Czy państwo Inków można określać terminem „imperium”

Czy państwo Inków można

określać terminem „imperium”?
Kilka słów o Słowie wstępnym do książki Marii Rostworowskiej
Historia państwa Inków

dariusz niezgoda

This paper aims to discuss and evaluate the fact that in her book Historia del Tahuantinsuyu Maria Rostworowski
Tovar de Diez Canseco deliberately refused to use the term “empire”. For this purpose I will define the term
“empire” based on the theory of expansion proposed by Andrzej Wierciński as well as the results of the
comparative method and data collected by Alejandro Colás in his work dedicated to theory of empire. The
next step is an analysis of historical data from Historia del Tahuantinsuyu according to the theories of empire
defined in this article. The results from these examinations show that Maria Rostworowski Tovar de Diez
Canseco groundlessly decided to not using term “empire” in her book, because quoted facts and data prove
that Tawantin Suyu was a perfect imperial system, since the expansion of Pacha Kuti Inqa Yupanki or the
crowning to king by Thupaq Yupanki Inqa.

B adacze bardzo często przypisują

przedmiotom swoich badań wyjątko-
wość. Wydaje się, że przyczyną tego
może być szczególny rodzaj pasji popychają-
cej osoby zawodowo zajmujące się nauką do
rozstrzygania różnorakich problemów. Niestety
ten rodzaj umiłowania nieraz niesie ze sobą ne-
gatywne konsekwencje. Niesposób za każdym
razem dostrzec błędów własnego toku rozu-
mowania, koncentrowania się na nieistotnych
szczegółach lub zawyżania wartości danego
odkrycia. Z autorką książki Historia państwa
Inków, Marią Rostworowską rzadko kto wcho-
dzi w polemikę. Nawet ci najwięksi ważą swoje
kontrargumenty. Takie zachowanie ma swoje
podstawy – jest ona wybitnym i utytułowanym
badaczem. Nie tylko wie, lecz również czuje to,
o czym pisze, a jej prace powstają w wyniku
doskonalenia niemal perfekcyjnego warsztatu
pracy. Dlatego tym trudniej pisać mi niniejsze
słowa. Z niekrytą obawą chciałbym podważyć
zasadność nieużywania terminu „imperium”
we wspomnianej książce. Nie jestem oczywi-
ście w tym pierwszy. Już chociażby w posłowiu
Mariusza Ziółkowskiego do polskiego wydania
Historia del Tahuantinsuyu czytamy:
Czy możemy, czy też nie, używać na jego
[Tawantin Suyu] określenie terminu impe-
rium? Maria Rostworowska uważa, że termin
ten ma zbyt europocentryczne zabarwienie, nie-
odzwierciedlające specyfiki andyjskiej, przeto
lepsze wydaje się bardziej neutralne określe-
nie: „państwo”. Jednakże jeśli weźmiemy pod
uwagę najszerszą (i zarazem najbardziej ogólną)
definicję imperium, a mianowicie taką, że jest

90 Indigena  1/2013

to duża wieloetniczna organizacja państwowa
powstała w wyniku dynamicznej ekspansji pro-
wadzonej drogą militarną, to możemy chyba bez
zastrzeżeń uznać, że Inkowie byli twórcami an-
dyjskiego imperium.
(Ziółkowski w: Rostworowska 2007: 266)
Ja jednak poszedłbym o krok dalej i przyjrzał-
bym się temu, czy państwo inkaskie można
określać słowem imperium, biorąc pod uwagę
bardziej rozbudowane teoretycznie rozważa-
nia dotyczące tego terminu. Dodatkowo, pró-
bować będę – i nieco już w tym momencie wy-
przedzę osąd – wyznaczyć moment w historii,
w którym Tawantin Suyu staje się imperium.
Pamiętając jednak, że książka autorki została
napisana w latach 80., nie mogłem używać do
jej krytyki informacji, które są wynikiem póź-
niejszych badań, w związku z tym większość
danych dotyczących państwa inkaskiego czer-
pałem z pracy, która jest przedmiotem nie-
nijszej rozprawy. Niewypowiedziana wprost
krytyka powstała na podstawie informacji nie-
dostępnych dla badaczki byłaby po pierwsze
niesprawiedliwa, a po drugie obnażałaby sła-
bość samej krytyki, która nie dysponowałaby
na tyle silnymi argumentami, by móc mierzyć
się w tej samej wadze1.
W tych wstępnych słowach należy zawrzeć
kluczowy fragment:
W niniejszej książce celowo nie używam ter-
minu „imperium” w odniesieniu do państwa
Inków, gdyż nasuwa on zbyt wiele skojarzeń
z obszarem Starego Świata. Oryginalność
Andów wynika przede wszystkim z izolacji
kulturowej spowodowanej oddaleniem od in-
nych centrów cywilizacyjnych na pozostałych
kontynentach. Ludność andyjska nie czerpała
korzyści z wymiany informacji i zapożyczeń
kulturowych, które były głównymi czynni-
kami rozwoju cywilizacji klasycznej. Kontakty
z obszarem Mezoameryki były pośrednie
i sporadyczne.
Indigena  1/2013
dariusz niezgoda
Przedhiszpańskie ludy andyjskie zmuszone
były do szukania własnego sposobu roz-
woju, własnego rozwiązywania problemów
oraz zaspokajania potrzeb. Indianie przy-
stosowali się do nieprzyjaznego środowiska
i wspólnymi siłami wypracowali metody, które
pozwoliły ujarzmić surowość tamtejszej ziemi.
Poczucie wspólnoty i duch organizacyjny umoż-
liwiły przezwyciężenie wszelkich problemów
i przeciwności losu. Hart ducha i samozapar-
cie pozwoliły Indianom znaleźć rozwiązanie
dręczących ich spraw. Dla mieszkańców przed-
hiszpańskiego Peru nie było to łatwe zadanie,
szczególnie ze względu na nieprzyjazne środo-
wisko naturalne, w którego skład wchodziły
niezamieszkane obszary wysokogórskich
stepów puny, nieprzebyte wąwozy, rozległe pu-
stynie i niegościnne tereny tropikalnych lasów
deszczowych.
W nazwie Tahuantinsuyu2 oznaczającej „cztery
połączone ze sobą regiony” odzwierciedla się
dążenie Indian do zjednoczenia i być może
nieświadomej integracji. Nie przypadkiem więc
zdecydowałam się zastąpić słowo „imperium”
terminami „Tahuantinsuyu” lub „państwo
Inków”, gdyż znaczenie kulturowe tego pierw-
szego nie odzwierciedla ani nie nawiązuje do
rzeczywistości andyjskiej, lecz do organizmów
politycznych, które rozwijały się poza obsza-
rem Ameryki”.
(Rostworowska 2007: 19)
Proponuję wykonanie następujących kro-
ków: wypisanie cech typowych dla systemów
imperialnych, prześledzenie ich specyficz-
nej dynamiki przemian nazywanej „ekspan-
sją” oraz przyrównanie stworzonego modelu
do rzeczywistości andyjskiej z czasów pano-
wania Inków. Inspirować i posiłkować się będę
pracami takich autorów jak: Alejandro Colás
(Imperium), Andrzej Wierciński (Magia i religia,
rozdz. „Mesjasz i ekspansja”), Ludwig von
Bertalanffy (Ogólna teoria systemów) oraz częś-
ciowo teoriami: Niklasa Luhmanna (Systemy
społeczne) i Shmuela Noaha Eisenstadta (The
91
Czy państwo Inków można określać terminem „imperium”
Political Systems of Empires). Jednakże pisanie
o imperiach wymaga nie tylko znajomości hi-
storii danego państwa oraz wybranej teorii.
Koniecznym jest zaangażowanie różnych me-
tod i stanowisk, by obraz był naświetlony moż-
liwie z każdej strony. Nie będę zatem stronić od
odmiennych podejść badawczych oraz czasem,
być może, sprzecznych paradygmatów.
szersza definicja imperium
Alejandro Colás pisze, że imperia powstają po-
przez ekspansję zazwyczaj relatywnie małej
społeczności politycznej, podbijającej sąsied-
nie ludy i obszary, a następnie wcielającej je do
większego tworu społeczno-ekonomicznego
i politycznego za pomocą połączonych mecha-
nizmów przemocy, prawa i kultury (Colás 2008:
15). Początek imperium jest początkiem swoi-
stego porządkowania świata, które trwa przez
cały czas istnienia takiego państwa. Alexander
Motyl przyrównuje imperium do niekomplet-
nego koła, z osią i szprychami, ale bez obręczy
(Motyl 1999: 121). Brak owej obręczy wynika
z braku jasno określonych, trwałych i wyłącza-
jących granic imperium, jako że państwo takie
prawie w całej swojej historii bądź ekspanduje
na okoliczne tereny, bądź traci to, co wcześniej
udało mu się zająć. Stolica zajmuje centralną
pozycję w takim układzie, ponieważ z niej wy-
dawane były główne zarządzenia i to w niej gro-
madzono bogactwo, zarówno materialne, jak
i kulturowe – stolica to mikrokosmos całego
imperium, w którym znaleźć można wszelkie
nacje, języki i produkty kultury (Colás 2008: 17),
jest siedzibą władzy i dostojników, ludzi wpły-
wowych i stojących na najwyższym szczeblu
drabiny społecznej.
Mówiąc o władzy, nieodzowna wydaje
się uwaga o hierarchizacji całego społeczeń-
stwa wchodzącego w skład organizmu impe-
rialnego. U jego szczytu znajdowała się naj-
częściej względnie niewielka grupa osób.
Sprawowała ona rządy nad znacznie większą
liczbą obywateli całego państwa. Wyróżniała
92
się spośród nich nie tylko majętnością, lecz bar-
dzo często kolorem skóry, językiem, ubiorem
i zwyczajami, tak by nikt nie miał wątpliwo-
ści z kim ma do czynienia. Samo społeczeń-
stwo imperialne, ponieważ składało się na nie
wiele mniejszych grup, również było podzie-
lone. Niektóre ze społeczności zajmowały
uprzywilejowaną pozycję względem innych,
w wyniku udzielonej pomocy, wsparcia w wy-
prawach wojennych bądź dostarczania towa-
rów luksusowych. Często także dobrowolne
włączenie się do imperium skutkowało au-
tomatycznie wyższym statusem niż miałoby
to miejsce w przypadku otwartego konfliktu
i siłowej inkorporacji. Można śmiało stwier-
dzić, że imperium jest nie do utrzymania, gdy
jego społeczeństwo nie jest zhierarchizowane
w sposób nie pozostawiający wątpliwości komu
należy się władza. Najprostszym – i z naszego
podwórka – tego przykładem jest imperializm
hiszpański w Ameryce Łacińskiej. Między in-
nymi to właśnie rozrost różnych klasyfikacji
społecznych opierających się na pochodzeniu
doprowadził do destabilizacji organu zarządza-
jącego, ponieważ dostępu do władzy zaczęły
domagać się osoby niespełniające wcześniej
ustalonych kryteriów rasowych, a jednocześ-
nie wywodzące swój rodowód od klasy panu-
jącej, zarówno Hiszpańskiej, jak i tubylczej.
Stratyfikacja społeczna odgrywa zatem nieba-
gatelną rolę w utrzymaniu całego imperium
w stanie ekspansywnej stabilności, a przynaj-
mniej w zachowaniu u władzy grup uprzy-
wilejowanych. Krótko mówiąc, jak to ujął
Talleyrand: „imperium jest sztuką osadzania
ludzi na ich miejscu” (za: Colás 2008: 16).
Szeroko posunięta hierarchizacja społe-
czeństwa i zintensyfikowana ekspansja by-
łyby niemożliwe do utrzymania, gdyby wła-
dza imperialna nie gwarantowała płynących
z tego korzyści. Pomimo tego, że wraz ze sło-
wem „imperium” nasuwają się skojarzenia
z wyzyskiem, niewolnictwem, rasizmem etc.,
nie wolno zapominać o fakcie ciągłego rekom-
pensowania ponoszonych strat oraz legitymi-
zowania takiej formy władzy oraz porządku
Indigena  1/2013

społecznego. Nowa rzeczywistość imperialna
jest przede wszystkim praktyczna: ustanawia
jeden język, wprowadza spójną gospodarkę
i system wymiany towarów, a także administra-
cję, wojsko i – co ważne – obyczaje. Ponadto,
ład, prawo, stabilność, przynależność, bezpie-
czeństwo to tylko niektóre z silnych argumen-
tów stanowiących filary, na których zbudowana
jest potęga. Jako że są mało wysublimowane,
uderzają najczęściej w pragnienia i obawy lu-
dzi prostych. Poziom wyrafinowania argumen-
tacji, jak można przypuszczać, zależy w dużej
mierze od grupy, do jakiej trafiają postulaty. Nie
ulega wątpliwości, że ideologia potęgi technolo-
gicznej, artystycznej i religijnej znajdowała po-
datny grunt w tej części społeczeństwa, która
otrzymała dobre wykształcenie, co automa-
tycznie w przypadku dawnych form imperial-
nych wiązało się z wysokim, czyli władczym
urodzeniem.
Andrzej Wierciński w swojej teorii eks-
pansji podaje kilka zasad gwarantujących nie
tylko szybką, ale również najbardziej efektywną
z metod włączania kolejnych ludów do systemu
imperialnego. Chodzi tutaj przede wszystkich
o wytworzenie specyficznej „ideologii ekspan-
sji”, która, jak można podejrzewać, będzie prze-
nosić ciężar wydatków energetycznych na in-
formacyjne. Pisze on, że „optymalna ideologia
ekspansji apeluje do wszystkich źródeł moty-
wacji” (Wierciński 2010: 206). Colás również
o tym nie zapomina: „[imperium] ustanawia
[…] również cywilizację, wraz z jej szczegól-
nym rozumieniem kultury i tożsamości zbio-
rowej. Koncepcja «porządku» ukazuje owo sa-
moprzedstawienie autorytetu imperium jako
tego, co dostarcza zarazem dosłownego, jak
i symbolicznego centrum odniesienia i przyna-
leżności dla poddanej ludności. Oferuje rów-
nież opowieść na temat nadprzyrodzonych
źródeł oraz świetlanego przeznaczenia, wraz
ze wszystkimi towarzyszącymi jej mitami woj-
skowej chwały, cywilizacyjnej dzielności i kul-
turowej wyższości, które naturalizują i legity-
mizują idee porządku takie jak Pax Romana,
Indigena  1/2013
dariusz niezgoda
anglo-amerykańskie «Imperium Wolności» czy
chiński «Mandat Niebios»” (Colás 2010: 39).
Jak zatem widać, imperialne działania mo-
tywujące muszą mieć różne źródła, a ich na-
rzędzia i ukierunkowanie charakter dwojaki.
Nieodłącznym elementem jest także wpro-
wadzana z całą surowością zasada „kija i mar-
chewki”. Można na tej podstawie pokusić się
o pewną typologię. Utworzymy ją, mieszając
ze sobą trzy rodzaje działań w swoich prze-
ciwstawnych wariantach: 1) pokojowe (P) i mi-
litarne (M), 2) wewnętrzne (dotyczące spraw
wewnętrznych państwa) (W) i zewnętrzne (do-
tyczące relacji z podmiotami nie wchodzą-
cymi w skład imperium) (Z) oraz zaczerpnięte
z klasycznego cybernetycznego podziału 3) in-
formacyjne (I) i energetyczno-materialne (E).
Uzyskamy w wyniku tego osiem różnych ro-
dzajów działań: PWI, PWE, PZI, PZE, MWI,
MWE, MZI, MZE. Najsprawniej działającym
systemem imperialnym jest system, który wyko-
rzystuje wszystkie z tych metod, maksymalnie
minimalizując straty energetyczno-materialne
i powodując w poddanych wiarę w słuszność
istnienia państwa, nadzieję na realizację celu
imperialnego, wzrost poczucia więzi wewnątrz-
grupowej i ofiarności (zob. Wierciński 2010:
205).
Kończąc te krótkie rozważania, warto do-
datkowo prześledzić sam proces narodzin, ży-
cia i śmierci systemu imperialnego. Teoria syste-
mów Ludwiga von Bertalanffy’ego dostarcza
ogólnych twierdzeń na temat wszystkich syste-
mów, zatem można ją z pewną dozą powierz-
chowności zastosować do opisu dynamiki
zmian, jakie towarzyszą imperiom. Alejandro
Colás zwraca uwagę, że narodziny imperium
wiążą się, jak to już zaznaczono wyżej, z pod-
porządkowaniem okolicznych ludów relatyw-
nie niewielkiej grupie społecznej, która nie
wyróżnia się niczym szczególnym na tle są-
siadów. Czasy poprzedzające narodziny im-
perium są często czasami wędrówek, niespo-
koju, zapaści kulturowej, mieszania się nacji
i ciągłych wojen na niewielką skalę. Nierzadko
też poprzedzają je wysoko rozwinięte struktury
93
Czy państwo Inków można określać terminem „imperium”
państwowe lub też wcześniejsze organizmy
imperialne. Po ich rozpadzie społeczności
na nowo starają się odtworzyć dawny porzą-
dek, prowadząc między sobą walkę o prym.
Jednakże, jak pisał Wierciński: „skuteczna
ideologia ekspansji powinna stanowić do pew-
nego stopnia zaprzeczenie poprzedniej ideo-
logii, a zarazem nawiązywać do niej, aby mieć
oparcie w tradycji kulturowej społeczności”.
Spoglądając na społeczną rzeczywistość pre-
imperialną należy ujmować ją jako całość. Nie
dziwi w związku z tym fakt ciągłej rywalizacji
między częściami takiego układu – jest to ce-
cha typowa dla każdego z systemów. Przełom
dokonuje się w momencie, kiedy jedna z grup
zyskuje środki do tego, aby móc podporząd-
kować sobie na drodze militarnej bądź poko-
jowej swoich sąsiadów. Zazwyczaj wiąże się to
ze stopniowo coraz szybszym powiększaniem
imperium poprzez inkorporowanie kolejnych
terytoriów i podporządkowywanie zamieszku-
jących je ludów.
To, czego nie udało mi się jeszcze znaleźć
w innych pracach na temat imperiów, to odpo-
wiedź na pytanie o przyczyny nieustającej eks-
pansji. Wydaje się, sięgając po teorię systemów
Niklasa Luhmanna, różniącą się znacznie od
tej zaproponowanej przez Bertalanffy’ego, że
powodem niegasnącego pragnienia poszerza-
nia „granic” jest właśnie punkt krytyczny, który
konstytuuje imperium. Luhmann nazwałby go
różnicą podstawową lub różnicą fundamen-
talną (Leitdifferenz). Grażyna Skąpska we wstę-
pie do polskiego przekładu jego pracy pisze:
„trwanie systemu zakłada konieczność ciągłego
odnoszenia się do samego siebie, a dokonanie
kolejnych obserwacji przez system (np. rozróż-
nienia kolejnych systemów w swoim otoczeniu)
jest zależne od dokonania owego podstawo-
wego rozróżnienia” (Luhmann 2007: XI). Jeżeli
więc tym, co konstytuuje system u jego zarania
jest ekspansja, to do momentu jej ogranicze-
nia stanowić będzie ona główny wykładnik nie
tylko ideologii, lecz również cel wszelkich za-
mierzeń politycznych i gospodarczych państwa.
Można zatem stwierdzić, że jeśli imperium
94
przestaje być ekspansjonistyczne, przestaje być
imperium sensu stricto i przeradza się np. w pań-
stwo narodowe lub rozpada na mniejsze czę-
ści. Podstawowe rozróżnienie oparte na eks-
pansji jest również powodem przewagi metod
militarnych nad pokojowymi. Wszak począ-
tek państw imperialnych to zazwyczaj wojna,
która stać się może po pewnym czasie wojną
zmitologizowaną.
Odnosząc się do teorii Bertalanffy’ego,
uwagę zwracają kolejne właściwości już istnie-
jących systemów: progresywna mechanizacja
i centralizacja elementów układu. Jeżeli mie-
szankę ludów na danym terytorium będziemy
traktować jako jeden system, zgodnie z teorią
Austriaka, system taki swoim poszczególnym
elementom będzie przypisywać coraz bardziej
wyspecjalizowane funkcje, tym samym wypro-
wadzając jeden z nich na pozycję uprzywilejo-
waną, tzn. zarządzającą. Postępująca specjaliza-
cja i centralizacja układu imperialnego znajduje
swój wyraz w postępującym procesie biurokra-
tyzacji i stratyfikacji społecznej (zob. Eisenstadt
1963: 24-26). Kostnienie struktur imperialnych
jest procesem stopniowym i następczym w sto-
sunku do ekspansji. O ile poszerzanie granic
imperium to swojego rodzaju „Blitzkrieg”, o tyle
wprowadzanie zmian w przyłączanych obsza-
rach musi być ostrożne i powolne. Gwarantuje
to zachowanie stabilności całego systemu,
zmniejszając ryzyko wystąpienia powstań
i buntów, a także umożliwiając podporządko-
wywanej społeczności łatwiejsze zaakceptowa-
nie nowej rzeczywistości politycznej. Imperium
„przykrywa” kolejne społeczności, lecz nie
wnika dogłębnie w ich zasady funkcjonowania.
Rozpościera nad nimi swój płaszcz, skrywa-
jąc je w cieniu własnego porządku. Pozwala na
pewną dozę wolności, różnorodności kulturo-
wej, która jest cechą charakterystyczną wszyst-
kich imperiów, odróżniającą je tym samym od
rządów totalitarnych, nie pozwalających na ja-
kiekolwiek ustępstwa od własnego, narzuco-
nego odgórnie planu. Unifikacja postępuje
wraz z upływem czasu i wydaje się, że jest bar-
dziej wynikiem praktyczności funkcjonowania
Indigena  1/2013

całego organizmu imperialnego niż wyda-
nego odgórnie rozkazu. Dysproporcja po-
stępu ekspansji terytorialnej i kostnienia
układu na już zajętych obszarach widoczna
staje się w czasie upadku takiego systemu.
W jego wyniku bardzo często dochodzi wyłącz-
nie do zlikwidowania porządku imperialnego,
pozostawiając inkorporowane terytoria z jego
społecznościami w stanie prawie strukturalnie
i funkcjonalnie nienaruszonym, zależnym je-
dynie od stopnia ingerencji imperium w życie
danej grupy. Załamanie systemu imperialnego
może mieć różnorodne przyczyny. Pierwsza
z nich wynika z granic naturalnych, takich jak
np. góry, morza lub pustkowia. Ekspandujące
imperium, napotykając z każdej ze stron swo-
jego państwa przeszkody, nie jest w stanie pro-
wadzić dalszych podbojów. W związku z tym,
struktury kostnieją, a sama ideologia ekspan-
sji musi ulec transformacji. Zgodnie z tym, co
zostało już napisane, imperium bez ekspansji
nie jest imperium, ponieważ to ona konstytu-
uje jego główną cechę. Inną przyczyną upadku
imperium może być wprowadzenie czyn-
nika zewnętrznego w postaci np. wroga/na-
jeźdźcy. Jeśli uda mu się dostatecznie zdestabi-
lizować podsystem zarządzający, istnieje wielkie
prawdopodobieństwo, że przejmie on władzę
nad całym układem lub doprowadzi do jego
upadku. Trzecią przyczyną załamania się sy-
stemu imperialnego może być jego destabiliza-
cja wynikająca z oscylacji, opóźnień, szumów
i przeciążeń w kanałach informacyjnych i ener-
getyczno-materialnych. Problemy te są powo-
dowane niewydolnością całego układu, który
rozrasta się za szybko w stosunku do postępu
technologicznego umożliwiającego sprawne
funkcjonowanie. W wyniku tego bardzo czę-
sto dochodzi do rozkładu systemu – podziału
imperium na mniejsze części, tak jak to było
np. w przypadku starożytnego Rzymu lub im-
perium Aleksandra Wielkiego.
Powyższe, ogólne uwagi zostały nakreślone
w celach porządkujących i heurystycznych.
W żadnym wypadku nie stanowią one punktu
wyjścia do badania wszelkich form imperialnych
Indigena  1/2013
dariusz niezgoda
i nie można ich rozpatrywać na poziomie wy-
soce szczegółowym. Wynika to z formy ni-
niejszego tekstu oraz możliwości sięgnięcia
do dzieł autorów o wyższych kompetencjach
w wypowiadaniu się na ten temat. Będą one jed-
nak pomocne do analizy struktury państwa in-
kaskiego oraz jego historii.
problemy argumentacji
Zanim przejdziemy do przyporządkowania
przykładów do wyżej określonych wytycznych,
jakie powinno spełniać państwo imperialne,
kilka słów na temat samego Słowa wstępnego.
Maria Rostworowska jest badaczką o podejściu
historycznym i prawdopodobnie stąd w dużej
mierze wynika jej niechęć do używania ter-
minu „imperium”. Pisze ona, że strefa andyjska
była obszarem odizolowanym, a ewentualne
wpływy z okolicznych kultur były nieznaczne.
Oczywiście twierdzenie to jest uzasadnione, jed-
nak nie można zapominać, że pewne podobne
cechy kulturowe nie muszą być wynikiem inter-
akcji międzykulturowej i mogą występować nie-
zależnie. Radykalne podejście dyfuzjonistyczne
zakłada, że wynalazczość człowieka jest ogra-
niczona, a większość artefaktów przenosiła się
poprzez kontakt. Tego typu nastawienie ba-
dawcze prowadzi do absurdów polegających
na usilnym poszukiwaniu wzajemnych możli-
wych, lecz często niemożliwych do wykazania,
dróg i sposobów komunikacji między kultu-
rami. Historycy, tacy jak Maria Rostworowska,
próbują inaczej rozwiązać ten problem, bar-
dzo często wskazując na wyjątkowość swojego
przedmiotu badań, a terminy, które zostały wy-
pracowane na podstawie badania innych kul-
tur odrzucają, starając się wypracować własny
sposób opisu. Nie wolno zapominać, że róż-
norodne metody badawcze służą do badania
poszczególnych fragmentów rzeczywistości
i jeśli są stosowane zgodnie z założeniem, przy-
noszą satysfakcjonujące rezultaty. Natomiast
każde ich nadużycie rodzi więcej problemów
niż pożytku.
95
Czy państwo Inków można określać terminem „imperium”
Dla celów niniejszego artykułu warto za-
znaczyć jedynie, że sedno spornej kwestii wy-
daje się być umiejscowione w dwóch aspek-
tach: błędnego, ponieważ opartego wyłącznie
na historycznym rodowodzie, rozumienia ter-
minu „imperium” oraz niedostrzegania ekwi-
finalności, czyli możliwości osiągnięcia tego
samego stanu końcowego, wychodząc od róż-
nych warunków początkowych i podążając róż-
nymi drogami (Bertalanffy 1984: 111). Termin
„imperium” nie może być kojarzony wyłącz-
nie ze starożytnym Rzymem, jak również nie
może być redukowany jedynie do językowego
znaczenia (z łac. „rozkaz”, „autorytet”, „rzą-
dzenie”, „władza”)3. Nie można zapominać, że
zachodnia nauka na co dzień korzysta z ter-
minów powstałych w kręgu cywilizacji śród-
ziemnomorskiej, ponieważ tam znajduje się jej
źródło. Poza tym, dyskwalifikowanie danego
terminu z powodów takich jak to, że „kojarzyć
się on może” z czymś odmiennym, jest nie-
porozumieniem. Podobnym, lecz leżącym na
przeciwległym biegunie nieporozumieniem jest
nazywanie państwa inkaskiego państwem so-
cjalistycznym lub totalitarnym. Tarmo Kulmar
w artykule Totalitarianism and the Role of Religion
in the Inca State stara się doszukać totalitary-
zmu w państwie inkaskim. Niestety, traktuje
on Tawantin Suyu bardzo powierzchownie,
„z punktu widzenia stolicy” – nie interpre-
tuje całości systemu, a jedynie jego opis spo-
rządzony przez osoby ściśle związane z war-
stwą rządzącą. W rzeczywistości nigdy nie
miało miejsca podporządkowanie i kontrolo-
wanie całości życia społecznego imperium wła-
dzy inkaskiej. W związku z tym, wskazywane
przez niego ewentualne podobieństwa nie są
w stanie utrzymać tezy o totalitarnym charak-
terze państwa Inków. Podobnej nadinterpreta-
cji dopuszcza się Louis Baudin, pisząc opasły
tom zatytułowany A Socialist Empire. The Incas
of Peru. Polski czytelnik zainteresowany kry-
tyką tego stanowiska może sięgnąć do wieko-
wej już książki Alfreda Métraux, w której autor
wprost przekonanie o socjalistycznym charak-
terze państwa Inków nazywa „mitem” (1968:
96
97-128). Podniesiona tutaj kwestia ekwifinal-
ności zauważalna jest już w tym, co napisała dr
Rostworowska: „przedhiszpańskie ludy andyj-
skie zmuszone były do szukania własnego spo-
sobu rozwoju, własnego rozwiązywania prob-
lemów oraz zaspokajania potrzeb. Indianie
przystosowali się do nieprzyjaznego środowi-
ska i wspólnymi siłami wypracowali metody,
które pozwoliły ujarzmić surowość tamtejszej
ziemi” (2007: 19). Budowa skomplikowanego
organizmu politycznego, jakim jest imperium,
nie musi podążać zawsze tymi samymi ścież-
kami. Dla badań ważne natomiast jest, by efekt
końcowy był zgodny z definicją. Jeśli zatem de-
finicja jest niepoprawna lub niedokładna może
dojść do nieporozumień, jak te uwypuklone
kilka wersów wyżej. Przy okazji podnieść na-
leży tutaj także problem ogólności, którą naj-
prościej wyrazić przykładem: każdy człowiek
ma własny charakter, swoją historię i wygląd,
ale to nie znaczy, że wszyscy ludzie nie posia-
dają pewnych cech typowo ludzkich.
krótka egzemplifikacja
Początek powstawania Tawantin Suyu od-
powiada zaproponowanemu wcześniej opi-
sowi, zgodnie z którym większość imperiów
powstaje poprzez ekspansję relatywnie małej
społeczności politycznej. W tym wypadku bę-
dzie to społeczność hipotetycznie napływowej
grupy etnicznej – Inków. Powszechnie uważa
się, że okres poprzedzający ich panowanie na
terytorium Andów Centralnych – tak zwany
późny okres przejściowy – był czasem upadku
imperium Wari i cywilizacji Tiwanaku. Cechą
charakterystyczną dotyczącą polityki tego re-
gionu było występowanie na nim „wielu państw
i państewek o stosunkowo niewielkim teryto-
rium i ograniczonym zasięgu oddziaływania”
(Szykulski 2010: 301). Relacje grup społecz-
nych były dynamiczne i nietrwałe, dochodziło
do ciągłych wojen prowadzonych na małą
skalę (które być może lepiej nazywać „konflik-
tami zbrojnymi”) oraz zawierania, odnawiania
Indigena  1/2013

i zrywania sojuszy. W tym czasie, jak czytamy
w kronikach, na terytorium Doliny Cuzco
miała pojawić się grupa Inków, która założyła
stolicę – Cuzco. W krótkim czasie, około stu lat,
zdołała ona podbić okoliczne tereny oraz stwo-
rzyć jeden z największych ówczesnych tworów
politycznych na świecie. Podporządkowanie so-
bie sąsiednich ludów było możliwe, jak pisze
Maria Rostworowska, dzięki zwycięstwu w woj-
nie prowadzonej przeciwko ludowi Chanków,
które miało być zasługą władcy Pacha Kuti
Inqa Yupankiego. Łupy wojenne pozwoliły
na skuteczne zastosowanie znanej z antropo-
logii zasady (systemu) wzajemności, która re-
gulowała życie polityczne już przed imperiali-
zmem inkaskim, a uległa częściowej zmianie po
ukonstytuowaniu się potęgi militarnej i gospo-
darczej Tawantin Suyu (Rostworowska 2007:
60-68). Pacha Kuti po zwycięskiej, na wpół le-
gendarnej wojnie z Chankami rozpoczął prze-
budowę swojego państwa, zaczynając od stolicy,
która miała powstać na planie świętego zwie-
rzęcia – pumy:
Pierwsza decyzja inki to rozkaz wysiedlenia
miejscowej ludności w promieniu dwóch le-
gua wokół miasta. Następnie władca zajął się
przesiedlaniem panaca i ayllu według własnych
kryteriów. Akt podziału ziem był brzemienny
w skutki, gdyż miał on zasadniczy wpływ na
cały system dziedziczenia ziem.
(Rostworowska 2007: 69).
W dalszej części swojej książki autorka pisze,
że przebudowa Cuzco była dokładnie zapla-
nowana, a do jej budowy zostali zaangażowani
specjaliści z różnych prowincji. Nie ulega za-
tem wątpliwości, że od tego momentu miasto
miało pełnić funkcję nie tylko mieszkalną, ale
również reprezentacyjną dla nowo powstającej
potęgi. Dodatkowo, jak widać z cytowanego
wyżej fragmentu, przebudowa nie miała wy-
łącznie charakteru architektonicznego. Wraz
ze zmianami urbanistycznymi zachodziły
przemiany w relacjach społecznych, ponieważ
w społeczności Andów Centralnych najwyższą
Indigena  1/2013
dariusz niezgoda
wartością była ziemia oraz stada wielbłądowa-
tych. Przesiedlenie danej społeczności poza
stolicę lub przekazanie ziem w bliskim jej są-
siedztwie innej grupie świadczyło o degrada-
cji lub awansie w drabinie społecznej. To, obok
klasycznego podziału na cztery dzielnice (zob.
Rostworowska 2007: 72), stanowi dobitny przy-
kład owego „porządkowania świata”, o którym
pisze Colás. Uderza również w oczy wyrwane
niczym z propagandy komunistycznej zacho-
wanie władcy:
Pewnego razu, kiedy wyrównywano teren, na
miejsce przybył Yupanqui i za pomocą sznura
osobiście dokonał pomiarów i wyznaczył plan
nowego miasta, zaznaczając na nim cancha
i callanca. Prace nad przebudową miasta trwały
dwadzieścia lat. Cieza de León opisuje, że pra-
cowało przy niej jednocześnie dwadzieścia
tysięcy mężczyzn […]
(Rostworowska 2007: 70).
Widać zatem, że inka występował tutaj w roli
głównego architekta imperium, sam wyzna-
czał ramy swojej stolicy, a o symbolicznym
tego charakterze przemawia powtarzalność
liczby „20”, która musiała mieć duże znaczenie
dla władców inkaskich, a przynajmniej dla sa-
mego Pacha Kutiego, ponieważ, jak informują
Jan Szemiński i Mariusz Ziółkowski, dwadzieś-
cia lat to „idealny” czas przerwy między wo-
jennymi kampaniami (Szemiński, Ziółkowski
2006: 237). Można więc sądzić, że po dwudzie-
stu latach reform południowoamerykański
Aleksander Wielki wyruszył na kolejną wojnę
po to, by podbudować swój autorytet, jako nie-
zwyciężonego męża narodu, oraz udowodnić
niezłomność inkaskiej potęgi. Oczywiście owe
dwadzieścia lat jest tylko liczbą – mniej lub bar-
dziej umowną – do której należy być zdystan-
sowanym mówiąc o jej wartości historycznej.
Porządkowanie nie ustawało przez cały czas
istnienia imperium i nie ograniczało się jedynie
do stolicy. Wyrażało się w ciągłym przesiedla-
niu ludności, odnawianiu starych bądź budo-
waniu nowych dróg, tworzeniu magazynów
97
Czy państwo Inków można określać terminem „imperium”
państwowych, budowie centrów administra-
cyjnych itd. Charles Stanish udowadnia rów-
nież, że pojęcie „centrum” w rzeczywistości
inkaskiej zmieniało się w czasie. To co kiedyś
stanowiło obrzeża, z biegiem czasu może być
widziane jako środek imperium (Stanish 1997).
Cały postęp nie byłby możliwy bez sprawnie
zarządzanej gospodarki państwowej. Colás pi-
sze, że głównymi czynnikami w procesie two-
rzenia imperium są: pacyfikacja, administracja
i eksploatacja (2008: 173). Ostatnie z wymie-
nionych tutaj czynników odpowiedzialne były
za kształt, jaki nabrała gospodarka Tawantin
Suyu w ostatnich latach istnienia tego państwa.
Maria Rostworowska wielokrotnie podkreśla
na kartach swojej książki, że cywilizacja andyj-
ska nigdy nie wytworzyła pieniądza. W zasadzie,
przy takiej formie organizacji pracy i niemal po-
wszechnej redystrybucji, nie było to konieczne.
Nie może to być jednak podstawą do twierdze-
nia o braku odgórnego zarządzania gospodarką
imperialną. Państwo w tym wypadku nie dzier-
żyło w rękach pieniądza, ale władza doskonale
zdawała sobie sprawę z posiadanych przez nią
posiadłości ziemskich, stad wielbłądowatych
i rąk gotowych do pracy. Odbicie świadomo-
ści własnego bogactwa znajdujemy dzisiaj np.
w zachowanych khipu, systemach statystycz-
nych i dokumentach kolonialnych. Wszelkie
powinności wynikające z mocno rozbudowa-
nego systemu wzajemności były zaspokajane
dobrami naturalnymi, które niewątpliwie mu-
siały znajdować się pod auspicjami inkaskimi.
Sprawnie kierowana gospodarka pozwalała
na gromadzenie coraz większej ilości zapasów
żywności i dóbr luksusowych, co jak słusznie
zauważa autorka było później podstawą do opi-
sywania Tawantin Suyu jako krainy „mlekiem
i miodem płynącej”. Jest to chyba najwyraźniej-
szy przykład ekwifinalności: rozumiejąc „impe-
rium” poprzez jego sposób zarządzania oraz
dynamikę, dochodzimy historycznie odmienną
ścieżką do imperialnej formy organizacji ma-
terialnego zaplecza państwa – brak pieniądza
i zróżnicowanie modeli ekonomicznych
nie musi ewokować braku kontroli władzy
98
imperialnej nad gospodarką, która byłaby wy-
korzystywana do utrzymania państwa wraz
z jego ekspansywnym charakterem w stanie
„dynamicznej stabilności”. Należy przy tym
nadmienić, że pomimo istnienia doskonale zor-
ganizowanego nadzoru nad społecznościami
pracującymi dla państwa, istniały także różnego
typu własności prywatne, systemy pracy oraz
specjalizacje. Na przykład kupcy oraz rzemieśl-
nicy mieli inne przywileje i obowiązki wzglę-
dem państwa niż chłopi. Inaczej też z tych
obowiązków ich rozliczano. W związku z tym,
gospodarka państwa inkaskiego to ta część ca-
łej gospodarki andyjskiej, która była ściśle po-
wiązana z funkcjonowaniem systemu impe-
rialnego, a wszelka dowolność w handlu oraz
lokalna produkcja dóbr była dozwolona, o ile
nie kłóciła się z interesem państwa. Jest to je-
den z poważniejszych wyznaczników imperium,
które cechować się powinno wielokulturowoś-
cią i wolnością gospodarowania „na własnym
podwórku”. Jednakże, wraz z upływem czasu,
dochodziło do konsolidacji systemu imperial-
nego, a co za tym idzie np. do zwiększania are-
ału ziem należących do państwa, warstwy re-
ligijnej albo władcy. Było to bezpośrednio
związane z poszerzaniem prerogatyw zapay inqi
oraz najwyższych urzędników imperium.
Rosnąca mechanizacja i centralizacja sy-
stemu imperialnego uwidaczniała się nie
tylko poprzez rozbudowywanie infrastruktury
Tawantin Suyu. Społeczeństwo także zmieniało
swoją formę, ulegając coraz większe stratyfi-
kacji i specjalizacji. Autorka podaje w swojej
książce wiele różnych funkcji społecznych, po-
cząwszy od militarnych, przez religijne, admini-
stracyjne, a skończywszy na typowo rolniczych.
Ponadto, dużo miejsca poświęca opisowi klas
społecznych, które miały istotne znaczenie dla
państwa. Wymienienie ich wszystkich w tym
miejscu nie jest potrzebne. Wystarczy sięgnąć
do książki, by przekonać się, że społeczeństwo
państwa inkaskiego było mocno zhierarchizo-
wane (zob. Rostworowska 2007: 164-167). Co
więcej, autorka pisze wprost:
Indigena  1/2013

[…] Różnica ta odzwierciedla podział władzy
pomiędzy stojącymi wysoko w hierarchii na-
czelnikami dużych grup etnicznych a prostymi,
podległymi im curaca. Wyraźne są również
różnice o podłożu ekonomicznym – bogaty
dostojnik hisquiquiri dysponował zapewne nie-
współmiernie większym majątkiem niż jego
wasal mayco. […]
Oczywiście problematyka dotycząca trafno-
ści hiszpańskich tłumaczeń terminów keczua
i ajmara pozostaje przedmiotem polemiki.
Zważywszy jednak na bogactwo dokumenta-
cji potwierdzającej istnienie skomplikowanej
hierarchii elit Tahuantinsuyu, można uznać
ten problem za drugorzędny. Podział klasowy
wydaje się podstawą struktury społeczno-po-
litycznej świata andyjskiego. Trzeba zatem
podkreślić, że społeczność indiańska była
o wiele bardziej złożona, niż powszechnie do
tej pory sądzono.
(Rostworowska 2007: 167)
Różne grupy społeczne cechowały nie
tylko zadania, ale również przywileje. Nie ulega
także wątpliwości, że najbardziej uprzywilejo-
waną grupą była grupa Inków. Widać to cho-
ciażby w tym, że funkcję najwyższego państwo-
wego kapłana Słońca mógł sprawować tylko
czystej krwi Inka albo w tym, że istniała grupa
osób, która uzyskiwała status „Inki z nadania”
za specjalne zasługi dla państwa. Awansować
w drabinie społecznej mogły też całe grupy
niezwiązane pochodzeniem z Inkami. Było
tak w przypadku ludu prowincji Yawyu. Ich
przypadek bardzo dobrze obrazuje wielokul-
turowość imperium, ponieważ w zamian za
ich militarne zasługi kult boga, Parya Qaqa zo-
stał włączony do religii państwowej Tawanatin
Suyu (Szemiński, Ziółkowski 2006: 196-197).
Podkreślana tutaj już kilkukrotnie wielokultu-
rowość znajduje swoje specyficzne imperialne
rozwinięcie – chodzi o natywizm, do którego
Alejandro Colás przywiązuje tak wielką wagę
(2008: 174). Przytoczę trzy przykłady ze źródeł:
Indigena  1/2013
dariusz niezgoda
Inka Huayna Capac powrócił do Tomebamby,
gdzie pozostał na kilka dni; po tym przegrupo-
wał swój obóz żeby podbić [Indian] Carangues,
naród bardzo wojowniczy. W [kampanii] tej
Huayna Capac zwyciężył Indian Macas oraz
[zajął] ziemie Cañari, jak również Quisna
i Ancasmarca, a także prowincję Puruvay oraz
Indian Nolitria i inne sąsiednie narody4.
(Pedro Sarmiento de Gamboa 2007: 180).
[Inka] wziął do ręki dzidę i tarczę i zaczął uda-
wać odważnego człowieka krzycząc: „idźcie
natychmiast i sprowadźcie mi wszystkich ludzi
spoza tych gór; chcę bowiem pójść i walczyć
z Hiszpanami i zabić ich wszystkich, i chcę, żeby
zjedli ich dzicy Indianie”.
(Diego Rodriguez de Figueroa
za: Bingham 1982: 71)
Lud Puquina z prowincji Colla należał rów-
nież do inkaskiej kasty, odkąd byli leniwi nie
mogli zasługiwać wystarczająco na przywilej
[noszenia] inkaskich nausznic; z tego powodu
nazywano ich puquis, millmarinri (głupkami,
wełnianymi uszami). Używali nausznic z bia-
łej wełny ponieważ nie dotarli do Tambotoco.
(Felipe Guaman Poma de Ayala 2009: 61)
Trwanie władzy imperialnej zawsze jest za-
grożone czynnikami wewnętrznymi i zewnętrz-
nymi, zatem by mogła ona nieprzerwanie
i niezmiennie istnieć, musi być ciągle legitymi-
zowana. Jednym z takich zabiegów były ban-
kiety oraz pokazy, które odbywały się bardzo
często na głównym placu Cuzco – Aucaypata:
Inkaskie place były niewiarygodnie prze-
stronne. Budowano je na planie trapezu.
Służyły działalności religijnej i społecznej.
Rytuały wzajemności odprawiano na głównym
placu Aucaypata, gdzie zbierały się królewskie
panaca i ayllu, aby wspólnie spożywać posiłki,
pić i brać udział w ceremonialnych tańcach,
które były charakterystyczne dla każdego ze
99
Czy państwo Inków można określać terminem „imperium”
świąt cuzceńskiego kalendarza. Na placach
świętowano również sukcesy militarne odnie-
sione przez armię inkaską, a od czasu do czasu
wystawiano tam zdobyte łupy wojenne oraz poj-
manych władców i przywódców, których inka
„deptał” na znak zwycięstwa.
(Rostworowska 2007: 72)
Przedstawienia, które były odgrywane
przed zgromadzoną wielokulturową publicz-
nością, miały wieloraki charakter: rytualny, so-
cjotechniczny, artystyczny, polityczny, informa-
cyjny etc. Sprowadzani z prowincji kacykowie,
widząc klęskę buntujących się plemion, mogli
jedynie dziękować losowi za to, że to nie oni
rzucani są na pożarcie jaguarom.
Inka Yupanki rozkazał, aby jaguary umiesz-
czono w pewnym budynku, który przeznaczył
był na więzienie, które zwało się Sanq’a Wazi,
a gdy zwierzęta już zamknięto, polecił, aby
wrzucono tam im rzeczonych jeńców, […]
aby zostali pożarci przez bestie i nakazał, żeby
[…] po trzech dniach ci, którzy pozostaną przy
życiu, zostali stamtąd wypuszczeni […], ale od-
bierano im ich dobra i władzę, i pozycję, i byli
przeznaczani na służących bóstw […]
(Juan de Betanzos
za: Szemiński, Ziółkowski 2006: 205)
Być może istotna dla dalszych rozważań
będzie pewna uwaga. Åke Hultkrantz wymie-
nia trzy podstawowe warstwy religii Inków: 1)
religię ludu Inków odziedziczoną po przod-
kach, upowszechnioną przez władców i za-
mienioną z czasem w kult państwowy; 2)
wierzenia występujące u ludów terytoriów in-
korporowanych do Tawantin Suyu, które zo-
stały włączone do oficjalnego kultu państwo-
wego 3) oraz wierzenia ludowe (Hultkrantz
1980: 189-191). Problematyczne wydaje się
to, jakie elementy obcych religii zostały włą-
czone do oficjalnego kultu i gdzie przebiega
linia demarkacyjna oddzielająca obce wpływy
od wierzeń tradycyjnych, środkowoandyjskich.
Wprawdzie można dokonywać klasyfikacji,
100
jednak zawsze nie będzie ona pełna lub do-
statecznie pewna. Nie wiadomo również, jak
traktować rytuały związane z włączaniem ob-
cych elementów do oficjalnej, imperialnej religii,
ponieważ nie mogły one być dziedziczone po
przodkach. Zrezygnowałbym z tego, jak mi się
wydaje, sztucznego podziału i wyodrębniłbym
jedynie dwa elementy: tak zwaną religię ludową,
charakteryzującą się względną, lokalną stałością
oraz państwową, której jedną z cech była moż-
liwość włączania obcych elementów do głów-
nego kultu5. Jak pokazują badania, w państwie
Inków praktykowano religijną wybiórczość –
zrytualizowane przyłączanie obcych elemen-
tów religii, a także usuwanie lub reformowanie
tych niewygodnych, albo niezgodnych z pla-
nem doktrynalnym. Owa różnorodność sta-
nowiła o potędze inkaskiej ideologii religijno-
-politycznej. Jest to chyba dobry punkt wyjścia
do analizy mitologii inkaskich, ponieważ ich
rekonstruowanie nie zakłada istnienia jednej
głównej religii w długim przedziale czasowym,
ale jej dynamikę podyktowaną przemianami
politycznymi. W związku z tym, można powie-
dzieć, iż każda wersja mitu jest tak samo praw-
dziwa. Nawet istnienie dwóch wykluczających
się wersji nie oznacza, że nie mogły one funk-
cjonować w innych kontekstach. Takie ścisłe
powiązanie religii z władzą rzuca nieco światła
na samą „ideologię ekspansji”.
Nie ulega wątpliwości, że różne wersje
opowieści o początkach państwa inkaskiego są
swojego rodzaju mitologiami politycznymi, po-
wstałymi częściowo bez odgórnie wyznaczo-
nego planu, ale w dużej mierze tworzonymi
z zamysłem, by legitymizować panowanie
Inków. Najczęściej powielana w kronikach
grupa podobnych mitów dotyczy wyjścia
czterech braci Ayar z siostrami/żonami z ja-
skini Pacarectambo na szczycie Tampu T’uqu
w cuzkeńskiej prowincji Paruro. Opowieść ta
przekazana została przez takich kronikarzy jak
np. Pedro Sarmiento de Gamboa czy Juan de
Betanzos. Don Felipe Guaman Poma de Ayala
i Martín de Murúa pisali, że przodkowie
Inków przeszli z obszaru Jeziora Titicaca pod
Indigena  1/2013

ziemią i wyszli w Pacarectambo, natomiast
Inca Garcilaso de la Vega uważa, że para za-
łożycieli: Manqu Qhapaq i Mama Uqllu nie
miała rodzeństwa i przywędrowała prosto
z terytorium Jeziora Titicaca, a dokładniej wy-
szła z niego jako para rodzeństwa/małżeńska.
O możliwych przyczynach istnienia odmien-
nych wersji mitu fundacyjnego w dalszej części
artykułu. Warto teraz zaznaczyć, że wspólny
jest w nich motyw samej wędrówki, który być
może jest pewną formą pamięci kolektywnej
sięgającej czasów po upadku Wari i Tiwanaku,
w których ludność Andów Centralnych ma-
sowo przemieszczała się w poszukiwaniu no-
wego porządku i lepszych warunków do życia.
Być może to, co teraz napiszę jest nieco kontro-
wersyjne, wydaje mi się bowiem, że opisywana
w kronikach wędrówka Inków nie miała miej-
sca w ich historii. Maria Rostworowska uważa,
że państwo inkaskie posługiwało się czymś
w rodzaju lingua franca, natomiast Mariusz
Ziółkowski w Posłowiu do jej książki pisze, że
czegoś takiego nie było. Twierdzenie autorki
jak najbardziej pasuje do teorii imperium, ale
to, co pisze profesor Ziółkowski zwróciło
moją uwagę na – wydaje się – jeszcze ciekawszy
aspekt języka obszaru andyjskiego, a dokładniej
Doliny Cuzco. Nazwy, słowa, wyrażenia wywo-
dzące się z języka ajmara nie muszą być dowo-
dem na pochodzenie Inków z rodzimego te-
rytorium tego języka. Mityczna wędrówka jest
zapewne opisem hierarchii społecznej funkcjo-
nującego imperium oraz jej podstaw, a miejsce
rozpoczęcia wędrówki „udowadnia” wybrań-
stwo ludu, o który się tutaj rozchodzi. Istnienie
elementów pochodzących z języka obcego, jeśli
nie są narzucane siłą, mogą świadczyć o czerpa-
niu wzorców z kultury, która się nim posługuje.
Colás przytacza następujący przykład:
[…] na filipińskiej wyspie Zambionga lo-
kalny język-kreol zwany Chavacano używa
słów pochodzenia hiszpańskiego w przypadku
przymiotników pozytywnych, zaś słów o korze-
niach filipińskich w przypadku ich antonimów
Indigena  1/2013
dariusz niezgoda
– „duży” to „grande”, zaś „mały” to „dyútay”;
„gładki” to „liso”, a „szorstki” – „makasap” itd.
(Colás 2008: 184)
Inkowie próbowali udowodnić swoje po-
chodzenie od ludu Tiwanaku, podobnie jak
Mexikowie od Tolteków. Jako potomkowie
wielkich przodków mieli prawo stać u szczytu
całego państwa, rządzić, nagradzać i karać, po-
nieważ to w ich żyłach płynęła błękitna krew,
oni byli spadkobiercami wszystkich rozwiązań
technologicznych, wiedzy i potęgi, która zo-
stała udowodniona na wojenne ścieżce. Stąd
już o krok od ubóstwienia.
Król jest więc bogiem, co więcej – jest jed-
nym z pierwszych i najstarszych bogów. Moc
przybiera żywą postać. Albowiem król nie jest
bogiem skostniałym; jest żywą, dynamiczną,
zmienną mocą, bogiem, który przechadza się
wśród ludzi. W każdym razie jednak jest bo-
giem. […] Ale aktualny król nigdy nie przestał
być synem; jest on następcą swego poprzednika
i boga. W jeszcze większym stopniu niż bogiem
jest król synem boga, a więc i w tym sensie po-
stacią zbawiciela.
(van der Leeuw 1978: 160, 162)
Od czasów Thupaq Yupanki Inqa, jak czy-
tamy w relacjach pozostawionych przez mi-
strzów khipu, zapay inqa przybierał sobie jako
legalną żonę swoją siostrę6. Wcześniej siostry
miałyby być jedynie konkubinami. W przy-
padku króla kazirodztwo nie było zakazane,
a wręcz oczekiwane, ponieważ zachowywano
dzięki temu w potomstwie najczystszą, szla-
checką krew. Toteż zapay inqa posiadał potom-
stwo nie tylko ze swoimi siostrami, ale rów-
nież z kuzynkami, nawet do czwartego stopnia
pokrewieństwa, a także z kobietami, które nie
były z nim spokrewnione. Im potomek po-
siadał czystszą krew albo wywodził się od
matki, która dzierżyła największą władzę, tym
miał większe szanse zostania następcą tronu.
Małżeństwa z kobietami niespokrewnionymi
z rodami królewskimi były zawierane na
101
Czy państwo Inków można określać terminem „imperium”
potwierdzenie paktów między Tawantin Suyu
i przyłączanymi ludami, a potomstwo było
ich przypieczętowaniem (potwierdzeniem).
Legitymizacją religijną tych kazirodczych rela-
cji mogło być odwoływanie się do kosmolo-
gii andyjskiej, w której Słońce (męskie) było
na pewnym poziomie ogólności bratem i mę-
żem Księżyca (żeński). Ponieważ najwyższa
królewska para była potomstwem tych ciał
niebieskich, kontynuowała ową boską prak-
tykę, stając się ziemskim ucieleśnieniem istot
o najwyższym statusie. Kazirodztwo nie było
tabuizowane z uwagi na prerogatywy samego
władcy, którego ścisłe relacje ze sferą boską
zwalniały z obowiązujących wszystkich oby-
wateli zakazów. Tego typu relacje (horyzon-
talne) zachodziły na osi brat-siostra, ale mogło
dojść również do kazirodztwa na osi matka-
-syn (wertykalnie). Informacje na ten temat
są szczątkowe. Mama Waqu, jak opisuje don
Felipe Guaman Poma de Ayala, parała się wróż-
biarstwem i czarami. Pisze on, że nie miała
męża i sypiała ze wszystkimi mężczyznami
z Cuzco, z jakimi tylko miała ochotę. Była rów-
nież niezwykle waleczna i bezwzględna w sto-
sunku do swoich rywali. De Ayala w swojej kro-
nice wprowadza zamieszanie, ponieważ według
niego mężem i synem Mamy Waqu był Manqu
Qhapaq Inqa. Z ich związku zrodził się rów-
nież Manqu Qhapaq Inqa. Jednakże owo za-
mieszanie jest tylko pozorne. Kronikarz pi-
sze, że Manqu Qhapaq nie zrodził się z ojca,
lecz z matki. Stwarza on zatem sam siebie po-
przez zapłodnienie matki, dając tym samym,
jak on to określa, początek rodowi pochodzą-
cemu od węży Amaru7. Ród ten jest oczywi-
ście rodem kolejnych władców Tawantin Suyu.
Funkcjonowanie takiego mitu byłoby niezwy-
kle użyteczne. Po pierwsze, ród władców in-
kaskich powstałby prawie ex nihilo, z samego
siebie, dzięki czemu nie dziedziczyłby porażek
i niepowodzeń swoich przodków oraz, przede
wszystkim, obowiązków wynikających z sy-
stemu wzajemności8. Po drugie, pomimo od-
rębności, można dopatrzyć się tutaj odnie-
sień do wielkiego dziedzictwa pozostawionego
102
przez imperium Tiwanaku. Na słynnej Bramie
Słońca widnieje postać, która dzierży w dło-
niach dwa węże. Być może są to właśnie owe
węże Amaru, symbolizujące władzę i wiedzę,
jak również będące insygniami królewskimi. Po
trzecie, Mama Waqu była protoplastką wszyst-
kich zapay inqów, która posiadała moce ma-
giczne i umiejętność rozmawiania z demonami,
a także wielką odwagę. Każdy inka, zgodnie
ze zwyczajem i doktryną, obejmując tron, po
wcześniejszym kontakcie z bogami, otrzymywał
specyficzne atrybuty władcy: dar jasnowidzenia,
niszczycielską moc nad wrogami, władzę nad
deszczem i nadzwyczajną płodność (Szemiński,
Ziółkowski 2006: 164). Symboliczna dziedzicz-
ność niektórych cech od wielkiej matrony wy-
daje się w takim ujęciu mocno prawdopodobna.
Rzućmy jeszcze nieco światła na możliwą
przyczynę istnienia dwóch wersji mitu fundacyj-
nego. Matką Inki Garcilaso de la Vegi była inka-
ska księżniczka wywodząca się z rodu (panaca)
dziesiątego zapay inqi, Thupaq Yupanki Inqa,
a ojcem konkwistador, który walczył u boku
Gonzala Pizarro (brata Francisco Pizarra9). Do
tego samego rodu, tj. Qhapaq Ayllu, należeli
między innymi Waskhar Inqa oraz matka don
Felipe Guamana Pomy de Ayala, będąca żoną
konkwistadora don Martína Guamán Malqui
de Ayala. Ród Qhapaq Ayllu był w konflik-
cie z rodem Hatun Ayllu powiązanym z Ataw
Wallpą i Pacha Kuti Inqa Yupankim (Szemiński,
Ziółkowski 2006: 286). Obaj kronikarze, Inca
Garcilaso de la Vega oraz don Felipe Guaman
Poma de Ayala, byli w związku z tym spokrew-
nieni. Obaj pochodzili z tego samego rodu,
który uważał Ataw Wallpę za buntownika oraz
negował lub umniejszał dokonania Pacha Kuti
Inqi Yupankiego. Garcilaso de la Vega nie przy-
pisuje zwycięstwa Pacha Kutiemu w wojnie
z Chankami. Poma de Ayala wypowiada się
na jego temat negatywnie i nie przypisuje mu
wielu zasług. Obaj kronikarze uważają, że Ataw
Wallpa bezprawnie przejął władzę w Tawantin
Suyu, która powinna należeć się Waskharowi
(zob. Rostworowska 2007: 134-135). Obaj
też uważają, że Inkowie pochodzą z okolic
Indigena  1/2013

Jeziora Titicaca. Garcilaso de la Vega, miesz-
kający i piszący przez większość swojego życia
w Hiszpanii, mówi wprost o parze, która tam
się narodziła. Poma de Ayala, autor mieszka-
jący na stałe w Peru, prawdopodobnie będąc
pod wpływem wiadomości, jakie udało mu się
zebrać, starał się połączyć mit o braciach Ayar
i Pacarectambo z obszarami Titicaca. Pisze, że
rodzeństwo wprawdzie wyszło z Pacarectambo,
ale przeszło tam pod ziemią z Jeziora Titicaca.
Odpowiedź na to, skąd wzięła się inna wersja
mitu o pochodzeniu Inków, może dać nam wy-
darzenie, które miało miejsce tuż przed przy-
byciem Hiszpanów do Peru, w czasie wojen
o sukcesję do tronu inkaskiego. Zarówno Ataw
Wallpa, jak i Waskhar Inqa chcieli przeprowa-
dzić reformy religijne, które miałyby pogrze-
bać dawne tradycje w sposób odpowiedni dla
nich i sprzymierzonych z nimi panaca. Zgodnie
z przyjętym zwyczajem, nowy władcza mu-
siał otrzymać znak poparcia ze strony bo-
gów. Innymi słowy, musiał być zaakceptowany
przez wysoko sytuowaną w hierarchii społecz-
nej Tawantin Suyu warstwę kapłańską. Udał
się w związku z tym do ważnego sanktua-
rium na Wyspie Słońca, na Jeziorze Titicaca.
Wracając, posiadał plan gruntownej reformy
polityczno-religijnej, jednak jego nieuważne
działania spowodowały sprzeciw dużej części
elity Tawantin Suyu i w konsekwencji przyczy-
niły się do zwycięstwa Ataw Wallpy (Szemiński,
Ziółkowski 2006: 186). Czytając kroniki Inki
Garcilaso de la Vegi oraz don Felipe Guamana
Pomy de Ayala w kontekście ich związków
z Waskharem, można podejrzewać, że ich mit
o początku Inków jest nową wersją mitu, którą
próbował przeforsować Waskhar podczas bra-
tobójczej wojny. Opór elit wydaje się tutaj rze-
czą oczywistą, ponieważ większość dostojni-
ków i przywódców grup wchodzących w skład
imperium miała zagwarantowaną swoją pozy-
cję polityczną poprzez treść mityczną, która le-
gitymizowała ich władzę. Częściowa albo cał-
kowita negacja ich boskiego pochodzenia, lub
powinowactwa na korzyść elit pochodzących
z regionu Jeziora Titicaca była zwykłą
Indigena  1/2013
dariusz niezgoda
degradacją w drabinie społecznej Tawantin
Suyu. Widać zatem, że miejsce, z którego po-
chodzili Inkowie ma zasadnicze znaczenie dla
relacji społecznych i polityki imperialnej, a mit
inkaski był żywy i dynamicznie funkcjonował
jeszcze po upadku imperium. Ekspansja nie-
wielkiej grupy Inków znajdowała swoje boskie
uzasadnienia. Czym więc różni się ten fragment:
Bracie! Pamiętasz jak zgodziliśmy się na to, że
powinieneś wziąć w posiadanie ziemię, którą
zasiedlimy? Więc teraz spójrz na tę skałę! […]
Poleć tam […], i usiądź, i weź w posiadanie to
samo miejsce, na którym jest kamień graniczny,
żebyśmy mogli następnie udać się [tam] osied-
lić i żyć.
(Pedro Sarmiento de Gamboa 2007: 69)
od tego:
I błogosławił im Bóg, i rzekł do nich Bóg:
Rozradzajcie się i rozmnażajcie się, i napełniaj-
cie ziemię, i czyńcie ją sobie poddaną; panujcie
nad rybami morskimi i nad ptactwem niebios
i nad wszelkimi zwierzętami, które się poru-
szają po ziemi
(Biblia, za: Wierciński 2010: 205)?
Oba są wezwaniami do objęcia w posia-
danie ziemi przez naród wybrany. W pierw-
szym fragmencie chodzi o region, a polecenie
wydaje wak’a, natomiast w drugim słowa wy-
powiada najwyższe żydowskie bóstwo, wzy-
wając do zajęcia całej ziemi. Czas, miejsce i za-
sięg dla niniejszej analizy nie mają znaczenia.
Istnienie inkaskiej wersji „ideologii ekspansji”
jest niewątpliwe.
zakończenie
Przykładów można mnożyć. Wydaje mi się jed-
nak, że nie jest to potrzebne. Te kilka zapre-
zentowanych, mniej lub bardziej przypadkowo,
powiązań między strukturą państwa, religią,
historią i polityką Inków pokazują, że Maria
103
Czy państwo Inków można określać terminem „imperium”
Rostworowska myliła się, pisząc, iż Tawantin
Suyu dalekie było od tworów imperialnych. Co
więcej, uważam, że to właśnie państwo inka-
skie, jak mało które, odpowiada teorii impe-
rium stworzonej przez Colasa lub teorii eks-
pansji Wiercińskiego. Zakorzenienie w Nowym
Świecie (cóż za europocentryczna nazwa!) nie
ma tu nic do rzeczy. Na koniec warto zadać
jeszcze jedno pytanie: kiedy możemy mówić
o początku imperium patrząc na historię pań-
stwa Inków? Większość badaczy uważa, że im-
perializm inkaski rozpoczyna się od Pacha Kuti
Inqa Yupankiego i jego sławnych podbojów. Być
może jest w tym nieco prawdy – to w końcu on
dał podstawy całej machinie ekspansji. Jednak
ekspansja, pomimo tego, że jest niezbędna
dla istnienia imperium, nie jest czynnikiem je-
dynym konstytuującym taki twór polityczny.
Starałem się uwidocznić tutaj delikatną mate-
rię, jaką są mity inkaskie, przechowujące rów-
nież fragmenty ideologii państwowej. Można
chyba zaryzykować stwierdzenie, że imperium
Inków zaczyna się od syna Pacha Kutiego,
a nie od niego samego, ponieważ w trakcie swo-
jego życia trudno byłoby mu zbudować pań-
stwo w pełni wpisujące się w definicję „impe-
rium”. Dopiero zapewnienie swojemu synowi
sukcesji, ożenienie go z jego własną siostrą,
dokończenie reform państwowych, ustabilizo-
wanie gospodarki, sporządzenie „prawdziwej”
wersji historii oraz napisanie na nowo mitolo-
gii państwowej były zabiegami niezbędnymi do
tego, by z rozchwianego wojnami i podbojami
państwa utworzyć system stabilny i niezłomny.
Cele te mogły być osiągnięte lub sfinalizowane
dopiero za panowania jego następcy. Budowa
wizerunku Pacha Kutiego jako władcy dorów-
nującemu legendarnemu Manqu Qhapaqowi,
nie mogła mieć miejsca za życia wielkiego im-
peratora. Także wymiana jednego pokolenia ka-
cyków i kapłanów mogła przynieść zadowala-
jący spokój państwu. Niniejsze deliberacje nie
mają jednak żadnego namacalnego uzasadnie-
nia, na jakie liczyłby wymagający odbiorca. Są
one wyłącznie zbiorem luźnych myśli, które
być może zachęcą czytelnika do zgłębiania
104
tematu konsolidowania się niewątpliwego im-
perializmu inkaskiego.
Dariusz Niezgoda – doktorant w Instytucie
Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, re-
daktor naczelny czasopisma „Indigena. Przeszłość
i Współczesność Tubylczych Kultur Amerykańskich”.
Jego zainteresowania związane są z historią państwa
Inków, archeoastronomią, rdzennymi kulturami amery-
kańskimi i teoriami systemów.
»» przypisy
1. Jednak nie ma to związku z używaniem ogólnych teorii
imperium, ponieważ budowane są na takim poziomie
ogólności, że wiedza je konstytuująca była w zasięgu
badaczki w latach 80.
2. W całym tekście we fragmentach cytowanych pozosta-
wiam oryginalną pisownię.
3. Słownikowa definicja terminu „imperium” brzmi:
1) potężne państwo podporządkowujące sobie inne
kraje; 2) potężne przedsiębiorstwo o ogromnym za-
sięgu; 3) w starożytnym Rzymie: najwyższa władza
cywilna i wojskowa przysługująca w okresie repub-
liki konsulom, później cesarzom; 4) państwo rzym-
skie wraz z podbitymi krajami; 5) określony prawem
zakres władzy decyzyjnej organów państwowych
(Słownik języka polskiego). Jednakże hasła słowniko-
we bardzo często nie mogą być punktem wyjścia
w badaniach naukowych, ponieważ budowane są na
znikomym poziomie szczegółowości oraz nierzadko są
ogólnikowe. Ponadto autorzy słowników podają także
potoczne rozumienie pewnych terminów. Powyższe
zestawienie definicji, mimo iż użyteczne na co dzień,
może wywołać w odbiorcy szukającym konkretnej od-
powiedzi wyłącznie dezorientację.
4. Fragmenty, które pochodzą z publikacji obcojęzycznych
tłumaczyłem we własnym zakresie, chyba że zostały
zaczerpnięte z wydań polskojęzycznych.
5. Niniejszy podział proponowałem w mojej pracy magi-
sterskiej, dotyczącej funkcji legitymizacyjnej inkaskiej
religii państwowej (Niezgoda 2012). Podobne zdanie
ma prof. Kazimiera Mikoś (informacja własna, udzie-
lona podczas rozmowy w 2010 r.).
6. Ten oraz następny akapit również pochodzą z mojej
pracy magisterskiej. W niej znajduje się także rozwinięci
proponowanych tutaj tez, z dokładniejszym omówie-
niem niektórych aspektów religii i zasad funkcjonowa-
nia Tawantin Suyu.
7. Mogą one mieć ścisły związek z obserwacjami astro-
nomicznymi i umiejętnością przewidywania zaćmień.
Wiemy na pewno, że taką umiejętnością dysponowali
Indigena  1/2013

Inkowie. Jako przykład można podać próbę zastoso-
wania przewidywania zaćmień Księżyca w celu zalega-
lizowania konwersji religijnej (zob. Lebeuf, Ziółkowski
1993) oraz opis sporządzony przez Don Juan de Santa
Cruz Pacha Cuti Yamqui Salca Maygua, w którym Qha-
paq Yupanki pokonuje demona mieszkającego w domu
z zamkniętymi drzwiami i oknami. Pomieszczenia takie
przypominają starożytne obserwatoria astronomiczne,
w których światło koncentrowało się na ścianach, pod-
łodze lub lustrze wody wpadając przez niewielki otwór.
Oczywiście istnienie takiego obserwatorium jest czysto
hipotetyczne, jednak fakt występowania niewysokiego
szczytu niedaleko wsi Challabamba w Peru o nazwie
Canac-huay i imienia bóstwa Canacguay Yauirca jest
zastanawiający, szczególnie w ich znaczeniu językowym.
8. Również Pedro Sarmiento de Gamboa (2007: 61) pisze,
że rodzeństwo Ayar nie miało rodziców.
9. Francisco Pizarro w 1532 roku wydał wyrok na Ataw
Wallpę, skazując go na śmierć. Oficjalnie między innymi
za bezprawne przywłaszczenie sobie władzy w Tawan-
tin Suyu i morderstwo Waskhar Inqa, jego brata.
»» bibliografia
Ayala Felipe Guaman Poma de, 2009: The First New Chro-
nicle and Good Government. On the history of the world and
the Incas up to 1615, University of Texas Press, Austin.
Bertalanffy Ludwig von, 1984: Ogólna teoria systemów, Pań-
stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Betanzos Juan de, 1996: Narrative of the Incas, University
of Texas Press, Austin.
Biernat Tadeusz, 1999: Legitymizacja władzy politycznej. Ele-
menty teorii, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
Bingham Hiram, 1982: Zaginione miasto Inków. Dzieje Machu
Picchu i jego budowniczych, tłum. z ang. Krzanowska Roma,
Wydawnictwo Literackie, Kraków.
1985: Bogowie i ludzie z Huarochirí, tłum. z hiszp. Szemiński
Jan, Wydawnictwo Literackie, Wrocław.
Colás Alejandro, 2008: Imperium, Wydawnictwo Sic!, War-
szawa.
Eisenstadt Shmuel N., 1963: The Political Systems of Empires,
Free Press of Glencoe, New Brunswick.
Inca Garcilaso de la Vega, 2000: O Inkach uwagi prawdzi-
we, tłum. z hiszp. Szemiński Jan, Wydawnictwo TRIO,
CESLA UW, Ambasada Peru w Polsce, Warszawa.
Kossecki Józef, 1974: Cybernetyka kultury, Polski Instytut
Wydawniczy, Warszawa.
Kulmar Tarmo, Totalitarianism and the role of religion in the
Inca state, on-line: http://www.folklore.ee/folklore/
vol23/incastate.pdf, (dostęp: 24.07.2013 r.).
Indigena  1/2013
dariusz niezgoda
Lebeuf Arnold, Ziółkowski Mariusz, 1993: Were the Incas
abble to predict Lunar eclipses? w: Archaeoastronomy in the
1990s, red. Clive Ruggles, Loughborough.
Leeuw Gerardus van der, 1978: Fenomenologia religii, tłum.
z niem. Prokopiuk Jerzy, Książka i Wiedza, Warszawa.
Lewellen Ted C., 2011: Antropologia polityczna. Wprowa-
dzenie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków.
Luhmann Niklas, 2007: Systemy społeczne. Zarys ogólnej teorii,
tłum. z niem. Kaczmarczyk Michał, Zakład Wydawni-
czy »NOMOS«, Kraków.
Mazur Marian, 1966: Cybernetyczna teoria układów samodziel-
nych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Métraux Alfred, 1968: Inkowie, tłum. z fran. Kindler Ma-
ria, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Motyl Alexander J., 1999: Revolutions, Nations and Empires:
Conceptual Limits and Theoretical Possibilities, Nowy Jork,
s. 121, w: Colás Alejandro, 2008: Imperium, Wydawni-
ctwo Sic!, Warszawa.
Niezgoda Dariusz, 2012: Religijna legitymizacja władzy
w imperium inkaskim, praca magisterska, napisana pod
kierunkiem Szyjewskiego Andrzeja, obroniona w In-
stytucie Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków.
Robertson David, 2009: Słownik polityki, Wydawnictwo
Sic!, Warszawa.
Rostworowska Maria, 2007: Historia państwa Inków, tłum.
z hiszp. Prządka-Giersz Patrycja, Giersz Miłosz, Pań-
stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Sarmiento de Gamboa Pedro, 2007: The History of the Incas,
tłum. z hiszp. Bauer Brian, Smith Vania, University of
Texas Press, Austin.
Sienkiewicz Piotr, 1996: Systemowe aspekty totalitaryzmu,
w: Z zagadnień socjologii polityki. Klasyczne i nowe obsza-
ry badawcze. Pogranicza dyscyplin i dziedzin. Kwestie teorii
i praktyki, red. Zacher Lech W., Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Słownik języka polskiego, on-line: http://sjp.pwn.pl, Wydaw-
nictwo Naukowe PWN, (dostęp: 30.07.2013 r.).
Stanish Charles, 1997: Nonmarket Imperialism in the Prehis-
panic Americas: The Inca Occupation of the Titicaca Basin,
w: „Latin American Antiquity”, t. 8, nr 3.
Szemiński Jan, Mróz Marcin (red.), 1989: Dzieje Inków
przez nich samych opisane, tłum. z hiszp. Wasitowa Zofia,
Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Szemiński Jan, Ziółkowski Mariusz, 2006: Mity, rytuały
i polityka Inków, Państwowy Instytut Wydawniczy, War-
szawa.
Szostak Władysław, 1978: Cybernetyka społeczna, Uniwer-
sytet Jagielloński, Kraków.
Szykulski Józef, 2010: Starożytne Peru, Wydawnictwo Uni-
wersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
105