KSIEGA RODZAJU Richard J. Clifford, SJ]; Roland E. Murphy, O.Carm *Autorem wstepu i komentarza do Rdz 1,1-25,18 jest R. J. Clifford; komentarz, do Raz 25,19-50, 26 napisal R.E, Murphy BIBLIOGRAFIA 1 Anderson B. (red), Creation tn the Old Testament RT 6; Phl, 1984). Blum E., Dfe Komposttion der Vaterge- ‘chichte (WMANT'57;Neukirchen, 1984), Brueggemann W. Genesis (Atlanta, 1982). Coats G., Genesis (FTOL 1; GR, 1983). Cassuto U., A Commentary on the Book of Get tomy; Jerusalem, 1961, 1964). DeVaux, PHI 161-287, Dri- ver, SR. The Book of Genesis (wyd. 10; London, 1916). Fok kelman |P, Narrative Art. Genesis (Amsterdam, 1975). Gun- kel H., Genesis (HKAT 1.1; 3 wyd., Gottingen, 1910), Hei- del A., The Babylonian Genesis (Chicago, 1951), Jacob B. Genesis (NY, 1974). Mazar B. (red.), Patriarchs", WH)P 2. Noth M, A History’ of Pentateuchal Traditions (EC, 1972). Rendsburg G., The Redaction of Genesis (Winona Lake, 1986), Sarna NM, Understanding Genesis (NY, 1970)-Skin ner J, Genesis (ICC: Edinburgh, 1950). Speiser EA. Gene- sis (AB I; GC 1964). Thompson TL, The Historicity ofthe Patriarchal Narratives (BZAW 133: Beslin, 1974). Van Se ters J. Abraham in History and Tradition (New Haven, 1975). Vawter B, On Genesis (GC, 197). Von Rad G., Gee resis (OTL; wyd pope: Phi, 1972). Westermann , Gene. Sis I-11, Genesis 12:36, Genesis 37-50 Minneapolis, 1984 86), Na uiwage zastuguje wyezerpujaca bibliografiazawar Ww komentarau C, Westermanna pochodzacaz Instytutt adaa nad Raz Uniwersytetu w Heidelberg Pol: Lach S, Ksiega Rodzaju (PSST 1/1! Poznas, 1962); pnowiec JS, Na poczatn (Warszawa, 1987). WPROWADZENIE 2 @) Tytutibudowaksiegi. Ksiega Rodz: ju jest pierwsza ksiega Pigcioksiegu - pi¢ciocz Sciowej kompilacji roznorodnych trady¢ji pocho- dzacych 7 roinych okres6w, ktérym ostateczna postaé nadano w VI w. przed Chr. lub nawet por niej. Polski tytul utworu pochodzi od tytutu ksie- gi W LXX, ktory z kolei zostal zaczerpnigty z gre kiego tekstu Rdz.5,1: Oto ksi¢ga rodowodu (do- pelniacz od genesis) ludzi”. Hebrajska nazwa tutowania zwoj6w stad inna modliwa nazwa: Ks ga Poczatkow. Ksiega Rodzaju opowiada o poczatl taludzi oraz o Izraclu i jego przodl rze staro7ytnego Bliskiego Wschodu czas powsta- nia Swiata byl uznawany za moment wyjatkowy; w przypadku tego wydarzenia pierwotny zamyst Opatrznosci i bog6w wydawal sie wyrazniejszy niz kiedy indzie), Na poczatku Slady stworczego dzialania bogow byly jeszcze swieze i latwo ro7- poznawalne. W kulturze Mezopotamii - dostar- czajacej wzoru dla wigkszosci opowiadan zawar- tych w Redz. 1-11 - pis moca opowiesci i kosmogoni abstrakcyjnego rozumowania, Wigksz0sé mezo- potamskich kosmogonii to utwory krotkie; istnic- je jednak kilka dluészych kompozycji, stanowia- cych zbiory réznych relacji o poczatkach: poemat 0 Gilgameszu, Enuma Elisz i epos Atrahasts, Ten, ostatni ma najwigksze znaczenie dla Rdz 1-11, bowiem zawiera taka wowe watki co Rdz 29. Ak sig w niebie - bogowie nizszej klasy buntuja sie przeciwko b6- stwom wyzszym, co prowadzi do stworzenia czlo- wicka, majacego zastapié zbuntowanych. Ludziea Ksiega Rodzaju [2,2] jednak obrazaja bog6w, bowiem rozprzestrzenia- ja sie i czynia zgielk. Jest kwestia sporna czy 6w w7giclk” oznacza moralna wing.) Bogowic klada kres zaktoceniom spowodowanym przez ludzi, zsylajac na nich plagi, kt6re sw6j punktszc7ytowy znajduja w wielkim potopic, zabijajacym wszys kichz wyjatkiem ulubierica bogow, Utnapisztima. Odocalalego nowy poczatek bierze cala rasa ludz- ka - tym razem jednak bogowie wprowadzaja odpowiednie zabezpieczenia przeciwko nicogra- niczonemu przyrostowi populacji, ktéry w prze- sdlosci doprowadzilby do katastrofy, Podobien- stwo glownego watku Atrahasts do Rdz 2-9 je wyrazne; rownie wyrazne sa w Biblii odmienne odcienie znaczeniowe widoczne w szczegotach opowiesci (zob. komentarz do rozdz, 6-9). Pisa- 12e biblijni stworzyli wersj¢ rozpowszechnione| wowezas mezopotamskie] opowiesci 0 poczat- kach zamieszkatego przez ludzi Swiata, narracji udzielajac odpowiedzi na pytania dotyczace Boga i czlowieka. Starozytny ‘Wschod o] \ci¢ wobec rozmaitych wersji, 167 ‘ci poswicconych temu samemu wydarzeniu, Przykladem takiej toleran- ji moga byé kolejne wersje eposu o Gilgameszu i Fnuma Flisz, a takie r6ine biblijne opowiacd: nia o wyjsciu-podboju we fragmentach napis nych proza (w Pigcioksiggu) i tekstach poetyc- kich wiclu psalméw. Innym przykladem sa istni jace w tradyeji J i E r6zne wersje dawnych naro- dowych opowiadan. Fragment Rdz 2-9 zostal poprzedzony Rdz 1, za8 jego ciag dalszy stanowi Rdz 10-11 (ob. komen- tarz do rozdlz, 10-11), Tekst Rdz 1-11 stanowi za tem jedno opowiadanie, niezwykle spojne w swym filozoficznym’ i ,teologicznym” wyjaSnicniu ko- rzeni rodzaju ludzkiego - jego relacji z Bogiem, jego glownych instytucji (malzeristwa, pochodze- nia jezyk6w, Zr6del podzialow etnicznych i naro- dowych, poczatkow metalur; itd.), jego brak6w i jego przeznaczeni Boga, Jego sprawiedliwosci i wytrwalej lo tego, 2¢ narracja moze byé Srodkiem przckazu waznych prawd, maja trudnosci ze zrozumieniem glebi i trwalego zna- ia tych rozdzialow. Niektorzy skupiaja uw: ge wylacznie na obronie tzw. ,doslowne} inte: cregdlnic rozdz. 1-3, 2Wt3 przeciwko nowoczesnej teorii ewolucji (czeg0 starozytni autorzy Ksiggi Rodzaju z charaktery- styczna dla sicbie tolerancja dla réznych wersji z pewnoscia by nie uczynili), to odnotowaé, Ze Biblia Izraela rozpoczy- na sig od szerszego spojrzenia na Swiat, ktdry ist- nial przed pojawieniem sie narodu (przodek zra la, Eber, zostal tylko przelotnie wymieniony w Rdz, 10,21.25); nie zaklada ona, iz naréd istnial od po- czatku. Izrael uwazal sie jednak za wyraznie oddzie- lony od innych narodéw - za lud odrebny, ktory nie zaliczal sie do pozostalych narodow (Lb 23, 9) Druga czesé Ksiegi Rodzaju (11,27-50,26) opo- wiada o poczatkach Izracla oraz. 0 jego praodkach, Abraham i Sara (11,27-25,18) wiedli Zywot, postus ni tym samym Boskim nakazom, co inne narody - starajacsi¢ zapew istnienie za posredni twem potomstwa i objaé w posiadanie ziemi¢ (Raz 1,26-28). Jednak ich styl Zycia byl inny - ato zasprawa bezposredniego zwiazkuz Bogiem, kt6- emu ufali, Podw6jna obietnica potomstwa i zic- ‘mi powraca w opowiadaniu o Jakubie i jego nach (25,19-36,43); tutaj jednak nacisk pada raczej inic blogoslawieristwa pierworodnym, licaby synow do licaby 12 ~ blace| He J lem 32, 28; egoinym podkresten Mm pos 0,26). Dawna obietnica powraca ponownie, azem jednak chodzi gléwnie o wzajemne pomiedzy braémi ich stosunck doJozefa ~ ich przywodcy-wybawiciela, W jaki spos6b ta wlasnie rodzina, rozdzierana wewnetrznymi kon- iktami, zdola zachowaé jedno: pod wodza swego wybranego praywodcy, JOzcfi? W opowiadaniu, czego mozna sig bylo spodzie- waé, pojawiaja sie rozne obserwacje o charakte- 17e psychologicznym i rodzinnym, Opowiadania © przodkach przeslaniaja inne tematy charaktery- styezne dla p6éniejszej literatury biblijne}: zycie W oparciu 0 Boz obictnice potomstwa i ziemi, awiazki migdzy pokoleniami, relacje pomigdzy przywodca a jego ludem oraz Izrael w Egipci Pytania dotyezace historyczne} prawdziwosci opowiadario patriarchach pojawily sig ponad sto lat temu ~ udzielono na nie wowezas wielu r6z- nych odpowiedzi, W naszym komentarzu stoimy na stanowisku, Ze autentyczne opowiadania 0 przodkach Izracla, Zyjacych w drugim tysiacl ciu przed Chr, zostaly poddane rewizji i uzupel- nione w dlugim procesie ich p 1 odzysk: nie ,oryginalnej” ich postaci jest dzisiaj niemodl we z powodu braku Zrédel pozabiblijnych. Wydaje sig, Ze ostatni etap dhugiego proces redakcyjnego opracowywania tekstu mia! miejsce w caasie wygnania w VI w. przed Chr, kiedy to wiele czcigodnych trady¢ji Izracla uzyskato sw6j ostateczny ksztatt. Glowne tematy opowiadan, wskazuja na czasy znacznie dawniejsze, lecz pew- ne watki da sig wyprowadzié ze wspolnoty iz-[2,31 Ksiega Rodzaju 13 raelskiej okresu wygnania, Motywy wyznania wia- ry Izraela wydaja sig obecne w stalym podkresla- niu Bozego zamiaru, by kazdy narod zachowywal swe istnienie przez, potomstwo i posiadanie zie- mi; zaznaczaniu, Ze Izrael ijego przodkowie otr maja potomstwo i ziemie w inny spos6b niz po- zostale narody; akcentowaniu wiecznego Box g0 przymierza z Abrahamem, ktore przypomina wieczne przymierze zawarte z Dawidem. 3 CD) OgéIny zamyst. Ksiega Rodzaju nie jest przypadkowym zbiorem barwnych epi dow, lecz.Swiadomie zaplanowang narracja, ktO- rej glowne czesei (Rez 1,1-11,26 i 11,27-50,26) umieszczone zostaly paralelnie wzgledem siebi aclementy skladowe kazdej czeSci sa ze sob: ie splecione. Fragment Rdz 1,11-11,26 opisuje powstanie narod6w, ukazujac w jaki spo- sob Bog stworzyl swiat (w Ksigdze Rodzaju Swi slong struktura wspol- Tizujacyeh Bozy plan zasiedlania i objecia w posiadanie pracznaczone} sobie zie- mi). Jednak Rdz.11,27-50,26, na zasadzie kontr: stu wobec narod6w, opisuje poc Gv osobach jego przodkow), ukazujac ja stworzyt Izracla poprzez wypetnie! przodkom obietnicy potomstwa iziemi, W dru- gic} czeSci pojawiaja sie trzy zespoly tradycji: (A) Abraham i Sara (11,27-25,18); (B) Jakub go synowie (25,19-36,43); oraz (C) Jozef i jego bracia (37,1-50,26). Opowiadania te poddawano redakejiz. myst © r6¢nych pokoleniach - bylto proces prawie ni motliwy do opisania, byé moze dajacy sig przed- stawi¢ jedynie w ogélnych zarysach. Zrédla J i E byly przypuszczalnic okrojona wersja pierwotnic przekazywanej droga ustna epiki, ktéra zostala ostatecznie utrwalona na pismie. Jednak nawet wersje spisane byly przypuszczalnie p6zniej uz pelniane. Z powodu redakeyjne} zlozonosci tek- stu komentarz nasz nie sigga analiza do samych. Ax6del, zamiast tego przytacrajac tradycyjne przy- pisywanie okreslonych fragment6w okrestonym, irodtom J, Ei P. Wydaje sig, 2c to wlasnie P, ost teczny redaktor dzicla (chociai nicktorzy przyjmuja istnienie j ego redaktora), uporzadkowal material, grupu- 1c go w dude bloki tekstu za pomoca formuly ,ci potomkowie..” (od hebr, r6re6r, dost. ,zrodz ni’, lecz ustalenie precyzyjnego niuansu znacze- niowego slowa jest nadal przedmiotem spor6w). Poprzedza ona material tradycyjny. Formula owa pojawia sie pie¢ razy w opowiadaniu o prad jach (2,4; 5,1; 6,9; 10,1; 11,10) i pigé razy w relacji © poczatkach Izracla (11,27; 25,12; 25,19; 36,1 [-w. 11]; 37,2), petniac role ogétnego przewod- nika po opowiadaniach. (@ Opowiadania o narodach (1,1-11,26) (A) Wstep: stworzenie swiata (1 stwo, rozprzestrzenianie sic cywilizacjilludz- kie| 2,4-4,26) (@) Stworzenie mezczyzny ikobiety (243,24) (b) Kain zabija Abla (4,1-16) (© Potomkowie Kaina i poczatki kultury ludzkiej (4,17-24) (@) Seti poczatek kultu (4,25-26) (© Pokolenia przed potopem (5,1-32) (@) Rodow6d od Adama do Noego (5,1-32) (b) Maizeristwa syn6w Boga z kobietami 1-8) (D) Potop i odnowien (699,29) @) Potop (6,9-9,17) (b) Charakter syndw Noego (9.1829) blogoslawienstwa ludnienie ziemi i dumne miasto (10,1-11,9) @ Potomkowie Noego staja si ludami osia- diymi (10,13) (b) Dumne miasto ijego wieza (10,32-11,9) (® Rodowéd od Sema do Teracha (11,10-26) () Opowiadania o przodkach Izracla(11,27-50,26) (A) Opowiadanie o Abrahamic iSarze (1127-25,18) (@) Rodzina Teracha w Charanie (11,2732) () Powolanie i wedrowka Abrahama do Ka naanu, otrzymanie przezen blogostawier- stwa (12,1-9) (© Abraham is qi ww Egipcic (12,10-13,1) @ Drogi Abrahama i Lota rozchodza sig (13,218) (© Abraham mwycigza kroléw i ratuje Lota (141-24) (® Bog obiecuje Abrahamowi syna iziemig 5.1.21) (g) Hagar rodzi syna Abrahamowi (16,1-16) (h) Bog zawiera przymierze z Abrahamem 71-27) @ Goscie odwiedzajacy Abrahama i Lota (18,1-19,38) G1) Abraham i tr2ej goscie (18,1-5) G2) Abraham targuje sig z Bogiem (18.1633) 43) Zniszczenie Sodomy iocalenie Lota (19,1-29) G4) Lots ‘ojcem Moabitow i Am- monitow (19,3038) G) Abraham i Abimelek (20,1-18) (&) Narodziny Izaaka i wypedzenie Hagar oraz Izmaela (211-21) (@Przymierze z Abimelekiem oraz studnia ww BeerSzebie (21,2234) (on) Bog poddaje probie Abrahama(22,1-19) (a) Potomkowie Nachora (22,20-24)