola animus (dzierżyciel przez samą chęć władania rzeczą
dla siebie nie miał animus), wyrażało się to w zasadzie nemo sibi ipse causam possessionis mutare
potest – nikt nie może sam sobie zmienić podstawy posiadania. Nabycie animus uzależnione było od
istnienia obiektywnej, właściwej causae possessionis (nawet bezprawnej – przywłaszczenie).
Nabycie animus zasadniczo nie było możliwe za pośrednictwem drugiej osoby (animus musiał mieć
nabywający). Wyjątkowo uznano objawienia animus mogło nastąpić przez prokuratora, opiekuna, a
nawet niewolnika tylko w przypadku nabycia rzeczy na podstawie czynności prawnej, na tylko na rzecz
peculium (pan stawał się posiadaczem bez swej wiedzy – nabywając corpus posiadania także przez
niewolnika), w odniesieniu do dóbr nabytych poza pekuliarnej pan musiał wyrazić zgodę na nabycie
posiadania przez wyrażenie animus. Możliwość nabycia animus przez osoby drugie jeszcze się
poszerzyła w prawie poklasycznym.
Utrata posiadania następowało przez utratę obydwu lub jednego – corpus albo animus , jednak
przejściowej utraty corpus nie traktowano jako utraty posiadania (sprawa zbiegłych niewolników),
natomiast animus ustawało przez dobrowolne porzucenie rzeczy, a nie przez zapomnienie o niej lub
wskutek choroby umysłowej. Posiadanie gasło też z chwilą śmierci (spadkobierca nie dziedziczył
posiadania), także przez przeznaczenie rzeczy jako przedmiotu kultu res divini iuris lub jeśli stała się
res extra commercium.
Possessio czyli posiadanie można krótko określić jako faktyczne władztwo nad rzeczą. Posiadanie to
mogło być z zamiarem zachowania danej rzeczy dla siebie lub też z zamiarem pobierania z tej rzeczy
pożytków. Posiadaczem mógł być w końcu właściciel czy też osoba nie posiadająca prawa własności.
Prawnicy rzymscy uważali posiadanie jako stan faktyczny a nie jako prawo.

3. ZNIEWAGA
Zniewaga (iniuria) – zamierzony i sprzeczny z prawem nieuszanowanie cudzej osobowości za pomocą
czynów lub słów.
Zniewaga (iniuria) był to delikt bezprawnego naruszenia osobowości człowieka wolnego. Jej początki
sięgają prawa XII tablic(451/450 rok p.n.e.). Istniały trzy przypadki zniewagi:
- membrum ruptum – ciężkie okaleczenie (utrata części cała – kara talionu)
- os fractum – złamanie kości (300 asów jeśli poszkodowany był osobą wolną, 150 – jeśli był
niewolnikiem)
- czynne naruszenie nietykalności cielesnej – 25 asów
Pretor – poszkodowany sam określa w formułce na czym polega inkryminowany czyn, a sędzia oszacuje
szkodę. W przypadku iniuria atrox (ciężki przypadek) pretor sam szacował szkodę i stanowiła ona
górną granicę dla sędzich. Sprawy o iniurię rozpatrywało kolegium rekuperatorów.
Rozwój historyczny stworzył później skargę actio iniuriarum aestimatoria dostęną dla
poszkodowanego. Była to skarga noksalna, infamujaca, osobista. Odmiennie niż w innych deliktach
sędzia mógł orzekać zgodnie z zasadą słuszności (in bonum et aequum) stosownie do winy sprawcy.
Prawo poszkodowanego nie przechodziło na dziedziców. Jeśli pozwany został uwolniony miał prawo na
podstawie powództwa wzajemnego żądać 1/10 tego czego żadał powód.
Rodzaje:
- convicium - publiczne znieważenia
- ademptio pudicitia – obraza skromności kobiety i młodocianych
- ne quid infamandi causo fiat – pohańbienie
Lex Cornelia de iniuriis – 81pne – regulowała odpowiedzialność sprawcy za uderzenie (pulsare),
pobicie (verberare) i najście (domum introire) i były to przestępstwa publiczne. Justynian pozostawił
poszkodowanemy wybór: czy dochodzić szkód w procesie publicznym czy w postępowaniu prywatnym.

4. PROCESOWA OCHRONA DO SPADKU

W wyniku nabycia spadku dziedzic stawał się jego właścicielem. Mogło się jednak zdarzyć, iż kto inny
posiadał spadek czyli władał nim. Jeśli żądania dziedzica o wydanie spadku nie skutkowały,
przysługiwały mu różne prawne środki ochrony swoich praw w zależności od tego czy dziedziczył
według prawa cywilnego czy też pretorskiego. Dziedzic prawa cywilnego (heres) mógł użyć hereditatis

3
petitio (należącej do actiones in rem) w celu odzyskania całości spadku (a nie do pojedynczych rzeczy
spadowych). Aby odzyskać daną część mógł użyć w dobie procesu legisakcyjnego legis actio
sacramento in rem. Dziedzic prawa pretorskiego (bonorum possessor) miał do dyspozycji interdykt
interdictum quorum bonorum o wydanie całości rzeczy materialnych. Aby odzyskać spadek zawierający
także prawa majątkowe musiał użyć hereditatis petitio possessoria. Do odzyskania pojedynczych praw
wchodzących do spadku mógł użyć skarg dostępnych dla heres, a sędzia używał wtedy fikcji aby
traktować powoda "jak gdyby był on dziedzicem prawa cywilnego" (si heres esset).

5. PRZECHOWANIE
Kontrakt przechowania (depositum).
Przechowanie – depositum to kontrakt realny, bonae fidei, dwustronnie zobowiazujacy niepełny,
polegający na oddaniu przez deponenta przechowawcy, czyli depozytariuszowi rzeczy ruchomej w
bezpłatne przechowywanie z obowiązkiem jej zwrotu na każde żądanie deponenta. Deponent
odpowiadał za omnis culpa. Depozytariusz posiadał jedynie detencję rzeczy z zakazem jej używania,
jeżli złamał ten zakaz dokonywał kradzieży używania – furtum usus. Depozytariusz odpowiadał za
dolus i culpa lata. Przechowawca miał prawo żądać zwrotu kosztów jakie poniósł w zwiazku z
przechowaniem oraz pokrycia szkód. Miał prawo retencji. Do ochrony depozytu służyła pierwotnie
pretorska actio in factum. Gdy depozyt wszedł do systemu kontraktowego deponentowi przyznano actio
depositi, a depozytariuszowi – actio depositi contraria
Depozyt nieprawidłowy
Jednym z rodzajów depozytu był depozyt nieprawidłowy – depositum irregulare. Występował on
wówczas gdy rzecz była określona gatunkowo – in genere. Depozytariusz nabywał wówczas własność
rzeczy i oddawał takie same rzeczy, w takiej samej ilości i jakości. Depositum irregulare różnił się od
mutuum tym, że był dwustronnie zobowiazujący, a korzyści płynęły dla obu stron: deponent zyskiwał
bezpłatne przechowanie, a depozytariusz bezpłatne korzystanie z rzeczy tytułem własności. Dlatego
obydwaj odpowiadali za omnis culpa. Dopuszczał pactum o świadczenie odsetek.
Depozyt konieczny
Innym rodzajem był depozyt konieczny – depositum necessarium. Występował wówczas, gdy
deponent znajdował się w sytuacji przymusowej. Nieuczciwy depozytariusz odpowiadał na duplum –
podwójną wartość rzeczy.
Depozyt sakwestrowy
Prawo rzymskie znało także depozyt sakwestrowy – depositum saquestrum. Polegał on na tym, że
przedmiot sporu oddawano osobie trzeciej z obowiązkiem wydania go osobie wygrywającej proces.
Depozytariusz w tym wypadku był chroniony interdyktalnie.

6. ZMIANA PODMIOTÓW ZABOWIĄZANIA

Zmiana podmiotów zobowiązań:
⇒ Przeniesienie wierzytelności na inną osobę przez czynność prawną
⇒ Dotychczasowy wierzyciel to cedent, a nowy to cesjonariusz
Sposoby zmiany:
⇒ Nowacja – odnowienie istniejącego zobowiązania, nowy wierzyciel przyjmował od dłużnika
stypulacyjne przyrzeczenie spełnienia tego samego świadczenia, które należało się dawnemu
wierzycielowi, ale odpadały środki zabezpieczające dawną wierzytelność takie jak zastaw czy
poręczenie (one mają charakter akcesoryjny)
⇒ Zastępstwo procesowe in rem suam – dotychczasowy wierzyciel (cedent) udzielał nowemu
(cesjonariusz) zlecenia ściągnięcia należności od dłużnika i w tym celu ustanawiał go swoim
zastępcą procesowym, upoważnienie to opiewało też na zatrzymanie świadczenia dla siebie (tego
nie było przy normalnym zastępstwie), zabezpieczenia się nie zmieniały, nie potrzebna był też
zgoda i współudział dłużnika, ale cedent nadal pozostawał wierzycielem więc mógł sam przyjąć
świadczenie i dochodzić go w procesie, cesjonariusz wykonywał tylko cudze prawo, jego sytuacja
była niepewna i wymagała dodatkowego zabezpieczenia, umacniała się dopiero po dokonaniu litis
contestatio z dłużnikiem
4
⇒ Actio utilis cesjonariusza – cesarz przyznał nabywcy spadku osobne powództwo dla
umożliwienia mu dochodzenia wierzytelności spadkowych, nie wywodziła się od zbywcy, ale była
tylko wzorowana na jego ochronie, zbywca mógł przyjąć świadczenie od dłużnika, zwolnić go z
zobowiązania wytoczyć proces za pomocą swej actio directa, dokonać dalszej cesji wierzytelności,
dopiero zawiadomienie dłużnika o dokonanej cesji paraliżowało ewentualne powództwa cedenta i
sprawiało, że dłużnik mógł się zwolnić z zobowiązania już tylko poprzez świadczenie na rzecz
cesjonariusza, potem rozszerzano je również na inne przypadki – kupno pojedynczej
wierzytelności, darowizna
⇒ Ograniczenie obrotu wierzytelnościami – za Justyniana – cesjonariusz nabył wierzytelność za
cenę niższą od jej wartości nominalnej to dłużnik miał zapłacić tylko tę niższą sumę (ograniczenie
spekulacji)
⇒ Zmiana dłużnika – wymaga zgody wierzyciela (musi być rzetelny), dokonywała się przy
pomocy nowacji, wierzyciel przyjmował od nowego dłużnika stypulacyjne przyrzeczenie
wypełnienia obowiązku dawnego dłużnika dawne zobowiązanie gasło wraz ze wszystkimi
prawami akcesoryjnymi a na jego miejsce powstała nowa wierzytelność – możliwa zmiana
dłużnika ale nie ma właściwego przejęcia długu

7. OCHRONA PRAWA WŁASNOŚCI

Ochrona prawa własności:
• Powództwo windykacyjne (rei vindicatio) i powództwo negatoryjne (actio negatora) służą
właścicielom do ochrony ich praw
• Powództwo publicjańskie – do ochrony własności bonitarnej
• Wszystkie 3 mają charakter rzeczowy, opierają się na prawie do rzeczy – środki petytoryjne
• Powództwo windykacyjne:
 Powództwo nieposiadającego właściciela, przeciwko posiadającemu niewłaścicielowi o
wydanie rzeczy
 Czynnie legitymowany zawsze właściciel kwiryntarny
 W procesie legisakcyjnym pozwanym mógł być tylko ten, kto twierdził, ze jemu
przysługuje na rzeczy spornej prawo własności – jeżeli tego nie zrobił powód wchodził w
posiadanie rzeczy bez procesu
 Dochodzenie roszczeń rzeczowych przy zastosowaniu kontraktu werbalnego – pozwany
przyrzekał zapłacić 25 sesterców gdyby powód udowodnił prawo własności w
odniesieniu do niewolnika
 Formuła arbitralna – powództwo windykacyjne można było kierować przeciw
jakiemukolwiek posiadaczowi rzeczy (wcześniej przeciwko temu, który mógł ją wydać)
 Proces formułkowy – powództwo windykacyjne należy do powództw arbitralnych –
sędzia mógł wezwać do dobrowolnego oddania rzeczy, jeśli nie zasądzał karę pieniężną z
uwzględnieniem oszacowania właściciela
 Pożytki – posiadacz w dobrej wierze – tylko powstałe po litis contestatio, w złej wierze –
wszystkie, nawet te, których nie zebrał z własnej winy
 Powód miał obowiązek zwrotu nakładów
 Konieczne – je trzeba poczynić by rzecz istniała i się nie pogorszyła
 Użyteczne – podnosiły wartość rzeczy
 Zbytkowe – dla ozdoby
 Posiadacz w dobrej wierze dostawał zwrot koniecznych i użytecznych zaś zbytkowe mógł sobie
zostawić
 Posiadacz w złej wierze ma prawo retencji z tytułu roszczenia o konieczne, pozostałe mógł tylko
zabrać
 Prawo zatrzymania gdy wartość z pobranych pożytków przewyższała nakłady

• Powództwo negatoryjne
5
  Przysługuje właścicielowi, który nie został pozbawiony posiadania rzeczy, ale
prawo jego uległo naruszeniu w inny sposób (przykre wyziewy na grunt
właściciela)
 Służyło, aby położyć kres dalszemu naruszaniu prawa do wyłącznego korzystania
z rzeczy
 Powód miał udowodnić tylko swoje prawa do wyłącznego korzystania oraz fakt
naruszenia tego prawa
 Pozwany musiał udowodnić, że ma prawo, którego treść wykonywał – wtedy on
wygrywał
 Przegrana pozwanego – zasądzenie na odszkodowanie za korzystanie z rzeczy +
kaucja poręczająca, że w przyszłości nie będzie naruszał prawa własności
powoda
• Powództwo publicjańskie
 Posiadacz rzeczy nie mając jeszcze własności kwirytarnej, lecz
będący w stanie prowadzącym do tego przez zasiedzenie, który
utracił rzecz, tym powództwem domaga się jej zwrotu
 Fikcja – w odniesieniu do powoda upłynął już czas potrzebny do
nabycia W odpowiedzi własności przez zasiedzenie
 Posiadacz rzeczy – biernie legitymowany
 Nieskuteczna wobec właściciela kwirytarnego
 W równej sytuacji lepsze jest stanowisko posiadacza
 Pożytki – posiadacz w dobrej wierze – tylko powstałe po litis contestatio, w złej wierze –
wszystkie, nawet te, których nie zebrał z własnej winy
 Powód miał obowiązek zwrotu nakładów
 Konieczne – je trzeba poczynić by rzecz istniała i się nie pogorszyła
 Użyteczne – podnosiły wartość rzeczy
 Zbytkowe – dla ozdoby
 Posiadacz w dobrej wierze dostawał zwrot koniecznych i użytecznych zaś zbytkowe mógł sobie
zostawić
 Posiadacz w złej wierze ma prawo retencji z tytułu roszczenia o konieczne, pozostałe mógł tylko
zabrać
 Prawo zatrzymania gdy wartość z pobranych pożytków
przewyższała nakłady
• Skarga z powodu zmiany naturalnego odpływu wody deszczowej
 Właściciel gruntu przeciwko sąsiadowi
 Zmuszenie sąsiada do sztucznie zbudowanej konstrukcji (zapora, tama), jeśli ustawił ją
poprzedni właściciel powód mógł sam rozebrać
• Cautio damni infecti
 Gwarancje chroniące właściciela gruntu przed szkodą zagrażającą mu z gruntu sąsiedniego
 Zabezpieczenie słowne – pokrycie szkód
 Jeżeli sąsiad odmówił – właściciel wchodził w czasowe posiadanie gruntu sąsiada – jeżeli nie
odniosło skutku – pretor zamieniał je w bezterminowe prowadzące do zasiedzenia
• Operis novi nuntiatio
 Sprzeciw właściciela gruntu przeciwko wnoszeniu na gruncie sąsiada nowych konstrukcji
naruszających swobodne korzystanie z prawa własności gruntu
 Wznoszący nowe urządzenia musiał je rozebrać albo zagwarantować, że nie spowodują
żadnej szkody
 Pretor mógł uchylić zakaz budowy, właściciel musiał wtedy udowadniać swoje prawo do
zakładanie tego środka prawnego
• Actio finium regundorum
 Skarga służąca do rozpatrywania sporów granicznych
 Grunty sąsiednie oddzielała granica szerokości 5 stóp – leżała ona po połowie na gruntach
sąsiadów
6
  Pretor przyznawał sędziom prawo przysadzenia części jednego gruntu na rzecz drugiego
właściciela, jeśli przemawiały za tym względy ładu społecznego
Podstawowym sposobem ochrony własności były skargi a więc powództwa składane przez właściciela
danej rzeczy przeciwko wadliwemu czy też nieuczciwemu posiadaczowi. I tak możemy wyróżnić
następujące rodzaje skarg mających na celu ochronę własności : rei vindicatio i actio negatoria jako
skargi słuzące ochronie własności kwirydalnej oraz actio publicjana jako ochrona własności bonitarnej.

8. ZOBOWIĄZANIA QUASI EX DELICTO

Zobowiązanie powstałe na skutek zdarzenia faktycznego powodującego skutki jak gdyby popełniono
delikt. Z reguły brak winy umyślnej sprawcy. Są to: actio de effusis vel deiectis (wylanie lub
wyrzucenie z mieszkania - patrz niżej), actio de positis vel suspensis (wywieszenie lub postawienia),
iudex qui litem suam facit (sędzia który przez własne zaniedbanie w procesie, niezgodny z prawem
wyrok, zaniedbanie terminu naraził stronę na powstanie szkody mógł być pozwany o je wyrównanie) i
odpowiedzialność właścicieli statków gospod i stajni (dodatkowo odpowiadali podwójnie za szkody
wyrządzone przez personel).

9. TERMIN
Termin dies – przyszłe i pewne zdarzenie, od którego strony uzależniają rozpoczęcie lub zgaśnięcie
skutków czynności prawnej. Musi być pewny, że nastąpi –dies certus an (ale może być niepewny kiedy
nastąpi incertus quando, choć niekoniecznie - cetrus quando), ale nie może być niepewny dies incertus
an, bo jest to wtedy warunek; rodzaje terminów:
- zawieszający – dies a quo (wynajem mieszkania od 1lipca) – powstają skutki czynności;
- rozwiązujący dies ad quem skutki wygasają (płacenie dożywotniej renty).

10. BEZPODSTAWNE WZBOGACENIE

Bezpodstawne wzbogacenie się jednej osoby kosztem drugiej rodziło zobowiązanie do zwrotu owego
wzbogacenia – nam hoc natura aequum est neminem cum alterius detrimendo fieri locupletiorem –
albowiem z samej natury jest słuszne, aby nikt nie wzbogacał się ze szkodą drugiego. Zobowiązanie
zwrotu wynikało jedynie z faktu wzbogacenia – quasi ex contractu. O zwrot można było skarżyć za
pomocą condictio – skargi cywilnej stricti iuris.
Condictio indebiti – skarga o zwrot nienależnego świadczenia płaconego w przeświadczenia spłacania
długu, którego w rzeczywistości nie było pod warunkiem, że płacono z zamiarem umorzenia długu, dług
nie mógł w ogóle istnieć (nawet jako naturalny lub moralny), zapłata musiała nastąpić wskutek błędu
płacącego nie mogącego przy normalnej staranności dowiedzieć się o jego nieistnieniu.
Condictio ob rem dati – w przypadku przeniesienia własności rzeczy w konkretnym celu (posag, gdy
nie doszło do zawarcia małżeństwa ); w prawie justyniańskim było to też facere.
Condictio ob turpem vel iniustam causam – celem odzyskania rzeczy uzyskanych w sposób nieetyczny
turpis causa lub niezgodny z prawem – iniusta causa. Darowizna wbrew zakazowi, dla odzyskania
lichwiarskich odsetek. Ograniczało się to jedynie do sytuacji niemoralności lub niezgodności z prawem
samego przyjęcia przysporzenia, a nie w przypadku gdy także obdarowanie też było niemoralne
(łapówka dla sędziego).
Condictio sine causa – ogólne bezpodstawne wzbogacenie, przyczyna nie mieści się w poprzednich,
podobnie condictio ob causam finitam – gdy przysporzenie początkowo miało podstawę prawną, w
pewnym momencie traci ją (pierścień).
Bezpodstawne wzbogacenie należało do zobowiązań quasi ex contractu czyli jak gdyby z kontraktu.
Zobowiązanie takie występowało wówczas gdy zbywcaprzez przypadek lub pomyłkę albo też na skutek
sytuacji przymusowej umniejszył swój majątek na rzecz drugiej osoby W prawie rzymskim powstała
opinia że winien on posiadać atrubuty do tego aby móc domagac się zwrotu tego co znalazło się u
drugiej osobyz niesłusznej przyczyny. W związku z powyzszym przypadki bezpodstawnego
wzbogacenia można było zlikwidować za pomocą conditio podobnie jak pożyczki. Conditiones były to
powództwa należące do prawa ścisłego a więc nie posiadały sankcji kanych ani też nie zapewniały
stronie odszkodowania. Na ich podstawie mógł on jedynie domagać się zwrotu przysporzeń dokonanych
bezpodstawnie. W prawie zymskim wykształciły się następujące rodzaje conditio dotyczące
7
bezpodstawnego wzbogacenia : indebiti, ob rem dati, sine causa i conditio ob. turpem vel iniustam
causam.
Bezpodstawne wzbogacenie – można domagać się od kogoś zwrotu tego co znalazło się u niego z
niesłusznej przyczyny.

11. WYKONANIE ZOBOWIĄZAŃ

Wykonanie zobowiązania polegało na wykonaniu dłużnego świadczenia – solutio.- zależnie od
rodzaju świadczenia (dare, facere). Za zgodą wierzyciela dłużnik mógł wykonać inne świadczenie niż
to przewidziane w zobowiązaniu, z tym samym skutkiem, było to datio in solutum – świadczenie w
miejsce wypełnienia. Mimo, że zobowiązanie było stosunkiem łączącym konkretne osoby, dług mogła
wykonać osoba trzecia w zastępstwie za dłużnika (nawet bez jego wiedzy), chyba, że zastrzeżona była
osoba (sławny artysta).
Świadczenie musiało być wykonane bezpośrednio do rąk wierzyciela lub wyjątkowo do adstipulatora
lub solutionis gratia adiectus. Adstipulator – akcesoryjny wierzyciel, mający prawie identyczną
sytuację do wierzyciela głównego, spełnienie świadczenia do jego rąk było równoważne, mógł on też
skarżyć a nawet ważnie zwolnić z długu. Jego wierzytelność nie była samodzielna, a świadczenie
odbierał dla wierzyciela głównego, którego zwykle był mandatariuszem.
Adiectus solutionis gratia – mógł ważnie przyjąć świadczenie, nie miał prawa skargi, nie był też
wierzycielem. Nie mógł być jednak dowolnie odwołany z uwagi na stypulację, w której dłużnik mógł
oddać dług w jego ręce.
W razie nieobecności wierzyciela lub niechęci przyjęcia długu od dłużnika, pozwalała mu na złożenie
świadczenia do depozytu w kasie zakładu publicznego lub świątyni – publice deponere.
Miejsce wykonania świadczenia oznaczone było zwykle w umowie, jeśli nie to było nim miejsce gdzie
mogła być wniesiona skarga (najczęściej miejsce zamieszkania dłużnika). Termin jeśli nie był
oznaczony porozumieniem stron, to wierzyciel z chwilą powstania zobowiązania mógł żądać jego
wykonania. Istniał wymóg dania odpowiedniego czasu np. na wybudowanie domu – przy facere.
Wyznaczony termin pozbawiał wierzyciela wcześniejszego domagania się świadczenia (diei adiectio
pro reo est, non pro stipulatore – termin wykonania zobowiązania następuje w interesie dłużnika).
Niekiedy termin ustanowiony był w interesie obu stron, czasem – wierzyciela – 10 letnie alimenty w
rocznych ratach, ewentualna ugoda wymagała zatwierdzenia pretora.
Wykonanie zobowiązania czyli solutio było najczęstrzym sposobem umorzenia stosunku obligacyjnego
pomiędzy dłużnikiem a wierzycielem. Spełnione świadczenie mogło polegać na czynności prawnej lub
faktycznej lecz przedmiot wykonania musiał być zgodny z treścią zawartego zobowiązania.
Zobowiązanie wygasało jednak również gdy dłużnik za zgodą wierzyciela spełnił inne zobowiązanie.

12. ZOBOWIĄZANIA SOLIDARNE

Solidarność (czynna – kilku wierzycieli, bierna – dłużników) w zobowiązaniach – każdy z dłużników
odpowiadał za cały dług – adekwatnie wierzycielom przysługiwała cała wierzytelność, spłacony dług
przez jednego – wygaszał zobowiązanie, a jemu przysługiwało prawo regresu.
Odróżnić należy od wierzyciela solidarnego wierzyciela akcesoryjnego, a od dłużnika solidarnego –
poręczyciela.
Zobowiązania solidarne powstawały na podstawie czynności prawnej (zgodne oświadczenie woli –
przy stypulacji, kontraktach banae fidei i pożyczce mutuum – przez nieformalne oświadczenie woli –
umowę, rozporządzenie ostatniej woli zobowiązujące współdziedziców do wypłaty legatu) lub z mocy
prawa (wspólne popełnienie deliktu, quasi deliktu; w przypadku niepodzielności świadczenia –
wykonanie przez jednego z dłużników świadczenia zwalniało pozostałych, jeśli było kilku wierzycieli i
cały dług został oddany jednemu, zobowiązanie nie gasło w stosunku do pozostałych –str. 234/5).
Wygaśnięcie zobowiązania solidarnego:
- wypełnienie jednego świadczenia lub przyjęcie przez jednego wierzyciela całego długu istnieje
jedno świadczenie una res vertitur,
- umorzenie zobowiązania według prawa cywilnego – acceptilatio, nowacja - nawet w stosunku do
jednego dłużnika; inne zdarzenia prawne dotyczące jednego (capitis deminutio, zwłoka) – nie miały
wpływu na kształt ani rozmiar zobowiązania,
8
 - wskutek litis contestatio- w prawie klasycznym wygaszało wszystkie zobowiązania; pr.
Justyniańskie – dopiero po wykonani świadczenia, w solidarności czynnej pozostawiono zasady
prawa klasycznego – skarga jednego wierzyciela i litis contestatio odbierało prawo do skarżenia
pozostałym wierzycielom;

13. WARUNEK I TERMIN

Termin dies – przyszłe i pewne zdarzenie, od którego strony uzależniają rozpoczęcie lub zgaśnięcie
skutków czynności prawnej. Musi być pewny, że nastąpi –dies certus an (ale może być niepewny kiedy
nastąpi incertus quando, choć niekoniecznie - cetrus quando), ale nie może być niepewny dies incertus
an, bo jest to wtedy warunek; rodzaje terminów:
- zawieszający – dies a quo (wynajem mieszkania od 1lipca) – powstają skutki czynności;
- rozwiązujący dies ad quem skutki wygasają (płacenie dożywotniej renty).
Warunek conditio – przyszłe niepewne zdarzenie od którego strony uzależniają skuteczność lub
zgaśnięcie czynności prawnej. Rodzaje warunków:
- zawieszający conditio suspensiva – od jego zaistnienia rozpoczyna się pełna skuteczność
czynności prawnej;
- rozwiązujący conditio resolutiva – jego spełnienie kończy skutki czynności prawnej;
- dodatni (pozytywny) przyszła zdarzenie ma polegać na zaistnieniu pewnego faktu, lub
- ujemny (negatywny), odwrotnie;
- potestatywny – jego spełnienie zależy od woli jednej ze stron, nie mógł polegać jedynie na dobrej
woli dłużnika (si volueris dari), bo nie wywołuje to zobowiązania, gdyż nie ma poważnej woli
zobowiązania się;
- kazualny – niezależny od woli ludzkiej – casus - przypadek;
- mieszany – częściowo od woli, a częściowo od przypadku.
- warunki niewłaściwe (patrz niżej).
Warunki niewłaściwe: - konieczny, niemożliwy oraz sprzeczny z prawem (contra leges) lub dobrymi
obyczajami (contra bonos mores);
– warunek konieczny -teraźniejsze lub przeszłe zdarzenie wiadome, że nastąpi (brak niepewności),
strony miały sprawdzić czy zdarzenie nastąpiło, jeśli nie to zobowiązanie nie następuj, - właściwie
jest to termin.
– warunek niemożliwy – wiadomo z góry, że nie może nastąpić,
– conditio iuris – warunki przepisane przez prawo – otrzymasz spadek jeśli mnie przeżyjesz;
Warunki - niemożliwy, zakazany (contra leges) lub niemoralny – jako warunki zawieszające
powodowały, że zobowiązanie nie powstawało w ogóle, a jako rozwiązujące – uważane były za
niedodane; w rozporządzeniach ostatniej woli uważane zawsze jako niedodane.
Sytuacja pendente conditione
Sytuacja prawna przed spełnieniem się warunku – pendente conditione i po jego spełnieniu existente
conditione była różna w przypadku warunku zawieszającego i rozwiązującego.
W przypadku warunku zawieszającego:
Przed spełnieniem (pendente conditione) warunku zawieszającego istnieje węzeł obligacyjny, ale nie
jest to obligatio perfecta, strony nie mogły zwolnić się z umowy, jeżeli jednak dłużnik celowo
udaremnił spełnienie się warunku – uznawano go za związanego już bezwarunkowo przyjmując fikcję
spełnienia się warunku;
wierzytelność pendente conditione wchodziła w pewnym sensie do majątku (np. do spadku) bo istniała
nadzieja na dług spes debitum iri; zobowiązanie takie nie wywoływało pełnych skutków prawnych (nie
powstawał jeszcze dług), dłużnik który wykonał świadczenie pendente conditione mógł domagać się
jego zwrotu, jako świadczenia nienależnego, natomiast wierzyciel nie mógł wnieść powództwa przed
spełnieniem się warunku.
W przypadku spełnienia się warunku zawieszającego (existente conditione), obligatio stawało się
perfecta, z reguły bez działania wstecznego – czyli ex nunc, a nie ex tunc; w razie definitywnego
niespełnienia się warunku zawieszającego zobowiązanie nie powstawało.
W przypadku warunku rozwiązującego:
9
Istniał w prawie klasycznym przy negotia bonae fidei (szczególnie przy kontrakcie kupna-sprzedaży), w
postaci dodanej do bezwarunkowego kontraktu np. kupna sprzedaży - drugiej umowy zawierającej
warunek (zawieszający), którego spełnienie powodować ma rozpoczęcie działanie tej umowy – w
efekcie rozwiązującej kontrakt główny. Przy zobowiązaniach cywilnych stricti iuris (np. stypulacja)
dodanie warunku rozwiązującego było niemożliwe.
Rozszerzanie możliwości dodania warunku i terminu następował w prawie rzymskim powoli. Jeszcze w
prawie justyniańskim istnieją czynności prawne w których jest to niemożliwe, a są to tzw. actus legitimi
– (emancypacja (pyt 152), akceptylacja (pyt 376), przyjęcie spadku, servi optio (wybór przez
legatariusza jednego z kilku niewolników, których otrzymał do wyboru w legacie), datio tutoris –
wyznaczenie opiekuna).

14. ZASTĘPSTWO PROCESOWE JAKO NAMIASTKA PRZELEWU

Zastępstwo procesowe w prawie rzymskim było namiastką przelewu (cesji).Wierzyciel mianował drugą
osobę swym kognitorem albo prokuratorem i upoważniał go do zatrzymania dla siebie
wyegzekwowanego od dłużnika świadczenia. Zastępca procesowy posługiwał się tu formułką z
przestawionymi podmiotami i był jedynie realizatorem prawa podmiotowego swego mocodawcy. Prawa
akcesoryjne związane z wierzytelnością nie gasły, a zastępca działał w cudzym imieniu nawet bez zgody
dłużnika
Pozycja prawna zastępcy była niepewna. Wierzyciel nie tracąc wierzytelności mógł ją sam od dłużnika
wyegzekwować, mógł cofnąć zastępcy pełnomocnictwo, a wygasało ono samo w momencie śmierci tak
cedenta, jak i cesjonariusza.
Zastępstwo procesowe nie miało już ujemnych stron nowacji (wymóg zgody ze strony dłużnika,
umorzenie praw akcesoryjnych), ale za to pozbawione było również jej cechy pozytywnej (definitywne
uzyskanie prawa podmiotowego przez nowego wierzyciela).
Zastępstwo procesowe
Możliwość posłużenia się przez powoda lub pozwanego inną osobą do przeprowadzenia czynności
procesowych. W procesie legisakcyjnym zastępstwo procesowe w zasadzie nie było dopuszczalne.
Zostało uznane dopiero w proc. formułkowym. Zastępca występował w nim jako kognitor (cognitor) lub
prokurator (procurator). Kognitor był ustanawiany przez stronę w obecności przeciwnika w
postępowaniu in iure, przy czym zachowana musiała być stosowna formułka. Prokuratorem mógł być
zarządca majątku strony, którego upoważnienie wynikało z posiadanego pełnomocnictwa do
prowadzenia wszystkich interesów (procurator omnium rerum), lub pełnomocnictwa do zastępstwa
tylko w procesie sądowym (procurator ad litem ).

15. DEPOZYT
Szczególne rodzaje depozytu.
Obok zwyczajnego kontraktu przechowania:
- depozyt konieczny (depositum necessarium) – zawierany w sytuacji przymusowej (pożar), gdy
rzecz jest oddawana w przechowanie z przymusu osobie przypadkowej – ew. skarga deponenta
opiewała na podwójną wartość rzeczy dla szczególnego ukarania nieuczciwego depozytariusza.
- depozyt sekwestrowy (depositum sequestre) – kilka osób oddawało rzecz o którą toczyły spór res
litigosa, przechowujący (sekwestr – posiadał rzecz i korzystał z ochrony posesoryjnej) oddawał
rzecz temu kto wygrał spór;
- depozyt nieprawidłowy (depositum irregulare) – przechowanie rzeczy zamiennych (oznaczonych
gatunkowo), z używaniem i przeniesieniem własności; podobna do pożyczki –różnice: pożyczka
dochodziła do skutku w interesie odbiorcy, depozyt nieprawidłowy – deponenta; pożyczka –
kontrakt stricti iuris, depozyt nieprawidłowy – bonae fidei; w d. n. odsetki ustanawiane zwykłą
umową pactum.

16. UPOWAZNIENIE PRZEMIENNE

10
Upoważnienia przemienne czyli facultac alternativa polega na tym że wierzyciel w zobowiązaniu
przedstawia dłuznikowi określone świadczenie zwalniające go z długu lecz obok niego umieszcza
dodatkowo jeszcze jedno którego wykonanie także doprowadzi do rozwiązania węzła obligacyjnego.
Cechą typową dla tego zobowiązania jest fakt że w przypadku nie możliwości wykonania jednego ze
świadczeń bez winy dłużnika jest on zwolniony ze zobowiązania.
Zobowiązanie przemienne ma w swojej treści dwa lub więcej świadczenia, lecz po wykonaniu jednego z
nich dłużnik jest zwolniony z długu. Co do wyboru świadczenia to w zależności do treści zobowiązania,
mają je obie strony, chyba że zostało to uregulowane w umowie. Jeżeli umowa tego nie precyzuje, ma je
dłużnik. Jeśli jedno ze świadczeń stanie się niemożliwe, dłużnik musi wykonać drugie. Upoważnienie
przemienne jest stworzone tak, iż dłużnik jest zobowiązany do danego świadczenia, lecz może się od
niego uwolnić dokonując innego. Jeśli pierwsze świadczenie stanie się niemożliwe, zobowiązanie
dłużnika wygasa i nie musi on dokonywać drugiego świadczenia.

17. UMOCNIENIE ZOBOWIĄZAŃ

Poprzez umocnienie zobowiązań rozumieli rzymianie takie prawa na rzeczy (zabezpieczenia rzeczowe)
lub stosunki obligacyjne (zabezpieczenie osobowe) na podstawie których wierzyciel w przypadku nie
zaspokojenia swych roszczeń przez dłużnika mógł zaspokoić swoją należność z rzeczy lub tez z
pozwania osoby trzeciej. Na mocy umocnienia zobowiązania wierzyciel zabezpieczał się i stwarzał
sobie możność sądowego pozwania dłużnika. Do rzeczowych zabezpieczeń zobowiązań należały pignus
jako zastaw ręczny, hipoteka jako zastaw umowny i umowa powiernicza z wierzycielem. Za osobowe
umocnienia zobowiązań uważano mandat kredytowy, przyjęcie przez osobę trzecią obowiązku
wykonania zobowiązania zarówno składane przez bankiera jak i inną osobę fizyczną czy wreszcie
poręczenie. Ponadto już w prawie rzymskim możemy zauważyć inne środki mające na celu umocnienie
zobowiązania jakimi są zadatek, stypulacja karna czy constitutum debiti proprii.

18. PROWADZENIE CUDZYCH SPRAW BEZ ZLECENIA

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotium gestio) zachodziła wtedy gdy pewna osoba bez
żadnego obowiązku podejmowała się z własnej inicjatywy prowadzenia jednej albo wielu spraw w
interesach innej osoby.
Miało ono miejsce gdy ktoś nie mając obowiązku zarządzał interesami innej osoby lub tymi które
pozostały po jej śmierci, nie mając żadnego obowiązku prawnego. Gestorem mógł być wyzwoleniec,
lecz mogło to być działanie z własnej inicjatywy (sua sponte), od późnej republiki do tego typu spraw
podciągano czynności w służbie honorowej: opiekuna i kuratora. Obowiązkiem gestora było
doprowadzenie interesów do końca, przedstawić rachunki swojej działalności, przenieść na osobę której
sprawy się prowadziło wszelkie korzyści, zachować najwyższą staranność prowadzenia tych spraw.
Osoba której sprawy się prowadziło miała obowiązek zwrotu wydatków gestora i przejęcia zobowiązań
wynikłych z działania. Skargi przysługiwały obu stronom, dodatkowo ktoś kto zajął się cudzym
pogrzebem, mógł żądać od spadkobierców zwrotu poniesionych wydatków.
19. OGRANICZENIE PRAWA WŁASNOŚCI
Prawo własności jako najszersze, bezwzględne, nieograniczone prawo rzeczowe do korzystania i
rozporządzania rzeczą z wyłączeniem osób trzecich nie było jednak pozbawiane pewnych ograniczeń
ustanowionych głównie ze względu na dobro państwa lub współżycia społecznego Z tego tez powodu
możemy wyróżnić następujące ograniczenia : w sferze obyczajowej dotyczące głównie marnotrawców
których piętnowali cenzorowi; w sferze prawa publicznego dotyczące głównie wywłaszczeń dla celów
społecznych czy też ograniczeń ze wzgledów sanitarnych, budowlanych i komunikacyjnych; w sferze
prawa prywatnego opierały się głównie na prawie sąsiedzkim oraz w sferze ograniczeń zawartych przez
samych właścicieli w drodze czynności prawnych.

20. PACTA
Pacta (uzupełnienie kontraktów)
Pacta:
⇒ pacta – umowy, które nie były kontraktami, ale pozostawały w silnym z nimi związku

11
⇒ mogły być podniesione do rangi kontraktu przez nadanie mu formy stypulacji
⇒ gdy były częste i ważne dla społeczeństwa uzyskiwały ochronę procesową
⇒ umowy nieformalne
⇒ dochodziły do skutku solo consensu – przez osiągnięcie prostego porozumienia (to jest specyficzna
cecha kontraktów konsensualnych) – różnica – pacta były pozbawione ochrony procesowej
Umowy które nie należały , ani do kontraktów typowych, ani do kontraktów
nienazwanych, określali Rzymianie terminem pacta. Tak jak kontrakty
konsensualne, dochodziły one do skutku w wyniku samego porozumienia między
stronami.
Każde pactum zmierzało albo do zwiększenia odpowiedzialności dłużnika albo
do jej zmniejszenia. W ocenie jego skuteczności istotne znaczenie miał moment
zawarcia pactum. Strony mogły układać się bezpośrednio przed, albo w trakcie
zawierania kontraktu głównego, a mogły też uczynić to po jego zawarciu. Z uwagi
na tendencję prawa rzymskiego do ochrony dłużnika nieskuteczne były pacta
zwiększające odpowiedzialność dłużnika jeśli dodane zostały do kontraktu
głównego już po jego a zawarciu.
Pacta dodane do kontraktu bonae fidei w trakcie jego zawierania mogły być
też zaskarżane (ochrona procesowa kontraktu, do którego pactum zostało
dodane). Te dodatkowe umowy w średniowieczu nazwane zostały pacta adiecta.
Skarga oparta na fakcie wydana przez pretora dla ochrony niektórych paktów
nosi nazwę pacta praetoria.
Do najbardziej typowych paktów pretorskich należały: constitutum debiti
(nieformalne przyrzeczenie wykonania w ściśle określonym terminie zobowiązania
już istniejącego), receptum argentarii (przyrzeczenie bankiera wobec osób
trzecich - najczęściej wobec klienta, że pokryje cudzy dług istniejący albo mający
powstać w przyszłości) i receptum nauturum, cauponum, stabulariorum
(przejęcie przez właścicieli statków, zajazdów i stajen zwiększonej
odpowiedzialności za rzeczy umieszczonych u nich przez podróżnych).
Pacta legitima uzyskały ochronę procesową dopiero w okresie dominatu, a to na
podstawie konstytucji cesarskich. Do najbardziej typowych pacta legitima
należały: pacturn dotale (nieformalna umowa o ustanowieniu posagu),
kompromis (strony powierzały prywatnemu sędziemu rozstrzygnięcie istniejącego
między nimi sporu) i darowizna (nieformalna umowa, na której podstawie jedna
osoba – darczyńca, zobowiązywała się za zgodą drugiej strony {obdarowanego)
kosztem swego majątku dokonać na jej rzecz przysporzania pewnej korzyści
majątkowej).

21. CZYNNOŚĆ PRAWNA – POJĘCIE I RODZAJE

Czynność prawna jest oświadczeniem woli osoby, zmierzające do wywołania skutków prawnych
(powstanie, zmiana lub wygaśnięcie stosunku prawnego) związanych z nim z mocy prawa.
Oświadczenie woli jest najistotniejszym elementem cz.p, skierowanym do drugiej osoby ale
niekoniecznie, powinno być wyraźne ale także może być dorozumiane (facta concludentia) – gdy z
zachowania osoby wynikają jej zamiary (np. pro herede gestio)
Czynności formalne wymagają oświadczenia woli w określonej prawem formie.
Rodzaje czynności prawnych:
- jednostronne (do ich dokonania wystarczy oświadczenie jednej ze stron)
- dwustronne (wymagane jest zgodne oświadczenie woli dwu lub więcej stron - umowy)
- na wypadek śmierci mortis causa
- między żyjącymi inter vivos
- rozporządzające
- zobowiązujące
- przysparzające
12
 - odpłatne (kupno-sprzedaż)
- nieodpłatne (darowizna, kontrakt użyczenia)
- przyczynowe (KAUZALNE, a nie kauzatywne) –czynność prawna spowodowana przyczyną
prawną causa (causa solvendi – umorzenie długu, causa obligandi vel acquirendi- nabycie prawa
lub korzyści majątkowej, causa donandi- obdarowanie) – zawartą w samej czynności prawnej
(stanowi jej istotny składnik essentialia negotii) i decydującej o jej ważności (nieporozumienie
stron co do causa powoduje nieważność czynności)
- oderwane (abstrakcyjne) – causa znajduje się poza treścią samej czynności prawnej, przez co
wywołuje ona skutki niezależnie od tej przyczyny prawnej - causa, której ew. wadliwość nie
szkodzi samej czynności prawnej.(str. 113/114)
Czynność prawna jednostronna do jej dokonania wystarczy oświadczenie jednej ze stron – testament,
wyzwolenie niewolnika.
Czynność prawna dwustronna wymagane jest zgodne oświadczenie woli dwu lub więcej stron –
kontrakt kupna sprzedaży, najmu, umowy.
Czynność prawna na wypadek śmierci – skutki czynności dokonanej za życia (testament) osoby
zależą od jej śmierci; w przypadku czynności inter vivos -skutki następują już za życia działających.
Rozporządzające – powodujące bezpośrednie przeniesienie, obciążenie lub zniesienie prawa
majątkowego osoby dokonującej tej czynności prawnej (przeniesienie własności, ustanowienie zastawu,
porzucenie rzeczy, zwolnienie z długu). Następuje zmniejszenie stanu majątkowego (aktywów)
rozporządzającego.
Zobowiązujące – osoba dokonująca czynności zobowiązuje się względem drugiej do świadczenia.
Następuje zwiększenie długów (pasywów) zobowiązującego się.
Obie te formy mogą prowadzić do przysporzenia korzyści innej osobie.

22. ISTOTA ZOBOWIĄZANIA W ODRÓZNIENIU OD PRAW RZECZOWYCH

Zobowiązania nazywa się w źródłach rzymskich obligatio. W zobowiązaniu uczestniczą zawsze dwie
strony: wierzyciel i dłużnik. Definicja przekazana w Digestach Justyniana przeciwstawia zobowiązania
prawom rzeczowym: „Istota zobowiązania nie polega na tym, ażeby jakąś rzecz albo służebność uczynić
naszą, ale na tym, ażeby zmusić kogoś innego do dania nam czegoś albo do czynienia, albo do
świadczenia.”. Obligatio rysuje się jako stosunek prawny, odmienny od rodzajów władztwa nad
zespołami osób czy rzeczy. Węzeł obligacyjny istniał tylko pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem i
polegała na uprawnieniu wierzyciela do żądania od dłużnika, ażeby spełnił na jego rzecz obowiązek
dzisiaj nazwany ogólnie świadczeniem.

23. ZOBOWIĄZANIA NATURALNE

Z zobowiązań naturalnych (niezupełnych), w przeciwieństwie do cywilnych, dłużnik nie ponosił
odpowiedzialności, nie były one zaskarżalne. Wykonanie (przez pomyłkę lub dobrowolnie) świadczenia
wynikającego z długu nie podlegało jednak zwrotowi, wierzycielowi przysługiwało jego zatrzymanie
soluti retentio. Zobowiązania naturalne mogły w poszczególnych rodzajach zobowiązań być
wzmocnione zastawem, poręką, mogło podlegać nowacji (pyt377); wierzytelność naturalna mogła
podlegać potrąceniu. Są to:
- właściwe zobowiązania naturalne – od chwili powstania – zobowiązania niewolnika, który nie mógł
zobowiązywać się cywilnie, zobowiązania członków rodziny alieni iuris między sobą lub z pater
familias, senatus consulta Macedonianum I w.n.e. zakazało udzielania pożyczek synom
pozostającym pod władzą ojcowską – stały się one zobowiązaniami naturalnymi, kontrakt zawarty
przez niedojrzałego sui iuris bez potwierdzenia opiekuna z wyłączeniem kontraktów czyniących go
dłużnikiem;
- zobowiązania początkowo zaskarżalne, dopiero z czasem stawały się naturalne: przez capitis
deminutio gasły długi cywilne, małoletni (minor XXV annis) otrzymał od pretora in integrum
restitutio – jego dług cywilny stawał się naturalny.

24. POJĘCIE I PODZIAŁ PRAW RZECZOWYCH

Do praw rzeczowych należały:
13
- własność,
- ograniczone prawa na rzeczy cudzej iura in re aliena: służebności (serwituty), prawo zastawu,
emfiteuza (dzierżawa wieczysta) i superficies (prawo zabudowy).
Wszystkie prawa rzeczowe miały charakter bezwzględny (skuteczne erga omnes), objęte ochroną
procesową za pomocą actiones in rem.
Prawa rzeczowe:
• może istnieć tylko na rzeczy
• należy do praw podmiotowych bezwzględnych
• jest to stosunek między podmiotami w związku z uprawnieniem, jakie jeden z
podmiotów ma do rzeczy
• są skuteczne wobec wszystkich – obowiązek polega na powstrzymywaniu się od
działań wobec rzeczy, nad którą inny podmiot ma władztwo prawne
• actiones in rem mogły być wnoszone przeciw komukolwiek kto naruszał cudze
prawa rzeczowe
• rodzaje praw rzeczowych:
 prawo własności – jedyne pełne prawo rzeczowe
 służebności
 zastaw
 dzierżawa wieczysta
 prawo powierzchni

25. WŁASNOŚĆ – POJECIE I RODZAJE

Pojęcie wykształciło się na przełomie wieków gł. w związku z ziemią i stosunkami opartymi na jej
obrocie. Nadawane w królestwie działki – dwa iugera (ok.1/2 ha), które podlegały dziedziczeniu; UXIIT
jako podstawę gospodarki uznała indywidualne gospodarstwa chłopskie - fundus, wchodzące w skład
patrum familiarum. Jednocześnie istniała własność kolektywna ager publicus – na terytoriach
zdobytych przez Rzym, które częściowo oddawano obywatelom na własność agri limitati (2 – 7 iugera),
jednak w większości były w possessiones lub agri occupatorii – w rękach patrycjuszy (367 r.p.n.e.
leges Liciniae Sextiae ograniczono wielkość agri occupatorii do 500 ugera / obywatela), 111 r.p.n.e.
ustawa agrarna oddała te posiadania na własność. W ostatnim roku rzeczypospolitej wszystkie grunty
położone w Italii (poza pastwiskami i państwową własnością) stały się res mancipi i mogły być
prywatną własnością. Drugą istotną formą własności była własność na niewolnikach. W prawie
klasycznym nie było ogólnej definicji, rozróżniano prawa przysługujące właścicielowi: uti – używanie,
frui pobieranie owoców. Nie odróżniano jej także od posiadania. Dominium (starsza nazwa erctum;
erus = pan) określano podleganie rzeczy czyjejś władzy z tytułu znajdowania się w jego gospodarstwie
domowym. Przy końcu rzeczypospolitej zaczęto określać to jako dominium ex iure Quiritium – prawa
własności kwirytarnej, uznanej przez prawo cywilne, przysługującej obywatelowi rzymskiemu. Później
określano to term. proprietas. W prawie klasycznym rozróżniano inne rodzaje własności: kwirytarna,
bonitarna (pretorska), peregrynów, prowincjonalna. Później różnice te zanikły.
Pojęcie prawa własności.
Prawo własności dawało nieograniczone prawo bezpośredniego korzystania z rzeczy i rozporządzania
nią z wyłączeniem innych osób . Było to prawo bezwzględne skuteczne erga omnes. Odnosiło się to do
wszelkich praw rzeczowych ale i do prawa rodzinnego – władza ojcowska, manus, spadkowe.
Przeciwne – prawa względne – prawa obligacyjne, odnoszące się do konkretnych osób.
Własność peregrynów – peregryni certe civitatis, mogli być właścicielami w swoich miastach na
podstawie prawa narodowego. Nabywając od obywatela rzymskiego jakiejś rzeczy nie dawało mu
własności kwirytarnej, a podlegało pretorskiej ochronie za pomocą actiones utiles. Własność tego typu
straciła na znaczeniu po edykcie Karakali, a zanikła w prawie justyniańskim.
Własność na gruntach prowincjonalnych – zdobytych w walce należała do państwa, zamieszkująca je
ludność musiała płacić podatek vectigal. Stosunek prawny do tego gruntu określano jako possessio et
ususfructus (posiadanie i użytkowanie), jednak z prawem rozporządzania (przez traditio), korzystał z
ochrony procesowej za pomocą actiones utiles. Różnica co do gruntów prowincjonalnych zacierała się,
a zanikła w prawie justyniańskim.
14
Własność kwirytarna i bonitarna.
Własność kwirytarna (dominium ex iure Quiritium) – na mocy prawa cywilnego, przysługująca
obywatelowi rzymskiemu, zarówno na res mancipi (nabytych przez mancipio i in iure cessio), jak i res
nec mancipi – przez tradycję.
Własność bonitarna (pretorska) – nabyta przez osoby, które nie stawały się właścicielami rzeczy (bona)
kwirytarnymi. Uzyskiwały ochronę i trwałą możność wykonywania pełnego władztwa nad rzeczą.
Stwarzał więc nowy rodzaj własności opartej o normy prawa pretorskiego (edykty). Działo się tak w
przypadkach:
- przeniesienia własności na rei mancipi nie za pomocą mancipio lub in iure cessio, a zwykłej
tradycji, czemu pretor udzielał ochrony procesowej (skargi i ekscepcji), pozbywca pozostając nadal
właścicielem kwirytarnym nie posiadał realnego prawa – nudum ius Quiritium – gołe prawo
Kwirytów;
- egzekucji przy pomocy venditio bonorum;
- dziedziczenia pretorskiego bonorum possessio;
Dualizm własności zanika w prawie justyniańskim.

26. DAROWIZNA
Darowizna jako odrębna umowa zaistniała dopiero w prawie justyniańskim, wcześniej uznawano za nią
wszelkie przypadki, kiedy zachodziło: powiększenie majątku obdarowanego z równoczesnym
umniejszeniem majątku darczyńcy, istniała wola obdarowania animus donandi, obdarowany przyjął
darowiznę (nie można było go do tego zmusić). Nie było określonej formy. Ważność obietnicy
darowizny zależała od stypulacyjnej formy, od Justyniana wystarczyła nieformalna obietnica będąca
pactum legitimum – mogąca być ważnie zaskarżona.
Ograniczenia darowizn: lex Cincia 204 r.p.n.e. ograniczenie wysokości (nieznana wartość) darowizny;
nieważność darowizn między małżonkami (prawo zwyczajowe – koniec rzeczypospolitej); początek
dominatu odejście od zasad lex Cincia na rzecz rejestracji darowizn (insynuacja darowizn). Do
darowizny można było dołączyć polecenie modus – donatio sub modo – darowizna z poleceniem, nie
wykonanie polecenia nie czyniło darowizny nieważną, w prawie justyniańskim istniała możliwość
skarżenia przez darczyńcę o wykonanie polecenia – actio praescriptio verbis, darczyńca mógł wycofać
darowiznę w razie niewdzięczności obdarowanego.

27. KOMPENSACJA W IUDICIA STRICTI IURIS

Kompensacja – przez potrącenie czyli kompensate rozumiemy w prawie dzisiejszym umorzenie
wierzytelności w wyniku przeciwstawienia roszczeniu wierzyciela wzajemnej wierzytelności ze strony
dłużnika.
Iudicia stricti iuris – powództwa ścisłego prawa.

28. PRAWO ZASTAWU – ROZWÓJ HISTORYCZNY

W rozwoju historycznym zastaw w prawie rzymskim przeszedł ewolucję, której wyrazem są trzy
jego postacie: fiducia, pignus i hypotheca.
Przy fiducji dłużnik w celu zabezpieczenia wierzytelności przenosił na wierzyciela za pomocą
mancypacji, albo in iure cessio, jakiś przedmiot na własność, z tym zastrzeżeniem, że po wypełnieniu
zobowiązania wierzyciel własność tę przeniesie z powrotem na dłużnika (tracił on na rzeczy swe prawo
rzeczowe). Wierzyciel jako jej właściciel mógł z nią zrobić, co chciał, a więc mógł ją również
alienować.
Aby ten stan zmienić, prawo rzymskie już w okresie przedklasycznym wykształciło nową postać
zastawu, zwanego pignus, czyli tzw. zastaw ręczny. Zastawca przy tej postaci zastawu przekazywał
zastawnikowi przedmiot zastawu, ale nie na własność, lecz tylko we władanie faktyczne. Po spełnieniu
świadczenia przez dłużnika zastawnik zobowiązany był przedmiot zwrócić. Do tego czasu władał nim
tylko jako dzierżyciel, a pretor to władanie ochraniał za pomocą interdyktu posesoryjnego.
Pignus jako zastaw ręczny wymagał wydania przedmiotu zastawu wierzycielowi, dlatego w
pewnych okolicznościach nie odpowiadał potrzebom gospodarczym (chodziło głównie o stosunki
rolne). Dlatego to pod koniec republiki pojawiła się trzecia postać zastawu - hypotheca, czyli tzw.
15
zastaw umowny. Dłużnik jako zastawca nie wręczał tu zastawnikowi przedmiotu zastawu. Nadal był
jego właścicielem i posiadaczem, a tylko umawiał się, że dopiero w przypadku niespłacenia
zaciągniętego długu wierzyciel zaspokoi swą pretensję przez sprzedaż przedmiotu obciążonego
hipoteką. Aby móc swe prawo zrealizować wierzyciel musiał uprzednio wejść w posiadanie przedmiotu
zastawu.

29. WADY OŚWIADCZENIA WOLI – BŁĄD

Wady oświadczenia woli – niezgodność oświadczenia woli z istotną wolą wewnętrzną danej osoby,
może być świadoma lub nieświadoma.
- świadoma niezgodność:
- w przypadku oświadczenia woli nie na serio (per iocum) – np. zawarcie małżeństwa przez
aktorów na scenie;
- symulacji (pozorności) czynności prawnej – strony umawiają się, że czynność prawna jaką
zawierają dla pozoru, nie ma dla nich żadnych skutków prawnych (czysta symulacja), bądź
powoduje skutki inne niż z niej wynikające – czynność symulowana ukrywa czynność
dyssymulowaną – faktycznie zamierzonej (prawo klasyczne uznawało czynność pozorną za ważną
ze względu na oświadczenie woli złożone na zewnątrz – prawo justyniańskie uznało czynność
symulowaną za nieważną ale dyssymulowaną za ważną gdy zachowane były warunki konieczne
dla jej spełnienia; oraz
- zastrzeżenia potajemnego (reservatio mentalis) – tylko jedna strona składająca oświadczenie
zastrzega się w duchu przeciw skuteczności tego oświadczenia, czego nie ujawnia na zewnątrz,
brak jest tu także porozumienia stron. Nie ma to znaczenia dla ważności czynności zawieranej
wedle oświadczenia składanego na zewnątrz.
- nieświadoma – w przypadku pomyłki (składający źle rozumie swoje oświadczenie – cudzoziemiec
– i oświadcza co innego bądź nie udaje mu się z powodu pomyłki językowej (lapsus linguae) o której
nie wie; błędu – error
WADY OŚWIADCZENIA WOLI
Treść oświadczenia woli musi być zgodna za stanem świadomości i ze stanem rzeczywistym.
WADY: brak świadomości, brak wolnej woli, pozorność, oświadczenie nie na serio, podstęp, przymus.
brak świadomości – osoba działająca ma wyłączoną świadomość (np. wysoka temperatura).
brak wolnej woli – zawsze w związku z przymusem fizycznym,
pozorna czynność – gdy składający oświadczenie woli składa oświadczenie woli niezgodnie z
czynnością dokonaną (daje darowiznę, a mówi że sprzedaje),
oświadczenie nie na serio – np. na deskach teatru,
błąd – stan umysłu powoduje mylne wyobrażenie o rzeczywistości. Błąd co do prawa lub błąd co do
faktów, osób. Przyjmuje się, że każdy obywatel pobieżnie zna prawo.
Podstęp – takie działanie jednego kontrahenta wobec drugiego, by wyciągnąć od niego jakieś korzyści.
Działanie jednej strony wobec drugiej, by utwierdzić ją w błędnym przekonaniu.
Groźba – (psychiczna) – strona grozi drugiej jakimś złem. Zło musi być nieusprawiedliwione, realne,
bezpodstawne.
Błędu – error co do okoliczności towarzyszących czynności prawnej lub do treści czynności prawnej –
oświadczenie woli nie doprowadza do skutków, które chciał osiągnąć, przypadki błędu juryści
rozstrzygali indywidualnie.
Rodzaje błędu:
- error in negotio – co do rodzaju czynności (przyjęcie darowizny, a faktycznie pożyczki),
- error in persona – co do tożsamości osoby,
- error in corpore – co do tożsamości przedmiotu (chęć kupna niewolnika X, a faktyczne kupienie Y,
powyższe błędy powodowały, że czynność prawna w ogóle nie powstawała,
- error in substantia – co do substancji (materii) przedmiotu (spiżowa waza zamiast złotej), różnie
rozstrzygany; w prawie klasycznym uważano że może być niekiedy podstawą unieważnienia
czynności prawnej,
- error in qualitate – co do jakości przedmiotu, nie powodował skutku nieważności

16
W dawnym prawie cywilnym w czynnościach formalistycznych prawidłowa forma decydowała o
ważności czynności prawnej, a nie ew. błąd. Później w szczególności przy negotia bonae fidei by błąd
był usprawiedliwiony probabilis i do tego by był istotny – strona nie zawarłaby danej czynności gdyby
nie błąd.
Inną kwestią był błąd w pobudce: przy podstępie (dolus); czynności dokonanej pod wpływem obawy
(metus) wywołanej groźbą.
Niezamierzone niezgodności , czyli błąd (error) , przez który rozumie się mylne wyobrażenie o
okolicznościach zawieranej umowy:
- Błąd co do rodzaju czynności prawnej(error in negotio) gdy dwie strony złożyły oświadczenia
woli, ale każda z nich miała w zamiarze wywołanie innych skutków.
- Błąd co do tożsamości osoby (error in persona) jeśli oświadczenie zostało złożone stronie
mylnie wziętej za kogo innego.
- Błąd co do tożsamości przedmiotu czynności prawnej (error in corpore) gdy każda ze stron
uczestniczących miała na uwadze np. przy umowie kupna-sprzedaży , inny grunt nabywany za
określoną cenę.
- Błąd co do istotnych właściwości przedmiotu czynności prawnej (error in substantia) jeśli np.
pierścień nabyty jako złoty okazał się miedziany.
- Błąd co do jakości przedmiotu (error in qualitate)

30. PODZIAŁ ZOBOWIĄZAŃ WG ŹRÓDEŁ POWSTANIA

Podział:
• według źródła powstania
⇒ ex contractu – z umów zaskarżalnych według prawa cywilnego
⇒ quasi ex contractu – ze zdarzeń podobnych do kontraktów – powstawały z
prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, bezpodstawnego wzbogacenia, przypadkowej
wspólności majątkowej, opieki, i zapisu testamentowego
⇒ ex delicto (ex maleficio) – z deliktów prawa rzymskiego – kradzież, rabunek,
uszkodzenie cudzej rzeczy, zniewaga (pr. cywilne); podstęp, groźba, działanie na szkodę
wierzycieli, gorszenie cudzego niewolnika (pr. pretorskie)
⇒ quasi ex delictio – ze zdarzeń podobnych do deliktów – odpowiedzialność
sędziego, wylanie lub wyrzucenie czegoś z budynku, zagrożenie bezpieczeństwa na drogach,
odpowiedzialność właścicieli statków, karczm i stajen.
⇒ zobowiązania z niektórych pacta – z niektórych umów, które nie były
kontraktami

31. ZASTĘPSTWO POŚREDNIE I BEZPOŚREDNIE

Zastępstwo:
• Czynność prawna wywołuje skutek w sferze prawnej tego kto składa oświadczenie woli
• Nie wszyscy mogą to zrobić z przyczyn natury faktycznej (nieobecność) albo natury prawnej
(brak zdolności do czynności prawnych) => w takich przypadkach powoływano zastępcę
• Zastępstwo bezpośrednie – gdy oświadczenia woli mogą wywoływać skutek bezpośrednio w
sferze stosunków prawnych zastępowanego
• Zastępstwo pośrednie – powoduje skutek wyłącznie wobec zastępcy, który w drodze dodatkowej
czynności przenosi nabyte prawa i obowiązki na zastępowanego (głównie ta funkcjonowała)
• Zastępcą w procesie był kognitor i prokurator (prokurator może występować także poza
procesem)
• Prokuratora można było powołać do załatwienia jednej sprawy, a można było powołać do
prowadzenia całokształtu spraw majątkowych – rola administratora
• Zastępstwo dobrowolne
• Zastępstwo obligatoryjne - opiekun i kurator (opieka i kuratela)
• Posłaniec to nie zastępca – on tylko dostarcza coś osobie a nie występuje w czyimś imieniu
17
Rodzaje zastępstw:
- bezpośrednie (przedstawicielstwo)– zawarcie czynności prawnej następuje w imieniu i w interesie
osoby;
- pośrednie – zastępca dokonuje czynności prawnej w interesie osoby zainteresowanej, ale we
własnym imieniu, sam staje się zobowiązany /uprawniony, a następnie prawo o przelewa na osobę
zastąpioną.
Należy odróżnić posłańca nuntius, który nie jest zastępcą, a jedynie pośrednikiem.
Zastępstwo pośrednie było znane i praktykowane; bezpośrednie z uwagi na występowanie
przymusowego zastępstwa pana domu przez niewolników, bądź patris familias przez osoby alieni iuris
(zasada, że wszystko co nabywa niewolnik nabywa dla swojego pana, a może go też zobowiązać –
actiones adiectitiae qualitatis, tak samo było w przypadku osób alieni iuris).

32. SŁUŻEBNOŚCI GRUNTOWE

Jeden grunt tzw. służebny, służył drugiemu (władającemu – panującemu), nie miała znaczenia ew.
zmiana właścicieli gruntów. Grunty te powinny ze sobą sąsiadować, korzyść przypadająca gruntowi
władającemu powinna być trwała – servitutis causa perpetua esse debet – cel ustanowienia służebności
musi mieć charakter stały. Służebność jest niepodzielna, zawsze dziedziczna i zbywalna. Dzielą się na
służebności gruntów wiejskich i miejskich.
Służebności gruntów wiejskich: prawo przechodu (iter servitus itineris), przepędzenia bydła (servitus
actus), przejazdu (servitus viae), przeprowadzenia wodociągu przez cudzy grunt (servitus
aquaeductus), później – czerpania wody, wypasu bydła, kopania piasku na cudzy gruncie.
Służebności gruntów miejskich: oparcie domu o ścianę sąsiada servitus oneris ferendi, wpuszczenie
belki w mur sąsiada, prawo okapu, wysunięcia części budowli w słup powietrza sąsiada, zabronienie
budowania ponad określoną wysokość servitusaltius non tollendi.
Służebności:
• Ograniczone prawo rzeczowe upoważniające do korzystania z rzeczy
cudzej w określony sposób
• Spośród tych praw ukształtowały się najwcześniej
• Dają prawo do korzystania z rzeczy cudzej, ale w sposób ograniczony i
ukierunkowany w zależności od rodzaju służebności
• Służebności gruntowe wymagają do powstania dwóch gruntów – jeden
jest władnący a drugi służebny – służebny ma zasilać swymi przymiotami grunt władnący
(podmiotami są oczywiście właściciele gruntów !!!); grunt władnący miał prawo korzystać
ze służebnego w sposób ograniczony
• Służebności osobiste – przysługiwały zawsze jakieś osobie (cecha
charakterystyczna) – osobisty charakter służebności oznaczał, że była ona prawem
podmiotowym niezbywalnym i kończyła się z zasady najpóźniej wraz ze śmiercią osoby
uprawnionej
• Ze względu na przeznaczenie gruntu:
 Służebności gruntów wiejskich:
 Prawo do przekraczania cudzego gruntu pieszo, na koniu albo w lektyce
 Prawo do przechodu przez cudzy grunt łącznie z pojazdami, pojedynczymi
zwierzętami i trzodą
 Prawo drogi – najszerszy zakres
 Prawo właściciela gruntu władnącego do przeprowadzenia przez cudzy grunt wody
pitnej – w celach irygacji albo odprowadzenia wody
(4 powyższe należały do res mancipi)
 Prawo do wchodzenia na cudzy grunt w celu czerpania wody
 Prawo do wypasania bydła na cudzym gruncie
 Służebności gruntów miejskich:
 Obowiązujący właściciela gruntu służebnego zakaz budowy ponad określona wysokość
 Zakaz wnoszenia na gruncie służebnym konstrukcji zasłaniających widok
18
  Prawo do wejścia konstrukcja budowlana w słup powietrza nad gruntem sąsiada
 Prawo do wpuszczenia belki w mur sąsiada
 Prawo do oparcia konstrukcji budynku o budynek na gruncie sąsiada (ten ostatni musiał
utrzymywać swój budynek w takim stanie aby możliwe było spełnienie służebności)
 Prawo do odprowadzania wody deszczowej na grunt sąsiada
 Prawo skierowania dymu i nieprzyjemnych zapachów na grunt sąsiada

33. NAJEM RZECZY

Rodzaje najmu:
- najem rzeczy – locatio conductio rei,
- najem usług – locatio conductio operarum,
- najem dzieła – locatio conductio operis,
Strony – oddający w najem rzecz, usługi, dający materiał (locat) na wykonie dzieła – locator, strona
przeciwna – conductor. Najem był umową synallagmatyczną – zobowiązująco-uprawniający.
Pierwotnie najem niewolników i zwierząt, potem mieszkań, dzierżawa ziemi, najem usług i dzieła. Ok.
100 r.p.n.e. istnieją analogiczne do kupna sprzedaży skargi bonae fidei – actio locati i actio conducti.
Rozwiązanie kontraktu najmu jeśli nie było oznaczonego czasu mogło nastąpić w dowolnym momencie
przez wycofanie się każdej ze stron (nie było wypowiedzenia), w razie terminu potrzebne było
porozumienie stron. Jednostronne rozwiązanie – najemca gdy nie dostał rzeczy lub rzecz nie nadawała
się do używania z winy wynajmującego; wynajmujący jeśli najemca nie płacił czynszu przez dwa lata,
pogarszał rzecz. Śmierć jednej ze stron nie powodowała rozwiązania kontraktu najmu.
Kontrakt najmu rzeczy.
Kontrakt konsensualny zawarty pomiędzy wynajmującym a najemcą, o oddanie określonej
indywidualnie rzeczy do używania w zamian za czynsz – merces, pensio i zobowiązanie zwrotu w
określonym terminie. Nie mogły to być rzeczy wyłączone z obrotu lub zużywalne~. Nie rozróżniano
najmu od dzierżawy – rzeczy przynoszącej pożytki w celu ich pobierania. Co do czynszu obowiązywały
takie same zasady jak przy kontrakcie kupna sprzedaży, dodatkowo przy dzierżawie istniała możliwość
uiszczania czynszu w naturze.
Wynajmujący zobowiązany był do: umożliwienia używania rzeczy (jej należyte utrzymanie do czasu
wręczenia); przekazać rzecz najemcy; ponosił koszty utrzymania rzeczy w należytym stanie;
odpowiadał z tytułu ewikcji i za wady fizyczne (podobnie w pr. just. za wady ukryte); zwrotu kosztów
koniecznych lub pożytecznych; odpowiadał za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto, szkody
najemcy liczono damnum emergens i lucrum cessans (pyt 303).przeciw wynajmującemu najemcy
przysługiwało actio conducti.
Najemca miał płacić czynsz, o ile mógł używać rzecz jeśli tylko niemożność nie była jego winą;
zaginięcie rzeczy przez przypadek lub vis maior niezależne od najemcy wygaszały konieczność płacenia
czynszu; dzierżawca mógł żądać obniżenia czynszu w razie obniżenia zbiorów wskutek siły wyższej,
musiał wyrównać to w okresie urodzajów; czynsz miał być płacony z dołu postnumerando, chyba że
umówiono się inaczej – z góry praenumerando. Miał konserwować rzecz, oddać ją w należytym stanie
w ew. przyrostem, odpowiadał za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto. Przeciwko najemcy
wynajmującemu przysługiwało actio locati. Istniało prawo zastawu wynajmującego na rzeczach
najemcy, w prawie justyniańskim – hipoteka ustawowa.
Najemca był jedynie dzierżycielem rzeczy, wynajmującemu zachowywał posiadanie ad interdicta.

34. PRÓBY DEFINICJI WŁASNOŚCI

Tak jak powszechne jest uznanie dla wkładu rzymskiej myśli prawniczej w rozwój koncepcji prawa
własności, tak też istnieje dość powszechny pogląd, że Rzymianie tego prawa w ogóle nie definiowali,
lecz pojmowali je wyłącznie intuicyjnie. Ten stan rzeczy uzasadnia się, z jednej strony, oporami
prawników rzymskich wobec konstruowania definicji pojęć prawnych w ogóle, z drugiej zaś -
trudnościami takiego ujęcia, by definicja obejmowała wszelkie formy pełnego władania prawnego
rzeczą w państwie rzymskim.

19
 Największe w historii prawa własności znaczenie miała definicja Bartolusa. Według Bartolusa
własność sprowadza się do robienia z rzeczą materialną wszystkiego, co nie jest przez prawo zakazane.
W rzymskim ujęciu prawo własności, z jednej strony, zakreśla podmiotowi tego prawa granice
wolności, (tzw. pozytywna funkcja prawa własności), z drugiej zaś jest owej wolności gwarantem (tzw.
negatywna funkcja prawa własności, polegająca na wykluczeniu ingerowania osób trzecich w sferę
cudzej własności).
Własność prywatną zdefiniować ostatecznie można jako rzeczowe i autonomiczne prawo jednostki
do władania rzeczą materialną, w treści swej nieograniczone, o ile nie narusza to obowiązującego
porządku prawnego.

35. ZASTAW RĘCZNY

Zastaw ręczny(pignus) był zabezpieczeniem innej umowy, jego cechami było to że w razie wykonania
umowy biorący rzecz w zastaw miał obowiązek jej zwrotu, a zastawiający mógł tego żądać sądownie.
W razie jego niewykonania, bądź przed jego wykonaniem, zastawnik miał prawo wydobycia utraconej
rzeczy erga omnes. Zastawnik miał posiadanie nad rzeczą, mógł żądać zwrotu nakładów poniesionych
na rzeczy, jak i prawo retencji. Odpowiedzialność obu stron sięgała do lekkiego niedbalstwa (culpa levis
in abstracto), zastawnik dodatkowo odpowiadał za utratę lub zniszczenie zastawionej rzeczy.
zastaw ręczny – pignus
Kontrakt zastawu ręcznego pignus– realny, dłużnik (zastawca) oddawał pewną rzecz wierzycielowi
(zastawnikowi) w posiadanie (bez używania) z zastrzeżeniem oddania jej w razie spłacenia długu.
Zastawnik posiadał rzecz i korzystał z ochrony posesoryjnej, czas posiadania (do zasiedzenia) biegł
jednak na korzyść zastawcy mimo, że nie posiadał rzeczy. Zastawnik musiał utrzymać rzecz w
należytym stanie, odpowiadał za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto + custodia. Używanie bez
zgody zastawcy było furtum usus. Zastawcy przysługiwało actio pigneraticia directa, obowiązany był
do zwrotu kosztów i pokrycia szkód. Zastawca odpowiadał za dolus i wszelką culpę, bo odnosił korzyść
z zastawu uzyskując kredyt. Zastawnikowi przysługiwało actio pigneraticia contraria.
Dla wzmocnienia zabezpieczenia wprowadzono poza posiadaniem:
- pactum vendendi – nieformalna umowa o sprzedaż, umożliwienie sprzedaży w razie niezapłacenia
długu,
- klauzula przepadku lex commissoria – przepadek rzeczy w razie niezapłacenia długu (zakazana w
IV w.n.e. przez cesarza Konstantyna,
- pactum antichreticum – upoważnienie do używania rzeczy i pobierania pożytków zaliczanych na
poczet odsetek, później samego kapitału długu.
Pignus dawał wierzycielowi rzeczowe ograniczone prawo zastawu na rzeczy dłużnika.
Pignus – zastaw ręczy, powstawał na podstawie kontraktu realnego, posiadanie rzeczy od razu
przechodziło na wierzyciela.

36. ZAWŁASZCZENIE
Zawłaszczenie (occupatio).
Zawłaszczenie – nabycie własności na rzeczach niczyich res nullis, przez objęcie w posiadanie z
zamiarem przywłaszczenia sobie. Res nullius cedit primo occupanti.
Zawłaszczenie (occupatio):
 Najstarszy sposób nabycia własności
 Objecie w posiadanie rzeczy niczyjej
 Katalog rzeczy:
 Dzikie zwierzęta
 Wyspa, która wyłoniła się z dna morskiego (i inne wartościowe
przedmioty wydobyte z morza)
 Rzeczy znajdujące się w imperium a należące do obywatela, z
którego państwem Rzym prowadził działania wojenne
 Rzeczy porzucone (grunt trzeba było najpierw uprawiać przez 2
lata)

20
  Skarb – przedmioty wartościowe tak dawno ukryte, ze nie można
było znaleźć właściciela (później połowa dla tego co znalazł a druga połowa dla właściciela
gruntu)
Zawłaszczenie (occupatio) – jest niewątpliwie najstarszym sposobem nabycia własności. Polega ona na
objęciu w posiadanie rzeczy niczyjej.
zawłaszczenie - to nabycie prawa własności na rzeczy niczyjej (res nullius), o ile rzecz ta nadawała się
do obrotu gospodarczego. Następowało ono poprzez dotknięcie rzeczy niczyjej z zamiarem jej
zatrzymania. Zawłaszczyć można było rzeczy naturalne (ryba, bursztyn), jak i porzucone rzeczy (np.
nieruchomość). Rzeczą niczyją było także mienie nieprzyjaciela, z którego państwem Rzym znalazł się
w stanie wojny, lecz nie były nią rzeczy porzucone z konieczności i zgubione.

37. WINA –POJĘCIE I STOPNIE

Wina culpa – w znaczeniu obszerniejszym – umyślne działanie lub zaniechanie dłużnik mające na celu
naruszenie interesów wierzyciela – dolus; albo niedbalstwo którego skutki powinien przewidzieć –
culpa w węższym znaczeniu. Odpowiedzialność za winę jest subiektywna – zależna od staranności
wykazanej przez dłużnika. Odpowiedzialność za dolus nie podlegała umownemu usunięciu – dolus
semper praestatur – za dolus zawsze się odpowiada.
W węższym znaczeniu – culpa dzieliła się na:
- culpa lata – duże niedbalstwo, zaniedbanie dotyczące rzeczy normalnie (zwykle) dopilnowywanej
przez ludzi,
- culpa levis – lekka wina, zaniedbanie czynności cechującej człowieka niezwykle dbałego i
zapobiegliwego – mierzonego w kryterium abstrakcyjnego ideału - culpa levis in abstracto (ideał
pater familias); zaniedbanie czynności zwykle dopełnianej we własnych interesach – culpa levis in
concreto.
Pojecie winy – psychiczne nastawienie sprawcy do popełnionego czynu. Wina osadza się w psychice
człowieka.
Wina umyślna (dolus) i wina nieumyślna (culpa).
Dolus – świadome działanie, umyślne, ktoś chce tego celu.
Culpa – działający nie zachował ostrożności.
W ramach culpa występuje: grube niedbalstwo (skrajne niedbalstwo) i lżejsze niedbalstwo.
Odpowiedzialność – tylko wtedy, gdy powstała szkoda.
2 rodzaje szkody:
- rzeczywiste umniejszenie wartości przedmiotu,
- utracone zyski.

38. UMORZENIE ZOBOWIĄZAŃ WG PRAWA PRETORSKIEGO

Umorzenie zobowiązania następowało z mocy samego prawa ipso iure lub przez podniesienie przez
dłużnika ekscepcji udzielonej z mocy prawa pretorskiego – ope exceptionis. Właściwym wygaśnięciem
było ipso iure, wygasało on ostatecznie, skuteczne wobec wszystkich osób zainteresowanych. Przy ope
exceptionis zobowiązanie nadal istniało, jednak realizacja była uniemożliwiona przez udzieloną
ekscepcję. Sposoby wygaśnięcia zobowiązań: spełnienie warunku lub nadejście terminu zobowiązania,
śmierć zasadniczo nie wygaszała wierzytelności i długów – były dziedziczne.
Sposoby ipso iure:
- wykonanie zobowiązania,
- formalne zwolnienie z zobowiązania (po wykonaniu zobowiązania (lub dobrowolnie), dopiero to
zwalniało z zobowiązania – dawne prawo formalistyczne, np. zobowiązanie zaciągnięte per aes et
libram tylko tak mogło być rozwiązane solutio per aes et libram),
- nowacja,
- confusio (patrz niżej)
- concursum causarum lucrativarum (w przypadku wierzytelności pod tytułem darmym rzeczy
indywidualnie oznaczonych, które wierzyciel otrzymał od innej osoby także darmo) ;
Ope exceptionis:

21
- pactum de non petendo (umowa o niedomaganie się długu, zrzeczenie się przez wierzyciela zapłaty
wierzytelności na stałe lub na jakiś czas
- kompensacja - Umorzenie całkowite lub częściowe wierzytelności na skutek przeciwstawienia jej
innej wierzytelności ze strony dłużnika (wierzyciel był dłużnikiem swego dłużnika). Był to
procesowy sposób postępowania. Proces kształtowania się: w sporach negotia bonae fidei sędzia
mógł brać pod uwagę wszystkie czynniki dotyczące sporu, pretensja wzajemna powinna jednak
wynikać z tej samej podstawy prawnej głównie z kontraktu synallagmatycznego. Wyjątki od
niemożności zastosowania potrącenia gł. skargach stricti iuris (w czasach Gaiusa): bankier skarżący
swego klienta musiał uprzednio dokonać w swych księgach rachunkowych potrącenia i skarżyć o
saldo; jeśli bonorum emptor za sprawą venditio bonorum nabył majątek niewypłacalnego dłużnika i
następnie skarżył jego dłużników i okazało się, że któryś z nich jest jednocześnie wierzycielem
egzekuta to sędzia powinien przeprowadzić potrącenie. Istniała możliwość potrącenia drogą exceptio
doli – wniesioną przez pozwanego mającego u powoda wierzytelność, której ten nie zawarł w
skardze (mogło ono być oparte na innej podstawie prawnej, musiało jednak dotyczyć tego samego
przedmiotu świadczenia (np. pieniędzy). W prawie justyniańskim sędzia sam przeprowadzał
potrącenie (bez excepcji) o ile przedmiot świadczenia był taki sam, termin płatności już zapadł i były
one łatwe do udowodnienia (nie powodowały zwłoki w procesie).
W prawie rzymskim występowały następujące sposoby umorzenia zobowiązań : wykonanie
zobowiązania solutio, zwolnienie z długu dokonane przez wierzyciela, nowację, poprzez confusio czyli
zejście się długu i wierzytelności w jednej osobie lub też poprzez zbieg tytułów nieodpłatnych.
Wszystkie te sposoby należały do ius civile natomiast istniały jeszcze sposoby umorzenia zobowiązań
według prawa pretorskiego a należały do nich : pactum de non petendo jako nieformalna umowa w
której wierzyciel rezygnował z długu oraz poprzez kompensację czyli potrącenie.

39. SKUTKI PRAWNE POSIADANIA

Skutki prawne posiadania:
• Dążenie by posiadacz był jednocześnie właścicielem
• Gdy właściciel traci posiadanie, prawo udziela mu środków pretoryjnych w celu jego
odzyskania
• Posiadacz, któremu nie przysługuje prawo własności może je nabyć z mocy prawa przez
zasiedzenie
• Każdy posiadacz ma uprzywilejowaną pozycję – w procesie windykacyjnym nie ciąży na nim
obowiązek dowodu, a po procesie (wygranym) nabywa na spornej rzeczy prawo własności
• Obrona konieczna – utrzymanie się w spokojnym posiadaniu rzeczy
• Pomoc własna – odzyskanie rzeczy
• W actio Publicana przy równości stron proces wygrywał posiadacz
Najważniejszym skutkiem posiadania danej rzeczy było zasiedzenie (usucapio), a więc nabycie prawa
własności nad daną rzeczą pod warunkiem spełniania określonych kryteriów. Ponadto skutkiem
prawnym posiadania była ochrona prawna zwana ochroną posesoryjną (interdykty) mająca na celu
unormowanie sytuacji prawnej wynikającej z posiadania danej rzeczy.
Posiadanie ma duże znaczenie prawne:
- posiadanie było konieczne dla nabycia własności przez zasiedzenie, zawłaszczenie lub tradycję,
- korzystało z ochrony prawnej – ochrony posesoryjnej (dla przeciwdziałania samowolnym
egzekucjom własności mimo tytułu prawnego)
- w procesie petytoryjnym (o własność) posiadacz był zawsze pozwanym i nie na nim spoczywał
ciężar dowodu.

40. PRZELEW WIERZYTELNOŚCI

W dawnym prawie rzymskim zobowiązanie miało charakter osobisty, stąd zmiana wierzyciela lub
dłużnika w danym stosunku obligacyjnym w drodze nieformalnej umowy była zupełnie niemożliwa.
Wychodząc jednak naprzeciw potrzebom obrotu gospodarczego, w ciągu kilku pierwszych wieków

22
stworzyli Rzymianie w zasadzie tylko surogaty dzisiejszej cesji (tj. przeniesienie wierzytelności z
dotychczasowego wierzyciela na drugą osobę mocą zawartej między nimi umowy).
W prawie rzymskim mogło to nastąpić w dwóch formach: nowacji i zastępstwa procesowego.

41. TRADYCJA
Tradycja – traditio, nieformalne przeniesienie własności, oparte na ius gentium, w prawie klasycznym
polega na przeniesieniu posiadania od poprzednika na następcę, w następstwie uzasadnionej, zgodnej
woli, a przyczyna dokonania tradycji musiała być słuszna – iusta causa traditionis. Konieczne było
spełnienie zasady nemo plus iuris ad alium transfere..., a także posiadanie zdolności do rozporządzania
rzeczą. Pozbywca czasami nie musiał nawet być właścicielem rzeczy – wierzyciel zastawniczy
(zastawnik), który działał z upoważnienia zastawcy, na podstawie umowy o sprzedaż rzeczy zastawionej
(pactum de vendento) – mógł sprzedać rzecz. Musiało jednak nastąpić przekazanie rzeczy, pierwotnie z
ręki do ręki, później symbolicznie – prawo justyniańskie (traditio ficta). W prawie klasycznym tradycja
dawała własność na res nec mancipi, na res mancipi była tylko jako własność pretorska. Prawo
justyniańskie dawało tu swobodę, także co do iusta causa, co czyniło tradycję czynnością prawną
abstrakcyjną (oderwaną).
Aby przenieść tradycją prawo własności trzeba było spełnić 3 wymogi:
 Musiało nastąpić rzeczywiste przeniesienie rzeczy
 Musiała być wola przeniesienia po stronie zbywcy i wola przyjęcia
po stronie nabywcy
 Musiała istnieć słuszna przyczyna prawna dla której dokonywano
tradycji (gdy jej nie było to nabywca nie stawał się właścicielem a tradujący mógł wydobyć
rzecz)
Traditio powstało na gruncie ius civile i z biegiem lat stało się podstawową forma przenoszenia prawa
własności. Tradicio jest to prosty i naturalny sposób przenoszenia prawa własności poprzez przekazanie
rzeczy z ręki do ręki. Samo słowo tradicio pochodzi od słowa tradere a więc wydawać i aby mogło być
spełnione wymagało następujących warunków : ten kto dokonywał tradycji musiał być właścicielem
danej rzeczy, dokonanie musiało dokonywać się na zasadzie umowy a wydanie rzeczy musiało być
uzasadnione słuszną przyczyną. Owe słuszne przyczyny tradycji to causa obligandi, causa solvendi i
causa donandi czyli wydawało się rzecz aby kogoś zobligować, zwolnić lub obdarować.

42. PRZEDMIOT ZOBOWIĄZANIA

Podmiotami zobowiązania były strony zobowiązania wierzyciel i dłużnik (ew. kilku).
Przedmiotami zobowiązania były rzeczy indywidualnie oznaczone – in specie lub gatunkowo – in
genere. Zaginięcie rzeczy określonej jako species powodowało wygaśnięcie zobowiązania ze względu
na niemożliwość wykonania zobowiązania impossibilium nulla obligatio. Rzecz oznaczona gatunkowo
mogła być zastąpiona inną (tej samej ilości, gatunku, wagi).
Zobowiązaniem (obligatio) - nazywamy stosunek prawny między dwiema stronami z których jedna
zwana wierzycielem (creditror) ma prawo domagania się pewnego świadczenia od strony drugiej ta zaś
zwana dłużnikiem (debitor) ma obowiązek świadczenie to spełnić.
Treścią każdego zobowiązania jest jakieś świadczenie w przyszłości a jego przedmiot jak to poznaliśmy
z definicji zobowiązań paulusa określali rzymianie jako dare, facere, praestare.

43. NOWACJA
Przelanie wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela – cedenta na drugą osobę – cesjonariusza na
podstawie umowy cesyjnej; nie wymagało to zgody dłużnika.
Pierwotnie stosowano pośrednią formę – nowację – stypulacyjne umorzenie dotychczasowej
wierzytelności i tworzenie nowej na rzecz drugiej osoby, to jednak uzależnione było od zgody dłużnika,
nie dawało to zabezpieczenia wierzyciela oraz wygasały zarzuty dłużnika przysługujące mu w stosunku
do pierwotnego wierzyciela. Później istniała możliwość ustanowienia zastępcy procesowego
(procurator) w procesie formułkowym, który miał ściągnąć wierzytelność na własny rachunek, aż do
litis contesttio mógł zostać pozbawiony wierzytelności.

23
Nowacja – odnowienie zobowiązania następowało przez umorzenie zobowiązania (każdego rodzaju) i
postawienie w jego miejsce nowego (literalnego lub stypulacyjnego). Zachodziła jeśli było stare
zobowiązanie mające być umorzone a nowe powstawało na jego miejsce, musiało mieć ten sam
przedmiot świadczenia (idem debitum)(w prawie justyniańskim dopuszczono zmianę przedmiotu
świadczenia, z zaznaczeniem animus novandi by uniknąć wątpliwości), nowe zobowiązanie musiało
posiadać coś nowego aliquid novi. Mogła być to nowacja między tymi samymi osobami –
następowała zmiana zobowiązania (jakiegokolwiek) na stypulacyjne, terminu lub miejsca świadczenia.
Między nowymi osobami – zmiana wierzyciela lub dłużnika. Mogła to być delegacja czynna (zmiana
wierzycieli) lub bierna (zmiana osoby dłużnika).

44. WŁASNOŚĆ – POJECIE I OGRANICZENIA

Pierwotne nabycie prawa własności ma miejsce na skutek zawłaszczenia, znalezienia skarbu, połączenia
rzeczy, przetworzenia, nabycia pożytków i zasiedzenia. Pochodne sposoby nabycia prawa własności to:
mancypacja, in iure cessio i tradycja.
Władztwo nad rzeczami mogło mieć charakter faktyczny (posiadanie possessio i dzierżenie detentio)
lub prawny (wyrażone w prawach rzeczowych – własność i prawa na rzeczy cudzej – iura in re aliena).
Ograniczonymi prawami rzeczowymi na rzeczy cudzej były – służebności, prawo zastawu, emfiteuza
(dzierżawa wieczysta) i superficies (prawo zabudowy). Wszystkie prawa rzeczowe miały charakter
bezwzględny (skuteczne erga omnes), objęte ochroną procesową za pomocą actiones in rem.
Rozróżnić należy władztwo faktyczne od prawa do rzeczy (szczególnie posiadanie od własności)
-separata esse debet possessio a proprietate –Ulpian, posiadanie jest kwestią faktu, a nie prawa rem
facti, non iuris esse - Paulus).
Ograniczenia własności mogły nastąpić ze względu na interes publiczny (przepisy budowlane,
komunikacyjne, sanitarne) lub interes sąsiada - prawa sąsiedzkie (wymagało to tolerowania
immissiones szkodliwych wpływów z gruntu sąsiedniego), czy też przez samoograniczenie władztwa
przez dopuszczenie innej osoby do korzystania z jego rzeczy w ograniczonym zakresie przez
ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego.
PATRZ PYTANIE NR 25
Własność:
• Jedno z pięciu praw rzeczowych i jako jedyne pełne prawo na rzeczy
• Sprowadza się do robienia z rzeczą wszystkiego co nie jest prawem zakazane
• Prawo własności jest jednym z podstawowych praw w ogóle (jego funkcja pozytywna – zakreśla
podmiotowi granice tego prawa; negatywna – wyklucza ingerowanie osób trzecich w sferę
cudzej własności)
• Prawo jednolite, elastyczne, nie przestaje przysługiwać właścicielowi nawet gdy jego prawa są
maksymalnie zminimalizowane
• Nie jest stosunkiem prawnym ale prawem
• Jako instytucja prawna jest kategoria historyczną
• W każdym porządku prawnym jest podstawową instytucją i zajmuje pozycje centralną każdego
systemu
• Dystrybutor dóbr w otaczającej nas rzeczywistości
• Własność społeczna – możliwość korzystania szerokiemu ogółowi
• Własność prywatna – tylko pewna masa majątkowa, jeśli należy do osoby prawnej to oddana
została w służbę celu
Rodzaje własności:
• Własność kolektywna –
• Własność prywatna – rzeczowe i autonomiczne prawo jednostki do władania rzeczą materialna,
w treści swej nieograniczone o ile nie narusza obowiązującego prawa
• Własność indywidualna – tu podmiotem jest pater familias, najpierw ruchomości a potem także i
grunty

24
 • Własność kwirytarna –(własność cywilna – bo chroniona przez ius civile), przysługiwała jedynie
pełnoprawnym obywatelom rzymskim, nabycie własności wymagało zachowania formy albo
mancypacji, ale res nec mancipi można było nabywać w inny sposób, zdarzało się ,że nabywca
nie nabywał własności kwirytarnej a jedynie posiadanie, które dopiero z upływem czasu wskutek
zasiedzenia mogło prowadzić do własności kwirytarnej (zanim to nastąpiło własność kwirytarna
pozostawała przy zbywcy a posiadaczowi nie przysługiwały żadne środki ochrony
• Własność bonitarna (pretorska) – dzięki actio Publicana – fikcja że powód posiadał sporna rzecz
przez czas niezbędny do zasiedzenia – znajduję się ona w majątku uprawnionego
• Własność podwójna – duplex dominium – jak wyżej – na tej samej rzeczy własność kwirytarna i
bonitarna
• Od Justyniana władztwo ma charakter jednolity
• Własność narodu rzymskiego lub cesarza – grunty prowincjonalne zdobyte w wyniku podboju,
uprawnienia właścicieli mieli posiadacze – władztwo – można sprzedać, dziedziczyć ale nigdzie
nie nazwano tego własnością – władztwo na gruntach prowincjonalnych – zrównane z
własnością kwirytarną za Justyniana
• Pełną własność na gruncie mógł mieć tylko obywatel rzymski tylko w Italii
Własność peregrynów – chroniona była w myśl zasady personalności przez ich własne systemy prawa,
jeżeli spór z obywatelem rzymskim zakładano fikcję, że peregryn jest obywatelem rzymskim, Karakalla
nadał obywatelstwo wszystkim mieszkańcom imperium – koniec odrębnej kategorii własności.
Iura in re aliena było to prawo na rzeczy cudzej czyli ograniczone prawo własności. Należały tutaj takie
oprawa jak : służebność, wieczystą dzierżawę, zastaw, prawo powierzchni, hipoteka. Służebność
servitutes jest to ograniczone prawo rzeczowe które umożliwiało osobie cudzej korzystanie z rzeczy w
ściśle określonym kierunku lub w określony przez prawo sposób. Służebność dzieliła się na gruntową
(prediorum) i osobistą (personalum). Wieczysta dzierżawa jest to prawo zbywalne i dziedziczne do
eksploatacji cudzego gruntu z obowiązkiem płacenia czynszu. Zastaw w postaci pignus i hipoteki służył
jako forma zabezpieczenia było więc to prawo dodatkowe ustanawiane w celu zabezpieczenia
istniejącego zobowiązania. Prawo powierzchni (superficies) czyli prawo do zamieszkiwania w budynku
jako prawo dziedziczne i zbywalne zbudowanym na cudzym gruncie z obowiązkiem płacenia czynszu.

45. WYMOGI ŚWIADCZENIA

Treścią każdego zobowiązania w prawie rzymskim było świadczenie. Rzymianie w ślad za Gaiusem
określali je w trzech słowach dare, facere i praestare czyli danie czegoś, czynienie czegoś lub
świadczenie czegoś. Tak szeroko pojęte świadczenie było możliwe tylko i wyłącznie pod warunkiem
spełnienia określonych wymogów takich jak: treść świadczenia nie może być sprzeczna z prawem ani z
dobrymi obyczajami, przedmiot świadczenia winien być określony w pieniądzu, niemożliwe nie może
być przedmiotem zobowiązania, przedmiot świadczenia winien być dokładnie określony.
Poręczyciel zobowiązywał się przed wierzycielem do spełnienia świadczenia, gdyby nie wykonał go
dłużnik. Dochodziło do tego w drodze stypulacji. Przy kilku poręczycielach odpowiadali oni solidarnie,
lecz od czasów Hadriana wierzyciel mógł dochodzić od jednego z nich tylko danej części kwoty, chyba
że któryś z nich stał się niewypłacalny. Prawo dawało wierzycielowi możność dochodzenia świadczenia
wedle wyboru od dłużnika lub poręczyciela. Za Justyniana I poręczyciel otrzymał przywilej żądania aby
wierzyciel rozpoczął dochodzenie swego prawa od dłużnika.
Dla ważności zobowiązania świadczenie musiało spełniać określone warunki:
- nie mogło być zabronione przez prawo lub sprzeczne z dobrymi obyczajami,
- obiektywnie możliwe do wykonania impossibilium nulla obligatio,
- musiało mieć wartość pieniężną (możliwą do oszacowania – konsekwencja kondemnacji
pieniężnej),
- musiało być dostatecznie wyraźnie określone.

46. RZECZY – POJĘCIE I PODZIAŁY

Rzeczy res w prawie rzymskim oznaczały zarówno przedmioty materialne - res corporales jak i prawa -
res incorporales – (quae tangi non possunt – których nie można dotknąć) np. wierzytelności,
użytkowanie. Res corporalis – to samoistny przedmiot materialny dostępny i przeznaczony do obrotu.
25
Pewne rodzaje rzecz bądź z natury lub na mocy przepisów były wyłączone z obrotu, nie modły być
przedmiotem prywatnej własności – res extra commercium (patrz niżej). Pozostałe rzeczy podlegały
obrotowi jako prywatna własność – res in commercio. Inne kategorie podziału rzeczy – patrz niżej.
Podział rzeczy res corporalis na:
- pojedyncze, stanowiące organicznie związaną lub jednorodną całość;
- złożone – corpus ex cohaerentibus – składające się z części składowych, połączonych w jedną
całość, Do odzyskania bezprawnie zabranych rzeczy będących teraz częściami składowymi (cegły –
domu sic) można było użyć skargi actio ad exhibendum, jeśli tylko można było wyłączyć tą rzecz z
całości (dom – niedopuszczalne). W przypadku domu można było wystąpić) ze skargą adtio de tigno
iuncto, o podwójną wartość przedmiotu (cegieł), a nie o jego wyłączenie, wygasała wtedy własność
na danym przedmiocie;
- zbiorowe - corpus ex distantibus – zbiór rzeczy oznaczonych wspólną nazwą (biblioteka, trzoda);
przedmiotem prawa były tu pojedyncze przedmioty, inaczej było w przypadku naturalnych
zbiorowisk zwierzęcych (trzoda), jako całość mogła też być rz. z. przedmiotem zapisu.
Rzeczy wyłączone z obrotu.
Res extra commercium:
- res imnium communes – rzeczy służące wszystkim (powietrze woda bieżąca, morze), dlatego nie
mogły być prywatną własnością.
- res publicae – należące do narodu Rzymskiego, w użytku publicznym (drogi, porty rzeki nie
wysychające);
res divini iuris – rzeczy boskiego prawa, związane z kultem i religią: res sacre – poświęcone bogom,
res sanctae – mury i bramy Rzymu, res religiosae – miejsca pochówku.
Podział o charakterze historycznym. Res mancipi – grunty położone w Italii, służebności gruntowe
wiejskie, niewolnicy oraz zwierzęta czworonożne pociągowe i juczne; res nec mancipi – wszystkie
pozostałe.
Res mancipi ze względu na doniosłe znaczenie gospodarcze miały szczególną sytuację prawną
- przeniesienie własności mogło być przeprowadzone tylko formalnie (mancipio i in iure cessio),
jawnie (wymagało świadków) i do tego tylko przez obywateli rzymskich. Przeniesienie własności
res nec mancipi odbywało się przez zwykłą tradycję
Rzecz niczyja – thesaurus(skarb).
Res nullius – rzeczy niczyje, nie należące do niczyjego majątku prywatnego, choć istniała taka
możliwość. Były to np. dzikie zwierzęta lub oswojone jednak uciekły bez skłonności do powrotu;
mienie cudzoziemców z których państwami Rzym nie prowadził stosunków umownych. Szczególnym
rodzajem rzeczy niczyich były res derelictae – rzeczy porzucone przez dotychczasowego właściciela z
zamiarem pozbycia się. Innym rodzajem rzeczy niczyjej był skarb – thesaurus – wartościowy
przedmiot ukryty od tak dawna, że w chwili znalezienia nie można ustalić osoby właściciela,
Rzeczy podzielne to te które przez podział nie traciły nieproporcjonalnie na wartości, natomiast rzeczy
tracące przez podział swoją istotę (zwierzęta) lub zmieniały istotnie swoją wartość (kamienie
szlachetne) były rzeczami niepodzielnymi.
Podział prawa na tzw. części idealne przy współwłasności; podzielność lub niepodzielność rzeczy miał
wpływ na możliwość podziału współwłasności, a także niepodzielność – powodem powstania
zobowiązania solidarnego.
Rzeczy zużywalne i niezużywalne.
Rzeczy zużywalne podczas ich gospodarczego użycia podlegały zużyciu (np. żywność, opał, pieniądze),
wszystkie inne rzeczy w rozumieniu prawnym – były niezużywalne. Rzeczy zużywalne nie mogły być
przedmiotem używania usus, użytkowania ususfructus, kontraktu użyczenia lub najmu.

47. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA WADY RZECZY SPRZEDANEJ

Rękojmia sprzedającego za wady prawne rzeczy, utrata posiadania rzeczy kupionej sądownie na
rzecz właściciela lub posiadającego ograniczone prawa na rzeczy cudzej (użytkowania, zastawu). Nie
odpowiadał jeżeli kupujący przegrał spór z właścicielem, ale nie odebrano mu posiadania rzeczy; albo
jeśli prawo to powstało po wydaniu rzeczy kupującemu. Wyłączono odpowiedzialność jeśli kupujący
ponosił winę za powstanie ewikcji (nie zawiadomił sprzedawcy o grożącej ewikcji, zaniedbał
26
zasiedzenie, niewłaściwie bronił się w procesie. Dodatkowo nie było odpowiedzialności jeśli kupujący
wiedział, że kupuje rzecz osoby trzeciej lub gdy zawarto umowę wykluczającą odpowiedzialność z
ewikcji pactum de non praestanda evictione. Rozwój historyczny ewikcji:
- prawo najdawniejsze – przy mancypacji actio auctoritas, przy tradycji zawierano stypulację o
spokojne posiadanie, w razie ewikcji kupujący skarżył o odszkodowanie pojedynczej wartości
rzeczy,
- kupno konsensualne – stipulatio duplae – podwójna wartość rzeczy w razie ewikcji
- zawieranie stypulacji uważano za obowiązek sprzedawcy, kupujący mógł domagać się jego
spełnienia za pomocą actio empti (skargi kupującego).
- prawo klasyczne uznało odpowiedzialność z ewikcji jako zawartą w kontrakcie sprzedaży,
dodatkowo stosowano stipulatio duplae szczególnie gdy chodziło o rzeczy dużej wartości.
Odpowiedzialność za wady fizyczne – stopniowy rozwój, odrębne uregulowania ogólne i edykty
edylów kurulnych w odniesieniu do kupna-sprzedaży niewolników i zwierząt na targach.
- prawo cywilne – odpowiedzialność za zapewnienia i obietnice dicta et promissa lub zatajone wady
– dolus
- edykty – handel niewolnikami i zwierzętami – wymóg ujawnienia określonych wad (wymienionych
w edykcie),
- actio redhibitoria –w razie ujawnienia się wad – o rozwiązanie kontraktu i zwrot ceny (za zwrotem
rzeczy) w razie ujawnienia się wad przysługiwała sprzedającemu 6 miesięcy od transakcji,
- actio quanto minoris – o obniżenie ceny – przysługiwała rok od zawarcia kontraktu,
- prawo justyniańskie – rozszerzono ww. prawa na inne rzeczy, a także o wady nieznane
sprzedającemu – wady ukryte, ponieważ uznano, że powinien znać wady sprzedawanej rzeczy.

48. RZYMSKIE DEFINICJE ZOBOWIĄZAŃ

Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym na podstawie którego jedna ze stron zwana wierzycielem
(creditor) ma prawo domagać się określonego świadczenia zaś druga strona zwana dłużnikiem (debitor)
winna owo świadczenie wykonać. Czyli zobowiązanie jest węzłem prawnym które zmusza kogoś do
czynienia czegoś zgodnie z prawami państwa.
Definicje w prawie rzymskim były zjawiskiem rzadkim lecz z biegiem lat sytuacja ta ulegała zmianie.
Gaius omawiając zobowiązania nie potrafił w sposób zwięzły ich zdefiniować aczkolwiek uczynił to w
sposób zbliżony omawiając actio in personam poprzez określenie że jest ono wówczas kiedy
prowadzimy proces przeciw komuś kto jest w stosunku do nas zobowiązany albo z kontraktu albo z
deliktu tzn. że musi on nam coś dać, uczynić lub świadczyć. Te trzy słowa dare, facere i praestare w
sposób ścisły określają obowiązek dłuznika wobec wierzyciela i stanowiły podstawę do definicji
zawartej w Instytucjach Justyniańskich które mówią że zobowiązanie jest węzłem prawnym który
zmusza nas do świadczenia pewnej rzeczy według obowiązującego prawa. O wiele dokładniejszą jest
jednak definicja z digesti : Istota zobowiązania nie polega na tym aby jakąś rzecz albo służebność
uczynić naszą , lecz na tym aby zmusić kogoś do dania, czynienia lub świadczenia nam czegoś.
Obligatio – obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstringimur alicuius solvendae rei
secundum nostrae civitatis iura -zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do wykonania
świadczenia pewnej rzeczy, według praw naszego państwa; obligationum substantia non in eo
consistit, ut aliquod corpus nostrum aut servitutem nostram faciat, sed ut alium nobis obstringat ad
dandum aliquid vel faciendum vel praestandum – istota zobowiązania nie na tym polega, żeby uczynić
jakąś rzecz lub służebność naszą, lecz na tym, by zmusić inną osobę do dania nam czegoś albo do
czynienia lub wykonania. Pierwsze przypomina o wiązaniu – obligatio - niewypłacalnych dłużników,
później zastąpione przez więzy prawne i odpowiedzialność majątkową. W drugiej rozróżnione są
zobowiązania od praw rzeczowych – adekwatnie – praw względnych i bezwzględnych (erga omnes).
Prawo obligacyjne nie daje wierzycielowi bezpośrednio władztwa nad określoną rzeczą, a jedynie
roszczenie do dłużnika o rzecz lub świadczenie. Są one chronione actiones in personam gdy domagamy
się od kogoś świadczenia lub wydania rzeczy.

49. HIPOTEKA

27
Hypotheca – zastaw umowny – nieformalna umowa dająca wierzycielowi prawo posiadania rzeczy w
razie niewykonania zobowiązania. Jako prawo akcesoryjne dołączana była do kontraktu najmu
(dzierżawy) lub innego kontraktu głównego. W prawie poklasycznym i justyniańskim była w formie
hipoteki ustawowej – powstająca z mocy samego prawa (np. wynajmujący na meblach lokatora – jako
zabezpieczenia czynszu; fiskus a majątku dłużnika – zabezpieczenie wierzytelności skarbu państwa –
uprzywilejowana; żona na majątku męża w razie pretensji o zwrot posagu – w pr. Just.
uprzywilejowany; legatariusz i fideikomisariusz na majątku spadkowym – wypłata legatu /fideikomisu).

50. ŹRÓDŁA ZOBOWIAZAŃ

Pierwotnie brak pojęcia zobowiązania jako stosunku prawnego, wtedy pewne czynności niedozwolone
lub dozwolone pociągały za sobą odpowiedzialność osobistą umożliwiającą skrępowanie – obligare.
Czynności niedozwolone poddawały sprawcę zemście pokrzywdzonego, później dopuszczono zawarcie
między stronami porozumienia – pactum – co do zapłaty grzywny.
Istotniejsze były czynności dozwolone
- nexum– pożyczki pieniężne, dłużnicy – nexi w razie niezwrócenia pożyczki mogli być natychmiast
związani. Miała ona na celu poddanie pożyczkobiorcy pod władzę pożyczkodawcy, później nacisk
przeniesiono na dług, odpowiedzialność osobista następowała dopiero w chwili niewykonania długu.
Podobnie zaczęto traktować grzywnę wynikające z czynność i niedozwolonej jako świadczenie
dłużne.
- sponsio – powstawało przez zapytanie wierzyciela i odpowiedź dłużnika w przepisanej formie,
początkowo jako forma przejęcia odpowiedzialności za cudze, potem własne czynności prawne,
wreszcie świadczenie długu i w razie niedopełnienia tego obowiązku – odpowiedzialność.
Wykształca się w ten sposób idealny węzeł prawny, łączący wierzyciela i dłużnika. Odstępowano
od odpowiedzialności osobistej, fizycznej dłużnika, w stronę odpowiedzialności majątkowej,
Późniejsze źródła zobowiązań:
- mutuum – nieformalna pożyczka,
negotia stricti iuris
- stipulacja – kontrakt słowny,
- expensilatio – kontrakt literalny,

- kontrakt powiernictwa – fiducia,

- przechowania – depositum, kontrakty realne – bonae
fidei
- użyczenia – commodatum,
- zastawu – pignus,

- kupno sprzedaż – emptio-venditio, kontrakty bonae fidei

- najem – locatio-conductio, wywodzące się z ius
- spółka – societas, gentium
- zlecenie – mandatum.

51. DZIERŻAWA WIECZYSTA

Wieczysta dzierżawa (emphyteusis) powstawała na skutek kontraktu właściciela gruntu z dzierżawcą.
Emfiteuza była prawem zbywalnym i dziedzicznym. Niewiele różniła się od własności. Emfiteuta
nabywał na własność wszystkie pożytki z chwilą odłączenia, mógł ustanowić służebność oraz hipotekę
na gruncie. Mógł także go sprzedać, proponując najpierw właścicielowi pierwokup. Jeżeli właściciel nie
skorzystał z propozycji, musiał otrzymać 2% ceny sprzedaży. Emfiteuta musiał płacić czynsz
właścicielowi i wszelkie podatki, miał także obowiązek niepogarszania gruntu. Do ochrony swoich praw
emfiteuta miał actiones in rem, korzystał także z interdyktów posesoryjnych.

52. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ZOBOWIĄZANIA KONTRAKTOWE NIEWOLNIKA

Niewolnicy dbali o ty, by być wiarygodnymi. Chciano handlować z niewolnikami, ponieważ oni się
starali, byli uczciwi (zależało im na wolności).

28
Odpowiedzialność za zobowiązania niewolnika:
- actio depekurio – właściciel ponosił odpowiedzialność tylko do wysokości pekurium, a właściciel
zaspokajał wierzytelności jako pierwszy.
- Jak wyżej, tylko właściciel stał na równi z innymi wierzycielami,
- Jeżeli właściciel miał korzyść, to odpowiadał tylko do wysokości przysporzenia.
- Właściciel odpowiadał do pełnej wysokości zobowiązań zaciągniętych przez niewolnika wtedy,
gdy niewolnik dokonał czynności na polecenie właściciela,
- Właściciel odpowiadał w pełni za zobowiązania niewolnika.
W przypadku szkód deliktowych (np. niewolnik uszkodził komuś ciało) – właściciel płacił
odszkodowanie albo wydawał niewolnika ofierze, która wtedy na niewolniku dochodziła
sprawiedliwości.

53. TREŚĆ PRAWA WŁASNOŚCI

Treść prawa własności:
• Właściciel miał nad rzeczą władzę wyłączna, absolutną i nieograniczona
• Uprawnienia właściciela:
 Ius utendi et fruendi – właściciel może rzecz używać i pobierać z niej pożytki, może ją
zużyć lub zniszczyć, pożytki stają się jego własnością z chwilą oddzielenia ich od rzeczy
macierzystej
 Ius possidendi – prawo do posiadania rzeczy, właściciel pozbawiony władztwa nie traci
swego prawa własności a tym samym prawa do posiadania, dochodzi tego za pomocą
petytoryjnych środków procesowych
 Ius disponendi – możliwość prawnego dysponowanie rzeczą
• Zasada elastyczności prawa własności – prawo własności może zostać
ograniczone, ale jeśli te ograniczenia ustana to własność powraca do postaci
wyjściowej
Własność według Rzymian to "pełne władztwo nad rzeczą" (plena in re potestas), czyli prawo do
uczynienia z rzeczą co tylko on zechce. Prawo to można było jednak ograniczyć, mając na uwadze samą
działalność właściciela i dobro społeczne. Można było ograniczyć prawo właściciela mając na uwadze
lokalizację cmentarzy i budynków w mieście, prawo sąsiedzkie lub obciążenia rzeczy zastawem.
Ograniczenie takie obejmowało także: służebność, emfiteuzę (wieczystą dzierżawę) i superficies (prawo
zabudowy).

54. KONTRAKTY NIENAZWANE

Kontrakty nienazwane (contractus innominati).
Kontrakty nienazwane – umowy nie mieszczące się w ramach określonych kontraktów, nie dają się
zakwalifikować do sztywnych kontraktów stricti iuris, a także mniej formalnych realnych i
konsensualnych – bonae fidei. Były to umowy nieformalne, głównie o wzajemne świadczenie, nie
należące do ww. grup ani do pacta vestitia (uzyskały zaskarżalność przez prawo pretorskie) – nie były
zaskarżalne, można było się ubiegać o zwrot świadczenia (condictio ob rem dati) w razie nie wykonania
świadczenia wzajemnego. Z czasem mnożyły się wyjątki – zaskarżalność o świadczenie wzajemne
uzyskały za pomocą actio in factum (dekret pretora) (kontrakty: umowy estymatoryjnej i zamiany –
kontrakty bezimienne). W prawie justyniańskim kontraktami bezimiennymi były te w których jeden
z kontrahentów wykonał jednostronnie świadczenie i mógł skarżyć o wzajemne actio in factum.
– sądownie actio pro socio lub actio communi dividundo (o podział wspólnego majątku).
Konstrukcja i klasyfikacja kontraktów nienazwanych.
Klasyfikacja justyniańska:
- do ut des – przeniesienie własności rzeczy by w zamian uzyskać inną (zamiana)
- do ut facias – przeniesienie własności rzeczy by w zamian uzyskać wykonania czynności (facere)
(darowizna z polecenia),
- facio ut des – wykonanie czynności by w zamian uzyskać rzecz (kontrakt estymatoryjny)

29
- facio ut facias – wykonanie czynności by w zamian uzyskać wykonanie innej czynności (ugoda,
transactio)
W prawie justyniańskim przysługiwała tu actio praescriptis verbis powodowi który wykonał
świadczenie o świadczenie wzajemne. Podobnie jak w kontraktach realnych zaskarżalność następuje
dopiero w chwili przekazania rzeczy (chyba, że chodzi o facere), przez co kontrakty nienazwane nazywa
się też realnymi nienazwanymi.

55. POWÓDZTWO NEGATORYJNE

Powództwo negatoryjne
 Przysługuje właścicielowi, który nie został pozbawiony posiadania rzeczy, ale
prawo jego uległo naruszeniu w inny sposób (przykre wyziewy na grunt właściciela)
 Służyło, aby położyć kres dalszemu naruszaniu prawa do wyłącznego korzystania
z rzeczy
 Powód miał udowodnić tylko swoje prawa do wyłącznego korzystania oraz fakt
naruszenia tego prawa
 Pozwany musiał udowodnić, że ma prawo, którego treść wykonywał – wtedy on
wygrywał
 Przegrana pozwanego – zasądzenie na odszkodowanie za korzystanie z rzeczy +
kaucja poręczająca, że w przyszłości nie będzie naruszał prawa własności powoda

56. ZASIEDZENIE – WYMOGI

Zasiedzenie(usucapio) było formą nabycia prawa własności wskutek ciągłego posiadania przez
określony czas. Było ono dostępne tylko dla obywateli rzymskich i należało spełnić warunki:
zasiedzenia nie mógł dokonać dzierżyciel, musiał nieprzerwanie posiadać rzecz (jeśli przerwał, musiał
od nowa je rozpocząć), aby nabyć prawo własności musiał posiadać dwa lata nieruchomość, a jeden rok
rzecz ruchomą. Za Justyniana okresy wydłużono odpowiednio do dziesięciu i trzech lat. Trzeba było
także w chwili podjęcia zasiedzenia pozostawać w dobrej wierze(być przekonanym o nienaruszaniu
niczyich praw), nie można było zasiedzieć rzeczy kradzionych i nabytych przemocą(od późnej
republiki)
Usucapio mogło nastąpić tylko przez obywateli rzymskich i to na rzeczach mogących być własnością
kwirytarną, z wyłączeniem rzeczy skradzionych i odebranych przemocą (res furtivae, res vi possessae).
Praescriptio longi temporis – prawo cesarskie, odnośnie gruntów prowincjonalnych (nie mogących być
własnością kwirytarną); początkowo był środkiem obrony procesowej, w przypadku posiadania
nabytego w słuszny sposób i wykonywanego bona fidei przez 10 lat gdy zamieszkiwał w tej samej
prowincji co powód lub 20 lat gdy tak nie było. Z czasem taki posiadacz otrzymał actio utilis dla
przywrócenia odebranego posiadania. Ukształtowało to z ekscepcji formę zasiedzenia gruntów
prowincjonalnych.
Praescriptio longissimi temporis – niezakłócone posiadanie przez 30 (czasami 40) lat w bona fidei
mimo braku iusta causa.
W prawie klasycznym:
- posiadanie (possessio), do tego nieprzerwane, przy przeniesieniu własności nieprzerwanie
posiadania zachodziło w przypadku successio possessionis – przy dziedziczeniu lub accessio
possessionis – od III w.n.e. kupujący w dobrej wierze mógł sobie doliczyć posiadanie sprzedawcy;
- rzeczy nie wyłączone z zasiedzenia res habilis (np. miedza do 5 stóp, miejsce przed grobem),
- czas tempus: dla ruchomości – rok, nieruchomości – dwa lata,
- słuszna podstawa, tytuł posiadania– iusta causa, iustus titulus,
- dobra wiara bona fides, w szczególności nabycia posiadania od niewłaściciela, z zastrzeżeniem, że
później powstała zła wiara nie szkodzi zasiedzeniu – mala fides superveniens non nocet.
Prawo justyniańskie:

30
- wymagało posiadania 10 (czasem 20) letniego dla nieruchomości i 3 letniego dla ruchomości,
przerwa następowała już wskutek wniesienia skargi windykacyjnej właściciela, pozostawiono
accesio i successio possessionis,
- iustus titulus i iusta causa posiadania,
- bona fides,
- res habilis
Wymogi warunkujące zasiedzenie
 Res habilis – przedmiot, na którym można nabyć własność przez
zasiedzenie (nie można gdy niedostępne w obrocie, pochodzące z kradzieży, nabyte gwałtem,
należące do fiskusa i Kościoła)
 Titulus – tytułem słusznym była czynność leżąca u podstawy
(posag, darowizna)
 Fides – dobra wiara posiadacza i musi istnieć w momencie wejścia
w posiadanie rzeczy
 Possessio – posiadanie cywilne prowadzi do zasiedzenia, ale musi
ono polegać na faktycznym władaniu rzeczą z wola zachowania jej dla siebie (oddanie w
dzierżawę nie niweczy tego), utrata rzeczy – dotychczasowy bieg zasiedzenia nie wywoływał
żadnych skutków prawnych
 Tempus – okres posiadania – 1 rok dla ruchomości i 2 lata dla
nieruchomości; prowincjonalne grunty – mieszkańcy tej prowincji 10 lat, mieszkańcy różnych
prowincji 20 lat, rzeczy ruchome 3 lata

57. ZLECENIE
Kontrakt zlecenie.
Mandatum – konsensualny, zleceniodawca mandant zleca wykonanie oznaczonych czynność
zleceniobiorcy mandatariuszowi, który zobowiązuje się do bezpłatnego ich wykonania. Od
pryncypatu dozwolono na honorarium nie uważanego za zapłatę. Czynności mogły być czynnościami
prawnymi lub faktycznymi; kompleksowe lub konkretne; musiały przedstawiać konkretną wartość
dającą się oszacować, nie mogły być bezprawne lub niezgodne z dobrymi obyczajami. Zleceniobiorca
mógł działać w interesie zleceniodawcy, ale dodatkowo także i osoby trzeciej i swoim, miał wykonać
zlecenie w całości ściśle wedle wskazówek, niekoniecznie osobiście (jeśli za zgodą mandanta,
mandatariusz odpowiadał tylko za sumienny wybór – culpa on eligendo wina w wyborze); powinien
zdać rachunek ze zlecenia i oddać wszelkie korzyści z niego uzyskane, odpowiadał za dolus i wszelką
winę(pr. just), w pr. klasycznym tylko za dolus i culpa lata. Skarga przeciwko zleceniobiorcy actio
mandati była infamująca - actio famosa. Zleceniodawca zobowiązany był odebrać wykonane
prawidłowo zlecenie, przejąć zobowiązania wynikające z jego realizacji, zwrócić mandatariuszowi
koszty poniesione w dobrej wierze i wynagrodzić szkody i straty mandatariusza związane ze zleceniem,
nie wynikające z przypadku lub siły wyższej. Zobowiązanie wygasało przez jego wykonanie lub upływ
terminu, a także jednostronnie przez zleceniodawcę lub zrzeczenie zleceniobiorcy, albo śmierć jednej ze
stron.

58. PRZETWORZENIE
przetworzenie - miało miejsce w skutek nabycia własności na rzeczy wykonanej z cudzego materiału,
wziętego bez upoważnienia właściciela. Według Sabinianów nowa rzecz była własnością właściciela
materiału, natomiast Prokulianie stali na stanowisku iż należy ona do przetwórcy, który niejako
zawłaszczył rzecz niczyją. Za Justyniana ustalono wreszcie, że nowa rzecz należy do właściciela
materiału o ile da się ją przywrócić do pierwotnego stanu. Jeśli nie było to możliwe własność
przysługiwała przetwórcy. W obu przypadkach należne było odszkodowanie - dla właściciela materiału
za jego utratę lub dla przetwórcy za usługę.
Przetworzenie rzeczy (specificatio).
Nabycie własności rzeczy ruchomej przez przetworzenie następowało jeżeli osoba wykonała nową
rzecz (nova species) z materiału nie należącego do niej – szkoła prokulejańska dawała własność
przetwórcy, sabiniańska - odwrotnie. Od tego czy można było przywrócić rzeczy do pierwotnego
31
stanu Justynian (media sententia – stanowisko pośrednie) uwarunkował oddanie rzeczy jej
właścicielowi.
Jeśli przetwórca dodał do rzeczy swój materiał stawał się jej właścicielem bezwzględnie.
Niezależnie od tych podziałów właścicielowi przysługiwały odszkodowania na drodze skarg in
personam.
Przetworzenie (specificatio):
 Nabycie własności w wyniku gruntownego przetworzenia cudzej rzeczy i
wytworzenia w ten sposób nowego przedmiotu
 Zależało od tego czy można przedmiot przywrócić do stanu poprzedniego
(właściciel materiału) czy nie (wytwórca)

59. SIŁA WYŻSZA A PRZYPADEK ZWYKŁY

Odpowiedzialność za siłą wyższą i przypadek.
Nie odpowiadał dłużnik za niewykonanie zobowiązania spowodowane siłę wyższą vis maior (siła
powodująca szkodę, której nie można się oprzeć – nie odpowiadał) lub przypadkiem losowym casus
fortuitus (nieprzewidywalny skutek ale nie siły wyższej – odpowiedzialność obiektywna – w
przypadkach custodia –zobowiązania do szczególnego strzeżenia rzeczy).
W źródłach rzymskich przytacza się różne przypadki zdarzeń, którym, słabość ludzka nie może się
oprzeć, takich jak: pożar, powódź, trzęsienie ziemi, rozbicie statku, napad piratów, naturalna śmierć
niewolników i zwierząt.
Przypadek zwykły - nieprzewidywalny skutek ale nie siły wyższej.

60. ZMIANA WIERZYCIELA

Zmiana podmiotu zobowiązania następowała w przypadku dziedziczenia, inne formy przeniesienia
zobowiązania były niedopuszczalne. Chodziło o formalności wymagane przy zawieraniu zobowiązań,
kto ich nie wykonał nie mógł być zobowiązany. Później nastąpiły pewne odstępstwa od tej zasady –
przeniesienie wierzytelności cesja – brak możliwości przeniesienia długu w drodze czynności prawnej,
istniała pośrednia forma – nowacja i delegacja.
Zmiana wierzyciela w zobowiązaniach polegała na cesji lub przelewie wierzytelności z
dotychczasowego wierzyciela który przybierał nazwę cedenta na nowego wierzyciela nazywanego
cesjonariuszem. Sytuacja taka powstawała na skutek zawartej pomiędzy tymi osobami umowy cesyjnej
która była możliwa bez zgody dłużnika. Umowa ta była czynnością abstrakcyjną czyli pozostawała
ważna nawet w przypadku gdy podstawa do cesji okazywała się wadliwa. Innym sposobem zmiany
wierzyciela była nowacja czyli zawarcie do tego samego zobowiązania nowej umowy zobowiązującej
dłużnika do spełnienia świadczenia wobec nowego wierzyciela natomiast rozwiązującej węzeł
obligacyjny ze starym. Nowacja wymagała zgody dłużnika. Odmienna sytuacja miała miejsce w
przypadku zmiany dłużnika albowiem w każdym przypadku sytuacja taka wymagała zgody wierzyciela.
Można było stosować tutaj także nowację dokonaną za zgoda dłużnika. Nowacja mogła być także w tym
przypadku dokonana bez zgody dłużnika tylko i wyłącznie mocy porozumienia pomiędzy wierzycielem
i nowym dłużnikiem.

61. SKUTKI PRAWNE ZASIEDZENIA

Zasiedzenie jest to nabycie własności na skutek ciągłości posiadania przez czas określony prawem. W
Rzymie zasiedzenie likwidowało dwojakiego rodzaju rozbieżności rozbieżności we władztwie nad
rzeczami. Przy nieformalnym nabyciu res mancipi – usucapuio kończyła przejściowy stan własności
bonitarnej (własność chroniona i uznana według prawa pretorskiego), nabywca stawał się
pełnoprawnym właścicielem kwirytarnym (własność chroniona i uznana według prawa cywilnego).
Przy nabyciu rzeczy, nawet w sposób formalnie poprawny, ale od niewłaściciela non a domino,
nabywca stawał się przez zasiedzenie właścicielem, choć nie było na to zgody dotychczasowego
właściciela. Po zniesieniu, za Justyniana różnicy pomiędzy własnością bonitarną, a kwirytarną,
zasiedzenie zachowało znaczenie już tylko w przypadku nabycia własności od niewłaściciela.

62. ZOBOWIĄZANIA JEDNOSTRONNE I DWUSTRONNIE ZOBOWIĄZUJĄCE

32
Zobowiązania jednostronnie zobowiązujące - (najczęściej stricti iuris- wykonywalne dosłownie z
brzmieniem umowy)– tylko jedna strona jest dłużnikiem i jedna wierzycielem (kontrakt pożyczki).
Zobowiązania dwustronnie zobowiązujące - (najczęściej bonae fidei- podyktowane dobrą wiarą )–
obie strony są zarazem wierzycielem i dłużnikiem (kupno sprzedaż). Te których ta dwustronność
wynika z samego prawa zwane są doskonałymi – synallagmatyczne. Odróżnić od nich należy
niedoskonałe – dwustronność wynika z okoliczności faktycznych (depozyt – deponent jest
wierzycielem, depozytariusz – dłużnikiem, jeśli jednak w czasie depozytu poniesie jakieś koszty
związane z tym depozytem, to może domagać się ich zwrotu u deponenta). Depozyt daje wierzycielowi
skargę actio directa (actio depositi directa), dłużnikowi z depozytu, na podstawie roszczenia
wzajemnego actio contraria (actio depositi contraria).
Podział ten nie dotyczy podziału czynności prawnych na jedno i dwustronne (w zależności czy do
powstania czynności wystarczy oświadczenie jednej lub dwóch stron).

63. SPÓŁKA
Kontrakt spółki.
Konsensualny kontrakt – dwie lub kilka osób (wspólnicy socii) zobowiązały się do wniesienia wkładu
majątkowego celem osiągnięcia wspólnego dozwolonego celu gospodarczego. Elementy kontraktu
spółki: consensus (dopiero w pr. just. wymagano wyraźnego objawu woli zawiązania spółki animus
contrahendae societatis), wkład (aport) (majątkowy, praca, rzeczy), dozwolony cel spółki, uzgodnienie
udziału w zyskach i stratach (brak uzgodnień – równy) niedopuszczalna: udziału jednej strony jedynie w
stratach bez zysków – societa leonina spółka lwia. Spółka opierała się na wzajemnym (personalnym)
zaufaniu wspólników, dlatego nie osoby nie mogły odstąpić swych udziałów obcej osobie.
W dawnym prawie istniała consortium, inna forma, gdy po śmierci pater familias jego dziedzice sui
heredes pozostawali w wspólności majątkowej mieli prawa do całego majątku a czynności dotyczyły
całego majątku (nie była to współwłasność), później mogli ją ustanowić między braćmi lub
przyjaciółmi. Spółka konsensualna powstała ok. 200 r.p.n.e. przejęła ideę równości członków, podział
zysków i strat; ok. 100 r.p.n.e. wzajemne prawa i obowiązki chroniła skarga dobrej wiary actio pro
socio (infamująca, zasądzając sędzia musiał pozostawić mu minimum utrzymania wg beneficium
competentiae – chroniło też od egzekucji osobistej) . Odpowiedzialność w pr. klasycznym tylko za
dolus (+ w pr. just. także za culpa lata i culpa levis in concreto).
Spółka nie miała osobowości prawnej, mieli ją tylko członkowie (korporacja- stowarzyszenie miało).
Rozwiązanie spółki: porozumienie wszystkich członków; wypowiedzenie, śmierć, capitis deminutio,
niewypłacalność lub egzekucja jednego; terminowa – z upływem terminu, celowa – osiągnięcie celu lub
jego niemożliwość; utrata wspólnego majątku. Następowało wtedy zlikwidowanie wspólnych
stosunków – sądownie actio pro socio lub actio communi dividundo (o podział wspólnego majątku).

64. BEZPRAWNE USZKODZENIE CUDZEJ RZECZY

Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy (damnum iniura datum) –był to delikt, polegający na
bezprawnym uszkodzeniu bądź zniszczeniu cudzej rzeczy.
Delikt ten polegał na bezprawnym uszkodzeniu bądź zniszczeniu cudzej rzeczy: Niektóre tego
rodzaju przypadki były uregulowane już w ustawie XII tablic (np. złamanie kości cudzego niewolnika),
ale kompleksowo przestępstwo to po raz pierwszy uregulowane zostało w lex Aquilia. Wymogiem jej
zastosowania było: bezpośrednie oddziaływania na rzecz; rzecz musiała zostać rzeczywiście
uszkodzona; szkoda powstała z działania, a nie z zaniechania; szkoda wyrządzona była bezprawnie.
Roszczenie odszkodowawcze przysługiwało pierwotnie tylko właścicielowi kwirytarnemu
uszkodzonej rzeczy, a wysokość szkody określano wyłącznie według wartości rzeczy, a nie według
interesu, jaki miał poszkodowany w tym, by rzeczy nie utracić.
Z biegiem czasu odstąpiono też od prymitywnej zasady odpowiedzialności sprawcy do wysokości
wartości rzeczy, a zaczęto uwzględniać również interes. jaki miał poszkodowany,, by rzecz nie została
uszkodzona lub zniszczona. Ponad to analiza poszczególnych przypadków uszkodzeń cudzej rzeczy
doprowadza prawników do sformułowania koncepcji tzw. winy pozakontraktowej (wina akwiliańska).
Polegała ona na nieprzejawianiu chociażby najmniejszej staranności przez osobę uszkadzającą rzecz

33
cudzą. Obowiązek staranności sprawcy wobec rzeczy cudzej nie wynikał tu ze stosunku kontraktowego,
lecz z obowiązującego porządku prawnego.

65. DELIKTY PRAWA PRYWATNEGO

Delicta – prywatne – naruszenie interesów prywatnych, skargi zależały od osób pokrzywdzonych –
postępowanie prywatne o wynagrodzenie szkody i grzywnę jako karę prywatną...
Czyn bezprawny rodził konieczność zapłaty odszkodowania (grzywny) jeśli dał się zaliczyć do
określonej liczby deliktów - dających skargę, nie było bowiem ogólnego pojęcia deliktu.
Istniały jednak cechy wspólne odróżniające zobowiązania z deliktu od kontraktowych:
- źródło zobowiązania – w delikcie szkoda; stosunek umowny w kontrakcie - odszkodowanie tylko w
przypadku niedopełnienia warunków kontraktu,
- delikt pociągał odpowiedzialność do naprawienia szkody i zapłacenia kary prywatnej (nie
występującej w kontrakcie); dochodzenie odszkodowania z deliktu – skargi reipersekutoryjne;
kary pieniężnej – skargi penalne; skargi mieszane actiones mixtae – odszkodowawczo – karne,
- dług z deliktu wygasał wraz ze śmiercią dłużnika (sprawcy), podobnie z wierzytelnościami z deliktu
(szczególnie osobistymi). Dziedziczne były zobowiązania deliktowe przeprowadzone przez litis
contestatio,
- capitis deminutio wygaszające długi kontraktowe nie wygaszała deliktowych,
- solidarna odpowiedzialność sprawców jednego deliktu za szkodę, kara pieniężna – indywidualnie,
- grzywna zawsze była pieniężna.
Pojęcie i rodzaje czynów niedozwolonych (deliktów).
Podział deliktów na delikty prawa cywilnego i tzw. delikty prawa pretorskiego.
Najważniejsze rodzaje deliktów prawa cywilnego:
- furtum – kradzież,
- rapina – rabunek,
- damnum iniuria datum – bezprawne wyrządzenie szkody,
- iniuria – zniewaga.
Najważniejsze delikty prawa pretorskiego:
- dolus – podstęp,
- metus – użycie bezprawnej groźby,
- fraus creditorum – działanie na szkodę wierzycieli.

66. ZWŁOKA WIERZYCIELA I DŁUŻNIKA

ZWŁOKA DŁUZNIKA.
Zwłoka dłużnika (mora debitoris) było to wymagalne i zaskarżalne świadczenie którego dłużnik nie
spełnił po upomnieniu.
Czyli zwłoka dłużnika miała miejsce wówczas gdy dłużnik z własnej winy nie wykonał zobowiązania,
które było już wymagalne.
ZWŁOKA WIERZYCIELA.
Zwłoka wierzyciela ( mora creditoris) następowała wtedy gdy wierzyciel odmawiał przyjęcia
świadczenia zgodnego z treścią zobowiązania.

67. OCHRONA POSIADANIA

Pretorska ochrona interdyktami - ogłaszanymi w edykcie. Ochrona posesoryjna dotyczyła faktu
posiadania, a nie tytułu prawnego – spór o posiadanie posesoryjny nie zależy od sporu o prawo do
rzeczy petytoryjny. Należał przywrócić posiadanie (chociaż bezprawne), a dopiero potem dochodzić
prawa własności. Posiadaczowi przysługiwało prawo obrony własnej jako odpowiedzi na samowolne
naruszenie posiadania, opierało się to na zasadzie, że siłę wolno odeprzeć siłą vim vi repellere licet.
Rodzaje interdyktów posesoryjnych:
- retinendae possessionis – dla zabezpieczenia naruszonego posiadania, (utrzymania posiadania):

34
- uti possidetis – ochrona posiadania nieruchomości, przysługiwał posiadaczowi ad interdicta(pyt
217) który był nim w chwili wydania interdyktu, jeżeli występujący o interdykt było posiadaczem
wadliwym to posiadanie przypadało jego przeciwnikowi,
- utrubi – posiadaczy rzeczy ruchomej, posiadanie otrzymywał ten który w ostatnim roku przed
wydaniem interdyktu posiadał rzecz dłużej, podobnie z wadliwością posiadania, w prawie
justyniańskim przejął zasady od interdyktu uti possidetis pozostał podział na ruchomości
i nieruchomości;
- recuperandae possessionis – dla odzyskania utraconego posiadania:
- unde vi – dla przywrócenia posiadania przez niewadliwego posiadacza nieruchomości
pozbawionego jego siłą zwykłej vis cottidiana– przez rok, natomiast w przypadku siły zbrojnej vis
armata – bez ograniczenia czasowego, co więcej przysługiwała posiadaczowi wadliwemu,
- de precario – w stosunku do prekarzysty, który nie zwracał rzeczy (ruchomej lub nieruchomej), lub
pozbył się jej, bez ograniczenia czasowego,
- de clandestina przeciw uzyskaniu posiadania potajemnie.
- adipiscendae possessionis – o uzyskanie posiadania (np. quorum bonorum dla odzyskania spadku
od nieuprawnionego):
Ochrona posiadania:
• Jednym ze skutków prawnych posiadania jest objęcie go ochroną (jako taka jest ona skuteczna
nawet wobec właściciela)
• Pozaprocesowa ochrona pretorska – interdykty
W postępowaniu przedmiotem rozpoznania jest nie prawo lecz fakt ostatniego spokojnego posiadania
rzeczy.

68. WIELOŚĆ PODMIOTÓW ZOBOWIĄZAŃ

W każdym zobowiązaniu musi występować co najmniej dwa podmioty a mianowicie dłużnik i
wierzyciel. Istniały jednak stosunki w których występowała większa ilość osób należących do
zobowiązania. Dlatego też w węzłach obligacyjnych możemy mówić jedynie o stronach a nie o osobach
gdyż stroną może być większa ilość podmiotów.
W zobowiązaniu uczestniczy kilka osób jako wierzyciele lub dłużnicy, co rozróżniało zobowiązania:
podzielne, solidarne, kumulatywne. Wierzytelność i dług ulegały podziałowi (jeśli były podzielne) w
myśl zasady nomina ipso iure divisa – wierzytelności dzielą się z mocy samego prawa.
Zobowiązanie jest podzielne, gdy i świadczenie jest podzielne – da się spełnić częściowo bez
uszczerbku dla swej istoty lub wartości (zapłacenie 100 sesterców – „w ratach”). W innym wypadku jest
niepodzielne (np. wydanie sprzedanego niewolnika – dare jeśli rzecz była niepodzielna; świadczenia
polegające na facere – wybudowanie domu). Kilku dłużników zobowiązanych do świadczenia
niepodzielnego – solidarność bierna; przy kilku wierzycielach nie powstawała właściwa solidarność
czynna. W zobowiązaniach podzielnych długi i wierzytelności dzieliły się ipso iure jeśli nie było
umowy co do solidarności.
Solidarność (czynna – kilku wierzycieli, bierna – dłużników) w zobowiązaniach – każdy z dłużników
odpowiadał za cały dług – adekwatnie wierzycielom przysługiwała cała wierzytelność, spłacony dług
przez jednego – wygaszał zobowiązanie, a jemu przysługiwało prawo regresu.
Odróżnić należy od wierzyciela solidarnego wierzyciela akcesoryjnego, a od dłużnika solidarnego –
poręczyciela.
Zobowiązania solidarne powstawały na podstawie czynności prawnej (zgodne oświadczenie woli –
przy stypulacji, kontraktach banae fidei i pożyczce mutuum – przez nieformalne oświadczenie woli –
umowę, rozporządzenie ostatniej woli zobowiązujące współdziedziców do wypłaty legatu) lub z mocy
prawa (wspólne popełnienie deliktu, quasi deliktu; w przypadku niepodzielności świadczenia –
wykonanie przez jednego z dłużników świadczenia zwalniało pozostałych, jeśli było kilku wierzycieli i
cały dług został oddany jednemu, zobowiązanie nie gasło w stosunku do pozostałych –str. 234/5).
Wygaśnięcie zobowiązania solidarnego:
- wypełnienie jednego świadczenia lub przyjęcie przez jednego wierzyciela całego długu istnieje
jedno świadczenie una res vertitur,

35
- umorzenie zobowiązania według prawa cywilnego – acceptilatio, nowacja - nawet w stosunku do
jednego dłużnika; inne zdarzenia prawne dotyczące jednego (capitis deminutio, zwłoka) – nie miały
wpływu na kształt ani rozmiar zobowiązania,
- wskutek litis contestatio- w prawie klasycznym wygaszało wszystkie zobowiązania; pr.
Justyniańskie – dopiero po wykonani świadczenia, w solidarności czynnej pozostawiono zasady
prawa klasycznego – skarga jednego wierzyciela i litis contestatio odbierało prawo do skarżenia
pozostałym wierzycielom;
Kumulatywność oznaczała, że każdy z kilku dłużników odpowiadał z całego świadczenia osobno,
kumulowały się one po stronie wierzyciela. Było tak w odpowiedzialności deliktowej, odpowiedzialność
odszkodowawcza pociągała za sobą odpowiedzialność solidarną, kara pieniężna którą dochodzono
skargami penalnymi dotykała każdego z osobna ponieważ poszkodowany mógł wnieść osobne skargi
(actio poenalis) w stosunku do każdego.

69. POWÓDZTWO WINDYKACYJNE

Skarga windykacyjna, wydobywcza rei vindicatio – dla ochrony własności kwirytarnej przeciwko
nieprawnemu posiadaczowi. Powód musiał udowodnić, że był właścicielem – nabył rzecz pierwotnie
lub od innego właściciela (itd. – dowód diabelski - probatio diabolica), sytuację ułatwiała instytucja
zasiedzenia. Pozwanym był w prawie klasycznym posiadacz ad interdicta, w poklasycznym także
dzierżyciel (z kontraktu, np. depozytu); w prawie o justyniańskim – każdy dzierżyciel, (ten który
porzucił posiadanie lub dla zmylenia powoda udawał, ż e jest posiadaczem i przyjął na siebie proces.
Pozwany nie musiał wdawać się w spór, jednak wtedy musiał oddać rzecz, przy nieruchomościach
pretor udzielał interdyktu quem fundum. W procesie formułkowym gdy powód wygrywał sędzia
nakazywał pozwanemu wydać rzecz cum omni causa – ze wszystkimi pożytkami, jeżeli nie oddawał on
rzeczy zgodnie z zasadą kondemnacji pieniężnej musiał wypłacić oznaczoną przez powoda kwotę,
stawał się jednak wtedy jej właścicielem. W procesie extra ordinem (istniała kondemnacja ad ipsam
rem) sędzia mógł egzekwować rzecz przy użyciu siły. Sytuacja pozwanego zróżnicowana była ze
względu na posiadanie bona czy male fidei (pierwszy odpowiadał za owoce dopiero od litis contestatio
(w prawie justyniańskim za te jeszcze istniejące w chwili l. c.), drugi od początku posiadania.
Nakłady poniesione przez posiadacza bona fidei podlegały zwrotowi gdy były konieczne impensae
necessariae, użyteczne impensae utiles; zbytkowe impensae voluptuariae mógł sobie zabrać gdy nie
powodowało to zniszczenia rzeczy. Posiadaczowi male fidei przysługiwał jedynie zwrot nakładów
koniecznych. Dla zabezpieczenia jego praw przysługiwało mu prawo retencji ius retentionis –
zatrzymania rzeczy do czasu rozliczenia nakładów.
Rei vindicatio czyli skarga windykacyjna lub wydobywcza. Uprawnionym do tej skargi był właściciel
kwirydalny nie posiadający (wyzuty z posiadania) danej rzeczy a kierowana ona była przeciwko
posiadaczowi rzeczy spornej. W skardze windykacyjnej chodziło o zwrot rzeczy oraz z tytułu fructus i
impense czyli zysków i nakładów. Podstawa rozstrzygnięcia stawała się tutaj bona fides czyli dobra
wiara. Jeżeli posiadacz działał w dobrej wierze mógł zatrzymać przy sobie owoce jakie wynikał z
posiadania danej rzeczy lecz wyłącznie do chwili rozstrzygnięcia sporu. Podobna sytuacja miała miejsce
w przypadku zwrotu nakładów tzn. zwrot nakładów następował po rozpatrzeniu fides oraz określeniu
typów nakładów a mogły one być impense necesarie –konieczne, impense utiles- podnoszące wartość
użytkową lub impense volumbtarie czyli zbytkowne.

70. PACTUM DE NON PETENDO

Pactum de non petendo – była to nieformalna umowa w której wierzyciel przyrzekał dłużnikowi, że
albo w ogóle albo przez pewien czas nie będzie pozywał go do sądu o należne świadczenie.
Według prawa cywilnego ius civile przez takie pactum gasło ipso iure tylko prawo do wniesienia
powództwa z tytułu kradzieży i zniewagi.

71. SPRZEDAŻ – OBOWIĄZKI STRON

Kupno-sprzedaż emptio venditio – w drodze mancypacji lub tradycji. Pierwotnie – z ręki do ręki nie
rodził zobowiązania; gdy handel się ożywił – kredytowe formy sprzedaży wymogły powstanie
36
zobowiązań początkowo nieformalnych – oparte na zaufaniu fides (np. sprzedaż przyszłych zbiorów).
Mogły być wzmocnione stypulacją lub literalnie. Spory rozstrzygano prawdopodobnie polubownie,
jednak szczególnie w handlu zagranicznym to nie wystarczało. Ok. 100 r.p.n.e. pretor nadał
zaskarżalność kontraktom w stosunkach z peregrynami – actiones bona fidei – kupno sprzedaż stało się
kontraktem konsensualnym.
Treść: sprzedawca (venditor) zobowiązał się zapewnić trwałe i spokojne posiadanie rzeczy kupującemu
(emptor), który z kolei zobowiązał się do zapłacenia ceny (pretium). Kontrakt ten był kontraktem
synallagmatycznym – obie strony były jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem (sprzedawca miał actio
venditi, kupujący actio empti. Consensus nie wymagał dodatkowych form, towar i cenę regulowały
dodatkowe przepisy.
Sprzedawca musiał wydać rzecz kupującemu (facere a nie dare), odpowiadał też z tytułu ewikcji (wady
prawne) i wady fizyczne. Miał zapewnić trwałe i spokojne posiadanie (a nie własność) jednak będąc
właścicielem (najczęstszy przypadek) przenosił własność na kupującego, z zachowaniem formuł (np.
mancypacji dla res mancipi).
Kupujący zobowiązany do zapłaty ceny pretium (dare), a także odebrać rzecz. Świadczenie powinno
być wykonanie równocześnie. Gdy kupujący nie otrzymał rzeczy przeciwko skardze przysługiwało mu
exceptio mercis non traditae (zarzut niewydania towaru); gdy nie płacił mimo otrzymania towaru,
musiał zapłacić odsetki zwłoki; prawo justyniańskie - do chwili zapłacenia ceny nie był też właścicielem
rzeczy. W prawie klasycznym sprzedawca dodatkową umową pactum reservati dominii zastrzegał sobie
własność do chwili zapłaty ceny.
Obie strony odpowiadały za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto, zobowiązane też były do
najwyższej staranności (custodia), jako że odnosiły korzyść z kontraktu.
Periculum emptoris – ryzyko kupującego, zaginięcie sprzedanej rzeczy, indywidualnie oznaczonej, u
sprzedawcy bez jego winy pociągało odpowiedzialność kupującego, musiał zapłacić cenę kupna mimo
że nie otrzymał rzeczy.

72. POTRĄCENIE
Kompensacja czyli potrącenie pojawiało się wtedy gdy mieliśmy do czynienia z węzłem obligacyjnym
dwustronnie zobowiązującym. Strony kontraktu były zarówno wierzycielami jak i dłuznikami. Na tej
podstawie mogło gasnąć zobowiązanie poprzez potrącenie przez jedną stronę długu dłużnika z
wierzytelności jaka mu przysługiwała. Kompensacja przybierała rozmaite formy mogła więc być
dobrowolna czyli zawarta w umowach dodatkowych do kotraktu lub też przymusowa na mocy której
jedna ze stron narzucała drugiej zwrot zobowiązania poprzez potrącenie.

73. SKUTKI NIEWYKONANIA ZOBOWIĄZAŃ

Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania powodowało szkodę w majątku wierzyciela,
którą dłużnik zobowiązany był wyrównać, jeśli istniał związek przyczynowy między jego działaniem a
szkodą lub wynikały z winy culpa dłużnika, a także obowiązek nałożony przez prawo – custodia – do
szczególnego strzeżenia rzeczy, mimo braku winy.
Wina culpa – w znaczeniu obszerniejszym – umyślne działanie lub zaniechanie dłużnik mające na celu
naruszenie interesów wierzyciela – dolus; albo niedbalstwo którego skutki powinien przewidzieć –
culpa w węższym znaczeniu. Odpowiedzialność za winę jest subiektywna – zależna od staranności
wykazanej przez dłużnika. Odpowiedzialność za dolus nie podlegała umownemu usunięciu – dolus
semper praestatur – za dolus zawsze się odpowiada.
W węższym znaczeniu – culpa dzieliła się na:
- culpa lata – duże niedbalstwo, zaniedbanie dotyczące rzeczy normalnie (zwykle) dopilnowywanej
przez ludzi,
- culpa levis – lekka wina, zaniedbanie czynności cechującej człowieka niezwykle dbałego i
zapobiegliwego – mierzonego w kryterium abstrakcyjnego ideału - culpa levis in abstracto (ideał
pater familias); zaniedbanie czynności zwykle dopełnianej we własnych interesach – culpa levis in
concreto.
Jeżeli dłużnik nie wykonał zobowiązania ponosił odpowiedzialność wobec wierzyciela który mógł na
drodze sądowej uzyskać wyrok i tytuł egzekucyjny wobec dłużnika. Jednak odpowiedzialność dłużnika
37
mogła wynikać z sytuacji przez niego nie zawinionych nie ponosił on wówczas takiej samej
odpowiedzialności jak w przypadkach zawinionych. W prawie rzymskim możemy mówić o dwóch
typach przesłanek odpowiedzialności dłużnika za nie wykonanie zobowiązania. Pierwszym typem jest
przesłanka natury przedmiotowej czyli oparta na ryzyku zobowiązania. Decydujący wpływ na tę
przesłankę miał fakt czy przedmiot zobowiązania należał do species czy też do genus a więc do rzeczy
zamiennych gatunkowych czy do specyficznych jednostkowych. Podobna sytuacja miała miejsce w z
chwilą pojawienia się siły wyższej czy przypadku zwykłego. Odpowiedzialność dłużnika była jednak
pełna w przypadkach podmiotowych czyli takich które były przez niego zawinione. Zwłoka była także
przesłanką odpowiedzialności.

74. SŁUŻEBNOŚCI OSOBISTE

Służebności – uprawnienie do korzystania z cudzej rzeczy w ograniczonym zakresie, jej właściciel
musiał znosić (pati) ingerencję osoby uprawnionej do służebności lub powstrzymać się od pewnych
działań non facere (wstrzymanie się od budowy na własnym gruncie budynku przekraczającego pewną
wysokość lub znosić ciągłe przechodzenie przez niego innej osoby). Brak było zobowiązań (facere)
pozytywnych – określonego działania poza servitus oneris ferendi – służebność oparcia budynku o
ścianę należącą do sąsiada, który był zobowiązany o nią dbać by utrzymała ciężar na niej ciążący.
Zasady odnoszące się do służebności:
- servitus faciendo consistere nequit – służebność nie może polegać na działaniu ze strony
właściciela nieruchomości obciążonej,
- nemini res sua servit – nie można mieć służebności na własnej rzecz, jako że jest ona prawem na
rzeczy cudzej,
- servitus servitutis esse non potest – nie można ustanowić służebności na służebności,
- servitutibus civiliter utendum est – służebność należy wykonywać w sposób jak najmniej uciążliwy
dla właściciela.
Rozróżniano służebności gruntowe i osobiste.
SLUŻEBNOŚCI OSOBISTE: Prawa na rzeczach cudzych przysługujące tylko określonej osobie, były
niezbywalne i niedziedziczne – kończyły się ze śmiercią tej osoby (charakter alimentacyjny).
Były to:
- ususfructus – użytkowanie, dawało uprawnionej osobie dożywotnie prawo używania uti i
pobieranie owoców frui z cudzej rzeczy bez naruszenia jej substancji (salva rei substantia). Cautio
usufructuaria stypulacyjna gwarancja dla właściciela.
- usus – używanie – dożywotnie użytkowanie rzeczy bez naruszania jej substancji i korzystania z
owoców (w niektórych wypadkach dozwolono na korzystanie z owoców w ograniczonym zakresie –
na własne potrzeby, a nie na odsprzedaż), gwarancja dla właściciela – cautio usuaria.
- habitatio – dożywotnie prawo mieszkania w czyimś domu,
- operae servorum vel animalium – rzeczowe prawo korzystania z usług cudzych niewolników lub
zwierząt pociągowych.
Służebności osobiste:
 Użytkowanie (usufructus)
 Rzeczowe prawo do używania cudzej rzeczy i pobierania z niej pożytków,
z obowiązkiem zachowania jej substancji
 Charakter osobisty - niezbywalne, można było odstąpić osobie trzeciej
możliwość korzystania z niego
 Pożytki pobierał użytkownik, w sposób pierwotny w momencie pobrania
 Obowiązek zachowania substancji rzeczy – nie można rzeczy zużyć,
zmienić jej istoty (często było to zabezpieczone kaucją)
 Używanie (usus)
 Prawo używania rzeczy cudzej bez możliwości pobierania z niej pożytków (chyba że
są to owoce do zaspokojenia potrzeb własnych)
 Nie można odstąpić tego prawa osobie trzeciej – nawet w zakresie korzystania z
niego
38
  Habitatio – rzeczowe prawo do zamieszkania w cudzym budynku
 Rzeczowe prawo do korzystania z usług cudzego niewolnika lub zwierzęcia
• Zasady ogólne:
 Służebność nie nakłada na osobę obciążona tym prawem obowiązku pozytywnego
działania, lecz najwyżej zobowiązywała ja do znoszenia czegoś (wyjątek – oparcie muru
o mur sąsiada)
 Nie można mieć służebności na rzeczy własnej
 Służebność może istnieć tylko na rzeczy – nie można ustanawiać na służebności innej
służebności
 Ze służebności należało korzystać przy maksymalnym poszanowaniu praw własności
gruntu obciążonego służebnością
 Korzyść jaką przynosił grunt służebny musiała być trwała a nie jednorazowa i dotyczyła
każdego kolejnego właściciela panującego
 Odległość między gruntem panującym a służebnym musiała być odpowiednia, aby cel
gospodarczy służebności był w ogóle osiągalny
• Ustanowienie służebności mogło nastąpić przez in iure cessio, mancypacje,
testament, wyrok sądowy lub dedukcję (zastrzeżenie sobie służebności przy
przenoszeniu własności rzeczy)
• Na prowincji także przez umowy nieformalne i stypulację
• Justynian dopuścił także oddanie rzeczy w używanie i faktyczne wykonywanie
treści serwitutów
• Służebności gasły:
 Na skutek zrzeczenia się uprawnionego
 Przez długie niekorzystanie z nich
 W przypadku nabycia własności rzeczy obciążonej służebnościami przez
osobę uprawniona do servitutu
 W razie śmierci uprawnionego (służebności osobiste !!!)

75. STRONY I ICH ZASTĘPSTWO PROCESOWE

Powód (actor) wszczynał proces
Pozwany (reus) był jego adwersarzem. Przeciw niemu wszczęto postępowanie.
Czasem jedna ze stron kumulowała więcej niż jedną osobę. Grupa osób również traktowana była jako
strona w procesie.
By proces mógł się toczyć strony musiały posiadać dwa atrybuty:
1. Zdolność procesową – zdolność do występowania w procesie rzymskim. Nie posiadały jej osoby
niedojrzałe, umysłowo chore, niewolnicy i początkowo kobiety, (które zdolność uzyskały w okresie
reform Dioklecjana).
2. Legitymację procesową – możliwość występowania podmiotu w charakterze strony procesowej.
Wyróżniano tu dwie:
Legitymacja procesowa czynna – uprawnienie do występowania w charakterze powoda
Legitymacja procesowa bierna – możliwość występowania w roli pozwanego, czyli możliwość
podjęcia obrony prawnej wobec skargi powoda
Początkowo proces rzymski nie posiadał instytucji zastępstwa procesowego . Pojawiła się ona na
drodze procesu formułkowego (proces legisakcyjny strony musiały toczyć osobiście). Proces
formułkowy znał dwa rodzaje zastępstwa:
Cognitor – zastępca powołany uroczyście w sądzie w obecności pretora.
Procurator – nieformalny zastępca ustanowiony poza procesem przez jedną ze stron. Najczęściej był
nim zarządca majątku strony.
W prawie justyniańskim oba rodzaje zastępstwa zlewają się i wszelkie jego rodzaje określa się jako
procurator .
W procesie rzymskim występowali pomocnicy procesowi: mówcy, adwokaci, juryści... Pomagali oni
stronie prowadzić postępowanie. W okresie dominatu doszło do wykształcenia się adwokatury w znanej
do dzisiaj formie.
39
ZASTĘPSTWO PROCESOWE.
Swój początek wywodzi z bardzo uciążliwego wymogu w procesie legisakcyjnym polegającego na
osobistym prowadzeniu sprawy. Osoby chore mogły z biegiem lat wyznaczać sobie zastępców
procesowych, którzy mieli za zadanie bronić jej interesów. W procesie formułkowym zaczęto
dopuszczać kognitorów i prokuratorów jako osoby będące zastępcami procesowymi. Kognitor był
ustanawiany w sposób formalny w obecności przeciwnika procesowego, prokurator zaś najczęściej był
osobą podległa stronie wyznaczającej go na swojego zastępcę a więc pełnił on tę funkcję w ramach
szeroko pojętych swoich obowiązków dla danej osoby. Prokuratorów wyznaczały, więc w szczególności
osoby zamożne. Zastępca taki miał, więc upoważnienie nadane mu w sposób nieformalny bez obecności
przeciwnika a zdarzały się także przypadki go osoba taka nie miała upoważnienia w ogóle ( falsus
procurator) Z biegiem lat funkcja kognitora zanikła i pozostał tylko procurator.

76. EGZEKUCJA MAJĄTKOWA UNIWERSALNA

Egzekucja majątkowa była oprócz egzekucji osobistej jedną z form dochodzenia swoich roszczeń
wynikających z prawomocnego wyroku jako przysługiwała powodowi. Można śmiało stwierdzić że
nawet egzekucja osobista miała znamiona majątkowe gdyż wymagała od dłużnika spłatę zobowiązania
pomimo niewoli w jakiej się znajdował. Egzekucja ta początek swój miała w decyzji pretora
zezwalającej powodowi wejście w posiadanie majątku dłużnika (missio in bona) poprzez proscriptio tj.
publiczne ogłoszenie egzekucji. Uniwersalny charakter tej egzekucji uwidaczniał się poprzez zajęcie
całości majątku wierzyciela bez względu na jego zadłużenie a poza tym umożliwiała przystąpienie do
egzekucji wszystkich osób które posiadały u dłużnika wierzytelności pomimo faktu iż nie były one
stronami procesowymi. A więc egzekucja wywołana przez jednego wierzyciela mogła jeżeli majątek
dłużnika na to pozwalał zaspokoić wszystkich. W pierwszej fazie dążono do zabezpieczenia majątku i
ustanowienia nad nim kuratora (mógł nim być jeden z wierzycieli). Najczęściej majątek ten był
sprzedawany w drodze licytacji temu kto zapewnił najwyższą wartość zaspokojenia wierzytelności
(venditio bonorum). Osoba taka zwana bonorum emptor wchodziła w posiadanie majątku dłużnika i
odpowiadała za jego długi do wysokości ustalonej na licytacji. Posiadała ona także prawo do
egzekwowania należności które przysługiwały dłużnikowi. Sam dłużnik zaś po egzekucji majątkowej
popadał w niesławę.
Egzekucja uniwersalna skierowana była na cały majątek dłużnika (zastąpiła ona egzekucję osobistą )
Wdrażano ją na podstawie odrębnego powództwa – actio iudicati. Pozwany mógł zakwestionować
zasadność egzekucji ( infitiatio) i dochodziło wtedy do ponownego zbadania sprawy, ale musiał liczyć
się z faktem , iż w przypadku nieuzasadnionej inficjacji zasądzony zostanie na podwójną wartość sporu.
Jeśli nie kwestionował egzekucji powód wchodził w majątek pozwanego.
Egzekucja sygnularna odnosiła się do osób stanu senatorskiego, osób niedojrzałych i chorych
umysłowo. Egzekucja przeprowadzana była tylko na części majątku , zaspokajającej pretensje
wierzycieli. Ten typ egzekucji stał się w procesie kognicyjnym normalnym sposobem egzekwowania
wszelkich roszczeń

77. KRADZIEŻ
Kradzież (furtum) – jakiekolwiek zachowanie się sprawcy mające na celu pozbawienie właściciela
możliwości władania rzeczą ruchomą.
Kradzież (furtum) istniała już w prawie XII tablic, a prawo klasyczne określiło ja jako zagarnięcie
cudzej rzeczy w celu osiągnięcia korzyści. Rozumiano przez nią zarówno przywłaszczenie sobie cudzej
rzeczy (furtum rei), bezprawne używanie cudzej rzeczy (furtum usus) a nawet samowolny zabór własnej
rzeczy pozostającej w cudzym posiadaniu (furtum possessionis). W zależności od sposobu ujęcia
sprawcy kradzieże dzielono na jawne (furtum manifestum), gdy sprawcę schwytano na gorącym
uczynku oraz niejawne, gdy schwytano go w inny sposób (furtum nec manifestum). Miało to duże
znaczenie: pierwszy z nich płacił grzywnę czterokrotną, drugi natomiast dwukrotną. Oprócz grzywny
dochodzonej przy użyciu actio furti , która prowadziła do infamii sprawcy, można było żądać
odszkodowania używając condictio furtiva, skargi z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia :).
Za kradzież kwalifikowaną uważano rabunek (rapina), czyli kradzież z użyciem przemocy. Początkowo
podciągano ją pod kradzież jawną, lecz w 76 roku p.n.e. pretor Lukullus stworzył actio vi bonorum

40
raptorum, dającą prawo do czterokrotnej grzywny w ciągu roku, a potem jednokrotnej. Prawo klasyczne
dało możliwość ubiegania się o odszkodowanie, a poklasyczne połączyło grzywnę i odszkodowanie
dając poszkodowanemu potrójną wartość kary.

78. ZAWŁASZCZENIE, NABYCIE PODMIOTÓW

Zawłaszczenie nazywa się nabycie własności przez objęcie w tym celu w posiadania rzeczy niczyjej.
Jest to najstarszy i najbardziej naturalny sposób nabywania. Zawłaszczeniu podlegały następujące
kategorie rzeczy: dzikie zwierzęta, ryby i ptactwo. Zawłaszczenie było swobodne, ponieważ w Rzymie
nie znano jeszcze odrębnego prawa polowania, rybołówstwa, nie można było tylko naruszać praw
właściciela. Rzeczy wyrzucone przez morze, mienie należące do nieprzyjaciela i znajdujące się na trenie
państwa rzymskiego, np. w chwili wybuchu wojny. Łupy wojenne przypadały państwu i dopiero jego
organy rozprowadzały je w ręce prywatne. Rzeczy porzucone świadomie przez właściciela (z
wyłączeniem konieczności porzucenia i rzeczy zgubionych). Również skarb tzn. wartości majątkowe tak
dawno ukryte, że zatraciła się już pamięć o ich właścicielu. Skarb znaleziony na własnym gruncie
przypadał właścicielowi gruntu. Na gruncie cudzym – w połowie znalazcy, w połowie właścicielowi
gruntu.

79. UŻYCZENIE
Kontrakt użyczenia (commodatum).
Oddanie w bezpłatne używanie rzeczy (niezużywalnej) przez komodanta – komodatariuszowi, z
obowiązkiem oddania tej samej rzeczy (in specie) w oznaczonym czasie. Rzeczy zużywalne – tylko przy
zastrzeżeniu ich niezużycia. Kontrakt użyczenia był dwustronnie obowiązującym, niedoskonałym,
dawał jedynie dzierżenie rzeczy. Zwrot musiał nastąpić w oznaczonym terminie lub po spełnieniu celu
użyczenia rzeczy. Zawieranie kontraktu w interesie komodatariusza nakładało na niego
odpowiedzialność za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto, oraz zobowiązanie do custodia.
Komodantowi przysługiwała actio commodati directa (o zwrot rzeczy, ew. odszkodowanie).
Komodatariuszowi przysługiwał zwrot kosztów poniesionych, nie związane z normalną eksploatacją
(np. konserwacja) oraz szkód. Komodatariuszowi miał prawo retencji – zatrzymania rzeczy do czasu
zwrócenia kosztów, miał skargę – actio commodati contraria.
Użyczenie (commodatum) – polegało ono na oddaniu przez jedną osobę (komodanta) pewnej rzeczy
niezużywalnej osobie drugiej (komodatariusz) w bezpłatne, czasowe lub rodzajowo określone używanie.
Użyczenie (commodatum) było kontraktem realnym na mocy którego użyczający oddawał biorącemu
rzecz niezużywalną, a ten zobowiązywał się do jej zwrotu w określonym terminie lub po wykonaniu z
niej użytku określonego w umowie. Użyczenie było zobowiązaniem dobrej wiary, miała tu zastosowanie
zasada korzyści. Użyczający odpowiadał za rozmyślne działanie na szkodę kontrahenta (dolus) i za
grube niedbalstwo (culpa lata), biorący natomiast także za lekką winę (culpa levis in abstracto) oraz za
ryzyko utraty wskutek przypadku. Biorący ponosił koszty utrzymania rzeczy, lecz mógł żądać zwrotu
kosztów jej konserwacji. Miał też prawo do odszkodowania za straty wywołane przez rzecz. Miał też
prawo zatrzymania rzeczy do czasu otrzymania należności (prawo retencji).

80. CZYNNOŚCI PRAWNE I ICH RODZAJE

Przez czynność prawną rozumieli Rzymianie oświadczenie woli, skierowane na wywołanie
skutków prawnych związanych z oświadczeniem na mocy prawa. Musiało ono składać się z aktu
woli, przekazanego poprzez oświadczenie woli. Oświadczenie woli mogło być dokonane przy
użyciu powszechnych sposobów (ustnie lub pisemnie), jak tez i domyślnie, poprzez dokonanie
innych czynności (dziedzic, który spłaca długi spadkowe, daje do zrozumienia, że postanowił
przyjąć spadek). Dzieliły się na:
a/. jednostronne i dwustronne. Czynnikiem decydującym było tutaj oświadczenie woli; napisanie
testamentu to czynność jednostronna, umowa kupna-sprzedaży natomiast - dwustronna.
b/. czynności między żyjącymi i na wypadek śmierci. Te drugie wywoływały skutki dopiero po
śmierci osoby dokonującej czynności.

41
 c/. czynności rozporządzające i zobowiązujące. Rozporządzający swoją czynnością umniejsza
swój majątek, zmniejszając lub znosząc jedno ze swoich praw własności, zobowiązujący się
zwiększa natomiast swoje długi.
d/. czynności odpłatne i nieodpłatne. Czynność odpłatna powoduje otrzymanie ekwiwalentu
(towaru, gotówki), nieodpłatna umniejsza tylko naszą własność (darowizna).

81. ZNACZENIE ZOBOWIĄZAŃ

Zobowiązanie jest to stosunek prawny między dwiema stronami (wierzycielem – creditor, a dłużnikiem
– debitor), z których pierwszy domaga się określonego świadczenia od drugiej – zobowiązanej do jej
wykonania. Podmiotami są wierzyciel i dłużnik, przedmiotem – świadczenie, prawo podmiotowe
przysługujące wierzycielowi – wierzytelność, na dłużniku ciąży dług, za co ponosi odpowiedzialność.
Znaczenie zobowiązań – Instytucje prawa obligacyjnego były ukształtowane tak ogólnie, że mogły z
nich korzystać na równi rozmaite osoby i dla rozmaitych celów. Pożyczka była np. formą darmowej
pomocy pomiędzy osobami bliskimi i operacją komercyjną pomiędzy kupcami. Sprzedaż miała
zastosowanie i do drobnej wymiany towarowej, i do olbrzymich transakcji handlowych. Nie było w
Rzymie osobnego prawa handlowego wystarczały bowiem ogólne normy prawa obligacyjnego.
Zobowiązania były wyrazem stosunków kredytowych, ale same przyczyniały się z kolei do rozwoju i
umacniania kredytu. Chroniły interesy wierzycieli, dawały potencjalną władzę wierzycielowi nad
dłużnikiem.

42