Maddesiz A n d r é Gorz

BİLGİ, DEĞER VE SERMAYE

F r a n s ı z c a ’ dan Çeviren: Işık Ergüden

©
594
 ANDRÉ GORZ
Avusturya asıllı bir Yahudi olan Fransız gazeteci/yazar André Gorz, 1924 yı­
lında Viyana’da doğmuştur.
Gorz, Les Temps Modernes dergisinde, Jean Paul Sartre’ın çevresinde oluşan
ekibin içinde yer aldıktan sonra, yirm i yıl süreyle Fransa’m n ünlü haftalık
dergisi Le Nouvel Observateurde çalışır. Dergide çıkan araştırma-inceleme ya­
zılarında olduğu gibi, felsefi ve kuramsal eserlerinde de geleceğin gündemini
sorgulamaya yönelir. Marksizmi varoluşçu bir yaklaşımla benimsemesi, yaban­
cılaşma ve özgürlük konularına özel bir biçimde eğilmesini sağlar. H em felsefi
çalışmalarında hem de gazetecilik mesleğinde, kapitalizme özgü işbölümünü
ve kaynaklarının akıldışı kullanılması yüzünden dünyamn yıkıma doğru gidi­
şini eleştirerek, siyasi ekolojinin önemli düşünürlerinden biri olur. Le Nouvel
Observateur’den emekli olduktan sonra köy hayatını seçip son yirmi üç yılım
çok bağlı olduğu ve “vazgeçilmez” gördüğü karısıyla birlikte Vosnan’da ge­
çirir; kendisini bütünüyle, giderek ağırlaşan ve tedavisi olmayan bir hastalığa
yıllardır cesurca direnen karısına ve kitap yazmaya adar. Karısı D orine’in iyice
dayanılmaz hale gelen acıları, onları özgür iradeleriyle önemli bir seçime
yöneltir; hayatta olduğu gibi ölümde de ayrılmama arzusuyla, birlikte ölmeyi
seçerek, 24 Eylül 2007’de hayata veda ederler.
Fransa’da, H erbert Marcuse ve İvan İllich’in düşüncelerinin tanınıp yaygın­
laşmasında önemli bir rol oynayan André Gorz’un başlıca eserleri şunlardır:
Le Traître (1957, Jean Paul Sartre’m O nsözü’yle); La morale de l'histoire (1959);
Stratégie ouvrière et néocapitalisme (1964); Le socialisme difficile (1967); Réforme
et Révolution (1969); Critique de la division du travail (1973); Critique du capita­
lisme quotidien (1973); Ecologie et Politique (1975); Fondements pour une morale
(1977); Écologie et liberté (1977); A dieux au prolétariat (1980) [Elveda Proletarya,
Çev. Hülya Tufan, Afa Yayınları, 1986]; Les chemins du paradis (1983) [Cennetin
Yollan, Çev. Turhan İlgaz, Afa Yayınları, 1985]; Métamorphoses du travail-Quête
du sens-Critique de la raison économique (1988) [İktisadi A kim Eleştirisi-Çalış-
mamtı Dönüşümleri-Anlam Arayışı, Çev. Işık Ergüden, Ayrıntı Yayınları, 1995];
Capitalisme Socialisme Ecologie/Désorientations-Orientations (1991) [Kapitalizm
Sosyalizm Ekoloji/Yönelim Bozuklukları-Arayışlar, Çev. Işık Ergüden, Ayrıntı
Yayınları, 1993]; Misères du présent, richesse du possible (1997) [Yaşadığımız Sefa-
let-Kurtuluş Çareleri, Çev. N ügün Tutal, Ayrıntı Yayınları, 2001] ve Lettre à D.
Histoire d ’un amour (2006) [Son Mektup, Bir A şk Hikâyesi, Çev. Alev Özgüner,
Ayrıntı Yayınları, 2007].
 Ayrıntı: 594
İnceleme D izisi: 23 4
Maddesiz
Bilgi, D eğer ve Sermaye
André Gorz
Kitabın Ö zgün Adı
L'immatériel
Connaissance, valeur et capital
İngilizce’den Çeviren
Işık Ergüden
Yayıma Hazırlayan
Şule Çiltaş
Son O kum a
Gökçe Çiçek Çetin
© 2003, Éditions Galilée
Bu kitabın T ürkçe yayım haklan
Ayrıntı Y ayınlan’na aittir.
Kapak Resm i
Artpartner-images/Photographer’s Choice
Getty Images Turkey

Kapak Düzeni
Gökçe Alper

Dizgi
Hediye Gümen
Baskı ve Cilt
Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti.
Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok N o.:244 Topkapı/İstanbul
Tel.: (0212) 612 31 85
Birinci Basım 2011
Baskı Adedi 2 0 0 0

ISBN 978-975-539-622-4
Sertifika N o.: 10704

A Y R IN T I YAYINLARI
Hobyar Mah. Cemal N adir Sok. N o.: 3 Cağaloğlu - İstanbul
Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11
www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
 André Gorz
Maddesiz
Bilgi, Değer ve Sermaye

MA ra m
 İ N C E L E M E D İ Z İS İ
YEŞİL P O L İT İK A /J. Porritt M A R K S , F R E U D V E G Ü N L Ü K H A Y A TIN E L E Ş T İR İS İ/B . Brown K A D IN L IK
T A H A K K Ü M V E D İR E N İŞ S A N A T L A R I/J. C . Scolt ■ * S A Ğ L IĞ IN G A S P I//, niiclt S E V G İN İN B İL G E L İĞ İ//).
Finkielkraut K İM L İK VE F A R K L IL IK /W. C tm m lly A N T İP O L İT İK Ç A Ğ D A P O L İT İK A /G . Mülgan
Y E N İ B İR S O L Ü Z E R İN E T A R T IŞ M A L A R /ff. Wainumght D E M O K R A S İ V E K A P İT A L İZ M /S . Bowles-H.
Gitıtis O L U M S A L L IK , İR O N İ V E D A Y A N IŞM A /R . Rorty O T O M O B İL İN E K O L O JİS İ/R Freund-G.
Martin Ö P Ü Ş M E , G ID IK L A N M A V E SIK IL M A Ü Z E R İ N E M . Phillips - * İM K Â N S IZ IN P O L İT İK A S I/
J.M . Besnier G E N Ç L E R İÇ İN HAYAT BİLGİSİ EL K İT A B I/R . Vaneigem E K O L O JİK B İR T O P L U M A
D O Ğ R U /M . Bookchin İD E O L O J İ/T Eagleton D Ü Z E N V E K A L K IN M A K ISK A C IN D A T Ü R K İ Y E //! .
İtıstl A M E R İK A //. Baudrillard ■ * P O S T M O D E R N İZ M VE T Ü K E T İM K Ü L T Ü R Ü /M . Fealherslone ER­
KEK A K IL /C . Uoyd B A R B A R L IK /M . Henry K A M U SA L İN S A N IN Ç Ö K Ü Ş Ü /R . Semire PO PÜ ­
L E R K Ü L T Ü R L E R /D. Roıve - * B EL L E Ğ İN İ Y İ T İR E N T O P L U M /R Jaco^yG Ü L M E /H . Bergson ■ * Ö L Ü M E
K A R Ş I H A Y A T /N . O. B m m SİVİL İTA ATSİZLİ K /D er. : Y. Cojar A H L Â K Ü Z E R İN E T A R T IŞ M A L A R //.
Nuıtall ■ * T Ü K E T İM T O P L U M U /J . Ba udrillard ED EB İY A T V E K Ö T Ü L Ü K /G . Balaille - * Ö L Ü M C Ü L H A S ­
TA LIK U M U T S U Z L U K /S . Kierkegaard O R T A K B İR Ş E Y L E R İ O L M A Y A N L A R IN O R T A K L IĞ I//!. Lingis
VAK İT Ö L D Ü R M E K /f i Feyerabend VATAN A Ş K I/M . Virdi K İM L İK M E K Â N L A R I/D . Morley-K. Ro-
bins D O S T L U K Ü Z E R İN E /S . Lynch KİŞİSEL İL İŞ K İL E R /H . LaFolletle K A D IN L A R N E D E N YA Z­
D IK L A R I H E R M E K T U B U G Ö N D E R M E Z L E R ? /D . U adcr D O K U N M A /G . Josipovici ■ * İT İR A F E D İL E ­
M E Y E N C E M A A T /M . Blmchot F L Ö R T Ü Z E R İN E //1 . Phillips FELSEFEYİ Y A ŞA M A K /R . Billington
P O L İT İK K A M E R A /M . Ryan-D. Kellner C U M H U R İY E T Ç İL İK /B Pellil P O S T M O D E R N T E O R İ/S .
Besl-D. Kellner MA R K S İZ M V E A H L Â K /S . Lukes V A H ŞETİ K A V R A M A K //. R Reemtsma - * SO SY O L O JİK
D Ü Ş Ü N M E K /Z . Banman P O S T M O D E R N E T İK /Z . Banman T O P L U M S A L C İN S İY E T VE İK T İD A R /
R .W C o n n e ll Ç O K K Ü L T Ü R L Ü Y U R T T A Ş L IK / W. Kymlicka K A R Ş ID E V R İM VE İS Y A N /H . Mantise
K U S U R S U Z C İN A Y E T /J. Baudritlard T O P L U M U N M cD O N A L D L A Ş T IR IL M A S I/G . R itzer ^ K U S U R S U Z
N İH İL İS T /K ./!. Pearson H O Ş G Ö R Ü Ü Z E R İN E /M . Walzer 2 1.Y Ü Z Y IL A N A R Ş İZ M İ/D rr.J . Purkis &J. Ba­
tımı M A R X T N Ö Z G Ü R L Ü K E T İĞ İ/G . G. Brenkert ■ * M EDYA V E G A Z E T E C İL İK T E E T İK S O R U N L A R /
Der.:A. Behey & R . C hadm ci HA Y A TIN D E Ğ E R İ/J. Harris P O S T M O D E R N İZ M İN Y A N IL S A M A L A R I/T
Eagleton D Ü N Y A Y I D E Ğ İŞ T İR M E K Ü Z E R İN E /M . U w y Ö K Ü Z Ü N A ’S I/B . Sanders TAHAYYÜL
G Ü C Ü N Ü Y E N İD E N D Ü Ş Ü N M E K /D er.: G. Robinson & J. Rundell T U T K U L U S O S Y O L O JİM . Game &
A . Netcalfe ED E P S İZ L İK , A N A R Ş İ V E G E R Ç E K L İK /C . S arındi ■ * K E N T S İZ K E N T L E Ş M E /M . Bookc-
hin Y Ö N T E M E K A R Ş I/R Feyerabend HA K İK A T O Y U N L A R I/J. Forrester - f T O P L U M L A R NASIL
A N IM S A R ? /R Connerton Ö L M E H A K K I/S İnceoğlu A N A R Ş İZ M İN B U G Ü N İj/D er.: Harn-Jürgen De­
gen M E L A N K O L İ K A D IN D IR /D . Binken SİYAH ‘A N ’L A R I-II! J Baudritlard M O D E R N İZ M , EV­
R E N S E L L İK V E B İR E Y /Ş . Beııhabib K Ü L T Ü R E L E M P E R Y A L İZ M /J. Toınlinson G Ö Z Ü N V İC D A N I/R .
Senıtetl K Ü R E S E L L E Ş M E /Z . Banman E T İĞ E G İ R İ Ş M . Pieper ■ * D U Y G U Ö T E S İ T O P L U M /S . Mesuo-
viç ■ * ED EB İY A T O L A R A K H A Y A T //!. Nehamas İM A J/K . Robins M E K Â N L A R I T Ü K E T M E K /J. Urry
YAŞAM A SA N A T I/G . SarMell A R Z U Ç A Ğ I/J. Krrnl ■ * K O L O N Y A L İZ M P O S T K O L O N Y A L İZ M //1 .
Loomba - * K R E Ş T E K İ Y A B A N İ//!. Phillips - * Z A M A N Ü Z E R İN E /N . Elias T A R İH İN Y A P IS Ö K Ü M Ü //!.
Mnnslow F R E U D SAVAŞLARI//. Forrester Ö T E Y E A D IM İ M . Blandıot P O ST Y A PİSA LC I A N A R Ş İZ ­
M İN SİYASET F E L S E F E S İ/T M ay ■ * A T E İZ M /R . Le Poidevin AŞK İL İŞ K İL E R İ/O ./? Kernbetg P O ST -
M O D E R N L İK V E H O Ş N U T S U Z L U K L A R I/Z . Banman - * Ö L Ü M L Ü L Ü K , Ö L Ü M S Ü Z L Ü K V E D İĞ E R
HAYAT S T R A T E JİL E R İ/Z . Banman T O P L U M VE B İL İN Ç D IŞ I//C . Leledakis ■ * B Ü Y Ü S Ü B O Z U L M U Ş
D Ü N Y A Y I B Ü Y Ü L E M E K /G. R itzer ■ * K A H K A H A N IN Z A F E R İ/B . Sanders ^ ED EB İY A TIN Y A R A T IL IŞ I//:
Dııpont P A R Ç A L A N M IŞ H A Y A T /Z . Banman ■ * K Ü L T Ü R E L B ELLEK //. Assmann ■ * M A R K S İZ M V E D İL
FELSEFESİ/ V. N . Volojinov M A R X T N H A Y A LETLER İ/J. Derrida E R D E M P E Ş İN D E M .A fc/m y re
D E V L E T İN Y E N İD E N Ü R E T İM İ/J . Stevens Ç A Ğ D A Ş SOSYAL B İL İM L E R FELSEFESİ/B . Fay KAR­
NAVALDAN R O M A N A /M . Bakhıin PİYASA/J. O ’Neill A N N E : M E LEK M İ,Y O S M A M I? /E . VWelldon
K U T SA L İ N S A N /G. Agamben J * B İL İN Ç A L T IN D A D E V L E T /R . Lmırau ■ * Y A Ş A D IĞ IM IZ S EFA LET//4. C orz
- * YAŞAM A SA N A TI F E L SE F E S İ//!. Nehamas K O R K U K Ü L T Ü R Ü /E Furedi - * E Ğ İT İM D E E T İK /E Haynes
D U Y G U S A L Y A Ş A N T I/D . Luplon * * E L E Ş T İR E L T E O R İ /R . Gerns ■ * A K T İV İS T İN EL K İT A B I/R . Shau>
- * K A R A K T E R A Ş IN M A S I/R . Sennetl M O D E R N L İK V E M Ü P H E M L İK /Z . Banman N IE T Z S C H E : B İR
A H LÂ K K A R Ş IT IN IN E T İĞ İ/R Berkowitz K Ü L T Ü R , K İM L İK VE SİY A SET/N a/î* Tok A Y D IN L A N M IŞ
A N A R Ş İ/M . Kaufmann M O D A V E G Ü N D E M L E R İ/D . Crane ■ * B İLİM E T İĞ İ/D . Resnik ■ * C E H E N N E ­
M İN T A R İ H İ M .K. Turner Ö Z G Ü R L Ü K L E K A L K IN M A //!. Sen ■ * K Ü R E S E L L E Ş M E V E K Ü L T Ü R /J. Tom-
linson - * SİYASAL İK T İS A D IN A B C s i/R . Hahnel E R K E N Ç Ö K E N K A R A N L IK /K R J ım iM n M A R X VE
M A H D U M L A R I/J. Derrida - * A D A L E T T U T K U S U /R .C . Solomon H A C K E R E T İĞ İ/R H im m en KÜLTÜR
Y O R U M L A R I/Terry Engleton - * H AY VAN Ö Z G Ü R L E Ş M E S İ/R Singer M O D E R N L İĞ İN S O S Y O L O JİS İ/R
Wagner D O Ğ R U Y U S Ö Y L E M E K /M . Foutault S A Y G I/R . Sennelt K U R B A N S A L S U N U /M . Bajaran
F O U C A U L T ’N U N Ö Z G Ü R L Ü K S E R Ü V E N İ/J W. Bernauer D E L E U Z E & G U A T T A R I/R Goodehild ■ *
İK T İD A R IN PSİŞİK Y A ŞA M I//. Butler Ç İK O L A T A N IN G E R Ç E K T A R İH İ/S .D . Coe & M .D . Coe ■ * D E V R İ­
M İN Z A M A N IM . Negri G E Z E G E N G E S E L Ü T O P Y A T A R İH İM . M m elart ■ * G Ö Ç , K Ü L T Ü R , K İM L İK //.
Chambers ATEŞ VE S Ö Z /G .M . Ramirez ■ * M İL L E T L E R VE M İL L İY E T Ç İL İK /E J. Hobsbaum - * H O M O
L U D E N S /J.H uizinga M O D E R N D Ü Ş Ü N C E D E K Ö T Ü L Ü K / S. Neiman Ö L Ü M V E Z A M A N /E . Levinas
G Ö R Ü N Ü R D Ü N Y A N IN E Ş İĞ İ/K . Silverman B A K U N IN ’D E N L A C A N 'A /S . Newman ORTAÇAĞ­
DA E N T E L E K T Ü E L L E R //. Le G o ß ■ * HAYAL K IR IK L IĞ I//» « Craib H A K İK A T V E H A K İK A T L İL IK /B .
Williams R U H U N Y E N İ H A S T A L IK L A R I//. Krisleva Ş İR K E T /J. Bakan A L T K Ü L T Ü R /C .J e n k s
B İR AİLE C İN A Y E T İ/M . Foucault Y E N İ K A P İT A L İZ M İN K Ü L T Ü R Ü /Richard Sennen ■ * D İ N İN G E L E C E -
Ğ İ / Santiago Zabala Z A N A A T K Â R /Richard Sennelt ■ * M E L E Z L İĞ E Ö V G Ü /M ichel Bonrse ■ * S E R M A Y E V E
D İL/C hrisıian M arazzi SAVAŞ O Y U N L A R I /R ^ tr Stahl ■ * B İR İD EA O L A R A K K O M Ü N İZ M M lm ı Badiou
& Slavoj ¿¡¿ek N İ H İL İZ M /Bülent Diken
 D o n n e sayesinde;
olmasa hiçbir şey olmazdı.
 İçindekiler

B irinci B ölüm
M addesiz Em ek

“ İN SA N SERM A Y E” ...................................................................................................11
ÇALIŞMAK, K E N D İN İ Ü R E T M E K T İR ..............................................................14
“EKSİKSİZ SEFERBERLİK” .................................................................................... 18
K EN D İ K E N D İN İN G İRİŞİM CİSİ O L M A K ...................................................... 19
HAYAT B U S IN E S S 1T IR .............................................................................................21
YAŞAM GELİRİ: İKİ AN LA YIŞ..............................................................................23

ikinci B ölüm
“Maddesiz Sermaye”

D E Ğ E R K A V RA M IN IN K R İZ İ..............................................................................27
BİLİNENLER, D E Ğ E R VE SE R M A Y E ............................................................... 30
BİLGİ, D E Ğ E R VE SE R M A Y E ...............................................................................32
BİLGİNİN M ADDESİZ SERMAYEYE D Ö N Ü Ş Ü M Ü
Mucizeden Seraba...................................................................................................... 37
Sembolik Tekeller ve Tekel Gelirleri.........................................................................42
Tüketicinin Üretimi.................................................................................................... 46
İÇ K İN D E Ğ E R L ER VE Ö L Ç Ü SÜ Z SERVETLER DIŞSALLIKLAR....... 51
 , Ü ç ü n cü B ölüm
Zekâ T oplum una D oğru mu?

SERVETİ Y E N İD EN T A N IM L A M A K ................................................................. 59
SAYISAL KAPİTALİZM İN A S İL E R İ.....................................................................63
“BAŞKA B İR D Ü N Y A M Ü M K Ü N ” ......................................................................68
YAŞAM G E L İR İN İN TEM ELLERİ........................................................................ 70

D ö rd ü n cü B ölüm
...Yoksa İnsan-Sonrası Bir Uygarlığa mı Gidiliyor?

BİLGİ BİLİNENLERE, BİLİM HİSSEDİLİR DÜNYAYA KARŞI:

İNSANLIKTAN ADIM ADIM UZAK LA ŞM A..................................................... 77
BİLİM VE BED EN D EN N E F R E T ...........................................................................82
YAPAY ZEKÂDAN YAPAY YAŞAMA................................................................. 88
BEDENİN M O DASININ GEÇM ESİNDEN İNSAN T Ü R Ü N Ü N SO N U N A
Makine-İnsandan İnsan Makinelere ......................................................................... 93
Genetik Yeniden-Programlama: Kimden, Kim Aracılığıyla? .................................. 96
D İĞ ER -T EK N İK VE A Y NI-TEKN İK: B İR “T İN R E F O R M U ”............... 103

D iz in ............................................................................................................................... 107
 Birinci B ölüm

Maddesiz Emek
 irçok üretim tarzının bir arada bulunduğu bir evreden geçiyo-
ruz. M addi sabit sermayenin büyük küdelerini değerlendirm eye
odaklanmış m o d em kapitalizm yerini maddesiz denen, keza “insan
sermaye” , “bilgi sermaye” ya da “zekâ sermaye” olarak da adlandı­
rılan bir sermayeyi değerlendirm eye odaklanan postm odem bir ser­
m ayeye giderek artan bir hızla bırakmaktadır. Bu dönüşüm e emeğin
yeni başkalaşımları da eşlik etm ektedir. Adam Sm ith’ten bu yana de­
ğer kaynağı olarak kabul edilen basit soyut em eğin yerini karmaşık
em ek aldı. Ü rü n birim inin zaman birimiyle çarpımıyla ölçülebilen
maddi üretim em eğinin yerini, klasik ölçü sistemlerinin uygulanama­
dığı maddesiz denen em ek aldı.
 Anglosaksonlar bir knowledge economy nin ve bir knowledge
society nin doğum undan, Almanlar Wissensgesellschaft’tan, Fransız
yazarlar “bilişsel kapitalizm ” ve “bilgi to p lu m u ”ndan söz ediyorlar.
“Bilgi” (knowledge) “tem el üretici güç” olarak kabul ediliyor. M arx
da bilginin “die grösste Productivkraft” ve tem el zenginlik kaynağı ola­
cağını ileri sürmüştü. Ö lçülebilir ve nicelendirilebilir, “dolaysız biçi­
mi içindeki em ek” , sonuç olarak, yaratılan zenginliğin ölçüsü olm ak­
tan giderek çıkacaktır.1 Bu zenginlik, “ em ek zamanına ve gereken
em ek m iktarına bağlılığını gitgide yitirirken” , daha ziyade “bilim in
ve teknolojik gelişmenin genel düzeyine bağlı olacaktır” (s. 592).
“Bu durum da, dolaysız em ek ile miktarı, üretim in tem el belirleyicisi
olm aktan çıkar” ve “genel olarak bilimsel faaliyet karşısında kaçınıl­
maz ama tali bir uğrak”tan (s. 587) başka bir şey olamaz. A rtık “üre­
tim süreci” “ em ek süreci”yle çakışmaz.
Marksçı term inolojideki dalgalanmayı belirtm ek ilginçtir. Kimi
zaman “bilim in genel düzeyi” (“ der allgemeine Stand der Wissenschaft”),
kimi zaman ise “toplum un genel bilgileri” (“das allgemeine gesellschaft­
liche Wissen, knowledge”) (s. 594) söz konusu edilir; kim i zaman general
intellecf ten (genel idrak gücü) söz edilir, kim i zaman “insan beyninin
genel güçleri”nden (“die allgemeinen Mächte des menschlichen Kopfes”),
kimi zaman ise kişinin ancak “boş zaman artışı” sayesinde edinebildiği
ve “em eğin üretici gücü üzerinde geriye dönük etki gösteren sanatsal,
bilimsel vs formasyon” olarak görülür. Böylelikle, “bireyin eksiksiz
gelişimi”ni sağlayacak boş zamanın ortaya çıkması, “dolaysız üretim
sürecinin bakış açısından, sabit sermaye üretim i” olarak görülebilir.
“Bu sabit sermaye being man himself [insamn kendisi].” (s. 599) D em ek
ki, “insan sermaye” fikri 1857-1858 el yazmalarında m evcuttur.
Marksçı term inolojinin dalgalanmasından söz ettim ; çünkü günü­
m üzün ekonom i ve iş idaresi m etinlerinde de benzer bir dalgalanma
görüyoruz: “ maddesiz ekonom i” , “bilişsel kapitalizm” , “tem el üreti­
ci güç bilgi”, “ ekonom inin m otoru bilim ” . Bilgiden ve bilim den söz
ederken tam olarak ne kastedilmektedir? İşte, soruna biraz ışık tutan
iki alıntı:

1. Karl Marx, Grundrisse, Dietz Verlag, 1953, s. 593 [Grundrisse: Ekonomi Politiğin Eleştirisi İçin
Ötı Çalışma, Çev. Sevan Nişanyan, Birikim Yayınları, 2008].Takip eden alıntılar ile metinde
belirtilen sayfa numaraları bu esere gönderme yapmaktadır.
 Değer günümüzde kaynağım zekâda ve hayal gücünde bulmaktadır. Bi­
reyin bildiği, makineler zamanından daha önemlidir. Kendi sermayesini
yanında taşıyan insan, işletmenin sermayesinin bir bölüm ünü taşır.2

Bu önem li m etinde, bilim ya da bilgi değil, zekâ, hayal gücü ve

bilinenler söz konusu edilm ektedir ve bunların bütünü de “insan
sermaye’ yi oluşturur. Bu term inoloji bilişselciliği ve bilimciliği dev­
reden çıkanr. G erçekten de bilgi bilinen şeyden ve zekâdan temelde
farklıdır (bu konu üzerinde bu eserin son bölüm ünde uzun uzadıya
duracağım). Bilgi, tanım ı gereği kişisel olamayacak, kesin bir yapıya
indirgenmiş, nesnelleştirilmiş içeriklere yöneliktir. Dilbilgisi kuralla­
rım bilm ek bir şeydir, bir dili konuşabilm ek bambaşka bir şey. K o­
nuşmayı bilm ek için, dille bilişsel ilişkide olm am ak gerekir. Bilmek,
sezgisel gerçeklik ve alışkanlık halini almış deneyim ve pratiklerden
oluşur; zekâ da yargı ve ayırt etm e yetisinden zihin açıklığına, yeni
bilgileri özüm sem e ve bunları bilinen şeylerle kaynaştırma yetene­
ğine kadar uzanan tü m bir yetenek yelpazesini kapsar. Dolayısıyla,
Anglosaksonlann knowledge society dedikleri şeye en iyi denk düşen,
“zekâ toplum u ” deyimidir.
İşte, şimdi de ikinci bir alıntı. D aim ler-C hrysler’in insan kaynak­
lan yöneticisi N o rb ert Bensel’in bir tebliğinden:

Şirket çalışanları onun sermayesinin parçasıdır [...]. O nlann motivasyo­

nu, bilgi ve becerileri, yenilikçi yetenekleri, müşteri arzusunu dert etme­
leri, yenilikçi hizmetlerin hammaddesini oluşturur [...]. O nlann
tutumlarının, toplumsal ve duygusal yetilerinin çalışmalarının değer ka­
zanmasında artan bir ağırlığı vardır [...]. Bu çalışma, şirkette kaç saat vakit
geçirildiğiyle değil, erişilen hedef ve sonuçların niteliğiyle ölçülebilir.
Onlar girişimcidir.3

ilk başta göze çarpan şey, ne bilginin ne profesyonel niteliğin söz

konusu edilmesidir. D ünyanın en büyük sanayi gruplanndan birinin
“ çalışanlan” arasında önem taşıyan şey davranış özellikleri, ifade yete­

2. Genç Yöneticiler Merkezi, L ’Entreprise au X X Ie siècle, Paris, Flammarion, 1996.

3. Norbert Bensel,“Arbeitszeit, Weiterbildung, Lebenszeit. Neue Konzepte”, Uluslararası Gut zu
Wisen. Links zur Wissensgesellschaft Kongresi’ne sunulan tebliğ, Berlin, 4-6 Mayıs 2001.
Kongredeki tebliğler, kongrenin düzenleyicisi Heinrich Böll Vakfı (Berlin) tarafından ya­
yımlanmıştır.
neği, hayal gücü ve gerçekleştirilecek göreve kişisel katılımdır. B ütün
bu nitelik ve yetenekler genellikle kişisel hizm et verenlere; nicelen-
dirilmesi, stoklanması, türdeş kılınması, kesin olarak şekillendirilmesi,
hatta nesneleştirilmesi imkânsız bir em ek sağlayanlara özgüdür.

Ç A LIŞM A K , K E N D İN İ Ü R E T M E K T İR

Ç ü n k ü sanayinin bilişimselleştirilmesi, çalışmayı süreğen enfor­

masyon akışının idaresine dönüştürm e eğilim indedir. İşlemci “ken­
dini” sürekli b ir biçim de bu akışın idaresine “verm eli” ya da “adama-
lıdır” ; o bunu üstlenecek özne olarak kendini üretm elidir. İşlemciler
arasındaki iletişim ve işbirliği çalışmanın doğasının ayrılmaz parçasıdır.
“Performans özellikle sisteme ve bireyler arasındaki ilişkilere bağlıdır”
diye yazar Pierre Veltz. “ Ö n em taşıyan şey bireylerin em eğinin top­
lamı değildir; üretim sistemi etrafında düğüm lenen iletişimin niteliği
ve akla yatkınlığıdır.”4 E m ek artık önceden belirli ölçü ve normlara
göre ölçülebilir bir şey değildir. “Amaçlar artık nesnel tarzda tanım -
lanamamaktadır. Performans artık amaçlara göre tam mlanmamakta,
kişileri doğrudan doğruya işin içine katm aktadır.”5 Performans, kişi­
lerin öznel içerim lerine dayanmaktadır; buna da iş idaresi jargonunda
“m otivasyon” denir. İşlerin ne şekilde yapılacağı artık kesin olarak
belirtilemez, hatta buyrulamaz. Buyrulabilir olan şey öznelliktir; yani
yalnızca işlemcinin “kendini” görevine “vererek” üretebileceği şey­
dir.6 O ndan beklenen ve sipariş verilmesi imkânsız olan nitelikler,
ayırt etm e, öngörülem ez olana karşı koyabilm e, problem leri tanım ­
lama ve çözüm lem e yeteneğidir. “D eğer ölçüsünün zaman olduğu
fikri artık geçerli değildir. Ö nem li olan, eşgüdüm ün niteliğidir.”7
Bireysel perform ansı ölçm enin ve bir sonuca varmak için gere­
ken araç ve prosedürleri önceden belirlem enin imkânsızlığı, işletme
yöneticilerini “her h e d e f için ayrı idare” anlayışına yöneltir: O nlar,
“ücretlilerin önüne hedefi koyar. Bunları yerine getirm ek için debe-
4. Pierre Veltz, “La nouvelle révolution industrielle”, Revue du M A U SS , no 18, “Travailler
est-il (bien) naturel?”, 2001.
5. Pierre Veltz, “La nouvelle révolution industrielle”, a.g.e., s. 67.
6. Bkz. Maurizio Lazzarato, “Le concept de travail immatériel: la grande industrie”, Future
antérieur, nolO, 1992.
7. Pierre Veltz, “La nouvelle révolution industrielle”, a.g.e., s. 68.
. 14 ,
lenecek olan onlardır. Bu, hizm et yüküm lülüğü şeklindeki çalışma­
nın geri dönüşüdür” .8 Geleneksel toplum da m etbu konum undaki ki­
şiye karşı yüküm lü olunan seivicium’in, obsequium’u n geri dönüşüdür.9
D aim ler-C hrysler’in insan kaynaklan m üd ü rü n ü n tebliğinde
maddi em eğe hiçbir referansın bulunm am ası böylelikle anlaşılmak­
tadır. H izm et sağlama, maddesiz em ek em eğin hegem onik biçimi
olurken, maddi em ek üretim sürecinin periferisine gönderilir ya da
kesin olarak dışsallaştınlır. E m ek sürecinin “alt m o m en ti” olurken,
niceliksel açıdan kaçınılmaz ve hatta egem en olmayı sürdürür. D eğer
yaratm anın m erkezi maddesiz em ektir.
Bu maddesiz emeğin esasen yüküm lü işçilerin bilgisine dayanma­
dığım göstennek önemliydi. Öncelikle, öğrenilmesi m üm kün olma­
yan ifade ve işbirliği yeteneklerine, gündelik yaşam kültürünün parçası
olarak bilinen şeylerin canla başla uygulanmasına dayanır. M anüfaktür
ya da Taylorcu sistemdeki sanayi emekçileri ile post-Fordist emekçiler
arasındaki önemli farklılıklardan biri budur. Ö ncekiler ancak gündelik
kültürün geliştirdiği bilgi, beceri ve alışkanlıklardan yoksun ve parçalı
işbölümüne maruz kaldıktan sonra işe yarar hale geliyordu. Bu konuda
bol bir literatür m evcuttur. Özellikle Ferguson ile U re’nin yazılanndan
M arx K apital in XIV. ve XV. bölüm lerinde yararlanmıştır. Esasen kır­
sal kökenli bir el emeğinin bildiği gündelik şeylerin bu imhası 1950’li
yıllardan 1970’li yıllara dek nispeten hapishaneyi andıran disipline edici
yöntem lerle sürdürüldü. Yapılması gereken işin hız ve ahengini işçiye
sanayi düzeneği aktanyordu ve bu buyruğu işçinin, soru sormadan,
bir otom at düzenliliği içinde yerine getirmesini sağlamak gerekiyordu.
Post-Fordist emekçiler ise, tersine, oyunlardan, ekip sporlanndan,
kavgalardan, tartışmalardan, m üzik ve tiyatro çalışmalanndan vs edin­
dikleri bütün kültürel bagajlanyla üretim sürecine dahil olmalıdırlar.
O nlann dirimselliği, doğaçlama ve işbirliği yetenekleri, çalışma dışın­
8. A.g.e., s. 69.
9. Hedef odaklı idarenin büyük ölçekteki en kusursuz örneği Volkswagen’in yönetimidir. 5
bin ücretlinin istihdam edildiği yeni bir üretim birimim başka bir yere taşımamanın şartı
olarak, diğer birimlerin idaresinde geçerli işyeri anlaşmasının buraya uygulanmamasını sen­
dikanın kabulü ileri sürülmüştür. Haftalık çalışma saatini ortalama 28,8 saade sınırlandıran
bu anlaşmanın yerine, idare, işçilere önceden belirlenmiş bir üretim hacmi için ayda 5 bin
DM (2500 avro) ödemeyi öneriyordu. Eğer üretim belirlenen hedefin altına düşerse ücret­
ler azalacak, eğer hedefi aşarsa prim verilecekti. Çalışma süresi elbette önceden belirlenme­
mişti. Sendika sonuçta, kolektif anlaşmaların ölüm çanım çalan bu formülü 2002
sonbaharında kabul etmek zorunda kaldı.
daki bu faaliyetler içinde gelişir. Post-Fordist işletme onların kendile­
rine özgü bildiklerini çalışmaya katar ve bunu sömürür. Y ann M ou-
lier-Boutang, “kolektif emeğin, bilimin ve makinelerin gücü olarak
değil, canlı em ek olarak sermayeye tabi kılınması”m “ikinci dereceden
söm ürü” diye adlandırır. “Bu durum da emekçi kendisini yalnızca dı-
şandan-üretilmiş [hetero-produite] işgücünün [yani işverenin aşıladığı,
önceden-belirlenmiş yetenekler] sahibi olarak görmez; o, aym zaman­
da, kendini üretmiş ve üretm eye devam eden olarak görür.”10 Aym
şekilde, M uriel Com bes ve Bem ard Aspe de şunu belirtir: “Bireyler
‘işletme kültürü’nü içselleştirmez; bunun yerine, ihtiyaç duyduğu ye­
tenek ve kapasiteleri ‘dışarıda’, yani herkesin gündelik yaşamında ara­
yan, işletmedir.” 11
D em ek ki, işletmelerin “kendi” insan sermayeleri olarak kabul et­
tikleri şey karşılıksız bir kaynaktır; kendi kendine üretilmiş ve üretm e­
ye de devam eden bir “dışsallık”tır. İşletmeler bunu ele geçirip kendini
üretm e kapasitesini yönlendirirler. Bu insan sermaye ille de saf anlam­
da bireysel değildir; kendini yoktan var etmez. İlk toplumsallaşmanın
aktardığı ortak bir kültür ve bilgi temelinde gerçekleşir. Ebeveyn ve
eğitimciler, eğitim ve öğretim sistemi bilgiyi ve bilinecekleri; keza or­
tak kültürü oluşturan yorumlama, iletişim, karşılıklı anlayış yetenek­
lerini erişilebilir kılarak general intellect’in gelişimine katkıda bulunur.
Bu ortak kültüre, öznelleştirerek sahip çıkacak olan yine de kişilerdir.
T oplum ve düzenekleri, özne kişiler yaratamaz. Bunlar yalnızca özne­
lerin, sosyalleşirken, dili, jest ve mimikleri, kendi toplum lanna özgü
kültürün yorumlama ve davranış şemalarını kullanarak kendilerim
üretecekleri çerçeveyi üretebilir ve yeniden-üretebilirler. H içbir ku­
rum, öğrenme, sahiplenme, özneleştirme çalışmasını bireylerin yerine
gerçekleştiremez. Ö zne asla toplumsal olarak verili değildir; o —M au-
rice M erleau-Ponty’nin bilinç konusundaki bir deyimini kullamrsak-
m evcut halini kendi kendine yapmak m ecburiyetinde bir varlık olarak
kendine verilidir. Kimse bu durum dan m uaf tutulamaz ya da buna
m ecbur edilemez.

10.Yann Moulier-Boutang,“La troisième transition du capitalisme”, Christian Azaïs, An-

tonella Corsani, Patrick Dieuaide (der.), Vers un capitalisme cognitif\ Paris, L’Harmattan,
2000 .
11. Muriel Combes, Bernard Aspe, “Revenu garanti et biopolitique”, Alice 1, Eylül 199
(Bu dergi iki yılda ancak iki sayı yayımlayabildi.)
 Sürekli yemlik, iletişim ve doğaçlama üzerinde yükselen bir değer
üretim inin temeli olan maddesiz em ek sonuçta kendini üretm e çalışma­
sıyla çakışma eğilimindedir. Ağ ekonomisinin işlemcileri, sürekli yeni­
den örgüdenen bir örgütün edimcileridir. O nların ürünleri ele gelir bir
şey değildir; fakat her birinin faaliyetini öncelikle etkileşimsellik besler.
Herkesin çalışmasının sonucu olan ama bireysel faaliyederin toplamını
aşan bir süreç doğurabilmek için her bir kişi kendini faaliyet olarak üret­
m ek zorundadır. Pierre Levy, “doğaçlama polifonik koro” 12 imgesini,
yani başkalarının faaliyetine hem eklenen hem de bunu aşan ve besle­
yen, böylelikle ortak bir sonuca varan bir faaliyet imgesini kullanıyordu.
Doğaçlama polifonik koro paradigması sanal internet cemaatleri­
ne kusursuzca uygulanır. Fakat bu, en azından potansiyel olarak, ağ
halindeki her interaktif çalışmaya musallat olan m odeldir. İşin uz­
manlaşmış ve hiyerarşikleşmiş görevlere bölünm esi burada potansi­
yel olarak ortadan kaldırılmıştır; keza üreticiler de üretim araçlarına
sahip çıkma ve onlan kendi kendilerine yönetm e im kânından yok­
sun kalmışlardır. D em ek ki, em ekçiler ile şeyleşmiş emekleri, keza
şeyleşmiş em ek ile ü rü n ü arasındaki ayrım potansiyel olarak ortadan
kaldırılmıştır; üretim araçları sahiplenilebilir ve ortaklaştırılabilir ol­
m uştur. Bilgisayar, evrensel olarak erişilebilir evrensel araç olur; bil­
gisayar sayesinde b ü tü n bilgiler ve b ütün faaliyetler prensip olarak bir
araya getirilebilir. A narko-kom ünist serbest yazılım ve ağ cemaatle­
ri, bu serbest erişim ve ortaklaşma hakkını talep etm ektedir. Alman
İdeolojisi’nin şu bölüm ü kaçınılmaz olarak insanın aklına geliyor:

Daha önceki bütün devrimci mal edinmeler sınırlıydı. Ö z faaliyederi,

sınırlı bir üretim aletiyle ve sınırlı karşılıklı ilişkilerle sınırlandırılmış bu­
lunan bireyler, bu sınırlı üretim aletini mal ediniyorlardı ve böylece an­
cak yeni bir sınırlılık üretmiş oluyorlardı. Kendi üretim aletleri kendi
mallan oluyordu; ama onlann kendileri, işbölümüne ve kendi üretim
aletlerine tabi kalıyordu [...]. Proleterlerin mülk edinmesinde ise, her
bireye bir sürü üretim aleti tabi kılınmakta ve onun mülkiyeti herkesin
olmaktadır. M odem evrensel ilişkiler bireyler tarafından, o nedenle de
ancak bu bireylerin tüm ü tarafından kontrol altına alınabilir.13

12. Bkz. Pierre Lévy, L ’Intelligence collective, Paris, La Découverte, 1997, s. 75-76.
13. Karl Marx, L ’Idéologie allemande [Alman İdeolojisi, Çev. Ahmet Kardam & Sevim Belli, Sol
Yayınlan, 1992], Birinci Kısım,“Feuerbach”.J. Molitor’un tercümesinden alıntı yapıyorum:
Œuvres philosophiques, Alfred Costes, 1953, c.Vl, s. 242-243.
 B u açıklamanın sonunda M arx, kom ünizm i, “her türlü bireysel
faaliyet görünüm ünü yitirm iş” ve “soyut birey halini almış” bireyle­
rin, “canlılık tözünden tam am en yoksun kalmış” çalışmasının orta­
dan kaldırılması olarak tarif ediyordu.

“E K SİK SİZ S E F E R B E R L İK ”

Şu an için önem li olan, kendini üretm e faaliyetinin h er maddesiz

çalışma için gerekli b ir unsur olması ve b u nun, çalışma dışındaki
serbest faaliyetlerle aynı kişisel yetenek ve eğilimlere çağrı yapma­
sıdır. “Bu anlam da” diye yazar M . Com bes ve B. Aspe, “ duyumsal
olanlar da dahil, yetenek ve eğilim lerin ‘eksiksiz seferberliği’nden söz
edilebilir [...]. B undan böyle, çalışmada bizden istenebilecek şeyin ne
zaman ‘dışında’ olduğum uzu bilemeyiz. Sonuçta, çalışmaya katılan
özne değildir artık; daha ziyade, özneye katılan çalışmadır [...]. Faa­
liyet ne kadar ‘yetersiz ve budalaca’ ve hedefleri ne kadar ‘yakışıksız
ve gülünç’ olsa da, ‘gerçekleşm ek için bireyin zihinsel ve duyum ­
sal gücünü, ustalığını’ seferber eder; o n u n ‘kendi gözünde değerini
oluşturan b u d u r’. Ustalığımızı harekete geçiren bir çalışmayı ‘ken­
dimizi ve başkalarını küçüm sem eden sabote etm em iz’ im kânsızdır.”
Keza, “maddesiz bir ekonom i, bireyleri yeni bir tü r gönüllü köleliğe
tabi kılm adan nasıl işleyebilir, bilem iyoruz” . B undan böyle sorun,
kişinin “kendi haysiyetini yakışıksız bir faaliyete yatırm am asının nasıl
olabileceği”dir.14
B ununla birlikte, b ü tü n büyük firmalar, ücretlilik ilişkisi çerçeve­
sinde çalışanlarından bütünsel bir katılım, görevleriyle çekincesiz bir
özdeşleşme elde etm enin imkânsız olduğunu bilm ektedir. Ü cretlilik
ilişkisi, yalnızca sözleşmeli olmasıyla bile sözleşme yapmış tarafların
ve karşılıklı çıkarlarının farklılığını, hatta ayrılığım kabul eder. İşve­
renlerin hakkını ve ücretlilerin yüküm lülüklerini belirli bir çalışma
yüküm lülüğüyle sınırlandırdığından özgürleştirici bir nitelik taşımak­
tadır. Böylelikle, çalışma alam ile kişisel, özel yaşam alanı arasında bir
h u d u t çizilir.

14.Muriel Combes, Bernard Aspe, “Revenu garanti et biopolitique”, a.g.e. Bu makale son
derece zengindir ve daha geniş bir (yeniden) yayımı hak etmektedir.
 Sonuç olarak, büyük firmalar, ücretlilik ilişkisini bir işbirliği iliş­
kisine dönüştürm eye çalışırlar; olmazsa olmaz gördükleri çalışanlara
stock-options —yani firmanın sermayesine ve kârlarına katılım imkânı—
sunarlar. Fakat bu çözüm ün etkisi sınırlıdır. Çalışma, çalışanın “kendi
gözünde değerini tanımlayan” yeteneklere, ustalığa, kendini üretme
kapasitesine çağrı yaptıkça, bu kapasiteler belirli bir amaçla sınırlı uy­
gulanmalarını aşma eğilimi göstereceklerdir. Böyle bir amaç onların
yeteneklerinin ancak olumsal bir açıklanışı olabilir. Kişi, mesleki olarak
yaptığından daha değerli olduğunu kendine kanıdama eğilimi gösterir.
Kendi saygınlığını, yeteneklerini çalışma dışına karşılıksız uygulama­
sında görecektir: kitap yazan gazeteciler, sanat eseri yaratan grafikçiler,
hacker olarak serbest yazılım geliştirerek m aharederini sergileyen bilgi­
sayarcılar; hepsi de kendi onurunu kurtarmanın, “ruhunu korum anın”
yolunu aramaktadır. Y aşamlannın bir kısmını bütüncül çalışmaya ada­
maktan kurtulm ak için, “maddesiz emekçiler” , amacı kendini üretm ek
olan oyuncul, sportif, kültürel ve işbirliğine dayalı faaliyedere, yaptıkla­
rı işin önem ini aşan bir önem atfederler. Alain Lebaube durum u gayet
iyi özetlemiştir: “Diplomalı gençler, ne kadar parlak olsalar da, tüm
zamanlı bir yüküm lülük altına bütünüyle girmeyi reddetmektedirler.
M ekanik faaliyederini teslim ederken, yanılsama yaratabilen üstün
zekâlıların sahip olduğu çekinceyle, ruhlarını korurlar.” 15

KENDİ KENDİNİN GİRİŞİMCİSİ OLMAK

D em ek ki, kişinin oyundan çekilmesini, b ütün çalışmaya katılma­

yı reddetm esini sağlayan bir heterojenlik, en azından birey ile işlet­
me, işgücü ile sermaye arasında var olduğu sürece benlik üretim inin
bütünüyle sermaye tarafından içerilmesi aşılmaz sınırlarla karşılaşır.
Bu engeli aşma im kânının görülmesi için, içerilme önündeki engelin
ne olduğunu bütünüyle belirtm ek yeterlidir: Ö zne ile işletme, işgücü
ile sermaye arasındaki farklılık ortadan kaldırılmalıdır. Kişi kendinin
işletmesi olmalıdır; kendisi bir işgücü olan kişinin, sürekli yeniden
üretilmeyi, m odem leştirilm eyi, genişletilmeyi, değerlendirilmeyi ge­
rektiren kendi sabit sermayesi olmalıdır. Dışarıdan ona hiçbir zorlama

15. Alain Lebaube, “Premier travail”, Le Monde/Initiatives, 22 Ocak 1992.

. 19 .
dayatılmamak, kendi üreticisi, kendi işvereni ve kendi satıcısı olmalı;
kendi girişiminin hayatta kalmasını ve rekabet edebilmesini sağlamak
için gereken zorlamaları kendi kendine dayatmaya kendi başına m ec­
b ur olmalıdır. Kısacası ücretlilik ortadan kaldırılmalıdır.
İşletmenin çalışanlarım “girişimci” olarak sunan N o rb ert Bensel’in
tebliğinin mesajı zaten buydu. Yalnızca h ed ef odaklı yönetim de değil,
aynı zamanda ve özellikle, statüleri ne olursa olsun, kendilerinin sabit
sermayesi olarak görülen işgücünün yönetim inde de girişimci olma­
lıdırlar. Charles H andy ile W illiam Bridges, 1990’lı yılların başında,
ücredilik ortadan kaldırılmalıdır diyen ilk kişilerdi. Bireysel hizm et
sağlamakla yüküm lü bireysel girişimler olmalıdır yalnızca. Herkes
kendini kendi sağlığından, kendi hareketliliğinden, değişken çalışma
saatlerine uyum undan, bilgilerini güncellem ekten sorumlu hissetme­
lidir. H erkes öm rü boyunca kendi insan sermayesini yönetebilm eli ve
formasyon stajlarıyla buna sürekli yatırım yapmalıdır. Kendi işgücünü
satma olasılığının, b u işgücünü sürekli olarak yeniden üretebileceği
karşılıksız, gönüllü, görünm ez emeğe bağlı olduğunu anlamalıdır.
B üyük firma, kalıcı ve tam zamanlı ücredilerinin ancak küçük bir
çekirdeğini koruyacaktır. “Personelinin” geri kalanı —yani en büyük
yüz A m erikan firması örneğinde, personelin % 90’ı—şirket dışındaki,
aracı, geçici, (gerçek ya da sahte anlamda) bağımsız fakat üst düzey
profesyonel çalışanların değişken kidesinden oluşacaktır. Firma, iş­
gücü maliyetinin (değerinin) artan bir bölüm ünü bu dışandakilere
yıkabilir. O nların sürekli formasyon masraflarının, sağlık ve yaşlılık
sigortalarının bir bölüm ünü ya da tüm ünü —onların zararına— ken­
di için kullanır. O nların hizm etim parça başı ya da mesai ücretinin
pazarlığım yaparak satın alır; onları birbirleriyle rekabete düşürür.
Çalışma süresini, işten çıkarmayı, işe almayı, tazm inat ödem eyi dert
etm eden, onlardan talep ettiği çalışma hacm ini büyük oranlarda de­
ğiştirebilme im kânını elinden geldiğince kullanmaya çalışır. Gelecek,
kendi kendinin girişimcilerinindir. O n lan n oranı B üyük Britanya’da,
İtalya’da ve İsveç’te hızla artmaktadır. Bir Alm an sendika kuruluşu,
kendi kendinin girişimcisi olanları meslek odaları ya da patron bir­
likleri benzeri örgüderde sendikalaştırmak gerektiği görüşündedir.16

16. Bkz. Hans Böckler Stiftung (der.), Wege in eine nachhaltige Zukunft , Düsseldorf, Hans
BöcklerVakfi, 2000.
 H A Y A T B U S IN E S S ' T IR

K endi kendinin girişimcisi olmakla birlikte, b ü tü n yaşamın ve ki­

şiliğin çalışmaya ve değere katılması nihayet gerçekleşebilmiştir. Ya­
şam, “ en değerli sermaye” olur. Çalışma dışı ile çalışma arasındaki
h u d u t ortadan kalkar. B unun nedeni çalışma faaliyederi ile çalışma
dışı faaliyetlerin aynı yetenekleri harekete geçirmesi değildir; bunun
nedeni yaşam zam anının bütünüyle ekonom ik hesabın nüfuzuna,
değerin nüfuzuna girmesidir. H er faaliyet bir business olabilmelidir;
D om inique M éda’m n yazdığı gibi, “kişinin kendisiyle ve başkalarıyla
ilişkisi özellikle mali tarzda tahayyül edilecektir” .17 Pierre Lévy bu
sapmayı coşkuyla selamlamıştır:

A rtık h e rk es tic a re t y a p ıy o r [...]. H e rk e s sürekli olarak h e r k o n u d a busi­

ness y apm akla m eşgul olacak: cinsellik, evlilik, ü re m e , sağlık, güzellik,
k im lik , bilgi, ilişkiler, fikirler [...]. N e zam an çalışıp n e zam an çalışm adı­
ğ ım ızı ç o k iyi b ilm iy o ru z. S ü re k li olarak h e r tü rlü business ’la m eşgul ola­
cağız [...]. Ü c re tlile r bile b ireysel girişim ci olacak, k e n d i kariy erlerin i
k ü ç ü k b ir işletm eyi y ö n e tir gibi y ö n e te c e k le r [...]; k e n d ile rin i y e n ilik le re
h a zır hale g e tirec e k le r. K işinin k e n d isi b ir işletm e o lu r [...]. N e aile bağı
k alır n e u lu s.18

H er şey metalaşır; kendini satma yaşamın b ü tü n alanlarına yayılır

ve her şey parayla ölçülür. Sermaye m antığı, sermayeleşmiş yaşamın
m antığı, esasen insanın yeteneklerini en yüksek gelişme derecesine
taşımaktan başka amacı olm adan karşılıksız eneıji harcayarak kendi­
ni üretebildiği varsayılan b ü tü n faaliyetleri ve alanlan kendine tabi
kılar. K endini ü retm enin bütünüyle tabi kılınmasını belirten yine
Pierre Lévy’dir: “E n m ahrem ‘kişisel gelişme’, duygusal istikrann en
iyi haline, daha rahat bir rasyonel açılıma, daha iyi yönlendirilm iş en­
telektüel bir keskinliğe ve dolayısıyla en iyi ekonom ik performansa
yöneltir.” 19

17. Dominique Méda, Q u ’est-ce que la richesse?, Paris, Aubier, 1999, s. 136. Bu eserin 129-
139. sayfalarında, esasen İngiltere kökenli, kendi kendinin girişimcisi olmanın genelleşmesi
teorilerinin çok iyi bir eleştirel özeti sunulmaktadır.
18. Pierre Lévy, World Philosophie, Paris, Odile Jacob, 2000, s. 84-86.
19. A.g.e., s. 83.
^ L „
 Çalışmanın geleceğine dair neoliberal bakış açısı en azından şöy-
ledir: Ü credi çalışmanın ortadan kaldırılması, kendi kendinin girişim­
cisi olm anın genelleşmesi, herkesin bütünüyle özdeşleşeceği serma­
yeye kişinin ve yaşamın bütünüyle tabi kılınması.
Bu bakış açısı, artık her çalışma üzerinde -ü c re tli çalışma üzerin­
de olduğu kadar bağımsız denen çalışma üzerinde d e - ağırlığı hisse­
dilen geçici çalışmayı, süreksizliği, rastlantıları göz ardı eder. Ç oğu
durum da, bağımsızların, aslında onları kâh aşın çalışmaya kâh işsizliğe
m ahkûm eden tek bir ya da çok az sayıdaki büyük grubun bağımlılığı
altında olduklan ve kendi kendinin girişimcilerinin hizm etlerini sat-
tıklan kişilerin de geçici işin tesadüflerine tabi olduğu ve ender olarak
—yalnızca lüks hizm etlerin ticaretinde- daimi ödem e gücüne sahip bir
m üşteri kitlesi oluşturduğu gerçeğini sessizce geçiştirir.
Ama ne önem i var! O luşum halindeki “ücretlilik sistemi son­
rası toplum ”un tem el postulatı işsizliğin de ücretlilikle birlikte yok
olduğudur. Eğer hâlâ işsiz varsa, bu yalnızca onlann “istihdam
edilebilirlikleri”ndeki eksikliktendir. Buna çözüm ü kendileri bul­
malıdır. Çalışmanın kesintileri, işsizlik evreleri, “serbest zam an”daki
artış bu çözüm e hizm et etmelidir. Başka ülkeleri de ele geçirmiş olan
Blair’ci versiyonu içindeki workfare, işsizlik tazm inatını ortadan kaldı­
rarak “iş arama tazm inatı”na dönüştürdü. A rtık bu iş aramanın işsizin
m ecburen ve daha ısrarla yapması gereken “ çalışma” olduğu; eldeki
m evcut yeteneklerle yetinm eyip daha fazla satılabilir yetenek edin­
meye çalışması gerektiği ileri sürülüyor. Yani kendini üretm e zorun­
luluğu da diğerleri gibi bir “job” [iş, meslek] oluyor.
Böylece, kişinin bütünüyle “ çalışmaya dahil edilmesi”ni, serma­
ye uygulayamıyorsa eğer, devlet üstlenir. D evletin kişiye dayattığı,
her yerde m evcut olacak şekilde dağınık ideolojik-politik zorlamalar,
kişilerde, direnişe değilse de geri çekilmeye yol açar ve bu tutum lar
“asosyal” olarak nitelendirilir. Çalışma ilişkilerinin süreksizliğine, ke­
sintilerine, geçiciliğine karşı koymayı, keza toplumsal ve/veya kül­
türel değeri verimlilikleriyle ölçülem eyen ve verimliliğe bağlı olm a­
yan bağımsız faaliyetler geliştirmeyi sağlayacak koşulsuz ve yeterli bir
“yaşam geliri” talebi bu ortam da ortaya çıkıp gelişmiştir.
 YAŞAM GELİRİ: İKİ ANLAYIŞ

Aslında, yaşam gelirine dair halihazırda iki anlayış m evcuttur ve

kim i zaman aynı yazar bunların her ikisini birden savunabilir: Geliri,
yaşamı ticari im gelem den kurtarm a im kânı olarak gören anlayış ile
—tersine—em ek üretkenliğine katkısı önem li hale gelmiş, çalışma dışı
zamanın zorunlu ücretlendirilm esi olarak gören anlayış. Bu ikinci an­
layışın korkunç bir tuzak içerdiğini görm ek gerekir. Kapitalist üretim
sürecinin, kişilerin gündelik yaşamlarında geliştirdiği b ü tü n kapasite,
yetenek ve kaynaklardan kâr elde ettiği fikrinden yola çıkan bu ikin­
ci anlayış, sabit insan sermayesi üretim i olan b ü tü n yaşamın üretken
hale geldiğini kabul eder. Böylelikle kişinin kendini üretim i, bir bü­
tün olarak, son tahlilde iktisadi çalışmaya başvurur, iktisadi çalışma
kendini üretm enin nesnel anlamı olarak kabul edilir. H erkesin bir
toplum içinde yaşıyor olması bile toplumsal üretim e katılmasına yeter
ve dolayısıyla herkes yaşam geliri denen bu ücretlendirm eyi hak eder.
Oysa, bu anlayış kişinin çalışmaya bütü n olarak dahil olmasını
basitçe ele almakla kalmaz, onu meşrulaştırır: E ğer yaşam geliri, gö­
rü nür em eğin üretkenliğinin kaynağı olan görünm ez emeği “ücret-
lendiriyor” ise, bu ücretlendirm e görünm ez em eğin görünür emeği
m üm kün olduğunca üretken kılmayı gerektirm esine izin verir. Böy-
lece, em ek-değer ve üretim cilik düzlem inde kalırız. Sermayeye, ki­
şinin yeteneklerini hem en geliştirmesini talep hakkı tanınmış olur;
çünkü işletmeler bundan yarar sağlayabilecektir, dolayısıyla —Boisso-
nat R a p o ru ’nun önerdiği “çoklu faaliyet sözleşmesi”nin şart koştuğu
gibi—20 bu geliştirme işletmelerin denetim i altında olmalıdır.
Yaşam geliri, hiçbir şey talep etm ediğinde ya da ücretlendirm e-
diğinde, “ em ek değerine karşı saldın” (Com bes ve Aspe) anlamına
gelir: Tersine, bu gelirin amacı, satın alınabilecek, satılabilecek, baş­
ka bir şeyle değiş tokuş edilebilecek bir şey üretm eyen, dolayısıyla
(iktisadi anlamda) değeri olan bir şey üretm eyen fakat yalnızca içkin
bir değeri olan ve paraya tedavül edilem eyen zenginlikler yaratan

20. Bkz. “Commissariat général du Plan”, Le Travail dans 20 ans, Paris, La Documentation
française, 1995. Medef’in başkan yardımcısı Denis Kessler, bir televizyon tartışmasında,“iş­
letmeler derhal istihdam edebilecekleri personel bulamadığında, felsefe, sosyoloji, psikoloji
öğrenimini iktisat finanse etmelidir” ifadesi karşısında şaşkınlığa düşmüştü.
faaliyetlerin yayılmasını m üm kün kılarak, iktisadi anlamdaki değer
yaratma alanım kısıtlamaktır.
K endini üretm eyi iktisadi değerlendirm enin zecri niteliğinden
kurtaran yaşam geliri, üretim e işlevsel olarak yararlı olan şeyin ötesin­
de, kişilerin tam anlamıyla ve koşulsuz gelişimini kolaylaştırmalıdır.
Bunlar, her türlü üretici işlevi aşan yeteneklerdir; hiçbir işe yarama­
yan ama yalnızca bir toplum un kendi içinde gerçekleşen değişimlere
ilişkin sorular sormasına im kân tanıyan ve bunlara bir anlam veren
kültürdür.
M addesiz iktisat çağının ana çatışma hedefi, “insanın bü tü n güçle­
rinin, önceden saptanmış hiçbir ölçü dikkate alınmadan, m evcut hal­
leriyle gelişimi”dir (Marx). Bilgiye, kültüre evrensel ve sınırsız erişim
hakkıdır. Sermayenin bilgiyi ve kültürü onlara sahip çıkıp araçsallaş-
tırmasma izin verm em ektir.
 İkinci B ölüm

“Maddesiz Sermaye
 ir m etafor olm ak kaydıyla “bilgi ekonom isi” deyimi ekonom ik
sistemdeki tem el altüst oluşlara işaret eder. Bilginin tem el üretici
güç haline geldiği; sonuç olarak, toplumsal faaliyetin ürünlerinin esa­
sen somutlaşmış em ek değil, somutlaşmış bilgi olduğu; m addi olsun
ya da olmasın, m etalann mübadele değerinin, son tahlilde, içerdikleri
genel toplumsal em ek miktarıyla değil fakat esasen genel olarak bil­
ginin, enform asyonun ve zekânın içerikleriyle belirlendiği anlamına
gelir. B ütün m etalann ortak tem el toplumsal tözü, tek bir ölçüyle
değerlendirilebilen soyut toplumsal çalışma değil, bu diğer içeriktir.
D eğerin ve kârın tem el kaynağı bu olur; dolayısıyla, çok sayıda yazara
göre, emeğin ve sermayenijı tem el biçim i budur.
 G enel toplumsal em ekten farklı olarak, bilgiyi basit soyut birim le­
re çevirm ek ve bunlarla ölçm ek imkânsızdır. Bilgi, eşdeğeri, sonucu
ya da ürünü olacağı soyut bir em ek m iktarına indirgenem ez. H ete­
rojen, yani ortak ölçüsü olmayan son derece çeşitli yetenekleri kapsar
ve belirtir; bunlar arasında yargı, sezgi, estetik duyu, formasyon ve
enformasyon düzeyi, öngörülem eyen durum ları kavrama ve bunlara
uyarlanma yer alır. Bu yetenekler, m atem atik hesaplamadan retori­
ğe ve m uhatabı ikna sanatına, teknik-bilim sel araştırmadan estetik
norm ların icadına uzanan heterojen faaliyetler dolayısıyla uygulanır.
“Bilişsel” denen em ek faaliyetlerinin heterojenliği, yarattıkları
maddesiz ürünler ve içerdikleri beceri ve bilgiler, hem sahip oldukları
işgücünün hem ürünlerinin değerini ölçülem ez kılar. Em eğin değeri­
ni çözecek şifre anahtarı bir çelişkiler yumağı oluşturur. Talep edilen
yüküm lülüklerin niteliksel b o yutunu nicelendirm e yönündeki nafile
çabalar ve saniye farkıyla hesaplanan verim lilik norm larının tarifi, bu
yüküm lülüklerin b ü tü n param etrelerim ölçülendirip standartlaştır­
m anın imkânsızlığını gösterir. Keza bu çabalar, talep edilen hizm etin
“iletişimsel” niteliğini de dikkate almaz.
Em eğin ölçüm ündeki kriz kaçınılmaz olarak değer ölçüm ü krizi­
ne yol açar. Bir üretim e toplumsal olarak gereken zaman belirsizleşti­
ğinde, bu belirsizlik üretilen şeyin m übadele değerine yansımamazlık
edemez. Em eğin giderek nitelikselleşen, giderek daha az ölçülebilir
olan özelliği, “artı-em ek” ve “artı-değer” kavram larının mantıksal­
lığını krize sokar. D eğer ölçüm krizi, değerin özünün tanım ım krize
sokar. Sonuç olarak, m eta m übadelesini düzenleyen eşdeğerlilik sis­
tem ini krize sokar.

E konom ik anlamda “ değer” daima bir m etanın diğer metalar

karşısındaki mübadele değerini belirtir. Esasen nispidir. “B unun de­
ğeri ne?” sorusuna değil, “Bu kaça?” sorusuna cevap verir. Belirli
bir malın belirli bir m iktarının değiştirebildiği çeşidi malların değişik
m iktarlarını belirtir değer. M etalann birbirleri karşısındaki eşdeğerli­
lik ilişkisini açıklar. H er m etanın, eşdeğerlilik ilişkilerine göre belirli
oranlarda tüm diğer metalarla değiştirilebilir olduğunu tanım lat. Bu
ilişki, ölçü oluşturan bir m etam n birimleriyle ifade edilir; bu ölçü-
m eta karşısında h er m eta sürekli değiş tokuş edilebilir, o m eta da
tüm üyle değiştirilebilir: Bu, paradır. Para da diğer m etalar gibi kendi
m übadele değeriyle, “satın alma g ücü”yle değer taşır. Aym şekilde,
işgücü de bir m etadır ve bun u n da değeri, (yeniden) üretim ini sağla­
m ak için m übadele edildiği m etalann değeridir.
D eğer kavramı, m übadele değerinin ekonom ik anlamıyla, yalnız­
ca metalara, yani ticari m übadele amacıyla üretilm iş mal ve hizm et­
lere uygulanır. İnsan emeği tarafından üretilm em iş olan, üretilebilir
hiç olmayan, hatta m übadele edilebilir olmayan ya da m übadeleye
yönelik de olmayan şey, ekonom ik anlamda “ değer” e sahip değildir.
Ö rneğin güneş, yağm ur gibi, üretilebilir ya da sahiplenilebilir olma­
yan doğal zenginliklerin de, esasen kültürel varlık gibi ne bölünebilir
ne herhangi bir şey karşılığında değiş tokuş edilebilir olan malların
da durum u budur. B ununla birlikte, sahiplenilemediği ve “değer bi­
çilem ediği” için doğal zenginliklere ve ortak mallara yapay engeller
aracılığıyla el konulabildiği ve bunların kullanım ının ancak giriş hak­
kı ödeyenlere ayrıldığı doğrudur. Erişim yollarının özelleştirilmesi,
doğal zenginlikleri ve ortak mallan, giriş hakkı satıcılarına rant sağ­
layacak kısmi-m etaya dönüştürm eyi sağlar. Erişim in denedenm esi,
göreceğim iz gibi, maddesiz zenginlikleri sermayeye dönüştürm enin
ayrıcalıklı bir biçimidir.
Bilgilerin ve bilinen şeylerin “değeri” sorunu, önceki saptamalar
ışığında ortaya konm alıdır. Bilinen şeyler kültürel varlığın ayrılmaz
parçasıdır; gündelik yaşamın ortak yetileridir. Kabul görm üş mesleki
yetenekler bu ortak yetenekler tem elinde inşa edilmiş olup, hizm et­
lerin ticari mübadelesi amacıyla üretilmiştir. Bilgiye gelince, bunlar
“insanlar arasındaki evrensel ilişki”nin, yani ticari olmayan etkileşim
ile iletişimin ürünüdür. Thom as Jefferson bunların “özel olarak sa-
hiplenilem eyeceğini” , ticari m übadele konusu olamayacaklarını söy­
lemişti; çünkü bunları aralarındaki denklik ilişkisini belirlemeyi sağ­
layan ölçülebilir ortak bir toplumsal töze indirgem ek imkânsızdır.
K endi “ d e ğ e r’lerine göre değiş tokuş edilecekleri b ir bilgi pazarı dü­
şünülemez. D eğer birim i olarak ifade edilem ediklerinden, sermaye
olarak değerlendirilm eleri de sorun teşkil eder.
Bilginin bu indirgenem ezliği, iktisadi anlamda güçlük, tutarsızlık,
aldatmaca ve çarpıtm a kaynağı olacaktır. Ç ü n k ü sermaye açısından,
bilgiyi sanki bir sermayeymiş gibi ele almamak ve işlem emek söz ko­
nusu olamaz. Aslında siyasal iktisat kategorilerine indirgenem eyen
bir üretici gücü serm ayenin sahiplenmemesi, değerlendirmemesi,
kategorize etm eye çalışmaması m üm kün olamaz. Dolayısıyla bilgiyi
“sermayeleştirmek” için, sermayenin işlediği ve sermaye olarak var
olduğu tem el koşullara onu denk düşürm ek için elinden geleni ya­
pacaktır: Yani, mal olduğundan daha fazla em ek tasarruf etmeli ve
gerçekleşmesi için gereken çalışmayı sermayenin denetim ine tabi kıl­
malıdır; bilgi, ürettiği m etalann içine onu da katarak değerlendiren
firmanın özel m ülkü olmalıdır.
Fakat bilgilerin ve bilinen şeylerin maddesiz sermaye olarak nasıl
işleyebildiğini incelem eden önce, bunları birbirinden ayıran şeyi iyi
tarif etm ek gerekir.

B İL İN E N L E R , D E Ğ E R V E S E R M A Y E

Bilinen şey öncelikle pratik bir yetenektir; ille de kesin şekli ve­
rilebilen, kodlandınlabilen bilgiler içerm eyen bir hünerdir. Bedenin
bildiği şeylerin çoğuna kesin bir şekil verm ek imkânsızdır. Bunlar
öğretilmez; pratikten, çıraklık yoluyla, yani nasıl yapıldığını öğren­
m ek gereken şeyi yapmaya çalışarak öğrenilirler. Bunların aktarımı,
öznenin kendini üretm e yeteneğine çağrı yapar. Bu durum spor için
olduğu kadar h er türlü el becerisi ve sanat için de geçerlidir. Kişi
bildiklerini öğrenm ek zorunda olduğunu unuttuğunda, bilinen şey
öğrenilmiş dem ektir.
Toplum sal iletişimi ve kişiler arasındaki ilişkileri yöneten, yazı­
lı olmayan kuralların durum u da aynıdır. T ıpkı bir dilin işleyişini
yöneten dilbilgisi kuralları gibi, bunlar da bilinm eden ve kesin bir
şekil verilm eden önce uygulanır. Burada önem taşıyan şey, bilm e­
nin yolunun, yani bilinen şeyde m evcut yasa, kural ve prosedürlerin
bilinmesine götüren hün er ve eylemleri gerçekleştirebilme bilgisinin
tersi yoldan çok daha kısa olduğudur. Ö rneğin dilbilgisi kurallarım
öğrenerek bir dili öğrenm ek isteyen kişi, bu dili konuşamazken, önce
bu dili konuşm ayı öğrenm eye kalkışan biri, bilm eden bildiği bu dilin
işleyişi hakkında kendine sorular sorarak, dilbilgisi kurallarını hiç ça­
balamadan öğrenebilir.
 Bir kültür, bu kültürün dokusunu oluşturan ortak bilinenler,
yeni bilgileri bilinene dönüştürm eyi, onları entegre etm eyi m üm ­
kün kıldığı ölçüde zengindir. B u eserin son bölüm ünde bu konuya
geri döneceğim . Tersine, bir toplum ortak bilinenleri kesin şekille­
re sokulmuş bilgilere ne ölçüde dönüştürür ve kodlandınrsa, onun
kültürü de o ölçüde yoksullaşır. 20. yüzyılın ikinci yansı boyunca,
sürekli artan miktarda ortak bilinen —İvan İllich bu bilinenleri “yerli”
diye adlandırdı—resm en onaylanmış, tektipleştirilmiş ve profesyonel­
leştirilmiş bilgilere dönüştürülerek, tarifelendirilmiş hizm etler halini
aldı. Profesyonelleşme atılımı, ortak bilinenlere dayanan uygulama ve
ilişkileri gözden düşürdü ve b unlann yerini ücretli yüküm lülükler,
ticari ilişkiler aldı.
B ununla birlikte, profesyonelleşme, profesyonellerin uygulama­
ya koyduklan bilinenlerin tü m ü n ü bilgiye, resmi olarak onaylanmış,
tektipleştirilmiş prosedürlere, hatta bilim e dönüştürm eyi başaramaz.
Az ya da çok önem li bir artığa kesin bir şekil verilemez. Profesyonel
hizm et, bütünüyle öğretilem eyeceği için, keza kesin olarak şekillen­
dirilebilir bir bilgiye de indirgenem eyeceğinden, uygulayan kişinin
damgasını taşır. Profesyonel hizm et aslında bilinen bir şeyin, bu bi­
lineni nesneleştirebilecek tek biçim altında, onu kanıtlayan edim ler
biçim inde değerlendirilmesidir. Bu edim lerin üretim i ister istemez
kendini üretm enin ve kendini verm enin bir kısmını içerir. Bu durum
ilişkiye dayalı hizm etlerde (eğitim, bakım, yardım) gayet belirgindir
ama aynı zamanda sanatsal mesleklerde; m oda, tasanm ve reklamcı­
lıkta da görülür.
Dolayısıyla bir hizm et, kendini verm enin ve kendini üretm enin
ne kadar büyük bir bölüm ünü içeriyorsa, o n u n değeri de o kadar az
ölçülebilir; yani kıyas kabul etm ez kişisel niteliği ona norm al değişim
değerine baskın çıkan içkin bir değer verir. Sonuçta, kişisel beceri ve
h ü ner profesyonel yeteneklerin n orm unu aşar ve bir sanat olur; yü­
küm lü kişi de virtüöz. O n u n adı bir marka, firma ismiyle özdeşleşir.
Ö lçülem ez ve kıyaslanamaz olan yüküm lülükleri tekelci bir rantın
kaynağı olur.
Maddesiz çalışmanın harekete geçirdiği ortak bilinenler ancak
canlı pratikler içinde ve bu pratikler dolayısıyla var olurlar. Bunlar,
çalışmaya dahil edilsin ya da değer kazansın diye edinilmiş ya da üre­
tilmiş değildir: U ygulayan toplumsal bireylerden ayrılmazlar; para­
sal eşdeğerle ölçülem ezler ve ne satın alınabilirler ne de satılabilirler.
T oplum halindeki yaşamın ortak deneyim inin sonucudurlar ve meşru
yoldan sabit sermayeyle özdeşleştirilemezler. Christian Marazzi, öncü
bir eserde, sabit serm ayenin geleneksel karakteristiklerini taşımayan,
sahiplenilemeyen, bölünem eyen, niceliklendirilem eyen ve dağınık
“yeni sabit sermaye”den söz eder: “Y eni sabit sermaye, toplumsal
ve yaşamsal ilişkilerin, işgücünün içinde tortullaşarak üretim süreci
boyunca faal hale gelen enform asyonların üretilm e ve edinilm e tarz­
ları toplam ından oluşur.” 1 Fakat bunların üretim sürecinin dışında da
faal hale geldiğini eklem ek gerekir. Bu “yeni sabit sermaye” birikmiş
em ek değildir ve “ değer” biçim ini alamaz. Toplum sal öze sahiptir;
herkes için ortaktır.

BİLGİ, DEĞER VE SERMAYE

Bilgi ile bilme arasındaki ilişki sorunu, toplumsal ve kültürel açı­

dan önem lidir. Bilgi bilinenlerle özdeşleştirilebilir mi? O rtak kültü­
rün içine dahil edilebilirler mi? Yoksa bu ortak kültürü genişletmek
ve beslem ek yerine onu zayıflatırlar mı? Cevap, hem bilgi üretim inin
yönelim ve içeriğine hem de ortak kültürün bu üretim e anlam verme
kapasitesine bağlıdır.
Sanayileşmenin tarihi, bilimsel ve teknik bilgilerin gelişimi ile ortak
kültür arasında büyüyen ayrılığın tarihi olarak okunabilir. Bu ayrılığın
sistematik niteliği net bir şekilde manüfaktürün ve “otom atik imalat”ın
tarihinden kaynaklanır. Marx, Kapital’m birinci cildinin 14. ve 15. bö­
lümlerinde, başkalarının yam sıra Ferguson, U re ve T hom pson’dan
yaptığı önemli alıntılarla bunu belirtmiştir. Ben, W . T hom pson’dan
aktarıyorum: “Bilgin ile üretici işçi tamamen ayrıdır. Bilim, üretici
güçleri işçinin elinde artırmak ve onu bu güçlerden yararlandırmak
yerine, neredeyse her yerde ona karşı yönelmiştir. Bilgi (knowledge)
em ekten ayrılabilen ve hatta emeğe karşıt olabilen bir aygıt halini alır.”2

1. Christian Marazzi, II posto dei caizini, Bellinzona, Casagrande, 1994; Fransızca tercüme
François Rosso ve Anne Querrien, La Place des chaussettes, Paris, L’Eclat, 1997, s. 107.
2.W.Thompson, A n Enquiry into the Principles o f the Distribution of Wealth, Londra, 1824, s.
274.
Ferguson’un şu ifadesi akılda kalacaktır: “D üşünm e sanatı, her şeyin
ayn olduğu bir dönem de, başlı başına bir meslek olabilir.”3

Sermayenin hizmetine girmiş, emekten bağımsız üretici güç [...] bilim,

[işçi] üzerinde yabancı bir güç gibi, makinenin gücü gibi etkide bulunur.
Sermaye kavramına içkin olan [...] maddileşmiş emeğin canlı emeğe sa­
hip olması, makineleşme üzerinde temellenen üretimin içinde bizzat
üretim sürecinin bir niteliği olarak ortaya konur. [...] işçinin eylemi [ser­
mayenin] ihtiyacı tarafından talep edilmediği sürece işçi gereksizleşir. [...]
Makinenin bir eklentisinden başka bir şey değildir.4

D em ek ki teknik-bilim sel bilgi, yalnızca m akinenin canlı em ek

üzerindeki tahakküm ve egem enliğini sağlayarak sermayenin yanında
bulunm akla kalmaz, aynı zamanda artı-em eğin zorla alınmasının aracı
olarak da sabit serm ayenin parçasıdır. Teknik-bilim sel bilgi sahipleri,
m ühendisler, açıkça ve ideolojik olarak sermaye sahiplerinin tarafin-
dadırlar. O nlar kom uta yetkisiyle donanm ış “kadrolar”dır: Patronları
temsil ederler; sabit serm ayenin idare edilm esinden ve değer kazan­
masından sorum ludurlar. Bu evrede bilgi, “üretim m em urlan”nın
“kafasında”dır ve em ek üzerinde zecri güç uygulayan iktidar olarak
som ut üretim araçlannın içinde var olur.5 H en ü z maddi dayanağın­
dan ayn duran ve aynlabilir olan, ayn olarak üretilebilen “ özdeksiz”
sermaye şeklinde var olmaz.
Bilgi üretim inin özerkleşmesi ve “sermayeleşmesi” yönünde atı­
lan ilk önem li adım, 1880’e gelinirken, Carl D uisberg’in Bayer fir­
masında kimya endüstrisinde araştırma çalışmasını sanayileştirmesi
olacaktır. Bilgi üretim i, burada, m anüfaktür endüstrilerindekiyle aynı
hiyerarşik işbölüm üne, görevlerin aynı bölüm lenm esine, entelektüel
çalışma ile el emeği çalışmasının aynı aynm ına tabidir. H e d e f aynı­
dır: M anüfaktürde sermayenin bağımsız zanaatkarlan iflas ettirm e­
sine ve ücretli çalışmayı genelleştirmesine im kân tammış olan aym
üçlü mülksüzleştirme, bilgi üretim i alanında da söz konusudur: İşçi­
ler em ek araçlanndan, gerek em eğin doğası ve koşullan gerek kendi

3. A. Ferguson, A n Essay on the History of Civil Society, Edimbourg, 1767; Fransızca tercüme
M. Bergier, Essai sur l’histoire de la société civile, Paris, 1783 (2 cilt), c. II, s. 135-136.
4. Karl Marx, Grundrisse, a.g.e., s. 585-587.
5. Bkz. André Gorz, “Technique, techniciens et lutte des classes”, Critique de la division du
travail, Paris, Le Seuil, 1972, s. 249-287.
ürünleri üzerindeki iktidardan yoksun kalırlar. Ü retim araçları serma­
yenin özel m ülkiyeti olur; em eğin doğası ve koşulları sermayenin ve
getirdiği ürünlerin belirleyiciliği altındadır.
Fakat bilgi endüstrisinde ürünler başlı başına m eta değildi. Bilgi
değişim değeri için değil, içinde cisimleşecekleri m etalann —ilaçlar-
değer kaynağı olarak üretilmişti. O nların kullanım değerleri belirgin­
di; buna karşılık, maliyet değerleri, araştırma-geliştirmenin tesadüfleri
ile bilgi-ürünleri ü rün birim i olarak ölçm enin imkânsızlığı nedeniyle
öngörülem ezdi. Enzo R ullan i’nin yazdığı gibi:

...ne Marksist gelenekteki değer teorisi ne günümüzde egemen olan li­

beral değer teorisi bilmenin değere dönüşüm sürecini açıklayabilir [...].
Gerçekten de, bilginin üretim maliyeti büyük ölçüde belirsizdir ve özel­
likle yeniden-üretim maliyetinden kökten farklıdır. İlk birim bir kez
üretildiğinde, diğer birimleri yeniden-üretm ek için gereken maliyet gi­
derek sıfırlanır. Bu maliyet hiçbir durumda başlangıçtaki üretim maliye­
tiyle ilişkili değildir.6

Bu saptamalar özellikle yazılımlarda depolanan bilgiler için -doğal

olarak—geçerlidir. Bunların oluşum unun ve sayısal dile çevrilmeleri­
nin maliyeti genel olarak yüksektir; fakat yazılımlar genellikle dikkate
almayı hiç gerektirm eyen bir maliyetle sınırsız sayıda yeniden-üreti-
lebilir. Aslında aynı şey D uisberg dönem indeki ilaç endüstrisi için de
geçerliydi: Bir ilacın hapları sınırsız m iktarda imal edilebilirdi ve aktif
ilkelerinin hazırlanma maliyeti ne olursa olsun birim başına marjinal
maliyetleri giderek asgari düzeye iniyordu. Böylece R ullan i’nin aşa­
ğıdaki saptaması, birim maliyeti çok düşük olan m addi yapısı, m ad­
desiz, bilişsel, sanatsal ya da sem bolik içeriğinin vektöründen ya da
ambalajından başka bir şey olmayan her m etaya uygulanır: Ö rneğin,
genetik olarak dönüşüm e uğramış tohumlara:

D em ek ki, bilginin değişim değeri serbest yayılmasını sınırlamaya, yani

bilgileri başkalarının kopyalama, taklit etme, “yeniden icat etm e” olasılı­
ğını hukuksal (sertifikalar, telif haklan, lisanslar, sözleşmeler) ya da tekel­
ci imkânlarla sınırlamaya dönük pratik kapasiteye tamamen bağlıdır.

6. Enzo Rullani,“La capitalisme cognitif: du déjà vu?” Multitudes 2, Mayıs 2000, s. 87-94.
Ardından Antonella Corsani’yle bir söyleşi gelmektedir.
 Başka terimlerle ifade edersek, bilginin değeri onun doğal nadirliğinden
değil, bilgiye erişmenin önündeki kurumsal ya da fiili yerleşik sınırlama­
lardan kaynaklanır yalnızca. Bununla birlikte, bu sınırlandırmalar, başka
potansiyel üreticilerin taklit etmesini, “yeniden-icat etmesini” ya da ika­
me etmeyi öğrenmelerini ancak geçici olarak frenleyebilir. Demek ki,
bilginin değerini oluşturan enderlik yapay niteliktedir. Dağılımım geçici
olarak sınırlandırma ve erişimini kurala bağlama “iktidan”nın -n e türde
olursa olsun- kapasitesinden kaynaklanır.7

“Bilişsel kapitalizmin salt kapitalizmden farklı tarzda işlemesi”nin

nedenini ve nasılını kısm en açıklamayı sağlayan budur. Öncelikle,
görülm em iş bir durum a karşılık verm ek zorundadır. T em el üretici
güç olan bilgi, büyük oranda, ücredendirilm eyen kolektif bir faali­
yetin, bir “kendini üretm e”nin ya da “öznellik üretim i”nin sonucu
olan bir üründür. O , büyük oranda “genel zekâ” , ortak kültür, canlı
ve yaşayan bilgidir. M übadele değeri yoktur; b u n u n anlamı, prensip
olarak her bir kişinin ve herkesin keyfine, zevkine göre, karşılıksız
olarak, özellikle de internette paylaşılabileceğidir. Fakat, başlangıçta
genel olmayan ve ortak olmayan knowledge payı, yani kesin biçim
verilmiş, üreticilerinden ayrılabilir ve belli bir amaçla üretilm ek için
varolan bilgi de potansiyel olarak karşılıksızdır; çünkü önemsiz bir
maliyetle sınırsız miktarlarda yeniden-üretilebilir ve değer biçimini
(para) almadan paylaşılabilir. Internet sayesinde, en azından prensipte,
genel olarak paylaşılırlığı giderek artmaktadır; b u n u n anlamı, temel
üretici gücün ve tem el değişim kaynağının ilk kez kişisel sahiplenme­
den kurtulm aya yatkın olmasıdır.
Fakat asıl yemlik, “devrim ci” yenilik, yine başka yerdedir: Bilgi,
vaktiyle ve şu an içinde cisimleştiği, ileride cisimleşeceği her üründen
ayrı olarak, kendi başına ve kendi içinde yazılım biçim inde üretici bir
eylem uygulayabilir. Bilgi, çok sayıda fail ile değişken arasındaki kar­
maşık etkileşimleri düzenleyebilir ve yönetebilir; m akineleri, tesisleri
ve esnek üretim sistemlerini tasarlayabilir ve yönlendirebilir; kısacası,
maddi ya da maddesiz canlı emeği depolanmış em eğin yerine koya­
rak sabit sermaye rolü oynayabilir. Yazılımların maıjinal maliyeti çok
az, neredeyse sıfir olduğundan, m aliyetinden çok daha fazla em ek

7. Enzo RuUani,“Le capitalisme cognitif...”, a.g.e., s. 90.

, 35 .
tasarrufu sağlayabilir ve bunu da devasa boyutlarda, kısa süre önce
hayal bile edilem eyecek boyutlarda yapabilir. B unun anlamı şudur:
Kuşkusuz, değer kaynağı olsa bile, yaratmaya hizm et ettiğinden çok
daha fazla “ değer”i yok eder. Başka bir deyişle, çok büyük miktarda
ücretli toplumsal em ek tasarrufu sağlar ve sonuç olarak, giderek ar­
tan miktarda ü rün ve hizm etin parasal değişim değerini azaltır, hatta
ortadan kaldırır.
Dolayısıyla bilgi, ekonom inin bolluk ekonom isine doğru evrim
perspektifini açar. B unun anlamı, giderek daha az dolaysız em ek talep
eden üretim in giderek daha az ödem e aracı dağıttığı bir ekonom iye
doğru evrimidir. Ü rünlerin (değişim) değeri, üretilmiş toplam ser­
vetin parasal değerini, keza kâr hacm ini er ya da geç azaltma eğilimi
gösterir. Bolluk ekonom isi, ücretsiz bir ekonom iye, karşılıklılık ve
ortaklaşma, keza yeni paralar üzerinde tem ellenen üretim , işbirliği,
değişim ve tüketim biçim lerine doğru kendiliğinden eğilim gösterir.
“Bilişsel kapitalizm ” , salt kapitalizmin krizidir.
Bu durum da, kapitalist ekonom i ikili bir sorunla karşılaşır: G ide­
rek daha az em ekle üretilmiş şeye olan talebin karşılanması; kolektif
bir mal olmasını önlem ek ve “maddesiz sermaye” olarak işletebilmek
için sermayenin sahiplenmesi gereken bir ü rün olan bilginin değer
kazanması.
Bu mal edinm e her zaman doğrudan olm ak zorunda değildir.
Bilgiyi denetleyebilm ek için, o n u n bol b ulunur bir kolektif mal ol­
masını önlem ek için, serm ayenin bilgiye erişim araçlarına —özellikle
internete erişim araçlarına—sahip olması yeter. Dolayısıyla bilgiye eri­
şim ile erişme imkânları tem el bir çatışmanın önem li kozu olur. Daha
sonra bu konuya geri döneceğim . Şimdilik, bilginin maddesiz serma­
yeye nasıl dönüştüğünü ve büyük ölçüde kurgusal olan bu sermaye­
nin değer kazanmasının tekel kon u m u oluşturarak nasıl sağlandığını
incelem ek zahm ete değer. Jerem y R ifk in ’in The A ge o f Acces [Erişim
Çağı]8 adlı eserinde ortaya koyduğu eğilimler bu açıdan önem lidir.

8. Jeremy Rifkin, The Age o f Acces. The New Culture o f Hypercapitalism where A ll of Life is a
Paid-For-Experience, New York, G.P. Putnam, 2000; Fransızca tercümesi Marc Saint-Upéry,
L ’Age de /’accès, Paris, La Découverte, 2000.
 B İL G İN İN M A D D E S İZ S E R M A Y E Y E D Ö N Ü Ş Ü M Ü

M ucizeden Seraba

R ifkin, bol miktarda belgeye dayanarak, “yeni ekonom i”nin

atılımım kanıtlar. B ununla kastettiği, doğrudan doğruya internette
satış yapmaya çalışan şirketlere yönelik yazılımlar geliştirip satan start­
up' lann atılım kazandırdığı new economy değildir. R ifk in ’in açıkladığı
yenilik, ürünlere “ değer” veren, yani onları azami kârla satılabilir kı­
lan yeni anlayıştır. Bu azami kâr, firm anın müşteriyi kendine bağla­
ma, son yenilikleri ona hiç vakit kaybetm eden ve büyük masraflara
girm eden satın aldırma, sunduğu şeyin karşılaştırılamaz “ değeri”ne
onu ikna etm e kapasitesine hiç olmadığı kadar bağlıdır.
R ifk in ’e göre yenilik şöyle özetlenebilir: Ü rünlerin maddesiz
boyutu onların m addi gerçekliklerine baskın çıkar; sembolik, estetik
ya da toplumsal değerleri de pratik değerlerine (ve elbette ki sildiği
değişim değerine). K ârlann önem li kısmı m etanın maddesiz boyutu
sayesinde gerçekleşir. O nların “maddileşmesi ekonom ik açıdan ikin­
cildir” . M addi üretim işletmesi, üretim i ve sermayesi esasen maddesiz
olan firmalara tabi seviyeye indirgenir.
Ö rneğin, hızla artan m iktarda firma kendi m addi sabit sermayesi­
nin (binalar, tesisler, m akineler, nakliye araçları) m ülk sahibi olm ak­
tansa bunu kiralamayı tercih ediyor. Slogan, “use it, don’t own it”tir
[“kullan, sahip olm a”]. A m erika Birleşik D evletleri’nde, m akinelerin,
tesislerin ve nakliye araçlarının üçte biri kiralıktır. İşletmelerin % 80’i
altyapılarını bu konuda uzmanlaşmış 2 bin ajanstan kiralamaktadır.
Sanayilerin üçte biri üretim faaliyetlerinin yansından çoğunu dışan-
da yaptırmaktadır. K endi dallannda iki lider olan IBM ile Com pac
kendi bilgisayarlannın yapımını, teslimatını, faturalandınlmasını aynı
firmaya —Ingram—sipariş etm ektedir. N ik e ’ın ne tesisi ne makineleri
vardır: O n u n faaliyeti tasarlama ve tasanmla sınırlıdır. İmalat, dağı­
tım , pazarlama ve reklam taşeron firmalara em anet edilir.
Ü retim in ve maddi sabit serm ayenin bu dışsallaşması, 1990’lı yıl­
lardaki “ hafiflemiş üretim ”in (lean production) ve reengineering'in [ye­
niden yapılandınim anın] basitçe uzantısı değildir. Bir çekirdek kadro
hariç bütün sabit personeli ve stoklan azaltarak sermaye dolaşım za-
mam m üm kün olduğunca radikal bir şekilde azaltılmıştır elbette; ama
ayrıca yüküm lü çalışanların yanı sıra, işletmelerle sermaye arasında
da yeni bir işbölümü dayatılmıştır. M addi sermaye, ana firmanın ta­
şeronluğunu yapan “partner”lere terk edilmiştir; ana firma da onlar
karşısında efendi rolünü üstlenir; Sözleşme sürelerinde sürekli reviz­
yona giderek, el emeği söm ürüsünü sürekli yaygınlaştırmaya zorlar
onları. Taşeronların teslim ettiği ürünleri çok düşük fiyata satın alır
ve onları kendi markası altında satarak çok yüksek kazançlar elde
eder (Nike örneğinde, yalnızca Am erika Birleşik D evletleri’ndeki sa­
tışlarından yılda 4 milyar dolar kazanm aktadır). E m ek ve sabit maddi
sermaye değer yitirm iştir ve genellikle borsa tarafından görm ezden
gelinir; maddesiz sermaye ise ölçülebilir tabanı olmayan bir rayiçte
değer kazanmaktadır.

Kimse bir Apple Com puter’ın ya da IBM’nin veyahut herhangi bir işlet­
menin tek bir hissesini bile şirketin sahip olduğu maddi mallan dikkate
alarak satm almaz. Önemli olan şey, işletmenin gayri menkulleri ya da
makineleri değil, pazarlama yapısının temas ve imkânlan, satış gücü, ida­
ri yapısının örgütsel kapasitesi ve personelinin yenilik gücüdür.9

Ö rneğin 1999 yılında A m erikan endüstrisinin maddi serma­

yesi borsada biriken sermayenin ancak üçte birini temsil ediyordu.
R ifk in ’in belirttiği, İsveç’teki bir araştırmaya göre, aynı yıl işletme­
lerin çoğunun maddesiz sermayesi ya da “zekâ sermayesi” , maddi
ve mali sermayelerinden beş ya da on altı kat daha yüksek bir borsa
değerine erişti. Firmalar genel olarak maddesiz sermayeyi sermayenin
geleneksel biçim lerinden ayırma eğilimindedirler.

Jerem y R ifkin yine de bu eğilimleri, falcıların dikkatini cezp et­

miş olan new economy çerçevesine yerleştirmeyi, 2000 yılında başlamış
dönüşüm e kadar göz ardı etti. Borsanın, “ elle tutulam az” olarak da
adlandırılan “maddesiz faaliyetler”e olan hayranlığı 1990’lı yılların
ikinci yansında, borsada eşi görülm em iş bir yükselişle en gösterişli
büyüm eye erişti. Bu yükseliş, işsiz mali sermaye kitleleri tarafından
beslenmişti; şişkinliği başlatıp hızlandıran onlann reengineering’iydi.

9. Christian Marazzi, La Place des chaussettes, a.g.e., s. 104.

ı_3Ş_,
“Enform asyon devrim i”nin belirleyici bir rol oynadığı bu reengine­
ering, esasen, örgütlenm e, idare ve yönetim aygıtı, sabit sermaye, is­
tihdam , dolaylı ve dolaysız ücret bedelleri ve ticarileşme maliyetleri
gibi üretici yapıların ve üretim faktörlerinin yükünü hafifletiyordu.
M aliyetlerin “hafiflemesi” G SM H içinde ücret payının hızla düşürül­
mesine, dağıtılan kâr ve tem ettülerin hızlı artışına yol açmıştı; yatırım
artışına değil.
G erçekten de, ailelerin satın alma gücü global olarak artmıyordu;
reel ekonom iye verim li yatırım fırsatları azahyordu. Kârlı istihdam
arayışındaki büyüyen mali sermaye kitleleri, daha iyisini bulamayın­
ca, bu istihdamı gelişen kredide buldular. Bankalar yeni doğmakta
olduğu söylenen ülkelere borç verm ekte birbirleriyle rekabet ettiler;
Latin A m erika’da bulunan, bu türden ülkeleri borçlanmaya teşvik et­
tiler, aileleri kredili alışverişe yönlendirdiler. 1990’lı yılların sonunda
bu ailelerin borcu yılda % 4 artmaktaydı. Bu oran, A m erikan ailele­
rinin yaklaşık on beş aylık toplam gelirine denk düşüyordu. Bu şe­
kilde sözleşmesi yapılan borçlar bankaların bilançosunda aktifler ara­
sında yer almaktadır. Fakat bunların ödenm e şansının pek olmadığım
herkes bilir. İflastan kurtulm ak için bankalar borçlulara borçlarının
faizini ödeyebilm eleri için borç verirler ve böylece borçlar “yeni­
den dolaşıma” girer. Fakat bir önem i yoktur! T ü k etim kredisinin
gelişimi, ücretlerin toplam m iktarındaki daralmanın ailelerin ödem e
gücüne bağlı talep daralmasına yol açmasını en azından bir süreliğine
önleyebilir.10
Borsa, bu koşullarda, 1995 yılından b u yana atılım gösterm ek­
tedir. D o w Jones’u n binden 4 bin değerine geçmesi için otuz yıl
gerekti. 1997 T em m u z’unda 8 bin, 1999 T em m u z’unda 11 bin de­
ğerine erişti. Aileleri gelecekteki çalışmalarının gelecekteki gelirleri­
ni tüketm eye teşvik ettikten sonra, kapitalizm, borsada gelecekteki
bir büyüm enin gelecekteki kârlarını da değerlendirir hale gelmiştir

10. Bununla birlikte, borçlanmaya devam edebilecek olan kesim elbette ki nüfusun az çok
rahat % 30’u olacaktır. “Amerikan mucizesi pek çok kaybeden ve pek az kazanan üretiyor”
diye yazdı Edward Luttwak.“ Aktif Amerikalı nüfusun % 55’i satıcı, garson, ev temizlikçisi,
ev hizmetlisi, bahçıvan, çocuk bakıcısı ve park bekçisi olarak çalışmaktadır; bunların yarısı
düşük ücretli geçici işçidir, dörtte birinden fazlası ise working poordur [çalışan yoksul] ve
gelirleri, iki ya da üç iş yaptıklarında bile yoksulluk sınırının altındadır.” Bkz. Turbo-Capita­
lism, New York, Harper Collins, 1999; Fransızca tercüme Michel Bessieres ve Patrice Jor-
land, Le Turbo-capitalisme, Paris, Odile Jacob, 1999.
. 39 ,
ve bunu yaparak da bir zenginleşme yanılsaması, eşi benzeri görül­
memiş bir ritim de “ değer yaratm a” yanılsaması yaratmaktadır. Hisse
senetlerinin itibari değerinin büyüm esi bankaların ve özel şahısların
bilançosunda yer almaktadır; özel şahısların daha fazla borç almasına,
bankaların ise satış tem inatı karşılığında daha fazla kredi vermesine
im kân tanır. Ailelerin üçte biri kendi bankasından daha fazla hisse
senedi satın almasını sağlayacak şeyi ödünç alır ve bunu da borsadaki
artı-değerin bir bölüm üyle öder.
D eneyim li m edyatik ekonom istler bereketi keşfettiklerini san­
maktadırlar. Y atırım fonu yöneticisi bir Amerikalı, D o w Jones’un
2097 yılında 750 bin değerine erişeceğini duyurm aktadır. R esm i
uzmanlar, bakanlar, büyük şirket grubu yöneticileri borsanın sürekli
artışının gelecekte emeklileri finanse etm eye im kân tanıyacağına te­
m inat veriyorlar; b u n u n koşulu ise ücretlilerin hisse senedine yatırım
yapmalarıdır. İşlerin tersine dönebileceğini, em ekli sayısı arttığında,
hisse senedi satıcılarının sayısı alıcıların sayısını aştığında borsanın dü­
şeceğini kimse öngörm em iştir.
Borsadaki şirketlerin rayici som ut aktiflerinin tahm ini değeri­
ni 100 faktör aştığında, durum şaşırtmaya başlar. Fakat bununla da
kalmaz. M addi sabit sermaye h er şey değildir. Maddesiz, ele gelmez
sermaye de vardır ki bunu değerlendirm ek imkânsızdır; dahası b ü ­
yüm enin ve gelecekteki kârların da anahtarı budur. O halde ele gelir
olanı ele gelm eyenden ayıralım ve bunları borsada ayrı ayn değerlen­
direlim. Ele gelmez sermayelerin rayicindeki artış hızlanmaya devam
edebilir. Bu rayiç asla aşın değerlenmiş olarak görülm eyecektir; çün­
kü ele gelmez olanın tahm in edilebilir bir değeri yoktur.
Y olu açan N asdaq’tır. H erkes bu yola girm ektedir. Sıfırdan başla­
m anın değeri nedir? M icrosoft’un değeri nedir? Dilediğiniz kadardır.
Başlangıçtaki yatırım ın pek önem i yoktur. B ir ya da iki P C , kiralan­
mış bir stüdyo olabilir; ve burada iki ahbap iki ya da üç haftasını verip,
kullanıcılarına zaman kazandıracak ve para tasarrufu sağlayacak bir
yazılım hazırlar. Ö nem li olan şey özgünlük, etkinlik, güvenilirliktir.
Bedeli ise ille de icat için gereken çalışma değildir; sizin yaptığınızı
başkaları kopya etm eyi başaramadan ya da bulm adan bunu satabilmek
için gereken neyse odur. Kısacası, bedel, esasen, icadı metaya dönüş­
türm ek ve patentli bir marka ürünü olarak pazara sokabilmektir.
 İcadın borsa değeri esasen gelecekteki tahm ini kârların yansısı
olacaktır. Entelektüel sermayenin maddesizliği, ölçülem ez değerdeki
m etalar için gelecekte sınırsız pazar vaadi sunmaya ve sonuçta borsada
sınırsız artı-değer vaadiyle işlemeye en yatkın olanıdır. Am a elbette
b unun koşulu, bu sermayenin korunan bir m ülk olması ve tekel ko­
num unda bulunmasıdır.
D em ek ki, maddesiz sermaye ile maddi sermayenin birbirinden
ayrılması, itibari sermayeler kitlesinin gerçek ekonom iden zaten ay­
rılıp gittiği ve türev pazarlarda, günde yüzlerce defa itibari paradan
satıp alarak para yapmaya giriştiği koşullarda gerçekleşir. K urgu ger­
çekliği aşar ve gerçekten daha gerçek görünür; ta ki günün birinde
balon öngörülem ez ama kaçınılmaz biçim de patlayana dek...
B alonun iç patlaması 2000 yılında başladı ve iki yıldan az zaman­
da, 1929’dan bu yana yaşanan en büyük kraâı a yol açtı. Maddesiz
sermaye borsasmın çöküşü, pazarda değiş tokuş edilemeyen, bölü-
nem eyen, ölçülem eyen, dolayısıyla paraya dönüştürülebilir değişim
değeri olmayan aktiflere parasal bir eşdeğer - b ir “değer”- bulm anın
içkin güçlüğünü yansıtır. Bu güçlük, kabaca, ele gelmez sermayeyi
bir sermaye, bilişsel denen kapitalizmi bir kapitalizm olarak işletebil-
m enin içkin güçlüğüdür.

B unu söylerken, “aslında hiçbir şey değişmedi” dem ek istemiyo­

rum . Tersine, bilişsel denen kapitalizm, kapitalizmin krizidir. Bu krize
hilelerle bir çıkış aranmaktadır. Öncelikle şunu hatırlamak gerekir ki,
1990’k yılların ikinci yansında borsanın um utsuz hali zaten bir kriz
sem ptom uydu. İstihdamsız mali sermayelerin büyüyen kütlesi Wall
Street’e sığınmaya çalışıyor, rayiçleri patlatıyor, eşi benzeri görülm e­
miş verimlilikler talep ediyor, share-holder value [hissedar değeri] adına
ücret maliyetlerinin azalmasını hızlandırıyordu. Borsanın yükselmesi
para yaratan bir makine haline geldi: Ü cretlilerin % 80’i yoksullaşırken,
ailelerin yaklaşık üçte biri taksitli tüketim çılgınlığına kapılmıştı. Hisse
senedi sermayelerinin artışı bankalarından sürekli borç almalarım, her
türlü em ekten bütünüyle bağını koparmış olan itibari sermayelerini
gerçek bir gelire dönüştürm elerini sağlıyordu. Sanki merkez bankası,
nüfusun en varlıklı üçte birine ayrılmış, sistemi düşük tüketim krizin­
den korumaya yönelik bir tüketim parasını dolaşıma sokmuş gibiydi.
 Dolayısıyla borsanın tersine dönm esi ödem e gücüne sahip talebin
son derece hissedilir bir şekilde küçülm esine, uzun ve derin bir reses-
yon ya da çöküntüye yol açm aktan kendini alıkoyamazdı. Tabii eğer
şu ders anlaşılmamışsa: Dağıttığı ödem e im kânı giderek azalan ama
daha fazla m eta üreten bir sistemin iç patlamasını önleyebilecek tek
şey, günüm üzde çok farklı dört işlev yerine getiren tüketim parasın­
dan apayrı, politik ölçütlere göre yaratılmış ve dağıtılmış, doğası gere­
ği enflasyonist-olmayan (kısa sürede zaman aşımına uğrayan, dolaşımı
sınırlı) özel bir tüketim parasıdır. Böyle bir paranın, kendi adıyla anıl­
ma cesaretini gösterm eden önce çeşitli kisveler altında, gelecekteki
yirm i yıl içinde sürece dahil olması çok m uhtem el gözükm ektedir."
T üketim parası, m etanın egem enliğini ve paranın sem bolik gücünü
kurtarmasına bağlı olarak, sürece dahil oluş tarzına ve politik durum a
göre kapitalizmin kendi ölüm ünden sonra da yaşamasını sağlayacak
araç olabilir de olmayabilir de.12
B u arada, talebin ödem e gücüne sahip olması problem i, firma­
ların ücretli em eğin global hacm indeki azalmanın, üretim in global
değerinin ve kâr hacim lerinin azalmasına yol açmasını engellemekte
kullandıkları pratikler sayesinde giderek şiddetlenecektir. G erçekten
de, maddesiz olan, “bilişsel” olan, ölçülem eyen ve değeri saptanamaz
olan şey, bir sermaye olarak işleyebilir ve değerin tem el kaynağı ola­
bilir mi? Bu, daha yakından incelenm eyi hak eden bir sorudur.

Sem bolik Tekeller ve Tekel Gelirleri

Jerem y R ifk in ’in The Age o f Accès adlı eserinde bir cevap taslağı
bulunabilir. R ifkin burada, giderek artan m iktarda maddi ürün ve
hizm etin lisanslı “bilgi” vektörlerine dönüştüğünü gösterir. Bunların
metaya kattığı “değer”in o zamana dek “iktisadi değer” (mübadele)

11. Transversales dergisinin başlattığı (no 003, Sonbahar 2002) çoğul ekonomi projesinde
-1930’lu yılların başında Jacques Duboin’ın ortaya attığı fikir—tüketim parası dört çeşit
paradan biridir. Karşılıklı yerel mübadeleleri ya da kooperatif faaliyetlerini paraya dönüştür­
me eğiliminde değildir; ancak makro-toplumsal bir işbölümü temelinde üretilebilecek şeye
ya da emek, dolayısıyla parasal değer olmadan üretilebilecek şeye herkesin erişmesini sağla­
ma eğilimindedir.
12. Bkz. André Gorz,“Le capitalisme mort vivant”, Les Chemins du Paradis’nin içinde, Paris,
Galilée, 1983.
 olarak adlandırılan şeyle alakası yoktur; yani kısm en sanatsal, taklit
edilemez ve eşdeğeri olmayan şeyi simgeleyen bir değerdir bu.
M etalann görüntülerinin ve patent adlarının üretim i, satışı ve yer­
leştirilmesi, güçlü ve refah içinde bir endüstri halini alır. Ö zgül bir
marka görünüm üne bağlanabilecek hünerin üretim i ve belli bir yere
yerleşmesi, bu hünerin gerçekleşmesinden özerkleşir. Bu hünerin
üretim i ve yerleşmesi, tekelindeki im ge, görüntü için övülür. Bu,
franchising ’tir [isim hakkının kullanılması].
H izm et sektöründe (diğerlerinin yanı sıra fast-food) olduğu ka­
dar tekstil endüstrisinde, ilaç sektöründe, m ekanikte de yaygın bir
uygulam adır bu. Franchising, bir bilginin ya da hünerin özelleştiril­
m esinden başka b ir şey değildir; bir marka ismi altında patentlenmiş
olup, kullanımı bunları gerçekleştiren işletmelere kiralanmıştır. Ana
firm a bu bilginin tek sahibi olarak kalır. K endi bilgilerini lisans yetki­
sine sahip olanlar aracılığıyla (maddesiz) bir sermaye olarak kullanır.
Bu sermaye, lisans yetkisine sahip işletmelerin üretkenliğine katkıda
bulunduğu ölçüde sabit sermaye olarak işler, buradaki çalışmayı ör­
gütler, onu uzak mesafeden kendi em rine tabi kılar. Ana firm anın
kâr toplamı, patent yetkisine sahip firmalardan aldığı “ödentiler”den
gelecektir. Bu ödentiler aslında tekel gelirleridir. Ana firm anın elin­
de tuttuğu “bilişsel sermaye”nin m aliyetinin katbekat fazlasını temsil
edebilir.
Enzo R ullan i’den alıntı yaparak, bir bilginin değerinin “ ondan
yararlanma hakkını tekelleştirme kapasitesine bütünüyle bağlı oldu­
ğ u” söylenebilir. Aynı şekilde, maddesiz içeriği güçlü metalar söz
konusu olduğunda, “ değerin kaynağı bilgidedir” dem ek yerine, kay­
nağının bilgi tekelinde, bu bilginin niteliklerinin somutlaştığı metala­
ra bilginin verdiği nitelik ayrıcalığında ve firmanın bu tekeli korum a
kapasitesinde bulunduğunu söylem ek daha doğru olur. Bu kapasite
firmanın yenilik yapma, yeniliklerini pazara yerleştirme, rakiplerinin
önüne geçme ve onları şaşırtma hızına bağlı olacaktır. “Entelektüel
m ülkiyet”, keza “işletme sırrı” , buyruk halini alır. Bunlar olmadan,
“bilişsel sermaye” olamaz.
B ir bilginin, bir hünerin, bir kavram ın tekelleştirilmesi yine de
güç bir görev olarak kalır. Ç oğu zaman, bu tekelin tem elini oluşturan
bilgi üretim inin talep ettiğinden çok daha yüksek bir mali yatırım ge­
rektirir. İlaç endüstrisinde, hatta yazılımda bile bu geçerlidir. Ö rn e­
ğin M icrosoft, cirosunun yaklaşık üçte birini reklama ve pazarlamaya
ayırmaktadır; yeni ürünlerin tasarlanması, geliştirilmesi ve üretim i
diğer üçte biri kapsarken, kârlar da aşağı yukarı buna denktir. N ike,
C oca Cola ya da M cD onald’s gibi firmaların maddesiz sermayesi esa­
sen marka adlarında simgelenen, pazar üzerindeki tekel güçlerinden
ve bu gücün onlara sağladığı gelirin önem inden ibarettir. M arkanın
prestiji ve ünü, adını taşıyan ürünlere paraya çevrilebilir sembolik bir
değer kattığı ölçüde marka zaten başlı başına bir sermayedir. G erçek­
ten de markanın ü nü yalnızca ürünlerinin içkin niteliklerine bağlı
değildir. Bu marka, pazarlamaya yapılan önem li yatırımlar ve art arda
gelen reklam kampanyaları pahasına inşa edilebilmiştir. Ü rünleri, te­
kelini firmanın talep ettiği ayırt edici bir kim lik’le ve bu kimliğe da­
yanak oluşturan niteliklerle donatan bir marka imgesini inşa edenler
bunlardır.
Em ek üretkenliğindeki artış firmaların sürekli azalmakta olan bir
el emeği söm ürüsünden elde edebilecekleri kâr hacm ini azalttıkça,
tekel geliri arayışı iyice takınaklı bir hal alır. M addi metalardan elde
edilen kâr hacm inin düşüşü hiç kuşkusuz ki R ifk in ’in ortaya koydu­
ğu bu diğer eğilimi açıklamaktadır: Endüstrinin, ürünlerini m üşteri­
lerine satmayıp kiralama (leasinğ), dolayısıyla alıcıları kullanıcıya dö­
nüştürm e eğilimi. Böylelikle firm a esasen imalatçı olm aktan çıkarak,
tem elde, kiralanan ürünlerin kullanım değerini ve bakım ım garanti
eden hizm et sağlayıcı olmaya yönelir. Firma müşterileriyle sürekli
ilişki içinde kalır. M üşterileri kiraladıkları m allan yeni modelleriyle
değiştirmeye ve kiralarken ilave hizm etler satın almaya teşvik eder.
Kullanıcılara doğrudan ve kalıcı erişim, pazarlama süresini azaltır ve
reklam masraflarının önem li bir kısmından tasarruf sağlar.
Fakat leasing’in gelişimi yalnızca, sermaye dolaşımını hızlandır­
makla ve müşterileri firm anın esiri yapmakla kalmaz; aynı zamanda,
üretim de istihdam edilen insan sayısındaki hızlı düşüşü, dolayısıyla
değerin ve değer kârlılığının düşüşünü ödünlem eye de yönelir. Ar-
tı-değerin önem li kısmı, giderek artan sayıda hizm et personeli tara­
fından adım adım üretilecektir. M addi üretim in dışsallaştırılmasına,
firmaların daha önce bağımsız kişilere bırakmış olduğu hizm et yü­
küm lülüklerinin içselleştirilmesi eşlik eder. Bu içselleştirme aracılı­
ğıyla bir taşla iki kuş vururlar: A rtı-değer üretebilecek çalışan sayısı
artarken, yüküm lü olunan hizm etler rasyonelleştirilir; böylece bura­
da üretilen artı-değer oram m addi üretim de gerçekleştirilenden çok
daha yüksek olur. M addi ürünler sonuçta satılan hizm etlerin “vektö­
rü ” durum una gelir.
B u hizm etler firmaya öyle yüksek kâr sağlar ki, görünür per­
sonelleri standartlaşmaları gerçeğini maskeleyecektir. Bu noktada,
D aim ler-C hrysler’in insan kaynaklan yöneticisinin sözlerini hatır­
lamak gerekir:13 Personelin çalışması işyerinde geçirilen vakte göre
değil, “ çalışanlar”m “tutum u, toplumsal ve duygusal yetenekleri,
m üşterinin arzusunu dert etm eleri”ne göre değerlendirilecektir. Alıcı
için hizm etin niteliği fiyatından daha önemlidir; yeter ki bu nitelik
“ emsalsiz” olsun. İlişki bileşenleri güçlü olan hizm et alıcılar bu hiz­
m etleri kullanım değerleri için edinirler, değişim değerleri (fiyatları)
için değil. Toplum sal olarak gerekli em ek zamanı kavramı artık kişi­
ye özgü hizm etler açısından anlam taşımaktan çıkmıştır. Satıcı kendi
hedefinin satmak olduğunu unutturm alı ve m üşteriye tekil bir kişi
muamelesi yaparken, ticari ilişkiye de ekonom ik m antığın uygulan­
madığı özel ilişki görünüm ü verm elidir. Kişiler arası hizm etin değeri,
b u hizm et toplumsal çalışma özelliğini yitirdiği oranda ölçülebilir ol­
m aktan çıkmaktadır.
H izm et sunma yüküm lüsü ile müşteriler arasındaki ilişkinin bu
belirgin kişiselleşmesi, aslında, firmanın kendisinin müşterisiyle kur­
maya çalıştığı ilişkinin kişiselleşmesinin som ut halidir. G erçekten de
hizm et yüküm lüleri firmanın kişisel temsilcileri olarak hareket ederler.
O nlar kişiliklerini firmadan ödünç almamaktadır. T am tersine, onlar
aracılığıyla firmanın kişiliği kendim ifade etm ektedir. “Firm a”nın stili,
tutum u, dili onlardadır. Firma onlara kimliklerini verir, tıpkı kendi
markasının müşterilerine taklit edilemez bir kimlik verm eye çalışması
gibi. M arka im gelerinin üretim i maddesiz endüstrinin en gelişkin ve
en kârlı branşıdır ve tekel gelirlerinin en önem li kaynağıdır.
M arka imgesi üretim i ve b u n u destekleyen pazarlama, reklam,
m oda ve tasanm endüstrisi ikili bir işlev yerine getirir: B ir yandan
tam am en ekonom ik ve ticari, diğer yandan politik ve kültürel. E ko­
nom ik açıdan marka, ürünü, kullanım ve değişim değerine baskın çı­

13. Bkz. Supra, s. 14.

kan ölçülem ez sem bolik bir değerle donatmalıdır. Markalı malı aynı
kullanıma yönelik diğer mallarla değiş tokuş edilemez kılmalı, onu
sanatsal ya da estetik, toplumsal ve ifadeci bir değerle donatmalıdır.
M arka, nesnenin sıradan bir m eta değil, ender bulunur, kıyaslanamaz
bir ürün olduğuna tanıklık eden ünlü bir sanatçımn imzası gibi işlev
görmelidir. M arka, ürünü, tekeli firmada bulunan ve ürünü en azın­
dan geçici olarak rekabetten kurtaran sem bolik bir değerle donatır.
Bu sembolik değer, ancak firm a bunu reklam kampanyalarıyla ve
sunduğu şeyin özelliğini ve ender bulunurluğunu canlandıran yeni­
likler aracılığıyla sürekli olarak yeniden-üretirse varlığını sürdürebilir.
Sem bolik nitelikleri, zevklerin ve m odanın gelişimine sürekli uydur­
mak gerekm ektedir ve tersi yönde de bu gelişimi, ürünlerin değerini,
tüketicilerin ve pazarın m otivasyonunu yenileyecek, genişletecek ve
artıracak şekilde beslem ek gerekir. Bu durum yoğurt, çamaşır suyu,
donm uş gıda m addeleri için olduğu kadar kalıcı denen mallar ve keli­
m enin tam anlamıyla m oda m alzem eleri için de geçerlidir. Bu ürü n ­
lerin reklam ve pazarlama harcamaları firm anın cirosunun % 40’ından
fazlasına erişebilir.
Ü rü n ü n sembolik değeri tem el kâr kaynağı olduğunda, değer ya­
ratma, üretkenlikteki gelişmelerin fiyat düzeyi üzerinde önem li bir
etkisinin olmadan kalabileceği bir alana kayar. Firm anın maddesiz sa­
bit sermayesi artık sem bolik sermayeyi oluşturan ününü, prestijini ve
malların kısm en sanatsal boyutunu üreten personelin yetenek, hüner
ve yaratıcılığım kapsar.

Tüketicinin Üretimi

Fakat daha yakından bakıldığında maddesiz sabit sermaye daha

farklı bir düzlem de de uygulamaya konur: Tüketicileri üretim in bir
aracı olarak işlev görür. Başka bir deyişle, arzu, istek, benlik imgesi
ve yaşam tarzı üretm e işlevi görür. Kişiler bunları benim seyip iç-
selleştirdiklerinde, “arzuladıkları şeye ihtiyaç duym ayan ve ihtiyaç
duydukları şeyi arzulamayan” yeni alıcı türüne dönüşürler. Freud’un
yeğenlerinden biri olan E dw ard Bam ays’in 1920’li yılların başında
tahayyül ettiği, daha doğrusu icat ettiği tüketici tanım ıdır bu.
 Bamays’in Am erika Birleşik D evletleri’ne yerleştiği dönem de,
sanayiciler endüstrinin Birinci D ünya Savaşı sırasında sahip olduğu
devasa üretim kapasitesi için sivil pazarlar bulm a yollan üzerine kafa
yoruyorlardı. Sanayinin üretebildiği her şey için alıcı nasıl bulunur?
Bamays cevabı biliyordu. Y eni bir disiplin olan “halkla ilişkiler”i
(public relations) o ifade etmişti. İnsanlann ihtiyaçlan doğası gereği
sınırlı olsa da, arzulannın özü gereği sınırsız olduğunu makaleler­
de, daha sonra da kitaplarda açıklamaya çalıştı. Bu arzuları artırmak
için, bireylerin alım lannın pratik ihtiyaçlara ve rasyonel düşüncelere
dayandığı yönündeki yanlış fikirden kurtulm ak yetiyordu, insanla­
n n bilinçdışı güçlerine, irrasyonel motivasyonlara, itiraf edilemeyen
fantasma ve arzulara hitap etm ek gerekiyordu. R eklam , o zamana
dek yaptığı gibi alıcılann pratik duyusuna hitap etm ek yerine, en işe
yaramaz ürünü bile sembolik bir anlam ın vektörüne dönüştüren bir
mesaj içermeliydi, “ irrasyonel duygular”a hitap etm ek gerekiyordu;
bir tüketim kültürü yaratılmalı, kendi innermost şelfin i (“en m ahrem
b e n ”ini) ya da 1920’li yıllardaki bir reklamda belirtildiği gibi, “sahip
olduğunuz biricik ve en değerli ama gizli şeyi” ifade etm enin yolunu
tüketim de arayan ve bulan tüketici tipi yaratılmalıydı.
T ü tü n endüstrisi, kadınlan sigara içm eye yöneltecek bir yol görüp
görm ediğini Bam ays’e sorduğunda, Bamays hiç tereddütsüz bahse
girer. Sigara —diye açıklar- fallik bir sem boldür ve kadınlar sigara­
da erkek egem enliğinden simgesel olarak kurtulm anın bir yolunu
görürlerse sigara içmeye başlarlar. Ulusal bayramda N ew Y ork’taki
büyük yürüyüş sırasında sansasyonel bir olay cereyan edeceği konu­
sunda basın önceden uyarılır. G erçekten de, kararlaştınldığı üzere,
yirm i kadar zarif genç kadın el çantasından sigara ve çakmağım çı-
kanp simgesel freedom torches’u (“özgürlük meşalesi”ni) yakar. Sigara
kadın özgürleşmesinin sem bolü olur. Bamays —ve tütün endüstrisi—
kazanmıştır.
“ Siz insanlan yorulm ak bilm ez m uduluk m akinelerine dönüştür­
dünüz” (“ constantly moving happiness machines”) dem iştir Başkan H o o ­
ver 1928 yılında Bam ays’e. D iğer yandan Barnays, kurulu düzen için
potansiyel tehlike teşkil eden yurttaşlan uysal tüketicilere dönüştür­
düğünün de gayet bilincindedir: Y öneticiler halkın ilgisini kişisel tü-
ketim arzusuyla ve bu arzuya doğru yönlendirm eyi bildikleri sürece
diledikleri gibi hareket edebilirler diye düşünm ekteydi.14
Tanım ı gereği birey olan tüketici, dem ek ki, daha baştan itiba­
ren, yurttaşın tersi olarak tahayyül edilmiştir. B ir anlamda, kolektif
ihtiyaçların kolektif ifadesinin, toplumsal değişim arzusunun, ortak
iyilik kaygısının panzehiri olarak düşünülm üştür. R eklam endüstrisi,
herkesin hayal gücüne ve arzularına değil, özel olarak her bir kişinin
hayal gücüne ve arzusuna hitap ederek hem ekonom ik hem politik
bir işlevi sürekli yerine getirecektir. Potansiyel alıcılara ortak koşul­
larında bir iyileşme vaat etm em ektedir. Tersine, kendine yeni, ender
bulunur, daha iyi, ayırt edici bir mal sunabilen “ayrıcalıklı bahtlı”
halini alan her bir kişiye ise ortak durum dan kaçış vaat etm ektedir.
K olektif sorunlara bireysel çözüm arayışını öne çıkarmaktadır. Pazar,
her bir kim senin egem enliğine ve bireysel çıkarına tecavüz etm eden
bu sorunları çözme iddiasındadır. R eklam , her bir kişinin toplumsal
birey olarak toplumsal varlığını reddetm esi çağrısı yapar. R eklam ,
toplumsallık-karşıtı bir toplumsallaşmadır.15
im gelem , arzu, duyarlılık, kısacası öznellik üreticisi olan reklam,
açıkça sanatsal yaratıdan kaynaklanır. Fakat kölece bir yaratıdır bu;
m etanın hizm etindedir. R eklam sanatının hedefi —tıpkı totaliter re­
jim lerin propaganda hedefi gibi—yapışıp kalmaya çalıştığı bayağı ve
basmakalıp işlerin, beylik ifadelerin duyarlılığını ortaya çıkarmak de­
ğildir; hedef, öncelikle, geçici ve uçucu olması gereken, yerini bir
süre sonra yeni norm ların alacağı estetik, simgesel ve toplumsal norm ­
ların yayılmasıyla sanat eserine dönüştürülm üş m etalan satmaktır.
Sanatsal yaratı, algılama tarzım ve hayal gücü kapasitesini yenile­
m ek için rahatsız etm ek zorundadır. R eklam sanatı ve m oda kendi
norm larını sevdirmeli ve dayatmalıdır. Bu norm ların ayrıcalıklı ara­
cı olan marka imgesi, kamusal alan, gündelik kültür ve toplumsal
im gelem üzerinde maddesiz sabit serm ayenin iktidarı ele geçirme
işlevini yerine getirir. M etanın kendi tüketicilerini üretebilm esinin
aracı olan firm anın simgesel sermayesi bizzat bu tüketiciler sayesinde

14. BBC 2,24 Mart-14 Nisan 2002 tarihleri arasında ender nitelikte bir belgesel yayımladı.
Her biri bir saatlik dört bölümden oluşan belgesel, 1920-2001 yılları arasında pazarlama ve
pazar araştırmaları teknikleri sayesinde “tüketici”nin, ardından da yurttaşın manipüle ediliş
tarihini ele alıyor: The Century of the Self, yazan ve yöneten Adam Curtis.
15. Bkz. André Gorz, Métamorphoses du travail. Quête du sens, Paris, Galilée, 1988, s. 63-66
[İktisadi Aklın Eleştirisi, Çev. Işık Ergüden, Ayrıntı Yayınları, 2007].
. 48 .
değer kazanacaktır. “N esneye özne sağlayan” benlik üretm enin gö-
rünm ez em eği’ni gerçekleştirecek olanlar; yani her bir kişide arzulan,
istekleri, m etanın en uygun ifadesi olma iddiasında bulunduğu benlik
imgelerini üretenler bu tüketicilerdir. T ek kelimeyle, marka reklamı,
markalı m etalan kendi değerini artırm anın amblemleri olarak değer­
lendiren bir benlik üretim ine tüketicide yol açar. Sembolik sermaye,
kendini üretm enin bu görünm ez em eğinden aldığı iktidarla, gün­
delik yaşamın bütü n uzam lanm n ve b ütün m om enderinin reklam ın
işgali altına girm esinin birey üzerinde uyguladığı kılık değiştirmiş şid­
detle gerçekten bir sabit sermaye gibi işler.
Sonuçta, em ek alanında saptadığımız benlik köleleşmesinin ay­
nısını tüketim alanında da görürüz. T üketicinin, reklam ın sunduğu
imgeye göre kendini üretm esi ve kendi ödünç kimliğini zevklere ve
m odaya göre değiştirmesi yönündeki teşvik, o nu istihdam edilebilir
ve satılabilir kılacak m odele uygun olarak kendi emeği içinde ken­
dini üretm eye hazırlar. H er iki durum da da, kendini üretm e faaliyeti
toplumsal dünyaya giriş sağlayan anahtardır.
Bu iktidann politik kapsamı tam anlamıyla, N aom i Klein tara­
fından N o Logo adlı eserde m ükem m el biçim de tarif edilmiştir.16 Ki­
tapta özellikle, anne babasının ona sevdirm ek istediği doğadan çok
daha parlak ve duyumsallık yüklü simgeler, figürler ve imgelerle dolu
çocukluğunun manzarası hikâye edilmektedir: Yiyorm uş gibi yap­
tığı organik besinlerden bambaşka iştah açıcılıkta, rengarenk plastik
m alzem eden kaplar içindeki yiyecekler.17 B üyük firm alann her yerde
hazır ve nazır reklamı kamusal alana tam am en el koym uştur; fantastik
anlatılan ve yaratıklanyla hayal gücünü besler, zevki şekillendirir ve
estetik norm lar sağlar. Sınıflan —öğretm enlerin suçortaklığıyla—istila
eder, öğrencilere münazara konusu sağlar. M edyayı sömürgeleştirir;
basının bir bölüm ü ve radyo-televizyon üzerinde kendi sansürünü
uygular. M arkalann prom osyonu için önce sanat eserlerini kullanır,
sonra da yöntem i tersine çevirip, ticari marka adlanm sanat eserleri­
nin üzerine damga olarak yapıştınr. M arka adı, m ükem m ellik kisve­
sine bürünm ek için ünlü eserlerden yararlandıktan sonra, kendini de
m ükem m elliğin simgesi ve ölçütüym üş gibi ortaya koyar. M arkam n
16. Naomi Klein, No Logo, Londra, Flamingo, 2000; Fransızca tercüme Micheî Saint-Ger-
main, No Logo, Arles,Actes Sud, 2001;Türkçe tercüme Nalan Uysal, BilgiYayınevi, 2002.
17. A.g.e., Bölüm 7.
kendi logosunu üzerine bastığı her şey m ükem m eldir; bu logo, her
ne olursa olsun satışını teşvik etm eye yarayacaktır. Ü rü n ü n değerini
yaratan markadır, tersi değil.18

R eklam ın doğrudan işlevi, R o b e rt K urz’un ifadesiyle,

...yalnızca belirli malların satın alınmasını teşvik etmek değildir; aynı za­
manda “genel olarak reklam”ın biçimini, anlamını, özgül estetiğini içsel­
leştirmiş olan bir bilinç yaratmak ve dünyayı onun gözlerinden
görmektir... Yalnızca arzuların ve doyumsuzluklann değil, aynı zamanda
duyguların da şekillenmesi, bilinçaltına el koyma, kapitalizmin totaliter
karakterini net biçimde ortaya koyar; bu el koyma başarılı olduğu sürece
bu totalitarizmi görünmez kılar.19

İnsanlık tarihinde hiçbir şey” diye yazar Ben Bagdikian, “bu büyük işlet­
melerin toplumsal manzaranın kalbine nüfuz etme gücüyle karşılaştırıla­
maz [...]. Asıl sorun, bu firmaların bizim hayali ve bilişsel çevremiz
üzerinde edindikleri iktidardır; tamamen Amerikalı kuşaklar yaratma ve
ülkemizin politik yönelimini değiştirme kapasiteleridir. Bu iktidar onlara
birçok açıdan okuldan, kiliselerden ve hatta devletten daha fazla bir etki­
leme gücü sağlar.20

N aom i Klein, N o Logo’da hem kamusal uzama bu el koymanın

yöntem ini ve kapsamım hem de karşılaştığı direnişi belirtmektedir. Fir­
maların maddesiz sermayesi ile bu direnişin aktörleri arasında gelişen
ve kızışan çatışma, birçok açıdan, yeni bir alana taşınmış smıf mücade­
lesidir: Kamusal alanın, ortak kültürün ve kolektif malların denetimi.
D urum elverdiğinde büyük ölçekte düzenlenen -daha doğrusu kâh
yerel olarak kâh internet sayesinde uluslararası düzeyde kendi kendine
örgüdenen—direnişin aktörleri, kamusal alanı yeniden ele geçirmeye,
şehir mekâmna sahip çıkmaya, kendi çevreleri, ortak kültürleri ve gün­
delik yaşanılan üzerindeki yetkilere yeniden sahip olmaya çalışan liseli
ve üniversiteli öğrencilerin, tüketicilerin ve göçm enlerin harekedendir
bunlar.

18.A.g.e.,Bôlüm 2.
19. Robert Kura, Schwarzbuch des Kapitaîismus, Francfort-sur-le-Main, Eichbom, 19
20. Ben Bagdikian, The Media Monopoly, Boston, Beacon Press, 1997, s. IX; akt. Jeremy
Rifkin, L'Age de l ’accès, a.g.e., Bôlüm 11.
 Günümüzde binlerce grup, ortak paydası kabaca yaşamın tüm veçheleri­
nin yoksunlaştırılması ve bütün faaliyederin ve değerlerin metaya dönü­
şümü olan güçlere karşı mücadele etmektedir. Bu süreç, eğitimin,
sağlığın, doğal kaynakların özelleştirilmesinin çok ötesine uzanmaktadır;
fikirlerin gücünün reklam sloganına, sokakların ise ticari galerilere dö­
nüştürülme tarzını, okulların reklam istilasına uğramasını, yaşam kaynak­
larının herhangi bir meta gibi satılmasını, çalışma hakkının ortadan
kaldırılmasını, lisanslı genleri, genetiği dönüştürülmüş tohumlan, satın
alınmış politikacıları... kapsar.
[Bütün dünyada] militanlar devrimi beklemek yerine, yaşadıkları, eğitim
gördükleri, çalıştıkları yerde doğrudan eyleme geçiyorlar [...]. Küresel­
leşmeye karşı mücadele özel tekellere ve yer yer kapitalizmin kendisine
karşı mücadeleye dönüştü [...]. Seattle’dan sonra asıl yenilik, dünyanın
her tarafındaki örgütçülerin kendi ulusal ve yerel mücadelelerini global
bir vizyonda birbirine bağlamaya başlamalarıdır. Büyük firmalara saldıra­
rak, toplumsal, ekolojik ve ekonom ik sorunların birbirine bağlı olduğu
hususuna parmak basıyorlar.21

İÇKİN DEĞERLER VE ÖLÇÜSÜZ SERVETLER

DIŞSALLIKLAR

B en Bagdikian ile N aom i K lein’dan alıntılan birbirine yakın b u ­

luyorum ; çünkü bunlar aynı gerçekliğin iki veçhesini bütünüyle ay­
dınlatmaktadır: Kapitalizmin üretm ekte yeteneksiz kaldığı ve halen
de öyle olduğu, ortak son servetlere de el koyması ve bu el koym anın
uygulandığı her alanda buna karşı direniş. Bu direnişin somutlaşması­
nı ve yaygınlaşmasını engellem ek için, sermaye, b u direniş üzerinde
uyguladığı tahakküm ü kültür yoluyla içselleştirmek zorundadır. K o­
lektif imgelem i, ortak norm ları, dili ele geçirmesi gerekir. O rtaya çı­
kan çatışmada dil m erkezi bir kozdur: Direnişi ve bunu m otive eden
şeyi düşünm e ve ifade etm e olasılığı dile hâkim iyete ve dil üzerindeki
denetim e bağlıdır.
Kelimeler, serm ayenin toplumsal ilişkilerine, daha birkaç yıl önce
ellerinden kaçıyor gözüken şeyi “naif biçim de” dahil ettiğinde ma­
sum değildi. Egem en düşüncenin taşıdığı “sermaye” enflasyonunu

21. Naomi Klein, “Reclaiming the Commons”, New Left Review 9, Londra, Mayis-Haziran
2001 .
düşünüyorum : “kültürel sermaye” , “ zekâ sermayesi” , “eğitim ser­
mayesi” , “ deneyim sermayesi” , “ toplumsal sermaye” , “doğal ser­
m aye” , “sembolik sermaye” , “insan sermayesi” , “bilgi sermayesi”,
özellikle de “bilişsel kapitalizm”in, “bilişsel to p lu m ”u n tem eli olan
“bilişsel sermaye” . B u toplum da kapitalisttir elbette; çünkü “bilgi,
m o d em toplum lann yaratılma kapasitesinin ifade bulduğu sermaye­
nin yeni biçim i olarak kabul edilebilir” .22
“Serm ayenin bu yeni biçim i” —başka biçim leri de vardır— eko­
n om ik anlamda sermayeden tem elde farklılaşır. K ökeni itibanyla, bu
sermayeyi elinde bulunduranların özel m ülkiyeti olm ak ya da böyle
kalmak için edinilmiş ya da üretilmiş değildir. Tersine, kullanımı ve
paylaşımı bakım ından ilave bilgilerle artar. K ökeni itibanyla, üretim
aracı olarak hizm et etm ek için biriktirilmiş de değildir; bilgi ihtiya­
cım, bilm e tutkusunu karşılamak için, yani g ö rünüm ün ve kullanı­
m ın ötesinde olan şeyin hakikatine nüfuz etm ek için biriktirilmiştir.
E m ek söm ürüsünden alınan artı-değerden kaynaklanmaz. Satılabi­
lecek hiçbir şeyin ortaya çıkmasına yol açm adığından hem servettir
h em de servet kaynağı. D eğer biçim inde dolaşıma girerek büyüye-
mez; tersine, herkesin erişebileceği mal olarak yayılarak ilave bilgiler
doğurabilir.
Kısacası, özellikleri bakım ından, ekonom ik anlamdaki sermaye­
nin özelliklerine taban tabana zıttır. “Bilgi sermayesi” ancak serma­
yenin geleneksel mali ve m addi biçimleriyle işbirliği sonucu değiş­
tiğinde kapitalizm çerçevesinde, hatta kapitalizm in içinde sermaye
olarak işleyebilir. O , alışıldık anlamda sermaye olmamakla birlikte, ilk
hedefi artı-değer üretim ine, hatta alışıldık anlamda değer üretim ine
hizm et etm ek değildir. Adına bakıp da sanılacağı üzere, bir hiper ya
da “pan” kapitalizmin yükselişi anlamına gelm em ektedir; tersine, bir
inkârın tohum larını taşır, metalaşmış em eğin ve meta değiş tokuşu-
nun, kapitalizmin ötesinin tohum larım içerir.
“ Sermayenin yeni biçim leri” ile siyasal iktisat anlamındaki ser­
maye arasındaki karmaşaya, iktisadi anlamdaki (değişim) “değer” ile
kaynağı bilgide (ve deneyim , kültür, toplumsal bağlar vs) bulunan
“ değer” arasındaki karmaşa eklenir. “D eğer ancak insanlığın sürek­

22. Bkz. Christian Azais, Antonella Corsani, Patrick Dieuaide (der.), Vers un capittalisme
cognitif, a.g.e., s. 10.
li yenilik ve yaratısıyla belirlenmiş olacaktır”23 diye yazar A ntonio
N egri. Bernard Paulré ise, “D eğer esasen değişimden ve yenilikten
kaynaklanır” der.24 Y ann M oulier-B outang daha kökten ifade eder:
“ Siyasal iktisat tarafından (bütün okullar iç içe geçtiğinde) ücretlen-
dirilmeyi hak eden tek em ek olarak kabul edilen şeyin üstündeki ve
altındaki karşılıksız faaliyet, değerin tem el kaynağıdır.”25
Bu nasıl olur? Söz konusu olan hangi “ değer” dir? (Bütün okullar
iç içe geçtiğinde) siyasal iktisadın tanıdığı tek değer olan parasal ve
ticari değişim değeri midir? Y eni olanın ve icatçıları için bir gelir
kaynağı olan ender bulunanın değeri midir? Y oksa, içkin olarak arzu­
lanabilir olan ve sonuçta, m eta olarak başka metalarla değiştirileme­
yen şeyin içkin değeri midir? “D eğer” , M arx’in “değişim değeriyle
ölçülem eyen kullanım değeri”26 üretim inden, yani öncelikli amacı
satış olan bu mallar grubundan olmayan ve dolayısıyla pazara bağlı
olarak değil, sanat eserleri tarzında, üretim m aliyetinden bağımsız bir
şekilde önceden belirlenmiş bir bedelle değişilen değerlerden söz et­
tiğinde yaptığı gibi “servet” anlamında kullanılmamış mıdır?
B ütün bu sorular Enzo R ullan i’nin şu saptamasında çakışır: “Post-
Fordizm de, bilgi anlam yarattığı için de değer üretir. Yapılan şeyin
içkin değeri [...] pazarda elde edilen para değeri kadar önem taşır.
M üzik ‘satan’ müzisyen için sonuç” yalnızca parayla ölçülmez, aynı
zamanda “kendi içinde anlamı olan bir em eğin değeri”yle de ölçü­
lür.27 Oysa bu iki “değer” arasında hiçbir oran ilişkisi yok tur (denk­
lik, haydi haydi yoktur). Para değeri estetik değeri, estetik değer de
em ek değerini hiç yansıtmaz. “ İçkin değer” özü gereği ekonom inin
dışında yer alır. İçkin değerler —M ax Scheler’in ifadesiyle dirimsel
(güç, çeviklik, sağlık, cesaret), estetik ya da etik—ne karşılaştırılabilir
ne değiştirilebilir ne de kendi aralarında değiş tokuş edilebilir. M au-
rizio Lazzarato’n un Gabriel T arde üzerine denem esinde b ir kitabın
23. Antonio Negri & Michael Hardt Empire, Cambridge (Mass.), Harvard University Press,
2000; Fransızca tercüme Denis-Armand Canal, Empire, Paris, Exils, 2000, s. 431; Türkçe
tercüme Abdullah Yılmaz, Ayrıntı Yayınları, 2001.
24. Bernard Paulré,“De la new economy au capitalisme cognitif”, Multitudes 2, Mayıs 2000,
s. 37.
25.Yann Moulier-Boutang, “Richesse, propriété, liberté et revenu dans le capitalisme cog-
nitif”, Multitudes 5, Mayıs 2001, s. 24.
26. Karl Marx, Grundrisse, a.g.e., s. 593.
27. Enzo Rullani, “Production de connaissance et valeur dans le postfordisme”, Antonella
Corsani’yle söyleşi, Multitudes 2, Mayıs 2000, s. 109-110.
“hakikat değeri” hakkında yazdığı şey bunlar için geçerlidir: “Bu
değer esasen dokunulm azdır; sahiplenilemez, değiş tokuş edilemez,
tüketilem ez ve bölünem ezdir.” M addi mal olarak kitabın parasal de­
ğerinden bağımsızdır. Estetik, bilişsel, kavramsal yaratılar asla gerçek­
ten “değiş tokuş edilir” değildir. Satılmaz da; çünkü “ [onları] akta­
ran kimse onları yitirm ez, onları toplumsallaştırarak onlardan yoksun
kalmaz” ve onların “değiş tokuş”u ilgili bütü n taraflara kazandırır:
Bunların sunulması onları zenginleştirir. “T üketim yıkıcı değil, başka
bilgiler yaratıcıdır. Bilgi tüketim inde tüketim ile üretim çakışır” ;28
estetik veya kavramsal yaratı tüketim inde de durum aynıdır.
“Bilgi ekonom isi” kendi içinde ticari kapitalist ekonom inin
inkârını içerir. O n a “kapitalizmin yeni biçim i” muamelesi yapıla­
rak, olum suzluk potansiyeli maskelenir. Bilme yetisinden ayrılamaz
olan bilgi, bilen özneyle aynı zamanda üretilir. Bilgi, bir üretim aracı
olmadan önce hakikat değeridir. D aha kesin ifade edersek, bütün
bilgiler üretim aracı olarak kullanılmaya hazır değildir ve yönelim
olarak buna derhal hazır olanlar, içeriklerinin hakikat değeriyle değil,
araçsal etkinlikleriyle ayırt edilirler. Dolayısıyla, b ütün bilgiler birbi­
rine denk değildir; kapitalizm değer kaynağı olarak yalnızca araçsal
potansiyeli belirgin ya da öngörülebilir olan bilgileri elinde tutar ve
bunlara değer verir.
Lazzarato ve T arde’nin görüşüne uygun olarak, hakikat-bilgi-
leri, güzellik-bilgileri ve bilgelik— bilgileri ile “sermayeleştirilebilir”
olan araçsal bilgileri birbirinden ayırmak gerekir. H er bilgi, araçsal
bile olsa, yani pratik-teknik bile olsa, ister istemez hakikat-bilgisiyle,
öğrenm e ve bilme yetisiyle içkin bir ilişki içerir; her bilgi, teknik
bile olsa, yalnızca servet ve anlam ın potansiyel kaynağı olmakla kal­
maz, aynı zamanda kendinde servettir. Servet kaynağı olarak, “üre­
tici güç”tür; servet olarak kendi içinde anlam ve amaç kaynağıdır.
Ü retici güç olarak, em ek gücüdür; fakat çalışmaya koşulmuş olmak
bilginin ne özel yönelim idir ne de ilk yönelim i.
Bilgiye sermaye ve üretim aracı muamelesi yapmak, sonuçta bü­
tün insan faaliyetini —b ü tü n bilişsel, estetik, ilişkisel, bedensel vb ye-

28. Maurizio Lazzarato, “Travail et capital dans la production de connaissance: une lecture
à travers l'œuvre de Gabriel Tarde”, C.Azaïs,A. Corsani & P. Dieuaide (der.), Vers un capita­
lisme cognitif, a.g.e., s. 159-160. Ayrıca bkz. Antonella Corsani, a.g.e., s. 185 ve Maurizio
Lazzarato, Puissatie de Vinvention, Paris, Les Empêcheur de penser en rond, 2000, s. 164-174.
tenekleri— üretim in araçsal faaliyetlerine, yani kapitalist üretimciliğe
ve kapitalizm in içeriğe ilgisizliğine yöneltm ektir. Ü retim için üretim ,
birikim için birikim paradigması, m etalann ve sermayelerin alanının
yenilik alanına ve kendi içinde amaç olarak ele alınan “üretici bilgile­
ri üreten bilgiler” alanına uzanmasıdır; bu birikim in yönü ve anlamı
dert edilmez. Bilişsel kapitalizm b u koşullarda kapitalizmi sürdürür;
aynı zamanda da toplumsal bilgi ilişkilerinin özgüllüğünü saptırır.
“Ü retici güç” ve “üretim aracı” ile “servet” ve “değer” arasında­
ki ayrım, araçsal akim sınırlarını belirlediği vé sanayi kapitalizminin
olduğu kadar bilişsel kapitalizmin de iç eleştirisini tem ellendirdiği öl­
çüde önem taşır. T ıpkı kültür, bilgelik, zım nen bilinenler, sanat, ilişki
ve işbirliği yetenekleri gibi, bilgi de servet ve servet kaynağıdır; bir
m eta değeri, parasal değer olmadığı gibi, böyle bir değerin sahibi de
değildir. Bilgi, insanın diğer yetenekleri gibi, üretici bir güçtür; ama
yalnızca bu değildir ve ille de bir üretim aracı olması gerekmez. Tıpkı
insanın diğer yetenekleri gibi, tıpkı sağlık, yaşam ve doğa gibi -k i
doğa da bir üretici güçtür ancak yalnızca bu değildir—, m eta üretim i
sistemi için şart olan b u “ dışsal” servetin ya da bu “dışsallıklar”ın
parçasıdır; fakat bu sistem o n u n mantığına ve yöntem lerine göre
üretem ez. Sermaye b u servetleri talan ederek ve “başkalarının sırtın­
dan geçinm e” yoluyla sömürebilir; tıpkı üretilebilir olmayan doğal
kaynaklan (madenler, toprak, turistik kaynaklar) rant elde edebilmek
amacıyla sömürmesi gibi. “Dışsal leşçiliğin” iktisat alanında işgal etti­
ği önem li yer üzerine Y ann M oulier-B outang’ın tezi29 anti-kapitalist
içerimleriyle geliştirilmeyi hak etm ektedir.
Bu dışsal alanlar, Britanya kapitalizm inin başlangıcında, ortak to p ­
raklardı (commons). Bunlar yöre sakinlerinin ekip biçtiği ya da otlak
olarak kullandığı kolektif mallardı ve toprak sahipleri buraları par­
selleyerek ve etrafını çitlerle çevirerek (enclosures) sahipleniyordu.
Am erika’da Batı’daki yerlerdi. Dışsal alan, ücretlendirilm em iş “ye-
niden-üretim çalışması”ydı ve hâlâ da öyledir; bu çalışmayla kadınlar
erkek işgücünün bakım ını ve çocukların ilk sosyalleşmesini sağladılar.
G ünüm üzde bu alanlar biyo-çeşitlilik, genomlar, sertifikalı ve gide­
rek özelleşen canlı bilgileri gibi “insanlığın ortak m allan”dır. N aom i
29. Bkz. Özellikle Yann Moulier-Boutang,“La troisième transition du capitalisme”, C. Azaïs,
A. Corsani & P. Dieuaide (der.), Vers un capitalisme cognitif, a.g.e., s. 135 ve devamı. A.g.e.,
“Eclats d’économie et bruits de luttes”, Multitudes 2, Mayıs 2000, s. 10 ve devamı.
. 55 .
K lein’ın sözünü ettiği kırsal ve doğal ortak m ekânlar ve bölgeler de
bunların parçasıdır. Keza, canlının bilgileridir ve daha geniş olarak,
işbirliği, etkileşim, iletişim, duygusal ilişki yoluyla ve bu ilişkiler için­
de üretilmiş insan kapasiteleridir, işbirliği faaliyeti, faaliyetin üretm e
kapasitesini genişletir; her bir kişinin yeteneklerini aşan bütünsel
bir faaliyet üretir ve bunlar üzerinde pozitif etkide bulunur. Pozitif
dışsallıklar, m uhtem elen işletm enin “insan sermayesi” olarak kapıp
“değerlendirm esinden” önce işletm enin dışında gelişen sineıjilerin
pozitif tepkilerinin sonucudur.
N aom i K lein’ın sözünü ettiği, “yaşamın b ütün veçhelerinin özel­
leştirilerek bütü n faaliyet ve servetlerin metaya dönüşüm ü” , sonuç­
ta, “bilişsel kapitalizm” teorisyenlerinin ortaya koyduğu aynı sıfatla,
“dışsal leşçilik”tir.
B undan böyle dışsallıklara potansiyel olarak verilen başat önem ,
ticari ekonom inin sınırlarım ortaya koyar ve kategorilerini krize so­
kar. Potansiyel kaynak ve tü m diğer kaynakların koşulu olan ilk ser­
vetlerin hiçbir işletme tarafından üretilebilir olmadığını, hiçbir paraya
tedavül edilem ediğini, hiçbir eşdeğerle değiştirilemediğini; formel
denen görünür ekonom inin, bütünsel ekonom inin nispeten sınırlı
bir bölüm ü olduğunu ortaya çıkarır. Bu ekonom i üzerindeki tahak­
küm ü, anlamın, sevme yeteneğinin, işbirliğinde bulunm a, hissetme,
başkalarıyla bağ kurm a, kişinin kendi bedeniyle ve doğayla barış için­
de yaşama yeteneğinin üretildiği ticari olmayan faaliyet, alışveriş ve
ilişkilerden oluşan birinci bir ekonom inin varlığını görünür kılar.
Bireyler bu öteki ekonom i’nin içinde kendilerini h em karşılıklı
hem de bireysel olarak, insan olarak üretirler ve ortak bir kültür yara­
tırlar. iktisadi sisteminin dışındaki servederin önceliğinin tanınması,
ticari “ değer” üretim i ile “değiş tokuş edilemez, sahiplenilemez, ele
gelmez, bölünm ez, tüketilm ez” servetler üretim i arasındaki ilişkinin
tersine dönm esini gerektirir. Birincisi İkincisine tabi olmalıdır.
 Üçüncü Bölüm
Zekâ Toplumuna Doğru mu?..
 apitalizmin kategorileri m akul olm aktan çıktığında, servet üre­
K timi “değer” terimleriyle hesaplanabilir ya da sayılabilir olmadı­
ğında, esas üretici güç ender bir kaynak ya da özel m ülk edinilebilir
bir üretim aracı değil, kullanım ı ve paylaşımı kapsamını ve kullanı­
labilirliğini artıran, bol, tükenm ez insan bilgileri toplam ı olduğunda,
kapitalizmin sürm e tarzı “bilişsel kapitalizm”dir.
Potansiyel olarak aşılan kapitalizm, tükenm eyen bir kaynağı - i n ­
san zekâsını—az b u lu n u r şeyler (az bulunan zekâ da dahil) üretm ek
için kullanarak varlığını sürdürür. Potansiyel bolluk durum unda bu
ender nesne üretim i, özellikle “bilişsel serm aye” olarak işlediği ka­
bul edilen çok dar bir yetenekler tabakasına yoğunlaşarak, iletişim
ve erişim im kânlarının denetim i ve özelleştirilmesi yoluyla bilgilerin
 ve bilinen şeylerin dolaşımı ve ortaklaşa kullanım ı önüne engel dik­
m ekten ibarettir.
Son derece hareketli ve örselenebilir kılan tutarsız ve çelişik do­
kusu nedeniyle “bilişsel kapitalizm”de kültürel çatışmalar ve toplum ­
sal antagonizmalar etkindir. Ö zellikle de istikrarsızlığı, tutarsızlığı,
dengesiz ve karmaşık (sınıf) yapısı, toplumsal tem elinin darlığı nede­
niyle “bilişsel kapitalizm” zıt yönlere hızlı evrim olasılıkları içerm ek­
tedir. “Bilişsel kapitalizm ” kapitalizmin krizdeki hah değil, toplum un
derinliklerini sarsan kapitalizmin krizinin ta kendisidir.
Bu krizin ekonom ik semptomları, borsa balonunun uzun süren
şişmesinde ve 2001’den itibaren yaşanan iç patlamasında saptanmıştır.
Bu kriz, “maddesiz sermaye”nin özünde ölçülebilir ve değiş tokuş
edilebilir olmayan değerini, kapitalizm in (parasal) değere dönüştür­
m e ve sermaye olarak işletmekte yaşadığı ve “bilişsel kapitalizm”i bir
kapitalizm olarak kullanm akta hissettiği güçlüğü ortaya çıkarmıştır.
M addesiz m etanın olduğu kadar m evcut çalışanların da parasal eşde­
ğerleri artık ölçülebilir hiçbir şeyin ölçüsü değildir. Bunlar bir güç
ilişkisini yansıtmaktadır, denklik ilişkisini değil.
İşletmelere öğüt veren toplulukların servet kaynağı olarak pozitif
dış alanlara atfettikleri önem , derinlem esine bir sarsıntı kadar açıkla­
yıcıdır. Lazzarato’nun, M oulier-B outang, N egri ve meslektaşlarının
kim i analizlerini öz olarak onaylayan bir makalede H ervé Sérieyx
işletm enin çevresinin karmaşıklığına hâkim olabilmesi için perso­
nelinin çokyanlı faaliyetlerine ve alışverişlerinin çokluğuna güven­
m esinin şart olduğunu; aksi yönde b ir tutum la, personelin bireysel
performansını ölçm e bahanesiyle onlara hâkim olmaya çalışmaması
gerektiğini belirtm ektedir. Birlikte tanımladıkları bir projede işbirliği
yapan, birbirlerine göre kendilerini özgürce koordine eden ve uyum ­
lulaştıran kişilerin her biri bir diğerini aşma eğilimi gösterecektir. Bir
free-caz grubu tarzında, herkes kendi yeteneklerini, alımlayıcılığını,
elde edilecek sonuca dikkatini geliştirme yönünde diğerlerinin da­
vetini hissedecektir. Karmaşık bir çevrede işletm enin hayatta kalabil­
mesi, bu kendi kendine örgüdenm e yeteneğine, “kolektif ve bireysel
zekânın gelişimini teşvik etm e” 1 kapasitesine bağlıdır.

1. Hervé Sérieyx, “Organisation apprenante et complexité”, Transversales 002,Yaz 2002.

i_§2_1
 K olektif sonuca bireysel katkılar elbette ölçülemez. Çalışmanın
süresi ve niceliği gibi kavramlar m antıklı olm aktan çıkar. Ü retkenli­
ğin kaynağı, kendi kendine örgütlenm eyi teşvik eden ve pozitif dış
alanlar yaratan, yani bireysel katkıların toplam ını aşan kolektif sonuç
yaratan bir örgütlenm ededir.
T ıpkı serbest ağ ve yazılımların teşvikçileri gibi, H ervé Sérieyx
de “ öğrenen ö rgütlenm e”nin bir başka toplum un paradigması olabi­
leceği ve olması gerektiğine inanm ıştır. Bu, “ o y u n u n kuralları —olu­
şum u, yasaları, k o lek tif yaşam prensipleri—h er b ir yurttaşın eylemde
bulunurken öğrenm esini, kolektivitenin de daha iyi paylaşılan ‘brüt
ulusal m utluluğu’ sürekli artırmasını sağlayacak şekilde tasarlanan
bir öğrenen to p lu m ”dur. Burada, herkesin yeteneklerinin eksiksiz
gelişiminin hedeflendiği bir zekâ to p lu m u n u n ana hatları söz k o n u ­
sudur.
Sérieyx’in makalesinin önem i, düşüncesinin içkin yeniliğinde de­
ğil, “hayatta kalma” ve optimal bir etkinlik kaygısı içinde sunulmuş
olmasında yatmaktadır. General intellect çağında ekonom ik rasyonalite-
nin, o ana dek tanımlanmış ve ölçülmüş olandan farklı ölçüdere tabi
kıldığım ileri sürmektedir. O ptim al etkinlik, dolayımsız çalışmada aza­
m i verimlilik ya da her bir kişinin azami performans arayışıyla veyahut
kârın azamileştirilmesiyle elde edilemez. H er bir kişinin verimliliğini
azamileştirebilmek amacıyla bütü n üretim faktörlerini ölçülebilir kıla­
rak da elde edilemez. Ekonom ik rasyonellik artık eskisi gibi değildir.
Bundan böyle alışıldık verimlilik ölçütlerinin insani gelişim ölçütüne,
dolayısıyla tem elde farklı bir rasyonelliğe tabi olmasını gerektirm ek­
tedir.
Kapitalizm, üretici güçlerinin gelişiminde bir sınıra varmıştır; bu
sının ancak başka bir ekonom iye doğru aşarak kendi potansiyellerin­
den tam am en yarar sağlayabilir. Bu aşmamn potansiyel aktörü, ser­
m ayeden özgürleşme eğilimi içindeki “insan sermaye”nin kendisidir.
Bu eğilimin hangi ölçüde ortaya çıktığını daha ileride göstereceğiz.
Fakat, Sérieyx’in dediği gibi, “öğrenen örgütlenm e pek azdır” . Ser­
maye için, em ek güçleri üzerindeki tahakküm daima bu güçlerin
kullanılma koşulu oldu. Serm ayenin bakış açısından, bazı dışsal po­
tansiyellere hâkim olm aktan vazgeçm ektense onlardan yararlanmak­
tan vazgeçm ek daha iyidir.
 K olektif zekâ gibi eşdeğeri bulunmayan, nicelendirilir veya ölçü­
ye gelir olmadığından pazarda değiştirilemeyen kaynakların belirleyici
önem i kavrandığı andan itibaren, insan faaliyetinin hedeflerine ve ser­
vetine dair başka bir anlayışa vardır. Bu içkin servetlerin, ticari değerden
başka bir şey tanımayan bir ekonom i tarafından imha edilmekte olduğu
keşfedilir. Bütün faaliyederin ve bütün servederin iktisadileştirilmesi
anlam yıkıcı olur; toplumsal ilişkileri yoksullaştırır, şehir ortamını ve
doğal çevreyi değersizleştirir, bedelini sistemin değerlendiremediği ve
değerlendirmek istemediği olumsuz dış alanlar yaratır. “Daha fazla” ile
“daha iyi” ve (ekonom ik anlamda) “değer” ile “servet” arasındaki bağ
parçalanır. Daha çok para harcayarak giderek daha kötü yaşanır ve hep
daha fazla kazanmak gerektiği sanılır. H erve Serieyx, değişim değerin­
den elbette yoksun olan “brüt ulusal m uduluk” ile değer değişimlerini
ölçen gayri safi milli hasılayı karşı karşıya getirerek buna imada bulu­
nur. Servet, yeniden tanımlanması ve ekonom ik kategorilerin hege­
monyasından kurtarılması gereken bir kavram olur.2
Y eniden tanımlama çabasının çıkış noktası ve tem eli olarak, bir
iktisadi sistemler tarihi taslağının sonuna doğru ani bir aydınlanma
biçim inde ortaya çıkan Grundrisse teki şu kısa bölüm ü alacağım:

Servet, sınırlı buıjuva biçiminden kurtulduğunda, bireylerin ihtiyaçları­

nın, yeteneklerinin, hazlannın, üretici güçlerinin evrensel değiş tokuşu
içinde üretilmiş evrensellikten başka nedir ki? İnsanın doğal güçlere ve
kendi doğasına tam hâkimiyeti değil midir? Bütün insani güçleri, önce­
den yerleşmiş hiçbir ölçüte göre değil, nasılsalar öyle geliştirmeyi kendi
içinde bir amaç haline getirmiş tarihsel gelişimden başka varsayım ol­
maksızın, yaratıcı yeteneklerinin mudak anlamda gerçeklik halini alması
değil midir?3

Bu bölüm ün özel önem i, kapitalizm in aşılmasının burada üretim -

ciliğin aşılmasının zorunluluğu olarak tanımlanmış olmasıdır. E ko­

2. Bu yeniden tanımlama zorunluluğu, PN U D ’un 1996 tarihli raporunun, Amartya Sen’in

eserinin, Dominique Méda’mn eseri Q u ’est-ce que la richesse?’in (a.g.e.), özellikle Patrick
Viveret’nin raporu Reconsidérer la richesse’m (Paris, La Documentation française, 2001) ve
Transversales 70, özel sayı, Ağustos 2001’in odağında yer almaktadır.
Viveret Raporu’nun takibinde bkz. Guy Roustang, Démocratie: le risque du marché, Paris,
Desclée de Bruovver, 2002, s. 158-168.
3. Karl Marx, Grundrisse, a.g.e., s. 387.
nom i toplum a egem en olmaya son verir, insani güçler ve yetenekler
servet üretm enin aracı olm aktan çıkar; bunlar servetin kendisidir.
Servet kaynağı insan yeteneklerini geliştiren faaliyettir; yani
“bireyler”in —her bir kişinin ve herkesin herkesle çokyanlı alışverişi
içindeki her bir kişinin— kendi üzerlerinde gerçekleştirdikleri ken­
dini üretm e “çalışması”dır. insani kapasite ve yeteneklerin gelişimi
hem faaliyetin hedefidir hem de bu faaliyetin kendisidir: H e d e f ile
daima tamamlanm am ış kalan çalışmanın sürdürülm esi arasında ayrım
yoktur.
Tem el bir tersyüz olma gerçekleşir: Ü retim in gelişiminin hizm e­
tinde olan insan değildir artık; üretim , insani gelişimin, yani kendini
üretm enin hizm etindedir. Ü retm ek ile kendini üretm ek arasındaki
farklılık silinmektedir. Ü retim çalışması, “üretim inde olduğu ka­
dar tüketim inde de” gelişen, “sonuç olarak, çalışması çalışma olarak
değil, [kişisel] faaliyet olarak ortaya çıkan” “zengin bir bireyselliğin
gelişimi”ne en iyi hizm et edecek tarzda sağlanmıştır.4 Ü retim ciliğin
silinmesi, zaman, beden ve doğayla başka bir ilişki başlatır; bu silinme
“haz kapasitesi”nin, “boş vakit yeteneği”nin (Mussefahigkeit), sanatsal
faaliyetlerin ve araçsal olmayan diğer faaliyetlerin gelişimine yansır.

SAYISAL K A P İT A L İZ M İN A S İL E R İ

H er bir kişinin eksiksiz gelişiminin herkesin ortak hedefi oldu­

ğu bir toplum , esasen bir “kültür toplum u” (Kulturgesellschaft) olarak
tanımlanır. Bu, Bildung , yani duygusal, duyumsal, ifadeci ve beden­
sel yetilerimizi geliştirmek anlamında, D om inique M éda’m n yazdığı
gibi, “ruhu eğitmek, bize verilmiş yetenekleri, sahip olduğum uz bi­
reysel ve toplumsal varlığı sürekli olarak işleme, derinleştirme, yont­
ma, şekillendirm e”5 anlamında kültürü m erkezi görev ve değer ola­
rak benim seyen bir toplum dur.
Servetin bu türden yeniden tanımlanmasının, siyasal iktisadın belli
başlı kategorilerindeki krizin, özellikle sermaye ve değer kavramları­
n ın krizinin anlaşılması için vazgeçilmez olduğu bir kez gösterildiğin-

4. A.g.e., s. 231.
5. Dominique Méda, Qu'est-ce que la richesse?, a.g.e., s. 325-335.
, 63
de, “önceliklerden b iri” der Patrick Viveret, “insanlığın yeni bir çağa
girdiği ve bu büyük dönüşüm e eşlik edecek yeni kavramsal, kültürel
ve etik çerçevelere ihtiyaç duyduğu fikrini ortaya çıkarmakta temel
bir rol oynayan ve oynayacak olan kültürel ve manevi vizyonların
taşıyıcısı kişi ve gruplan araştırmaktır” .6 H ervé Sérieyx’in makalesi
konusunda şunu belirtmiştim: “ [Kapitalizmin başka bir ekonom iye
doğru] aşılmasının potansiyel aktörü sermayeden kurtulm a eğilimi
gösterdiği ölçüde bizzat ‘insan sermayesi’dir. Serm ayenin iktidar dü­
zeneklerinin bağrında, serbest yazılım ve ağ zanaatkârlarının yürüt­
tüğü m ücadeleyi en açık bu eğilim açıklar. O nlarla birlikte, ‘insan
sermaye’yi en üst teknik düzeyde elinde bulunduranların en azından
bir kısmı, bü tü n biçimleriyle bilgiden oluşan ‘insanlığın ortak malı’na
erişim im kânlarının özelleşmesine karşı durur. Burada, bir başka eko­
nom i ve toplum anlayışına açıkça bağlılığını belirten toplumsal ve
kültürel bir başkaldırı söz konusudur. Maddesiz sermaye çalışanları
sınıfinın —Amerikalılar bunu knowledge class diye adlandırır— toplu­
m un ve çatışmalarının evrim inde taşıdığı önem nedeniyle stratejik
bir kapsamı vardır.”
P eter Glotz, adı anlamlı bir kitapta bu sorunu ele almıştır: “H ız­
landırılmış T oplum . Sayısal Kapitalizmin K ültürel Çatışmaları.”7 Bu
eserde, Am erikan vergi istatistiklerinden ve toplumsal-m esleki sı­
nıflandırmalardan yola çıkarak bir sınıf analizinin ana hatlarını çizer.
C hristopher Lasch, R o b e rt R e ic h ve Jerem y R ifkin gibi yazarlar da
bu analizi esas almışlardır.
Bu yazarların aktardığı veriler, iktidarın ve servetin asla bu kadar
az elde toplanmadığını ortaya çıkarmaktadır. Amerikan nüfusunun %
0,5’inden azı, yani 843 bin aile maddi üretim araçlarının % 56,2’sine ve
mali aktiflerin % 37,4’üne sahiptir. Bu süper zengin tabakanın altında,
başkalarının yanı sıra, “sembol manipülatörleri”ni (symbolic analysts) de
kapsayan yeni profesyoneller tabakası, yani high-tech bilişim ekonom i­
sini yöneten 3,8 milyon kişi ya da aktif nüfusun % 4 ’ü bulunur. Bu %
4’ün geliri, gelir piramidinin alt basamaklarında bulunan ücretlilerin %

6. Patrick Viveret, “L’humanité est-elle un ‘bien’ pour elle-même?”, Transversales 66,

Mart 2001. Ayrıca bkz. a.g.e., “ Reconsidérer la richesse” (devam), Partage 158, Mayıs
2002 .
7. Peter Glotz, Die beschleunigte Gesellschaft. Kulturkämpfe im digitalen Kapitalismus, Münih,
Kİndler, 1999.
_,
51’ine (49,2 milyon) eşittir. Bu knowledge elite’e entelektüel profesyo­
nellerin % 16’sını da eklemek gerekir. Knowledge class aktif nüfusun %
20’sini temsil eder ve G SM H ’nin yansını paylaşır.
Y ine de söz konusu % 2 0 ’nin maddesiz sermaye çalışanlarının
b ü tü n ü n ü temsil ettiğini unutm am ak gerekir diye belirtir Peter
Glotz; yani, aynı anlama gelm ek üzere, maddesiz sermaye çalışanları
nüfusun en rahat % 2 0 ’si içinde yer alır. E konom ik büyüm enin on
beş yılının m eyvelerinin % 90’dan fazlasının nüfusun en zengin %
5’i, daha da önem lisi, % 60’ının en zengin % l ’i tarafından ele ge­
çirildiğini; nüfusun % 80’inin gelirinin azaldığım; “ orta sımflar”ın
eridiğini ve toplum un kutuplaşm asının (G lotz’u n yaklaşık nüfusun
üçte biri olduğunu düşündüğü) post-endüstriyel yeni bir proletar­
yanın doğum una neden olduğunu bilm ek gerekir. Bu proletarya,
“sanayi toplum lannın proletaryasından farklı olarak, büyük oranda
asilerden oluşur. B unlar yüksek öğrenim diploması sahibidir; ‘sayısal
kapitalizm ’ ve o n u n ‘daima daha fazla, daima daha hızlı’ya tapınm a­
sı karşısında eleştirel b ir tutum ları vardır” . W all Street Journal’m bir
soruşturmasına göre, “son yıllarda diplom a alanların % 35’ten fazlası
yüksek öğrenim gerektirm eyen b ir işi kabul etm ek zorunda kaldı.
D iplom alılar için em ek pazarı ikinci D ünya Savaşı’ndan bu yana hiç
bu kadar daralm am ıştı” .8
İlginç yenilik, üst düzey bilişimcilerin bir kısmının, G lotz’un ad­
landırmasıyla “nano-saniye kültürü”nü, yani “hep dahahızlı’ yı ortak
reddedişleriyle post-endüstriyel yeni-proletaryaya katılmalarıdır. Y ö­
netici sınıf (% 0 ,5 ’ler) kapitalizmin ihtiyaç duyduğu tekno-bilim sel
seçkinlerle işbirliği yapmayı kuşkusuz başarmıştır. Fakat, çalışmalarına
bütünüyle yatırım yapan bu seçkinler sınıfının üyeleri b ütün yaşamla­
rını buna adama arzusu duym am aktadır. Yüksek düzey bilişimcilerin
önem li bir oranı 30-35 yaşını geçince bum out tehdidi altında oldu­
ğunu, yani güçlüğü başlangıçta yaratıcılıklarını teşvik etmiş olan bir
çalışmanın aniden onlara tatsız, bıktırıcı, anlamdan yoksun gelmesine
yol açan bir tü r zihinsel yorgunluk yaşadığım bilm ektedir. Y oğun
faaliyet yıllan boyunca içlerinden çoğu, yaratmış olduklan işletme­
yi satmaya, gelirleriyle yaşamaya, genellikle gönüllü olarak, yalnızca

8. Akt. Jeremy Rifkin, The End of Work, New York, G. Putnam, 1995; Fransızca tercüme
Pierre Rouve, La Fin du travail, Paris, La Découverte, 1996, Bölüm 11.
haftada iki gün danışmanlık yapmaya hazırlanırlar. Meslektaşlarıyla
ilişkileri, profesyonel düzlem de yoğun bir rekabete girişseler bile, ge­
nellikle kişisel düzlem de inform el ve gevşek kalır.
Sayısal alanda çalışan seçkin ile proletarya arasındaki h u d u t son
derece geçirgen kalır. Aynı profesyoneller tabakası içinde hem m il­
y oner genç emekliler, her şeylerini m esleklerine feda etm eyi red­
deden genç diplomalılar hem de fazla m üşterileri olm adığından ya
da pazarda bir y er edinm ek için çırpınıp durm ayı reddettikleri için
yalnızca kısmi zamanlı çalışan kendi kendinin girişimcileri bulunur.

“Asıl yenilik” diye belirtir Glotz, “giderek artan sayıda insanın, nano-
saniye kültürünü reddettikleri için tercih sonucu yeni-proleteryaya katıl­
masıdır. Artan sayıda genç, basamakları tırmanmayı reddetmekte, daha
fazla paradansa daha fazla boş zamanı tercih etmekte, tam zamanlı işlerini
sınırlı zamanlı işe dönüştürme ve çalışma etiğinden kurtulma eğiliminde­
dir... Microsoft, Java-Script ya da hiper-metinler için hesapsızca debele­
nen hiper-rekabetçi programcının emeğindense, çocuklarına ve evine
emek harcamanın yüz kez daha değerli olduğu inancıyla çalışma zamanı­
nı üçte bir azaltan eğitmeni model olarak alacaklardır.
[...]
Sayısal kapitalizmin yaşamımız üzerindeki nüfiızu arttıkça, sınıflarım gö­
nüllü olarak terk edenlerin ve downshifters [vitesi küçültenler] sayısı da
artacaktır... Onlardan yeni bir dünya anlayışı doğacaktır. Sayısal alanın
proletaryasını bu alanın seçkin kesimiyle karşı karşıya getiren mücadele­
nin hedefi teknokratik ve ekonomik sorunlar değil, esasen ilkesel ve tut­
kulu yaşam anlayışıdır. M odem kapitalizmin bütün toplumsal etiği
sorgulanmaktadır.9

Peter G lotz’dan biraz uzun alıntı yapıyorum ; çünkü 1980 yı­

lında üretim cilik-karşıtı ve devletçilik-karşıtı bir kültürel değişimin
gelecekteki ana aktörü olarak kabul ettiğim “post-endüstriyel yeni-
proletarya” fikrini dönem inin bu keskin tanığında bulm aktayım .10 O
zamandan beri ortaya çıkan yenilik, serbest internet ağının ve serbest
yazılımın gelişimiyle birlikte bu yeni-proletaryanın, küreselleşmiş ve
malileşmiş kapitalizme b ü tü n radikal karşı çıkışların küresel olarak
yöneldiği ve kaynaklandığı geom etrik yer olmasıdır.

9. Peter Glotz, Die beschleunigte Gesellschaft..., a.g.e., s. 127-128.

10. Bkz. André Gorz, Adieux au prolétariat. Au-delà du socialisme, Paris, Galilée, 1980.
 G erçekten de yazılımlar h em ağ yaratma h em de aktarım, ileti­
şim, ortaklaşma, değiş tokuş ve üretim araçlarıdır. Sermayenin ko­
m uta yetkisi bundan böyle üretim ve değiş tokuş araçlarının belli
başlılarından birinin maddiliğine ve özel m ülkiyetine dahil ve bunlar
tarafından garanti edilmiş değildir. Yazıhm yalnızca kolektif sahip­
lenm eye, ortaklaşmaya ve herkesin karşılıksız kullanım ına girmeye
elverişli olmakla kalmaz, kısm en de bunları talep eder; çünkü onun
etkinliği ve yararlılığı böylelikle artmış olur. Serbest yazılım ve ser­
best ağ kullanıcı-üreticilerin sanal-olarak-evrensel olan sanal toplulu­
ğu, kapitalist toplumsal ilişkilerin pratik inkârını tasarlayan toplumsal
ilişkiler oluşturur.
“Çalışmanın, paranın ve değiş tokuşun ötesinde, farklı bir to p ­
lum ve ekonom i” olasılıklarını araştıran O ek o n u x sitesinin kurucusu
Stefan M erten, “çok sayıda serbest yazılım üreticisi”nin tek m oti­
vasyonunun kişisel gelişim arzusu olduğunu ortaya çıkardı. “Kişisel
gelişim, tekil bireyin kendini üretm esi, b ü tü n üretim süreci boyunca
görülür.” 11
“Programcı”yı harekete geçiren şey, “hizm et alışverişi yoluyla de­
ğil, sempati ilişkileriyle iletişim kurma, birlikte hareket etme, toplum ­
sallaşma ve farklılaşma arzusu”ndan başka bir şey değildir diye yazar
Maurizio Lazzarato.12 “ [Serbest yazılımın belli başlı öncülerinden biri
olan] Torvald gibi hacker’lar için temeldeki örgüdeyici faktör ne para­
dır ne çalışma; bu, başka şeyler yamnda toplumsal olarak değer veren bir
şeyler yaratma arzu ve tutkusudur” diye yazar Pekka H im anen;13 yani
meslektaşlarının saygısını hak etmesini sağlayacak bir şeydir. H acker’ın
faaliyeti gönüllü bir işbirliği etiğine dayanır. Bu etikte herkes “ortak
çanağa” katkısının niteliği ve kullanım değeriyle başkalarıyla ölçüşür
ve onlarla serbestçe işbirliğine girer. Ticari değişim amaçlı hiçbir şey
üretilmemiştir. Değişim değeri asla hesaba katılmaz; tek önem taşıyan
şey kullanım değeridir ki bu, özü gereği, ölçülebilir değildir. N e “al
gülüm ver gülüm ” söz konusudur ne “herhangi bir karşılıklılık ihti­
yacı: Siz sevdiğiniz şeyi sağlayın ve [ortak çanaktan] ihtiyacınız olanı

11. “Logiciel libre et éthique du développement de soi”, Joanne Richards’m Stefan

Merten’le söyleşisi, Multitudes'in içinde, sayı 8, Mart-Nisan 2002.
12. Maurizio Lazzarato,“Travail et capital...”, C. Azais.A. Corsani, P. Dieuaide (der.), Vers un
capitalisme cognitif, a.g.e.
13. Pekka Himanen, U Ethique hacker, Paris, Exils, 2001.
l-JiZ_I
 alın” (Merten). “Sayısal sistemin soylulan”ndan farklı olarak, hacker
topluluğu her türlü üretim ci prensibi reddeder: “Yaşamın farklı kesit­
leri —çalışma, aile, dosdar, hobiler—öyle iç içe geçmiştir ki çalışma asla
merkezi işgal etmez. Birinci sırayı eğlenceye ve kişisel yaratıya bıra­
kır...” (Himanen)
H acker etiğinde ve estetiğinde, M arx’m yukarıda aktarılmış pasa­
jında ana hatlan belirtilen “buıjuva biçim inden soyunmuş servet”in
tanım ının pratiğe uygulanması görülür: Ö zellikle “kişisel faaüyet”le
uyum içindeki, boş zaman kültürüyle aynı sıfatla kişinin eksiksiz geli­
şimine katkıda bulunan çalışma; değişim değeri üzerinde tem ellenen
ticari ilişkilerin yerine “neyin nasıl ve niçin üretilm esinin uygun ola­
cağı konusunda m utabakat”ın —m üm kün olduğunca— konması[...].
“Linux, topluluğu yeni bir ekonom iye götürebilecek olan yeni bir
çalışma ve yönetim tarzı örgütlenm esinin eskizidir.” 14 “20. yüzyılda
endüstriyel örgütlenm e nasıl belirleyici olduysa, bu sistemin de 21.
yüzyılda belirleyici olacağını düşünebiliriz.” 15
Ü topik bir “bakış” söz konusu olsaydı bütün bunlar elbette gülünç
olurdu. Oysa söz konusu olan bir pratiktir. Bu pratik, serbest yazılım­
lara içkin “kendi kendini düzenleyen öğrenen örgüdenm e”den yola
çıkarak, R ichard Barbrook’un deyişiyle, “reel anarko-kom ünizm ”
şeklinde, kapitalizmin içinde kapitalizme karşı bilinçli olarak gelişir.
Bilinenlerin üretim , yönelim , bölünm e ve m ülkiyetinin stratejik ola­
rak özellikle hissedilir alanım sermayenin elinden almaya çalışan bir
pratiktir bu.

“BAŞKA BİR DÜNYA M ÜM KÜN”

Bilinenlerin doğası, bölünm esi ve yönelim i sorunu üzerinde bi­

razdan daha uzun duracağım. Şu an için önem li olan, serbest yazı­
lım hareketinin m ilitan topluluklarının, başka bir dünyanın ve başka
bir yaşamın m üm kün olduğunu kanıtlamaya çalışan doğrudan eylem

14. Walter Gohr, “Auf dem Weg zum Nintendo-Sozialismus?”, Express (Alman sendikal
muhalefetin aylık yayın organı),Aralık 2000.
15. T.H. Malone, R.J. Lauterbacher, “The Dawn o f the E-lance Economy”, International
Business Engineering içinde. Uluslararası Ekonomik Bilişim Günleri’nde (Heidelberg, 1999)
sunulan bildirilerin toplandığı eser.
ağlarının ayrılmaz parçası olmasıdır. “R eel anarko-kom ünizm ” bir
program değil, pratiktir. Pratik, program dır. H edef, eylemi aşma­
maktadır. “D ünyanın metalaştınlması”na karşı hareketin diğer bi­
leşenleri de bu aynı ilkeyle hareket etm ektedir: İktidarı elinde b u ­
lunduran kurum ve güçlerin iktidarını tözsüzleştirerek ve meşruluk
yitim ine uğratarak, giderek büyüyen özerklik uzamlarını sermayenin
gezegen çapındaki nüfuzundan kurtararak, serm ayenin halkları yok­
sun bıraktığı şeye (yeniden) sahip çıkarak, “iktidarı almadan dün­
yayı değiştirm e”ye16 çalışmaktadırlar. Sanki serbest yazılım hareketi
ve “R eclaim the Street” , “Ya Basta!” , “People’s Global A ction” ,
“Başka Bir D ünya M ü m k ü n ” , “Via campesina” ya da —tek bir el
silah bile sıkmamış fakat on kadar başka hareketi ortak bir bildirge
etrafında toplamayı başarm ış- “ Zapatist K urtuluş O rd u su ” gibi diğer
hareketler, ortak dölyatağı serbest ağlar olan, sürekli farklılaşma ve
yeniden oluşma yolundaki aynı hareketin bileşenleri gibidirler: Hiç
ara verm eden kendi kendini üretm ekte ve kendi kendine örgütlen-
m ekte olan, her önerinin dikkate alındığı, tartışıldığı, herkesin katkı­
sıyla zenginleştirildiği ve geliştirildiği “konsensüs yoluyla dem okrasi”
prensibi üzerine kurulm uş, merkezsiz yatay ağların hiyerarşik olma­
yan yapısı.
D evrim , sistemin dış güçler tarafından altüst edilmesi sayesinde ol­
mayacaktır. Sistemin inkârı, sistemin kendisinin neden olduğu alter-,
natif pratiklerle sistemin içinde yayılır. Ve bu pratikler içinde sistem
için en tehlikeli biçim de bulaşıcı olanı, vazgeçem eyecek olduklarıdır.

Pascal Jollivet, H im anen’in kitabı hakkında şunu yazmıştır: “İnsan dav­

ranışının kapitalist mantıktan kurtulduğu faaliyet alanlan varsa ancak
kapitalizm işleyebilir... Çağımız, paradoks çağıdır... Yeni bilişim ekono­
misindeki işletmelerin karşı karşıya kaldığı ikilem, kapitalist başarının
ancak araştırmacıların çoğunda komünizmin kalıcılığıyla m üm kün
olabilmesidir.”17

16. Change the World urithout Taking Power, John Holloway’in eserinin adıdır (Londra, Plu-
to Press, 2002); ancak isminin vaadini yerine getirememektedir. Buna karşılık Miguel
Benasayag ile Diego Sztulwark’m Du contre-pouvoir adlı eseri (Fransızca tercümesi Anne
Weinfeld, Paris, La Découverte, 2001) Holloway’in kitabının adına gayet iyi denk düş­
mektedir.
17. Pascal Jollivet, “L’éthique hacker de Pekka Himanen”, Multitudes 8, Mart-Nisan 2002.
 “Araştırmacıların kom ünizm i” ya da serbest ağların anarko-kom ü-
nizmi eğer toplumsal gövdeye yayılıyorsa ve bu gövdenin yeniden
oluşumuna katalizörlük ediyorsa, bu elbette ki başka bir dünyanın
m üm kün olduğunun eskizi olduğundandır. Global bir değişim an­
cak belli türde bir koalisyon tarafından taşınırsa m üm kün görülebilir.
D evrim ler ancak, kendilerinin ve başkalarının yabancılaşmasının en
fazla bilincinde olanlar ile en yoksulların ittifakı sonucu gerçekleşir.
“Başka dünya” için, başka bir küreselleşme için çokbiçinıli harekette
beliren şey bu ittifaktır. Bu ittifakın farklı bileşenleri, akademisyen,
ekonomist, yazar, sanatçı, bilim insanı bolluğunun m uhalif sendika­
cılarla, sanayi dönem i sonrasının yeni-proleterleriyle, kültürel azınlık­
larla, topraksız köylülerle, işsizlerle ve geçici işçilerle bağ kurmasıyla
ve onlar sayesinde radikalleşmesiyle canlanmıştır. “Sayısal kapitalizm
yaşamımız üzerindeki tahakküm ünü artırdıkça, hoşnutsuzların sayısı
da artacaktır” diye yazıyordu Peter Glotz. “Bu hoşnutsuzlardan yeni
bir dünya anlayışı doğacaktır.”18 Çatışmanın kozları, onun gözünde,
esasen kültüreldi; oysaki kültürel çatışmanın gerçekte son derece po­
litik kozları vardır. Ufalanıp dağılan bir toplum un küçük çatlaklarında
başka yaşam tarzlarının ve başka toplumsal ilişkilerin deneyimlenmesi,
sermayenin ruhlar ve bedenler üzerinde uyguladığı denetim e saldırır
ve onu meşru olmaktan çıkarır. Kapitalist toplum un kısıtlama ve de­
ğerlerinin artık doğal görülmemesi, hayal gücünün ve arzunun güçle­
rini serbest bırakır.

YAŞAM GELİRİNİN TEMELLERİ

Herkes için geçerli, koşulsuz ve garanti altına alınmış bir toplum ­

sal gelir fikrini öncelikle bu açıdan değerlendirm ek gerekir. Bu fikir
uzun süredir gündem deydi; fakat 1995 ve 1997 grev ve gösterileriyle
birlikte Fransa’da m akul bir talep halini almış ve başka ülkelere de
sirayet etmiştir. Geniş bir yelpazedeki toplumsal güçleri anti-kapita-
list bir perspektifte birleştirm e kapasitesi gibi, bulgusal değeri de çok
b üyüktür (bu konuya geri döneceğim ).

18. Peter Glotz, Die beschleunigte Gesellschaft..., a.g.e., s. 128.

 “Yaşam geliri talebinin çekiciliği ve cazibesi” diye yazmıştır Peter Har-
tel, “çevrenin ve doğanın korunmasına yönelik kısmen kurumsal birlik­
lerden, sendikalardan, kadın hareketlerinden ve yardım cemiyetleri
temsilcilerinden işyerlerindeki işçi muhalefeti gruplanna, işsiz komitele­
rine, sosyal yardım alanlara ve göçmen gruplanna dek uzanan ittifaklan
müm kün kılmasında yatmaktadır. ‘İlerici’ toplumsa] güçlerin bu tür itti­
fakı özellikle kapitalizmi aşan politik bir perspektif hayal etmeye imkân
tanıyan koşuldur.” 19

Fakat böyle bir perspektife açılabilmek için talebin öncelikle ye­

terli bir gelir garantisine yönelik olması gerekir. Yeterli olmalıdır;
çünkü her yetersiz gelir garantisi, başka kisve altındaki bir işveren
sübvansiyonu olarak işler: Yetersiz ücretli ve insan haysiyetine yakış­
mayan çalışma koşullarında istihdam yaratmalarına destek olur ve on­
ları bu yönde teşvik eder. Yeterli bir gelirin koşulsuz garantisi talebi,
servet yaratmanın tek yolunun, keza toplumsal değeri kabul gören
tek faaliyet türünün bağımlı çalışma olmadığı anlamına gelmelidir.
Yeterli bir gelir garantisi, ölçülebilir ya da değiş tokuş edilebilir olm a­
yan içkin servetlerin yaratıcısı bir başka ekonom inin büyüyen, potan­
siyel olarak başat önem ine işaret ediyor olmalıdır. Servet yaratma ile
değer yaratmanın birbirinden koptuğunu tespit etm elidir. “İşsizliğin”
toplumsal faaliyetsizlik ya da toplum a yarar sağlamama değil, serma­
yenin doğrudan değerlenm esi ve yarar sağlamama anlamına geldiğini
ortaya koymalıdır.
İşsizlerin ve geçici çalışanların hareket ve sendikalarının yaydığı,
“hepim iz potansiyel işsiziz, potansiyel geçici işçiyiz, ara sıra çalışa­
nız” şeklindeki k o lek tif bilinçlenm e, yalnızca hepim izin geçici iş­
lere ve ücretlilik ilişkisinin kesintiye uğram asına karşı korunm am ız
gerektiği anlam ına gelmez; aynı zamanda, bu ilişki içinde tü k e n ­
m eyen ve bu ilişkiyle çakışmayan toplum sal b ir yaşama hepim izin
hakkı olduğu; çalışma ilişkisinin kesintileri ve süreksizlikleri de da­
hil olm ak üzere, ek o n o m in in üretkenliğine hepim izin dolaylı ve
g örünm ez biçim de katkıda b ulunduğu anlam ına da gelir. Ü retilen
toplum sal servet k o lek tif bir m aldır ve b u n u n yaratılm asına her bir
kişinin katkısı asla ölçülem em iştir, hele ki bug ü n hiç ölçülem ez;

19. P. Hartei, “Exit to Paradise? Die strömende Linke und das Existenzgeld”, Express 4,
1999.
herkese yeterli ve koşulsuz gelir hakkı, sonuçta, bilincinde olsak da,
olmasak da birlikte ürettiklerim izin b ir b ö lü m ü n ü n ortaklaştırılm a­
sına denktir.
“ Işgücü”nün artan bir oranı “değer” üretm eye artık gerekli ya da
yararlı olmadığında, insan faaliyeti, sermaye ilişkilerinin dışında ve
bu ilişkilere karşı, içkin değerler ve paraya çevrilemez servetler yara­
tarak serpilip gelişebilir ve gelişmelidir. Garanti edilmiş yeterli gelir
bu gelişmenin koşuludur. Bu talebin onaylanması, “hacker etiği”nin
uzantısı niteliğindeki AC! m etinlerinde görülür. Ö rneğin Laurent
Guilloteau şöyle dem ektedir: “ [İşsizlerin] büyük çoğunluğu tam gün
çalışmaya dönüş hayalini savunmamaktadır; yaşamın tam gün kulla­
nım ını icat etm ek, b u n u deneyim lem ek daha önemlidir.”20

AC!’nin gelir komisyonunun bir metninde şu belirtiliyor: “Bizce, gelir

garantisi bir sadaka, ‘bir şey yapma’ [‘çalışmak’ anlaşılmalıdır!] yüküm lü­
lüğüne yol açan faaliyetsizlik için verilen para değildir. Bizce gelir gü­
vencesi bir haktır. Bu hakkı talep ediyorsak, herhangi bir biçimde
toplumsal servet üretimine katıldığımız -ya da gereken imkânlara sahip
olabilirsek katılabileceğimiz—içindir [...]. Biz ücretlendirilmemiş bir top­
lumsal servet üretiyoruz [...]; bu servet gündelik problemlere hâkim ol­
mamıza, bilgi alışverişinde bulunmamıza, sefaletten ve sıkıntıdan
kaçmamızı sağlayacak inisiyatifler almamıza yardım eden kolektif öz-
örgüdenme, karşılıklı yardım ve destek sistemlerinin farklı biçimlerinden
ibarettir [...]. M ecbur bırakıldığımız faaliyederden çok daha zenginleşti­
rici faaliyeder geliştirme imkânı sağlamak istiyoruz.”21

Bu m etin, gelir garantisinin iktisadi açıdan haklılığından politik

haklılığına doğru ilginç bir kaymayı göstermektedir. G erçekten de ilk
aşamada, gelir garantisi hakkını işsizlerin “ücretlendirilmemiş toplum ­
sal servet” üretim ine dayandırmaktadır. Bu durum da, gelir garantisini
üretici bir faaliyetin “ücredendirilm esi” olarak m ı kabul etm ek gerekir?
Bu fikir daha ileri sürülür sürülmez terk edilmiştir. Ü retilen toplum ­
sal servet farklı biçimlerdeki toplumsal bağdır; yani içkin bir servettir.
Oysa, toplumsal bağ ürettikleri için insanlar ücredendirilirse, bu bağ
üretim i gelir garantisinin koşulu haline getirilmiş olur. Gelir garantisi

20. Laurent Guilloteau, “AC!”,Yann Moulier-Boutang, Futur antérieur 43,1997-98/3.

21. AC! Gelir Komisyonu, Ekim 1998.
yalnızca koşulsuz olmaktan çıkmakla kalmayacak, dahası bundan ya­
rarlananların kullanımı da idari olarak kayıt altına alınmış olacak, en
azından denetlenecektir. Bu durum da, bir “yurttaşlık ücreti”yle öde­
nen “yurttaşlık faaliyetleri” senaryosuna geri yuvarlanırız.
“Bir şey yapma yükiim lülüğü”ne bağlı olan ve bu yapılan şeyi
ücretlendiren gelir güvencesi fikri de özellikle reddedilmiştir: K o­
şulsuz olarak garanti edilmiş yaşam geliri, “ çok daha zenginleştiri­
ci faaliyetler geliştirme imkânları” arasında yer alır. Bu faaliyetler,
“önceden m evcut herhangi bir ölçüye göre” ölçülebilir ya da değiş
tokuş edilebilir olmayan servetler yaratan faaliyetlerdir. “Buıjuva bi­
çim inden soyunm uş” servet ile iktisadi anlamdaki değer arasındaki
kopuşla burada karşılaşıyoruz. Serbest yazılım hareketinde görülen
faaliyet ile gelir arasındaki tersine dönm üş ilişkiyle burada da karşılaşı­
yoruz: Gelir, artık bir servet yaratmanın ücretlendirilm esi ya da ödülü
olarak anlaşılmamaktadır. Ü retim in ü rün oluşu, kendileri dolayısıyla
ve kendileri için bir servet ve bir amaç olan faaliyetlerin gelişimini
m üm kün kılar. “Yaratıcıların yaratmasını, m ucitlerin icat etmesini,
işbirliğinde bulunm ak için ne işletmeye ne ustabaşına ne de işverene
ihtiyaç duyan çok sayıda eylem cinin toplum u icat etmesini ve karşı­
lıksız işbirliği ağları biçim inde toplumsal bağ yaratmasını”22 sağlayan
budur.
Kısacası, gelir garantisi, başka bir şeyle değiş tokuş edilebilir ol­
mayan ve böyle bir şey üretm eyen, parasal eşdeğeriyle ölçülüp ifade
edilemeyen, pazar dışı, m uhasebe dışı ve norm dışı bütü n bu faali­
yetleri m üm kün kılmalıdır. Koşulsuzluk ilkesinin önem i buradadır:
Ö lçülebilir olmayan faaliyederin içkin değerini her türlü toplumsal
ön-tanım dan ve buyruktan kurtarm alıdır. Yaşam geliri hakkının ko­
şullan olarak kurumsal bakım dan öngörülen bu faaliyetlerin geçinme
araçlanna dönüşm esini, işsizlerin ille de hayır işi yapma zorunlulu­
ğunu engellemelidir. “B ütün yaratıcı yetilerin serpilip gelişmesi”ni
“önceden saptanmış hiçbir ölçüye sığmayan, kendi başına bir amaç”
yapmalıdır; istihdam edilebilir olma buyruğunun gereği olarak m ec­
buren kendini üretm e değil, arzulandığı için sürdürülen bir amaç ol­
malıdır.

22. Yann Moulier-Boutang, “Propriété, liberté et revenu dans le ‘capitalisme cognitif”’,

Multitudes 5, Mayıs 2001.
 D örd ü n cü B ölüm

...Yoksa İnsan-Sonrası Bir Uygarlığa mı Gidiliyor?

 BİLGİ BİLİNENLERE,
BİLİM HİSSEDİLİR DÜNYAYA KARŞI:
İNSANLIKTAN ADIM ADIM UZAKLAŞMA

ekâ birbirinden aynlamayan ve birbirine indirgenem eyen ye­

Z tenekler toplamıdır: Ö ğrenm e, yargılama, analiz etm e, akıl yü­
rütm e, öngörm e, hatırlama, hesaplama, yorum lam a, anlama, hayal
etm e, öngörülem eyene karşı koym a... Bir proje, arzu ya da ihtiyaç
doğrultusunda bir hedefin sürdürülm esinde b u yeteneklerin uygulan­
ması gerekli görüldüğünde ancak zekâ gelişir ve anlam bulur. Hisse­
dilir dünyayı geliştiren, örgütleyen, duyumsal ve biçimsel niteliklerin
uzamsallığını, zamansalhğım ve sonsuz çeşitliliğini farklılaştıran yete­
neklerin, bedensel bilgilerin, m erak ve duyarlılıkların gelişimi yoluy­
la, yaşam alanının taleplerine, direnişlerine, tehditlerine karşı koyma
kapasitesinden ayrılamaz. Başkalarıyla karşılaşma ve iletişim kurma,
onların niyet ve duygularım sezme yeteneğinden de. Psikoloji bu
. 77 ,
sezgisel gerçekliği sonunda kanıtladı: Zekâ duygusal yaşamdan, yani
duygu ve heyecanlardan, ihtiyaç ve arzulardan, kaygılardan, um utlar­
dan ya da öznenin beklentilerinden ayrılamaz. Bunların yokluğunda,
yargı, öngörü, yorum lam a, düzenlem e yeteneği eksik olur; analiz,
hesap, hatırlama yeteneğinden —kısacası m akine zekâdan— başka bir
şey kalmaz geriye.
B ir “bilgi to p lu m u ” olarak kendini gösterm ek ve böyle temsil
edilmek, yerine geçen uygarlığın anlam yoksulluğuyla karşılaştırıldı­
ğında anlam doludur. G erçekten de bilgi ille de zekâyı gerektirmez.
O ndan daha yoksuldur. B ir toplum un kendine sorması gereken ve
politik açıdan tem el önem deki soruyu bilmez: Bilgiye bağlı olan ne­
dir, bağlı olmayan nedir? Bilm ek nedir, neyi bilm ek isteriz ya da neyi
bilmeye ihtiyacımız var?
Zekâ kavramı insan yeteneklerinin tüm yelpazesini kapsar ve so­
nuçta, kültür toplum u gibi bir toplum anlayışına tem el olarak hizm et
edebilirken, bilgi kavramı bu olasılığı dışlar. Burada, bir kez daha,
bilgi ile bilinen arasındaki tem el farka geri dönm em iz gerek.
Bilme, tam m ı gereği, daima —m addi ya da değil; gerçek ya da de­
ğil—bir nesneyi, kendi içinde varolan, benim dışımda, benden ayrı ve
kendi kendine yeterliliğe sahip olarak (fenom enolojik söz dağarında
Selbständigkeit) varolan “o b -je” [ön-şey] olarak bilm ektir. Bilinen şey,
varlığı bana hiçbir şey borçlu olmayan bir nesne olarak ortaya k o n ­
muşsa eğer, bilinen olarak bilinir. O bana bağlı değildir. B en ondan
sorum lu değilimdir.
N esne, eğer belirlenim lerine denk düşen h er nesneyi aynı nes­
ne olarak tanımlıyorsa bilinen statüsündedir. B ir nesnenin kendi
belirlenimleriyle tanımlanması ve bunlarla özdeşleşmesi elbette ki
soyut bir toplumsal imalattır. Bilim ancak doğayı ele almasını sağ­
layan prensip ve yasalar sayesinde doğada kavrayabildiklerini tanır.
Bilim doğayı —diyordu Kant—ancak “Aklın sorduğu” sorulara cevap
verm eye zorlar ve doğadan, prensiplerinin onu aramaya hazırladı­
ğı şeyi öğrenebilir. Bilgi nesnesini tanımlayan belirlenim ler o halde
kültürel ve toplumsal olarak nitelendirilm iştir. N esneye, gerçekliği
olmayan bir hakikatin kim liğini verirler. Bilgi, toplumsal bir çıraklı­
ğın sonucudur; öncelikle, gerçeğin toplumsal olarak geçerli idrakim
tem ellendirm eye hizm et edecek şekilde toplumsal olarak oluşmuş
belirlenim lerin bilinmesidir. O kulda öğretilen, verili bir toplum da
ve dönem de geçerliliği olan belirlenim lerin bilinmesidir; şeylerin
hissedilir gerçekliğinin sezgisel bilgisi ise, esasen, eğitim in en azından
kısm en sansürlediği ya da gözden düşürdüğü okul dışı deneyimle
edinilir. M uhtem elen de sanatsal düzlem de ifade bulur.
Bizim dünya ile ilk ve başlangıç ilişkimiz bilgi değildir; sezgisel,
ön-bilişsel ile bilinenlerdir. Biz dünyayı başlangıçta deneyimle, his­
sedilir gerçekliği içinde öğreniriz, bedenim izle “anlarız” ve duyumsal
yeteneklerim izi kullanarak ortaya sereriz; bilgisini edinir, onu biçime
sokarız; duyumsal yeteneklerim iz de onun tarafından “biçim lendiri­
lir” . Biz dünyayı bedenim izle öğreniriz ve bedenim izi de kendisini
ortaya koyarken dünyayı açmasını sağlayan eylemlerle. B edenin bil­
diği, onun tarafından “yaşanan” bu “hissedilir dünya” —H usserl’in
1906’da belirttiği gibi—“tek gerçek dünyadır; varolan olarak gerçek­
ten algılanır. D eneyim ine sahip olduğum uz ve deneyebileceğimiz tek
dünya, gündelik olarak yaşadığımız dünya’’dır.1
Bu ön-bilişsel bilinenler olm adan bizim için hiçbir şey anlaşılır,
kavranılır, anlam dolu olmaz. Bu bilinen, “kesinliklerimizin zem ini­
dir” (Husserl), varlığımızın oluştuğu gerçeklikler rezervuarıdır. Bilgi,
konusu haline asla getirm eden bildiğimiz ve yapabildiğimiz her şeyi
kapsar; örneğin yürüyebilm e, kendim izi yönlendirebilm e, konuşabil­
irle, nesneleri kullanabilme, yüz ifadelerinin ve ses tonlarının m eta-
dilini anlayabilme. Yaşanan toplumsal dünyanın dilini ve nesneleri­
nin nasıl kullanıldığını kullanarak öğrendik. Ön-bilişsel ve informel
bilgilerimizin b ü tü n ü bilincim izin dokusunu oluşturur; kişinin du­
yumsal, duygusal ve entelektüel gelişiminin tamamlanacağı —ya da
yokluğunda tamamlanamayacağı—tem el budur.
Bir kültürün ve bir uygarlığın niteliği, yaşam dünyasına dair bi­
linen sezgisel şeyler ile bilgilerin gelişimi arasında yaratmayı başar­
dıkları dinam ik dengeye bağlıdır; yaşama dair bilinenler ile bilgilerin
gelişimi arasında kurulan sineıjiye, olum lu tepkiye bağlıdır; bilgilerin
gelişiminin, yaşam dünyasının niteliğini, “yaşam kalitesi”ni artırma

1. Edmund Husserl, Einleitung in die Logik und Erkenntnistheorie, 1906-1907’de verilen ders,
Gesammelte Werke, XXIV, s. 182.“Topik Sorunu” üzerine denemesinde aktaran ve yorum­
layan R udolf Boehm’dir; Mauric Mereau-Ponty zum Gedächtnis, 2001, yayımlanmamış. Bu
eser Critique des fondements de Vepoqueun (Kritik der Grundlagen des Zeitalters) devamıdır
(Fransızca tercüme BenoîtThaddee Standaert, Paris, L’Harmattan, 2001).
,_Z2_,
yönündeki kapasitesine bağlıdır; biçim lerinin, renklerinin, seslerinin,
m addelerinin zenginliğiyle, uzamsal örgütlenm esiyle, konutların ve
alederin tasarlanışıyla, değiş tokuşlann ve iletişimlerin kolaylığı ve
çokyanlılığıyla, işbirliği tarzlarıyla bizim yeteneklerim izin gelişimini
teşvik eden toplumsal ve doğal bir çevreye bağlıdır.
Sezgisel olarak anlaşılamayanı düşünm eyi sağlayan bilgiler, yaşama
dair bilinenleri tamamlar, düzeltir ve sürdürür mü? Bu bilinenlerin
kapsamını ve ufkunu genişletir mi? H erkes tarafından kabul edilebilir
ve özüm senebilir olmaya çalışır mı? Bu bilgilerin —bilim lerin- gelişi­
mi, yaşam dünyasından kaynaklanan ihtiyaç, arzu ve özlem lerin reh­
berliğine ve yönlendirm esine izin verir mi? Sineıji oluşturmayı amaç
edinerek bilinenlere m i eklem lenirler yoksa gerçek bilginin tekelini
bilim için talep ederek, yaşama dair bilinenleri gözden mi düşürürler?
B u sorular, ekolojist hareketin kökenindeki kültürel, toplumsal
ve politik eleştirinin kurucu temalarıdır. Bu hareketin başlangıçta
“doğayı savunm a” kaygısından değil, hepim izin en temel ortak malı
olan yaşadığımız bu dünyayı özel kişilerin sahiplenmesine ve onun
yıkım ına direnişten doğduğunu başka yerde belirttim .2 G iderek daha
iyi örgütlenen bu direniş hem m ega-teknolojilere hem toprak spekü­
lasyonuna karşı çıkıyor; gerek kimyasal kirlilik gerek ses kirliliğiyle,
betonlaşmayla, ışık, hava, su, sessizlik, uzam, bitki örtüsü gibi karşı­
lıksız ilk servetlerin az b ulunur hale gelişiyle yaşayandan kendi yaşam
ortam lanndan yoksun bırakan yönetim lere karşı duruyordu. Esasen
kültürel ve yerel görünüm lü bu direniş ve protestolar, Britanyalı bir
grup bilim insanının ve kısa süre sonra da, R o m a K ulübü’nün finanse
ettiği Amerikalı bir ekibin, sanayi ekonom ilerinin büyüm e türünün
yeryüzündeki yaşamın doğal tem ellerini yok ettiğini ve giderek artan
bir bedel karşılığında günbegün daha da kötü yaşamaya yönelttiğini
kanıtlamasından sonra, 1970’li yıllar boyunca hızla politikleşti.
“D aha fazla” ile “daha iyi” arasındaki bağ kopm uştu. Ö nceki b ö ­
lüm de sözü edilen “değer” ile “servet” arasındaki ayrılık, şimdi “bil­
gi” ile “yaşama dair bilinenler” arasındaki aynlığa bağlı gözükm ekte­
dir. Doğaya hâkim olduğu ve doğayı insanlann iktidanna tabi kıldığı
iddiasındaki m ega-teknolojik aygıtlar insanlan bu iktidann aygıdanna

2. André Gorz,“L’écologie politique entre expertocratie et autolimitation”, Actuel Marx 12,

1992.
tabi kılarlar. Ö zne onlardır: Doğaya hâkim olm ak için doğayı orta­
dan kaldıran ve insanlığı bu tahakküm ün hizm etine girmeye m ecbur
eden tekno-bilim sel m ega-m akine.
Sermayenin m akine dairesinde somutlaşan teknik-bilim sel bilgi­
lerin gelişimi bir zekâ toplum u değil, M iguel Benasayag ile Diego
Sztulwark’m söylediği gibi,3 bir cehalet toplum u yaratmıştır. Büyük
çoğunluk giderek daha çok şey bilm ekte fakat daha az anlayıp kav­
ramaktadır. Bağlamı, kapsamı ve anlamı, özellikle de “tekniği yön­
lendiren bağımsız kom binasyonları”4 bilm eyen uzmanlar, uzmanlık
bilgilerinin fragmanlarını öğrenm ektedir. O rtak gerçeklikler, sezgisel
olarak bilinen şeyler, doğru bilgi tekeline sahip oldukları iddiasında­
ki profesyonel “bilici” kitlesi tarafından gözden düşürülm üştür. Ivan
Illich, anlaşılmaz bir dünyada bireylerin yeteneksizliğinin sorum lulu­
ğunu yüklenm eyi onaylayan bu meslekleri “yeteneksizleştirici mes­
lekler” olarak adlandırıyordu.
T ekno-bilim , insan bedeninden talep ettiği davranışlarla, şart koş­
tuğu hızlı ve yoğun tepkilerle, insan bedenini aşan, tersleyen, tecavüz
eden bir dünya üretti. B edenin bildikleri ve ihtiyaçlan ile teknik-
ekonom ik m ega-m akinenin “ihtiyaçlan” arasındaki çelişki hastalıklı
bir hal almıştır. İnsan bedeni, diye yazar Finn Bow ring, “m akinelerin
yeniden üretim ine engel olm uştur. George D yson’u n naif tanımıyla,
insanoğlu, enfom ıasyon ve bilgilerin dolaşımı ve işleyişi yüzünden
‘darboğaz’lara girmiştir: ‘M akinelere kıyasla ancak sınırlı bir m iktan
özüm leyebilir ve hatta daha azını üretebiliriz’ ” .5
İnsan “tedavülden kalkmıştır” ; m aruz kaldığı ihlal ve tecavüzle­
rin strese soktuğu sinir sistemini “sakinleştirmek” için onu kimyasal
protezlerle ve beyin kapasitesini artırm ak için de elektronik protez­
lerle donatm ak gerekir. Bilim ve sermaye, hedefleri aym olmasa da bu
ortak girişimde ittifak halindedir. Yalnızca ekoloji —geniş anlamda—
yaşamın gelişmesine ve bu gelişmeye im kân tanıyıp teşvik eden bir
yaşam çevresinin (environment) hizm etindeki bir bilimi geliştirmeye
çalışmaktadır. Fakat, kırk kadar bilim insanının ekolojiyi bilim-karşıtı
olmakla suçladığı manifesto hatırlanacaktır. Ç ünkü, çevre-sever [eko-

3. D m contre-pouvoir, a.g.e., s. 110-111.

4.A.g.e.,s. 111.
5. Finn Bowring, Science, Seeds and Cyborgs, Londra, Verso, 2003, Bölüm 11. G. Dyso
yapılan alıntının kaynağı: Darwin Among the Machines, Londra, Penguin, 1997, s. 209.
ı _ § 2 ___I
zofik] uzantılarıyla ekoloji, karmaşık sistemlere bütüncül [holistik] bir
yaklaşımın sonucudur. Canlıyı, tahakküm kurm ak için değil idare
etm ek için anlamak isteyen yalnızca ekolojidir. Bu kaygı içerisinde,
yaşama dair bilinenlere entegre ve asimile olmuş, bilgelik ve iyi yaşam
arayışım aydınlatan kültürün bir bileşeni olmayı tek isteyen odur.6

BİLİM VE BEDENDEN NEFRET

Bilgi ile bilinenler, bilim ile yaşam dünyası arasındaki ayrılığın

kaynağı “doğanın m atem atikleştirilm esi”nde yatmaktadır. İlk olarak
H usserl’in 1936 yılında La Crise de la science européenne [Avrupa Bili­
m inin Krizi] adlı eserinde gösterdiği şey budur.7 M atem atikleştirme,
hissedilir dünyanın deneyim i karşısında bilginin özerkleşmesini tüm
diğer tekniklerden daha başarılı bir şekilde radikalleştirir. M atem atik­
leştirme sayesinde, idrak gücü yaşam deneyim inin gerçekliklerinden
soyutlanma olanağı edinir. İdrak gücü, kendi yaklaşımlarını, kesin
olarak tanımlı yasa ve kuralların belirlediği kesin işlemlerle sınırlan­
dırmak zorunda kalır. D üşünceyi —Descartes’m deyimiyle— “beden
hapish an esin d en kurtarır. Bu ifade o zamandan günüm üze, yapay
zekâ öncülerinin “bedensiz düşünm ek”inin de aralarında olduğu bir­
çok varyant halinde yeniden ele alınmıştır.
Fakat “bedenden bağımsızlaşmış” düşünce bedenden kurtularak,
maddesiz bir hapishanenin bambaşka kısıtlayıcı sınırlan içine kapanır;
bu sınırlar, bir korse gibi, bedeni m ekanik biçim de işlemeye zorlar ve
böyle işlemesini sağlar. H usserl’in deyişiyle, “hesap tekniği için zo­
runlu olmayan b ü tü n düşünm e tarzlannı ve b ü tü n gerçeklikleri devre
dışı (ausschalten)” bırakır. Bilincin sürekli elden geçirilen dokusunu
oluşturan ihtiyaçlar, arzular, zevkler, acılar, kaygılar ya da um udar da
elbette bu “zorunlu olm ayan”lara dahildir. Duyum sal yaşamdan bu
şekilde aynlmış olan ve tek amacı, irrasyonelden annm ış düşüncenin
yasa ve kurallan olarak kabul edilen hesabın yasa ve kurallanna göre

6. Kültürün bilimle döllenmesi kaygısı, Transversales Science Culture adh süreli yayının özgün
programıdır. Derginin, Jacques Robin etrafında toplanmış olan kurucuları sistemler teori­
sinin öncülerine bağlıydılar.
7. Husserî’in bu eserinin ilk bölümü 1936 yılında Belgrad’da yayımlanan Philosophia dergi­
sinin birinci cildinde, fasikül 1-4, s. 77-176’da çıktı.
işlemek olan idrak gücü, deneyim e ve başka türlü düşünm e biçim le­
rine uzak gerçeklik katmanları keşfeder. B edenin ağırlıklarından kur­
tulmuş olan idrak gücünün yasalarının aynı zamanda evreni yöneten
yasalar olduğu şeklindeki şaşırtıcı keşfi yapar.
Bu keşif K epler ve Galileo’da, Leibniz ve Descartes’ta da ifade
bulm uştu. Kepler ve Galileo, gök cisimlerinin harekederini açık­
lamayı başardıkları m atem atik yasaların T a n n ’nın evreni yarattığı
dil olduğuna inam yordu. 1854 yılında George B oole buna dair ilk
önem li tanıyı ortaya koydu: D üşüncenin yasalarının özü m atem atik­
ti; evren yasalarıyla aynı özdendi. Başka b ir deyişle, T anrı m atem a­
tikçilerle aynı dilde eser yaratmıştı. B undan şu sonuç çıkıyordu: M a­
tem atik düşünce, kendi yasalarına göre işleyen düzenekler yaratabilir;
bu düşünce düşünen m akineler içinde maddileşebilir. B u makineler
sayesinde insanın kendine özgü tanrısallığı yaşamın yeni ve yüksek
biçim lerine doğru aşılacaktır.8
Yüzyıl sonra, 1956 yılında, N ew el ve Sim on, B oole’u n öngö­
rüsünü ilk kez pratikte doğruladı: Russell ile W hitehead’m Principia
Mathematical sm m bir teorem ini kanıtlayan bir bilgisayar, başka bir
deyişle, yapay zekâ öncülerinin gözünde, insam n kendi tini gibi işle-
yebilen m akineler yaratacağını kanıtlayan bir düşünm e makinesi ta­
sarladılar. Alan T u rin g ’in 1963 yılında diyeceği gibi, “insanların ruhu
m akinelerine nakledilebilir” .9
Fakat bü tü n bunlar ters yönde de ifade edilebilir ve tinin, kendisi
gibi işleyen m akineler yaratabileceği değil, tersine, matematikleştirici
tinin gerçeği saf dışsallık olarak ortaya koyabildiği makinesel düşün­
cenin, bu düşüncenin makinesel dışsallığını yaratabileceği söylenebi­
lir. “E n özgül anlamda tanrısal olan”ın içinde tinin zaferi anlamına
gelen “tinsel m akineler” 10 yaratm ak yerine, matematikleştirici düşün­
ce, bir m akine gibi hareket etm eyi seçmiş olan tin üzerinde m akine­
lerin zaferini yaratır.
T eorilerin ve yapay zekâ alanında gerçekleştirilen şeylerin te­
m elinde, “tin ”in esasen “ düşünce” , düşüncenin ise matematiksel öz

8. Krş. George Boole, A n investigation in the Laws of Thought on which arefounded the Mathe­
matical Theories of Logic and Probabilities, Douvres, 1854.
9. Krş. A.Turing,“Computing Machines and Intelligence”, E. Feigenbaum (der.), Computers
and Thought, New York, McGrawHill, 1963.
10. Ray Kurzweil, The Age of Spiritual Machines, Londra, Phoenix, 1999.
olduğu ve ancak bedenden ayrılırsa, “tutkular”dan, bedensel özlü
duygu ve heyecanlardan kurtulursa kendi “ tanrısal” özüne denk ola­
cağı inancı bulunur. Bu şekilde cisimsizleştirilmiş düşünce, hissedilir
dünya deneyim inin bize gösterdiği şeyin ötesini tanıyabilir. Yaşamın
doğal olgusallığından, doğaya bedensel içkinliğim izden bize gelen
sonluluğu ortadan kaldırır. Bu düşünce, kendi yasalarının bilgisiyle
işlem görerek, kendi öznelliğimizi idrak gücüm üzün işlemleriyle bes­
lem ekten bizi m uaf kılacağından, hatalara ve yanılsamalara karşı ko­
runur. K endini üstlenm ek ya da kendinden sorum lu olmak zorunda
değildir. Belirli hiçbir çıkar ya da h ed ef tarafından m otive edilemez.
Bilginin peşine bilgi için düşer ve hakikate erişm enin koşulunu içe­
riklere, çıkarlara ve tutkulara ilgisizlikte bulur.
B undan böyle ne dünyayı dönüştürm ek ne de dünyaya hâkim
olmak söz konusudur; “insan”ın kendine belirli herhangi bir yaşamı
-b ir diğerini d eğ il- üretm esi de söz konusu değildir. Paul Valéry’nin
deyişiyle, “işe yaramaz gücün yüce yoksulluğu”nan erişmek söz ko­
nusudur; bu “yoksulluğa” göre, h er belirli varoluş “düşkünlük”tü r.12
“T in ”i olgusalhktan kurtarm ayı ve T a n n ’nın dengi kılmayı açık­
ça h ed ef edinmiş tek girişim bilimdir. Bedensel varoluşu, sonluluğu,
ölüm ü reddetm ek, yaşamın doğallığından ve doğadan, bir kadının be­
deninden doğmuş ve bir yum urta ile bir sperm in tesadüfi buluşmasıy­
la döllenmiş olm aktan nefret ederek, kendi kendinin temeli (ens causa
sut) olm a projesini ifade eder. Yaşamın doğal olgusalhğı ve dolayısıyla
annelik karşısındaki bu nefret, kadın rahm inin yerine yapay bir rahim
koym ak için “bilim ”in sergilediği çabalarda özellikle açık seçik ifade
bulm uştur. “Ektojenez [organizma dışı] gebelik” gerçekleştirmek için
başvurulan bahane, “kadım hamileliğin köleliklerinden kurtarm a”

11. Ben bu ifadeyi, Variété fde “Leonardo da Vinci’nin Yöntemine Giriş”ten önce gelen
“Not ve Konudışı”ndan aldım. 1919 yılında yazılmış bu hayranlık verici metinde Paul
Valéry, bilinç varlığının fenomenolojik indirgenme yoluyla ilk analizini farkında olmadan
yapar. Bu varlığı, ne yaparsa yapsın kendisiyle çakışmama olarak tarif eder; sürekli yaratı;
olgusallığımn olumsallığının (“kendi ‘beden’ini ve kendi ‘dünyasını işlevinin kapsamına
yönelik neredeyse keyfi kısıtlamalar olarak görmeye cesaret eder”) ve varolanın olumsallı­
ğının (“şaşırtıcı olan, şeylerin var olması değildir; böyle olmaları ve başka türlü olmamala­
rıdır”; “algılanabilir olan her şeyi” kapsayan “herhangi bir şey olmanın tanımsız reddi”)
keskin bilinci.
12. Eksiksiz belirlenimsizlik olarak kendiyle çakışma, her belirlenime “düşkünlük” olarak
bakan “proje yokluğu”, Georges Bataille’ın L'Expérience Intérieure ve Le Coupable'ındakı
(Paris, Gallimard, 1943 ve 1944) bu tinsel deneyimlerin ana temasıdır.
kaygısıdır. Fakat b u kaygı hızla bir başka kaygının kisvesi olabilmek­
tedir: İnsanın ürem esini teknik-bilim sel rasyonelleştirme kaygısı.
H arvard’da profesör olan, B iyo-m edikal E tik U zm anı Joseph
Fletcher, “ sorum lu m evkideki çok sayıda em briyo-bilim cinin, pla-
senta-bilim cinin ve fetus-bilim cinin” görüşünü ifade ettiğini söyle­
yerek şunu duyurm uştur: “R ah m in karanlık ve tehlikeli bir yer (a
dark and dangerous place), tehlikelerle dolu bir yer olduğu kanısında­
yız. Potansiyel çocuklarım ızın m üm kün olduğunca gözlenebileceği
ve korunabileceği yerde bulunm asını arzu ediyoruz.” In vitro döllen­
me, şeffaf yapay rahim ler, gebeliğin tıbbi gözetim i, ürem e, erkekle­
rin, uzmanların işi olmalıdır; rasyonelleştirilmeli, kurala bağlanmalı,
doğallığından kopanlm alıdır ve özellikle kadın —toplum lann daima
irrasyonel bir varlık olarak kabul ettiği, duyguların ve tutkuların ida­
resindeki kadın—anneliğin çocukları üzerinde anneye verdiği ve top­
lum a teslim etmesi durum unda ise tehlikeye soktuğu güçlerden kesin
olarak yoksun bırakılmalıdır. B u yoksun bırakma, hamileliğin ve an­
neliğin doğrudan ortadan kaldırılması, “insan varlıklarının klonlan-
ması tüm üyle gerçekleştirilebilir olduğunda ve ektojenez gebelik ye­
niden rahm e yerleştirm e evresinin yerine rahatlıkla geçebildiğinde” 13
tamamlanmış olacaktır diye eklem ektedir Fletcher.
Başka şeylerin yanında, doğayı ortadan kaldırarak tesadüfü (daha
tem elde, olumsallığı) ortadan kaldırm ak isteyen Fletcher’in kaygı­
sı, bilim in ru h u 14 ile kapitalizmin ru h u arasında daha baştan m evcut
olan yakınlığı ortaya koymaktadır. H e r ikisi için de doğa öncelik­
le bir rastlantı, risk ve düzensizlik kaynağıdır. Belirsizlikleri, öngö-
rülemezlikleri k ökünden söküp atan dünyanın rasyonel bir düzene
koym a yoluyla evcilleştirilmesi, hâkim iyet altına alınması, m üm künse
ortadan kaldırılması gerekir. Tesadüfe düşmanlık, yaşama düşm an­
lık, doğaya düşmanlık, “D üzen ve İlerlem e” (Auguste C om te): “ Iç
doğa”yı da dış doğa gibi ortadan kaldırmak ve bunların yerine, ön­
ceden program lanm ış ve kendi kendini düzenleyen m akine insanlar

13. Joseph Fletcher, The Ethics of Genetic Control: Ending Reproductive Roulette, Buffalo (NY),
Prometheus Books, 1988; akt. Finn Bowring, Science, Seeds and Cyborgs, a.g.e., Bölüm 10.
Bilimin açıkça anti-dişi (“maşist”) niteliği hakkında bkz. “The Masculine Millenium”, Da­
vid Noble, The Religion of Technology. The Divinity of Man and Spirit of Invention, Londra,
Penguin, 1999.
14.“Bilimin ruhu”nu “bilimsel anlayış” anlamında değil,Weberci anlamda kullanıyorum.
ı—ŞŞ—ı
ve insan m akineler koym ak gerekir. 19. yüzyılda bu, m ühendisler
uygarlığının bağrında bilim ile sermaye ittifakı idealiydi. İdeal radi­
kalleşti -şim di dünyayı düzene koym ak değil, yeniden (yaratmak) söz
konusu—fakat sermaye ruhu ile bilim ruhu arasındaki bağın, yakın­
lığın tem eli, bu idealin özerkliğini sürdürmesi olmaya devam ediyor
ve buna imkân tanıyor.
Ektojenez gebelik gerçekleştirme projesi —ve ardından, göreceği­
miz gibi, yapay zekâ ve yapay yaşam—bu açıdan paradigmatiktir. T ıp ­
kı biyo-teknolojinin hayvan ve bitki türlerinin (yeniden) üretim ini
sanayileştirmesi gibi, insanların (yeniden) üretim ini sanayileştirmek
ve sonunda, genetik m ühendisliğinin yarattığı yapay türleri doğal
türlerin yerine geçirm ektir bu. D oğanın ortadan kaldırılmasının de-
vindirici gücü bilim in yaratıcı biçim verici projesi değil, doğanın kar­
şılıksız olarak verdiği ve herkesin erişebildiği birincil servetleri yapay
ve ticari servetlerle ikame etm e yönündeki sermayenin projesidir:
D ünyayı metalara dönüştürm ek. Sermaye de bu m etalann üretim ini
tekelleştirerek kendini insanlığın hâkim i kılar.
Bir sperm pazarımız, bir yum urta pazarımız, bir annelik pazarımız
(taşıyıcı annelerin rahmi), bir gen, yuva hücre ve em briyon pazarımız
ve (yasadışı) bir organ pazanm ız şimdiden var. Bu eğilimin sürmesi,
genetik olarak (sözümona) “iyileştirilmiş” her yaştan çocuğun, daha
sonra da klonlanmış ya da bütünüyle yapay insan varlıkların ya da
“post-insanlar”ın ve bu gezegende ya da bir başkasında yapay ekoloji
yuvalarının pazara girmesine yol açacaktır.
Sermaye ve bilim, farklı olsa bile çok fazla ortak yönü bulunan
karşılıklı hedeflerinin peşinden giderken birbirinden yararlanır. H er
ikisi de kendinden başka hedefi olmayan, Aristotelesçi anlamda saf
kuvvetin peşinden koşar. H er ikisi de herhangi bir belirli ihtiyaç ve
amaç karşısında ilgisizdir; çünkü h er türlü belirlenimi reddettikle­
ri için her şeyi belirlemeye m uktedir olan —bir yandan— paranın ve
-d iğ e r yandan— teoretik bilginin belirsiz kuvvetine hiçbir şey denk
değildir. Düşünüm sel bir şekilde kendine geri dönüş olasılığına kar­
şı her ikisi de hesabın öznesizleştirici teknikleriyle birbirine tutunur.
Fakat sermaye ile bilimin ittifakı son günlerde çadamaktadır. Ç ünkü
sermayenin bilim karşısındaki bağımlılığından kurtulması söz konusu
olmasa da, bilimin kapitalizmden özgürleşebilme perspektifi vardır.
 D oğa-sonrası, biyoloji-sonrası ve insan-sonrası bir uygarlığa po­
tansiyel olarak açılan yapay zekâ ve yapay yaşam üzerine araştırmala­
rın ufkunda beliren h ed ef budur. Bu yeni çağ, kendini belli etm eden,
öncelikle 20. yüzyılın ortasında Shannon ve T u rin g ’in “beyni taklit
edebilen m a k in e le r’i keşfiyle kendini duyurdu ilk (bunların beyni
aşabileceği um uluyordu). D iğer yandan, D N A ’nın yapısı da neredey­
se aynı anda keşfedildi. R o b e rt Sinsheim er bu konuda şunu söyleye­
cektir: “T a n n ’nın yaşamı yarattığı dili keşfettiğimizi ileri sürebiliriz.” 15
D oğal tarih kendi sonuna yaklaşıyor olmalı: “ İnsan, T a n n ’yla birlikte
evrenin [yaşamın ve kendisinin] yaratıcılarından b iri” olmalı. Bilim,
diyor Elvin A nderson, “T a n n ’m n bize sunduğu vekaleti gerçekleş­
tirm e” noktasındadır.16
B undan böyle bilim kendi projesinin başlangıç anlam ının bilinci­
ne varacak, biyolojik yaşam ve doğa karşısındaki küçümseyişini, hatta
tiksintisini açıkça ifade etm eye cesaret edebilecektir. Bu açıdan en
anlamlı kitaplardan biri, D N A ’nın m oleküler yapısını anlamaya kesin
olarak katkıda bulunan, X ışınlarıyla kristalografi konusunda öncü
Britanyalı biyologJ.D . B em al’ın eseridir. The World, the Flesh and the
D evil’de17 Bernal, doğa, beden, arzu ve duyguların “rasyonel ru h ”un
düşmanı olduğunu açıklıyor. “ İlerlem enin ana eğilimi” diyor, “te­
sadüf ürünü, ilgisiz bir çevrenin yerine kasıtlı olarak yaratılmış bir
çevrenin konmasıdır. [...] D oğanın tanınıp bilinm esine giderek daha
az ihtiyaç duyulacaktır. B unun yerini, insanların yönettiği evrene ar­
zulanan biçim i verm e ihtiyacı alacaktır.” Elbette ki “insanların yö­
nettiği” derken günüm üz insanlığının b ü tü n ü kastedilmiyor. Bernal,
“yetenekleri, dönüşm em iş olanların yeteneklerini büyük ölçüde aşan
dönüşmüş insanlardan oluşan” seçkin bir bilim insanları oluşum unu
tahayyül eder. Bunlar, “bedenlerini epey arkalarında bırakarak” , et­
ten kem ikten kurtulm uş, “mekanikleşmiş bedenler”e sahip, aslında
ölüm süz tinlerdir. “N orm al insan evrim açısından bir açmazdır. G ö­
rünüşte organik evrim den kopuş halindeki m ekanik insan, gerçekte,
15. Robert Sinsheimer, The Strands of Life, Berkeley (Cal.), University o f California Press,
1943, s. 3.
16. Elvin Anderson, Minnesota Üniversitesi’nde genetik profesörüdür ve Bruce Reichen-
bach ile birlikte On Behalf of God: A Christian Ethic for Biology nin (Grand Rapids (Mich.),
William Eerdman, 1995) yazarıdır; akt. David Noble, The Religion of Technology, a.g.e.
17. Alt başlığı. A n Enquiry into the Future o f theThree Ennemies of the Rational Sow/’dur (Blo­
omington, Indiana University Press, 1969, s. 42 ve devamı).
i_§Z_j
evrimi sürdürm e yönündeki asıl gelenekte daha iyi bir yer edinir.”
Fakat, “töze ait hiçbir şeyi korum azken eskinin tinini bütünüyle ko­
ruyan yeni yaşam” da ancak bir evre olacaktır. “Sonunda, dayanıklı
organizmasını yitiren, ışıldama yoluyla uzay içinde iletişimde bulu­
nan ve ışık halinde çözünen atom kidesi haline gelerek tam am en
göksel varlık haline gelmiş bir insanlık içinde bilinç de yok olabilir.” 18

YAPAY ZEKÂDAN YAPAY YAŞAMA

Gökselleşmiş ve ölümsüz tin fantasması, otuz yıl sonra, yapay

zekânın öncülerinde, özellikle Hans M oravec’te görülecektir. İn­
san düşüncesini taklit etm e ve aşma yeteneğine sahip m akinele­
rin gelişimini m üm kün kılan ilk araştırmalar M IT ’de ve R A N D
C orporation’da sürdürülm üş ve Pentagon’u n İleri Araştırma Projeleri
Ajansı (D A R P A) tarafından finanse edilmiştir. Yapay zekâ program ı
1956 yılında D artm outh College K onferansı’nda resm en başlatılmış­
tır. Konferansta, “ öğrenm enin b ü tü n veçhelerinin ve zekânın tüm
diğer özelliklerinin, kural olarak, büyük bir kesinlikle tarif edilebi­
leceği ve bunlan taklit eden bir m akinenin tasarlanabileceği hipotezi
araştırmaların tem eli olarak görülebilir” deniliyordu.
Konferans ve sonraki çalışmalar M arvin M insky’nin kişiliğinin
egemenliğindeydi. İnsan vücudu denen bu “kardı pislik”ten (blody
mess) ve beyinden ibaret bu meat machine’den (et makine) ötürü duy­
duğu küçüm sem eyi ve tiksintiyi belirtiyordu. O na göre tin bedenden
ve “benlik”ten (self) ayrılabilir: “D üşüncenizin incelip gelişmesinde
önem li olan şey, içselliğinizi kişisellikten kurtarm aya çalışmanızdır.”
N ew ell ve Sim on gibi o da, “düşünce imal eden” enform atik makine
ile insan tini arasında fark görm üyordu; h er ikisi de “aynı türdendir” :
program lı makineler. “B eyinler m akinedir... Bizim tin üretm e yete­
neğimiz, günün birinde yapay bilim insanları, sanatçılar, besteciler,
kişisel eşler imal etm em izi sağlayabilir.”19

18. Krş. Hans Moravec, Robot: Mere Machine to Transcendent Mind, New York, Oxford Uni­
versity Press, 1999.
19. Marvin Minsky, “Thoughts about Artificial Intelligence”, Raymond Kurzweil (der.),
The Age o f Intelligent Machines, Cambridge (Mass.), M IT Press, 1990; akt. David Noble, The
Religion of Technology..., a.g.e.
1—ŞŞ_1
 Ö lüm süz “tin”in ya da “ru h ”u n siber-uzay içinde ebediyen yaşa­
mak için uzaktan şaıj edilebileceği, tensel bedenin giderek kullanılmaz
olacağı ve “biz T anrı’yız” fikri 1970’li yılların sonunda Kaliforniya’da
ortaya çıkar. 1984 yılında Sherry T urkle’ın araştırmacılarla yaptığı
söyleşi kitabı çığır açacaktır.20 M akinelerin zekâsının insanlannkini
aşacağına, makinelerin insanlara bağımlılıktan kurtulacağına ve insan­
ların ancak makinelerle sıkı ilişki halinde yaşayarak üstünlüklerini ko­
ruyabileceklerine çoğu kişi inanmaktadır. D A R P A araştırmacıların­
dan biri şunu söylemektedir: “B enim ruhum a sahip kendi robotum u
yaratmayı her zaman hayal ettim; onu benim ruhum yapmak, kendi­
m i onda görm ek... B ir insanın yapabileceği en önem li şeydir bu.” Bir
başkası, yapay zekâmn tanınmış öncülerinden, T hinking Machines
Inc.’in başkanı, kendi robot ikizinin, doğum u vesilesiyle ona “ İyi ça­
lıştın. Seninle gurur duyuyorum ” diyeceğini hayal etm ektedir.
İnsan ruhu n u inorganik bir m ikro-dolaşım zem inine naklet­
m e olasılığına duyulan inanç, aslında, askeri araştırmanın alt ürünü
olarak gelişti. Başlangıçta, A m erika’nın B üyük K uzey’inde düşman
uçaklarının yaklaştığını haber vermesi gereken (SAGE denen) radar
gözetim sisteminin bilgilerini deşifre eden bir m erkez yaratm ak söz
konusuydu. Ardından, F 14 avcı uçağı (ve ardılları elbette) öyle ge­
lişmiş bir alarm sistemiyle ve hedeflerin yerinin belirlenm esinde öyle
hızlı bir bilgi akış sistemiyle donatıldı ki, b u bilgilerin kullanımı insan
yeteneklerini aşıyordu. Pilotlar bilgisayarlarla sıkı fikı olarak yetenek­
lerini “artırm ak” zorundaydılar.
Bilgisayarın idrak gücüne yardım ı değil, idrak gücünün bilgisa­
yara aktarımı fikri hayalı olgunluğuna, NASA için gelişmiş robot­
lar tasarlayan Hans M oravec’le erişti. M oravec, M ind C hildrenda,2'
ardından Robot: Mere Machine to Transcendent M ind’tu beynin nöral
dem etlerim -yazdığına g ö re - “ölüm lü bir bedenin kısıdılıklanndan
tinin kurtulm asını” sağlayacak bir bilgisayarın kablolarına bağlayarak
tin “transplantasyonu” im kânını, bir bilgisayar içinde depolanma,

20. Sherry Turkle, The Second Self, New York, Simon and Schuster, 1984; Fransızca tercüme­
si Claire Démangé, Les enfants de l’ordinateur. Un nouveau miroir pour l’homme, Paris, Denoël,
1986.
21. Hans Moravec, Mind Children: The Future of Robots and Human Intelligence, Cambridge
(Mass.), Harvard University Press, 1988; Fransızca tercüme Rémy Lambrechts, Une vie après
la vie. Les robots, avenir de Vintelligence, Paris, Odile Jacob, 1992.
sınırsız nüsha halinde kopyalanma ve iradi olarak dirilme imkânını
tahayyül etm ektedir.
Beynin b ü tü n tini bir yazılım gibi aktarılabilir ve kopyalanabilir
bir program biçim inde “içerdiği”ne dair bu naif inanç salt M oravec’e
özgü değildir. B em al’de de buna rastlamıştır; ona göre “beyin önem
taşıyan tek şeydir” (“the braitı is ali that counts”) ve bedenden ayrı ola­
rak işlev görebilir. Fredkin de (M IT ve Stanford) geri durmaz; “yer­
yüzünde barış ve uy u m ” sağlayan bir “gezegen algoritması” tahayyül
etm e imkânına inanmaktadır; ona göre, yapay zekânın yaratılması,
evrenin ve yaşamın yaratılmasından sonra, evrim in üçüncü ve son
evresidir: T inin fiziksel evrenden kurtulduğu ve “yaratan ile yaratıla­
nın tek olduğu” evre.
Daha baştan itibaren, yapay zekânın öncüleri insan tinini, bilgisa­
yarın dengi, “program lı m akine” olarak tanımlamışlardı. D üşünceyi,
B em al’ın 1950’li yılların başında öngördüğü şekilde, ikili aritmetikle,
yani bir bilgisayar yazılımını oluşturan evet/hayır sekanslarıyla analiz
ve tercüm e edilebilecek bir işlemler sekansı olarak tanımlamışlardı.
Daha sonra, bütü n problem lerin bu şekilde tercüm e edildikleri (ve
edilebilir olduklan) ölçüde genel olarak çözülebileceğini; “düşünen
m akineler”in insanın idrak gücünden daha hızlı ve daha güvenilir
bir şekilde daha büyük bir bilgi akışını sınıflayabileceğim, eşgüdüm -
lendirebileceğini, hatırlayabileceğim, işleyebileceğini; onların hesap­
lama ve öngörm e yeteneklerinin, hatta yorum lam a yeteneklerinin
çok daha yüksek olduğunu ya da olabileceğini kanıtladılar (tek koşul,
elbette, duyu bağlantılarının muğlaklığa yer verm eyecek şekilde ön­
ceden tanımlanmış olmasıdır).
Fakat asıl soruyu hiç sormamışlardı: Ç özülecek problem leri ta­
nımlama; önem li olanı önemsiz olandan, anlamlı olanı anlamsız olan­
dan ayırt etm e; bir h ed ef seçme, hedefi tanımlama, takip etm e ve
öngörülem eyen olaylar ışığında hedefi değiştirme yeteneği sorusunu;
daha temel olarak da, hedeflerin, problem lerin, çözüm lerin seçildiği
nedenler ve ölçütler sorusunu. Bu tercihler, bu ölçütler neye bağ­
lıdır? Eğer zekâ, programlı bir m akine gibi işliyorsa, program ı kim
tanımlamıştır? İhtiyaç, arzu, kaygı, um ut, acı, zevk hissettiği için;
kısacası bir ihtiyaçlar ve arzular varlığı olduğu için, yani kendisinin
henüz olmadığı ya da sahip bulunm adığı bir şeyin eksikliğini daima
çektiğinden ve bu eksiklik duygusu, tamamlanmamışlık duygusu ne­
deniyle m evcut varlığının hareketsiz tamlığı içinde kendisiyle örtüş-
meyi becerem eyerek daima kendine ulaşmaya çabalayan biri olduğu
için; düşünen, hesap yapan, seçen, hareket eden, hedeflerin peşinden
giden, yaşayan, bilinçli bir özne’nin varlığına gönderm e yapan bu
sorulan yapay zekâ öncüleri görm ezden gelmişlerdi.22
Bu eksiklik duygusu yapay zekâ öncülerinde muhakkak ki m evcut­
tur. Bu duygu bilincin ontolojik bir yapısıdır. Fakat eklemek gerekir:
Bedenin olgusallığından ayrılmaz olan bilincin, daha doğum dan itibaren
açlığı, susuzluğu, soğuğu, sevgiyi ve korunm a ihtiyacım hissetmiş olan
bilincin yapısıdır. Eksiklik duygusu, bu eksikliğin giderilmesine doğru
kendini aşma ihtiyacı, canlının bilincini oluşturur. Zekâ bu temelde ge­
lişir ve yaşamanın ilk itkisini buradan çekip alır. M ekanik zekâ anlayışı
ise zekâyı hep buradaymış gibi, beyinde programlanmış ve seferber edi­
lebilirmiş gibi varsayar. Fakat zekâ asla önceden yazılmış bir program
değildir: Kendi niyetine uygun olarak kendini üretm e yeteneği şeklin­
de ancak canlı olarak vardır; ama bu yaratma, hayal etme, kuşku duy­
ma, değiştirme, kısacası kendini belirleme yeteneğinin temelindeki bu
eksik kılma yeteneği bir yazılımda programlanamaz. Programlanabilir
değildir; çünkü beyin yazılı ve tercüm e edilebilir programlar bütünü
değildir: Beyin canlı bir bedenin canlı bir organıdır; programlanmaya
ve kendini programlamaya sürekli devam eden bir organdır.
Hans M oravec b ü tü n bunlan kendince keşfetti. O n u n başlangıç­
taki hipotezi, tıpkı diğer yapay zekâ öncülerininki gibi, sayısal dile
tercüm e edilen zekânın bedeninden, olgusallığından, sonluluğundan
kurtulacağı şeklindeydi. Fakat böyle bir zekâyı düşünm e yönündeki
çabası, bedensel yaşamdan “özgürleşmiş” bir zekânın, arzusuz, yöne-
limsiz kalmış, duygusuz, zamansalhktan yoksun bir zekâ olduğunu
istemeden kanıtlıyordu; “hiçlikten pek az farklı”23 —diyordu Valéry—
faydasız saf kuvvet. Bu zekâ yaşamaz; yoktur.
Y ine M ind Children’du Hans M oravec bu zekâyı, evrenin içinde
yayılan, “yaşam-olmayan şeyi tine çeviren” , “b ü tü n evreni, düşü­
nen bir kendiliğe, saf kutlam adan ibaret bir sonsuzluğa çevirmeye
yatkın” ,24 zamanın dışındaki bir tü r kozm ik ışıldama olarak hayal etti.
22. Krş.Jean-Paul Sartre,“L’Être-Pour-Soi”, L’Être et le Néant, Paris, Gallimard, 1943, s. 115-147.
23. Paul Valéry, Variété /, a.g.e.
24.A.g.e.,s. 116.
 Oysa, eğer zekâ var olacaksa, uzay ve zaman içinde evrim ge­
çirecekse, deneyim yoluyla öğrenm eye, zenginleşmeye muktedirse,
canlı bir bedene ihtiyaç duyar. Dahası, m üm kün olduğunca kendini
verm eye, bedenini ve yaşamını yaratmaya ihtiyaç duyar. D em ek ki,
yapay zekâ yaratm ak için yapay yaşam yaratmak gerekir. Yapay zekâ
öncülerinin, özellikle M oravec’in ,25 keza K urzw eil’in araştırması
adım adım robota doğru, canlı zekânın ve yaşamın bütü n özellikle­
rini sunan m akineler tasarlamaya yönelecektir: kendi bakım ım yap­
ma, kendini tam ir etm e, büyüm e, gelişme, kendini dölleme, kendini
üretm e ve kendi kendini yaratma yeteneği. B ütün bunlar yaşamın
—Edgard M o rin ’in belirttiği gibi—26 öncelikle öz-poiesis [kendini ya­
ratma], yani başka hiçbir şeye indirgenem eyen ve başka hiçbir şeyle
açıklanamayan şey olmasını sağlar: Yaşam kendisiyle açıklanır.
Yapay yaşam program ının kökeninde Jo h n von N eu m an n ’ın
kendi kendini üreten hücresel otom atlar teorisi bulunur. NASA
1980’den itibaren bununla ilgilendi. Hedefi, kendi kendini ürete­
bilen, büyüyebilen, kendi kendini tam ir edebilen ve gelişebilen fab­
rikalar tasarlamaktı. Tam am en özerk ve çok amaçlı bu fabrikalar,
m uhtem elen, “evreni ele geçirm eyi” sağlamak üzere başka gezegen­
lere yerleştirilecekti. 1985 yılında U S Air Force yapay yaşam üzerine
kendi araştırma m erkezini, von N eu m an n ’ın yaşamının son bölüm ü­
nü nükleer silah tasarlamak üzere geçirdiği Los Alamos’ta kurmaya
karar verdi. 1987 yılında düzenlenen yapay yaşam üzerine ilk Los
Alamos Konferansı m isyonunu şöyle tarif etti: “Yapay yaşam doğal
canlı sistemlerinin özelliklerini taşıyan yapay sistemlerin incelenm esi­
dir. M ikro-elektronik ve genetik mühendisliği bir süre sonra in vitro
[yapay koşullarda] olduğu kadar in silico [bilgisayar ortamında] yeni
yaşam biçimleri yaratabilm em ize im kân tanıyacaktır.”
Yapay zekâ ve yapay yaşam öncülerinin amacı bambaşka büyük­
lüktedir: O nlar için doğayı ve insan türünü ortadan kaldırarak ro bo-
tik bir “süper-uygarlık” , evreni kendi imgesiyle şekillendirecek ve
“insan varlığını tam am en farklı b ir şeye dönüştürecek” bir “insanlık
ötesi” kurm ak söz konusudur.27
25. Hans Moravec, robot araştırmalarında dünyanın en büyük merkezi olan Carnegie-Mel-
lon University’nin Mobile R obot Laboratuvarı’nda yönetici ve buranın kurucularındandır.
26. La Vie de la vie, Paris, Le Seuıl, 1980.
27. Earl Cox ve Gregory Paul, Beyond Humanity: Cyber-Revolution and Future mind, Camb­
ridge (Mass.), Chs. River Media, 1996, s. 1 ve devamı.
_22_.
 BEDENİN MODASININ GEÇMESİNDEN
İNSAN T Ü R Ü N Ü N SONUNA

M akine-Insandan İnsan M akinelere

Yapay yaşam öncülerinin sergilediği futürist görüşlerin olabilir­

liği ve ciddiyeti burada pek önem li değildir. T ek önem taşıyan şey,
onların projelerinin anlamı, yansıttıkları bilim anlayışıdır. Kuşkusuz,
bu anlayışı öyle ikna edici biçim de yansıtmışlardır ki, Amerikalı en­
telektüel seçkinlerin ünlü temsilcileri, h er noktada insanlardan üstün
robotların hâkim olduğu post-biyolojik ve post-insan bir uygarlık
(eğer böyle adlandırabilirsek) görüşünün ortaya attığı felsefi sorulan
ve etik problem leri ciddiyede tartıştı.
Seçkin üniversite m ensuplannın, kendi disiplinlerindeki tartışma­
sız liderlerin sunduğu, yapay zekâyı yapay yaşama bağlayan projeler,
genetik mühendisliği ile nano-teknolojiler bilim in tem el projesinin
nihai evresi olarak gösterilir: T ini doğadan ve insanlık durum undan
özgürleştirmek. Bu projenin başoyunculan o nu yeni-H egelci, N i-
etzscheci ya da tinselci bir anlayışla ifade ederler. Bilimin tem el pro­
jesinin (ya da “ru h u n u n ”) kendinin bilincine varmayı başardığım (ve
buna cüret ettiğini) anlamak için onlann form ülasyonunu şimdiki za­
m anın içine yerleştirm ek gerekir. G erçekten de b ü tü n form ülasyon-
lan ve içerimleri içinde bu proje postm odem ve h ip em ıo d em anla­
yıştan aynlmaz. Bu anlayışa göre, insamn kendi kaderini belirlemesi,
eşitlik, özgürlük, haklar ve kişi haysiyeti gibi şeyler aşağılık Y ahudi-
Hıristiyan-K antçı kalıntılardır. Zekâyı biyolojik sım rlanm alanndan
ve genetik varlığının olumsallığından kurtarm aya yönelik teşebbüs
doğa yasalannın ihlali değildir; —bu görüşün öncülerine göre—tama­
m en tersidir: D oğa, sayesinde kendinin bilincine vardığı, kendini
(yeniden) yaratabildiği ve kendi kendinin temeli olabildiği insanda
varlığı temsil etmiştir. Yapay yaşamın ve yapay zekânın yaratılması,
bize dendiğine göre, evrim in son perdesinden başka bir şey değildir;
böylelikle doğa, kendisine sahiplenme yetkisini vermiş olduğu insan
aracılığıyla kendine sahip olur. T eknik (technology), insan aracılığıyla
kendi kendini yaratan doğa olarak anlaşılmalıdır. D oğa, bilgi olma
yolundadır ve bilgi de doğa olmaktadır. Varlık ile D üşünce arasındaki
(var olmak ile düşünm ek arasındaki) farklılık yok olur.
1—22_I
 B u teorileştirm eler dünyevi hedefler peşinde koşan bilimsel bir
girişimin ideolojik süsleri değildir. O nlar bu girişimin anlamı, ilk itici
gücü olm a iddiasındadırlar. “B ü tü n bunlar neye yarar?”, “ İnsanlık
bunlardan ne yarar sağlayabilir?” , “Bilim nasıl bir uygarlık, nasıl bir
toplum hazırlamaktadır?” , “ İnsanı, yaşamı, doğayı hangi ölçütlerle
yeniden yaratmak istem ektedir?” gibi sorular, sorardan gözden düşü­
ren çapsızlıktadır. Y apay zekâ ve yapay yaşam öncüleri yerde sürünen
bu insanlığın hem en üzerine çıkarlar. İnsanın biyolojik evrim inin bir
açmaz (Kurzweü) olduğunu ve zekânın teknolojik tem elde gelişimi­
nin evrim yasalan tarafından dayatıldığını kabul ederler. Bu, bir an­
lamda, insana insan zekâsını aşmasında hizm et eder. “Y ol çizilmiştir,
tercih şansımız y o k tu r” der Kurzweil. M oravec de gelecekteki ro-
botlann insanın tinini aşan bir tinin taşıyıcılan olduğunu açıkça kabul
eder. H ugo de Garis kendini “m ahşerin dördüncü atlısı, en karardık
olanı, savaş atlısı” görür; o, insanlardan bağımsızlaşacak robotlann in­
san türüne karşı sürdürecekleri savaşın atlısıdır.28
21. yüzyılda dünyanın zeki m akinelerin egem enliğinde ve “in-
sanlann da, eğer hâlâ varlıklannı sürdürürlerse, aşağı bir konum da
olacağına”29 hepsi ikna olmuş gözükm ektedir. M oore yasası sayesinde
bilgisayarlann hesap kuvvetinin 2020 ya da 2030 yıllanna doğru on
üzeri altı faktör kadar artacağı ve “laboratuvardan çıkma robotlann
kendilerini tasarlamış olanlara hâkim olacağı” (de Garis) hususunda
hepsi hemfikirdir. Aynı tarihe doğru, nano-teknolojüerin bir m ole­
kül boyutunda “n an o -ro b o t” yaratmaya im kân tanıyacağına garanti
verm ektedir Kurzweil; “kan dolaşımı yoluyla beyne gönderildikle­
rinde beynin her bir sinapsini ve nöron-ileticisini tek tek kopya ede­
ceklerdir” . Böylelikle, dem ektedir K urzw ed, insan beyninin eksik­
siz kopyalannı yaratm ak ve “milyarlarca yapay n ö ro n ”un katkısıyla
zekâsını artırm ak m ü m k ü n olacaktır. Biyolojik insanın zekâsı çok
yavaş evrim geçirirken, “makine zekâ, kadanarak büyüdüğünden”
m akineler “kısa süre içerisinde insanlardan daha zeki olacaktır” ve
insanlar, onlann hâkim iyetine girm em ek için, kendi sinir sistemlerine
artan m iktarda yapay n ö ro n katm ak zorunda kalacaklardır. “U zun
vadede zekâmızın biyolojik olmayan bileşeni baskın çıkacaktır. B ü tü -
28. Hugo de Garis, 27 Eylül 2000’de Le Monde interactifte yayımlanan söyleşi.
29. Kevin Warwick, in the Mind o f the Machine:The Breakthrough inArtificial Intelligence, akt.
Finn Bowring, Science, Seeds and Cyborgs, a.g.e.
. 94 .
nüyle biyolojik-olm ayan fakat insan izlenimi veren m ekanik varlıklar
olacağız.”30
Kısacası insanlar çok yüksek zekâya sahip robotlarım kontrol
edebilm ek için kendilerini robota d önüştürm ek zorunda kalacak­
lardır. İnsan robotlar ile ro b o t insanlar arasındaki fark giderek yok
olacaktır.
B ütün bu “ evrim ” K urzw eil ve meslektaşlan tarafından kaçınıl­
maz ve doğal gösterilmiştir. Bu “ evrim ” m evcut insan toplum lannın
sonuna yol açacaktır. Kurzweil kitabında T h eo d o r Kaczynski’nin
(namı diğer U nabom ber) Manifesto 'sundan uzun bir bölüm alıntıla-
mıştır. Kaczynski, özlü bir argümanlaştırmayla, insanların bütün ka­
rar yetkisini ve inisiyatifi yavaş yavaş, farkına varmadan, nolens volens
[ister istemez] m akinelere bırakacağını kanıtlar. Ç ü n k ü zeki maki­
nelerin büyük sistemlerinin giderek daha yaygın işlevler üsdendiği
bir dünya öyle karmaşıklaşacaktır ki, yalnızca m akineler yönetebi­
lir olacaktır. M addi ve m addi-olm ayan akışın eşgüdüm ünü, idare ve
düzenlem e yetkilerini elinde bulunduran zeki m akinelerin denetim i
hâlâ m üm kün olacak mıdır? Bu durum asla kesin değildir. Kesin olan
şey, m ekanik zekânın büyük sistemlerini denetlem ek ve yönlendir­
m ek için gerekli yetilere belki de yalnızca “küçük bir azınlığın” sahip
olabileceğidir. Bu seçkinlerin “k ide” üzerindeki gücü eksiksiz ola­
caktır. Ç ünkü insan emeği gereksizleşecektir. İnsan “kitle”si sistem
için gereksiz bir yük olacaktır. Seçkinler bu kitlenin kökünü kazıma
ya da onu suya sabuna dokunm ayan şeylerle oyalayarak —der Kaczy­
nski—“ evcil hayvan seviyesine indirgem e” tercihini elinde bulundu­
racaktır. Dahası, diye ekler Kurzweil, gereksiz bir insanlığın beynine
“nano-robotlar” göndererek düşünceleri denetleyeceklerdir.
R ay Kurzweil ise “tekno-seçkinler”i “m uhafız eri” olarak, insan­
ların geri kalanına rehberlik eden “high-tech başrahipler” kastı olarak
tasarlar. Böylelikle toplum un, uygarlığın evrimi düşünen m akinelerin
evrim ine bütünüyle tabi kılınmış olur. D e Garis bunların insanlara
karşı savaşı kazandıktan sonra insanları bertaraf edeceğine emindir.
D e Garis onların tarafmı tutar. Hans M oravec, doğal kaynakların
denetim i için rekabette sonuçta “biyolojik insanlığın” yenileceğini

30. Ray Kurzweil, “Was bleibt vom Menschen?”, Christian Tenbrock’un derlediği söyleşi,
Die Zeity 16, Leben, s. 6-7, 11 Kasım 1999.
öngörür. “Biyolojik türler üstün rakiplerle karşılaşmalarından asla sağ
çıkamayacaktır.” T ek yaşama şansı olanlar, biyolojik olmayan protez­
leri sayesinde m akinelere denk olabilmiş post-insan siborglardır.
İnsan türü n ü n sonu, şu ya da bu şekilde programlanmıştır. “Ev­
rim ” , inşam, kendisini m ahkûm eden karşı-insanı imal etm eye m ec­
b ur kılar. Bilim kendi başlangıç projesini gerçekleştirir: İnsan türünü
özgürleştirir.
T ekno-seçkinlerin M ahşeri duyurm asındaki sadist haz anlam yük­
lüdür. Bilim in ru h u n u açıklamak için bunu uydurm aya b en cesaret
edemezdim: Bilim in doğadan ve yaşamdan nefretini kabaca abarttı­
ğımı düşünürdüm . Post-biyolojik ve post-insan kehanetlerin büyük
bölüm ünün çocuksu hayaller olması ve yapay zekâ ile yapay yaşamın
öncülerinin bunlara bağladıktan distopik “vaatleri”ni tutamaması
m üm kündür. Fakat yine de sakin olacak bir durum söz konusu değil.
“Yol çizilmiştir” diyordu Kurzweil. Başkalan bu yolu başka araçlarla
takip edecektir.

G enetik Yeniden-Programlama: K im den, K im Aracılığıyla?

İnsan türünü iyileştirme projesi oldukça eskiye dayanır. T ek deği­

şen, soy ıslahını överken başvurulan gerekçelerdir. Bu konuda Vance
Packard, soy ıslahının 19. yüzyıldaki ilk savunuculanndan Sir Fran­
cis G alton’un bir eserinden alıntı yapar: “İnsan türünü iyileştirmeye
kalkışmak artık tam am en şart olm uştur. Ortalam a birey m o dem uy­
garlığın talep ettiği gündelik görevlerin çok altında kalmaktadır.”31
D em ek ki türü n iyileştirilmesi insani bir ihtiyaca değil m akinelerin
ihtiyacına cevap verm ektedir. Finn B ow ring’in belirttiği gibi, insan-
lann biyolojik yapısı “m akinelerin bakış açısından, ortadan kaldm l-
ması gereken bir engel olm uştur” .32 K urzw eil aynı şeyi başka türlü
ifade etm ektedir: “21. yüzyıl boyunca ekonom i ortalama bir kişinin
yeteneklerinin [istenen bilgi m iktanna hâkim olm ak için] artık ye­
terli olmadığı bir noktaya erişmiş olacaktır. E konom ik yaşamda yer
31. Akt. Vance Packard, L ’Homme remodelé (The People Shaper), Fransızca tercüme Alain
Caillé, Paris, Calmann-Lévy, 1978, Bölüm 17, “La fabrication d’être humains de type
supérieur”.
32. Finn Bowring, Science, Seeds and Cyborgs, a.g.e.
, 96 ,
alabilmek için, insan yapay zekâ aracılığıyla beynini artırmalıdır.”33
Sermayeyle birlik oluşturan tekno-bilim , insan için yaşanamaz bir
dünya yarattı. İnşam değiştirmek gerekiyor. Sonunda m akineler ege­
m en oldu, insanlar tebaa.
Elvin A nderson ile Bruce R eichenbach, Christian Ethic Biology
adlı kitaplarında şunu söylemektedir: “Y eryüzünde insanları yeniden
şekillendirmeyi arzulayan biz, bu devasa güce sahibiz... Biz, gele­
cek kuşaklan belirli genel özelliklere uysunlar diye genetik olarak
programlayabiliriz.”34 Fakat “biz” kim? K im kim i yeniden şekillendi­
riyor? H angi ölçütlere göre?
Şimdilik, genetik yeniden-m ühendislik, “bilim ”in genlerin belir­
leyici iktidarına ilişkin beslediği yanılsamalardan gıdasını alan donuk
bir pazarın taleplerine cevap veriyor.35 Bu taleplerin, toplum tarafın­
dan sessizce kabul edilebilecek ya da hoşgörü gösterilebilecek olduk­
ça norm al bir görünüm ü var. G enetik m ühendisliği yavaş yavaş alanı
işgal ettikçe insanların klonlanması bile zararsız görülm eye başlanı­
yor: Başka türlü üreyem eyen insanların biyolojik bir soylarının ol­
masını neden engellemeli? Arzulayan kişilerin kendi ikizlerine sahip
olma hakkı neden olmasın?36 Ana babaların, çocuklarının m üm kün
olan en iyi “genetik sermaye”ye sahip olmasını arzulamalan norm al
değil midir? H iç zahm ete katlanmadan anlaşılacaktır ki, genetik m ü­
hendisliğinin potansiyelleştirmeye çalışacağı kalıtımsal (?) karakterle­
rin başında “başarı, perform ans” gelecektir ve sosyal D arw incilik de
burada güçlü bir dayanak bulacaktır.
Fakat, “biz” sorusuna geri dönelim . G enetik m ühendisliği, tıp­
kı yapay zekâ ve yapay yaşam gibi, olgusallığımızın olumsallığından
“bizi” kurtarm ayı sağlayacak bir girişim olarak kendini gösterm ekte­
dir: “Biz” kendim izi yeniden yaratacağız ve insanlık durum unu aşa­
cak ya da ortadan kaldıracağız. Bu yeniden yaratım kendini üretm e­

33. Ray Kurzweil, “Was bleibt vom Menchen?”, belirtilen söyleşi.

34. Ott Behalf o f God..., a.g.e.
35. Krş. Kalıtımsal karakterlerin aktarımında genlerin rolünün muhteşem demistiâkasyonu
için bkz. J. Kupiec ve P. Sonigo, N i Dieu ni gène, pour une autre théorie de l’hérédité, Paris, Le
Seuil, 2000. (Ayrıca bkz. Finn Bowring, Science, Seeds and Cyborgs, a.g.e., Bölüm 6: “Health,
Disease, and Social Change:The Limitations of Genetic Determinism*’.)
36. Amerika Birleşik Devlederi’nde yapılan kamuoyu yoklamalarında klonlanmanın yasal­
laşmasından yana olanlar, ikize sahip olma yönündeki çocukluk arzusuna sık sık başvurmak­
tadır.
nin en yüksek evresi olur. Fakat dilbilgisel bir m ucize söz konusudur.
Ç ünkü, sahip olm adığım ve el yordamıyla kendi kendim e öğrenirken
içimde ihtimal olarak olgunlaşmaya başlayan yetenekleri benim m iş
gibi yeşertecek şekilde, yani Sloterdijk’in dediği gibi,37 “kendi kendi­
m e uyguladığım teknikle” ya da “kendi kendim i manipüle ederek”
“kendim i dönüştürm e” yoluyla kendini üretm ekten farklı olarak, ge­
netik m ühendisliği ve yapay zekâ kendi kendine edinilen teknikler
değildir. Bunlar dışarıdan gelen tekniklerdir.
Edgar M orin, “tinin genler üzerindeki yetkisi bir süre sonra gen­
lerin tin üzerindeki yetkisini aşacaktır; keza tinin beyin üzerindeki
yetkisi de beynin tin üzerindeki yetkisini aşacaktır”38 diye öngör­
düğünde, benim tinim den ve benim beynim den mi söz etm ekte­
dir? Eğer böyleyse, burada yeni bir şey yoktur: “Y ogilerde görülen
tam am en tinsel egzersizler, kalp faaliyetlerini beyin aracılığıyla de­
rinlemesine denetler.”39 D aha sıradanı, bütü n öğrenm e ve anımsama
egzersizleriyle, bir sanata, bir spora hâkim olmakta ustalaşarak beyni­
m in yeteneklerini değiştirip artırıyorum . B ütün bunlar kişinin kendi
üzerindeki çalışmasıdır; “kendi kendine uygulanan teknik” yoluyla
kendinin üretim idir. Oysa, bu kendinin öz-üretim i çalışmasının yeri­
ne beyne ve (sözümona) genoma dış m üdahalelerle ilgili dış-teknikleri
koyarak özellikle kendi kendim izi üretm e çalışmasından bize tasarruf
yaptırılır. “Bilim ” bize kendim izi patentli uzmanlara ürettirm em izi,
yetilerimizdeki “artışın” tüketicileri ve satıcıları olmamızı önerir.
Aynı şekilde, K urzw eil milyarlarca yapay n ö ro n u n em plantas-
y o nunun “biz”e “bizim ” zekâ ve duyarlılığım ızı b üyütm e im kânı
sağlayacağını öngördüğünde, bu n ö ro n lan n tasarlanması ve em p-
lantasyonu kendini üretm e çalışmasından başka bir şey olmayacak­
tır: Y etilerdeki artış, eğer gerçekleşirse, b ir dış-teknik edim in so­
nucu olacaktır; yararlanan kişi deneyim lem e ve öğrenm e çalışması
yapm ak zorunda kalmayacaktır. Ayrıca K urzw eil bir yazılımın bil­
gilerinin beyne aktarım ının birkaç saniye içinde bir kitap okum ayı
ve neredeyse bir anda yabancı b ir dil öğrenm eyi sağlayacağım vaat

37. Peter Sloterdijk, La domestication de l’Être (Die Domestikation des Seins), Fransızca tercüme
Olivier Manonni, Paris, Mille et une nuits, 2000.
38. Edgar Morin, L’Humanité de l’humanité, Paris, Le Seuil, 2002, s. 242-243.
39.A.g.e.,s. 242-243.
ettiğinde, aslında, ö ğrenm enin, deneyin, kendi üzerinde çalışma­
nın gereksiz olacağını vaat eder; yeni bilgilerin kişi tarafından nasıl
entegre edilebileceklerini, bunların nasıl bilinen şeye dönüşebile­
ceğini, hünere ve edim e nasıl tercüm e edilebileceklerini; örneğin,
beynin bir isveçli ağzıyla Ç ince nasıl konuşabileceğini ya da boksör
elleriyle nasıl piyano çalabileceğim kendi kendine sormaz. Z ım ni
postulat, yetenekleri neredeyse anında artmış olan beynin, bedenin
bildiklerinin yerini tutan protezler sayesinde bu yetenekleri edim -
selleştireceği; ses çıkaran b ir ro b o t kullanarak Ç ince konuşacağı,
yapay ellerle piyano çalacağı vb yönündedir. “Biz” siborg olacağız.
K endini üretm e çalışması y erini protez satın almaya bırakacak, b u n ­
lar sayesinde herkes keyfine göre sonsuz b ir biçim de değişebilecek,
kendini çoğaltabilecek, k endinin m ekanik uzantılarıyla kaynaşarak
kendini yeniden icat edebilecektir.
Yapay zekânın öncüleri ve siborg ideologları bizi çoktan uyarmış­
lardı: O nlara göre, insan öznelliği ile m akinelerin öznelliği arasında
fark yoktur. Yazılım da herhangi bir diğer öznellik gibidir. “M akine,
canlandırılması, pohpohlanm ası ve egem en olunması gereken bir şey
değildir. M akine biziz; bizim süreçlerimizin, bizim bedenselliğimi-
zin bir veçhesidir” diye yazıyordu D onna H araw ay 1991’de ünlü bir
m etinde.40 Bu, biyolojik bedensellik ile m ekanik bedensellik arasın­
daki tem el farkı inkâr etm ektir: Doğuştan gelen ilki bizi kendimize
vermiştir; doğum um uzdaki tesadüfiliğin doğal olumsallığıdır. İkincisi
belirli bir amaç için, örneğin ani hızlanmaların, büyük süratlerin, za­
manın, insanüstü gücün ve m aharetin kaynaşmasının heyecan verici
deneyim ini bize sağlamak amacıyla başkaları tarafından imal edilmiş­
tir. Süratli otom obillerin ve zeki m akine-aletlerin bedenim izin bir
tür uzantısı olduğu, onları ustalıkla kullanarak onlarla yekvücut oldu­
ğum uz doğrudur. Fakat bizim biyolojik bedenim izden farkı, onların
başkaları tarafından tasarlanmış ve bize sundukları artan olasılıkların
bu başkaları tarafından belirlenmiş olmasıdır. O nlar bize olmayı ya da
yapmayı arzuladığımızı veya arzulamamız gerektiğini hayal ettikleri
şeyi yapma ya da olma olanağı verdiler: Biz onlar tarafından prog­

40. Donna Haraway, “A Cyborg Manifesto: Science,Technology and Socialist-Feminism in

the LateTwentieth Century”, Sinıians, Cyborgs and Women:The Reinvention of Nature, Lond­
ra, Free Association Books, 1991, s. 180. Alıntı yaptığım yer Finn Bowring, Science, Seeds and
Cyborgs, a.g.e., Bölüm 11.
ramlandık ya da en azından onlar tarafından öngörüldük.41 Siborg
olan biz, bedenlerim izin uzantısı olan m akineleri işleyişlerini ya da
tasarlanışlarını bilm eden kullanırız. Bu m akineler, insanın her insanda
insan olarak kendini üretm e tekniklerini farklılaştırır: Biz kendim izi
onlar aracılığıyla üretm eyiz, kendim izi onlara ürettiririz.

Doğal beden ile bilim in yeniden-program ladığı beden arasında­

ki farklılık, genetik m ühendisliğinde gayet belirgindir. Bilim in bakış
açısından, insan genomunun kod u n u n çözülmesi ve o nu dönüştürm e
olasılığı, insanlığı cinsellik yoluyla ürem e denen b u doğal piyango­
n un tesadüflerinden kurtarm ayı sağlamalıdır. İnsanlık gelecekteki
özelliklerini seçebilir ve onları programlayabilir olmalıdır. G enetik
ortakvarlık, tesadüfün meyvesi olm ak yerine, tanımlanmalı, ıslah
edilmeli, hatta “bizzat insanların” bilinçli tercihlerine göre iradi ola­
rak farklılaştınimalıdır. Sanki doğa onlar aracılığıyla kendinin bilin­
cine vanyorm uş ve kendi evrim ini tesadüfUikten kurtarm a araçlarını
ediniyorm uş gibidir. Yapay olan ile doğal olan arasındaki, kültür ile
doğa arasındaki farklılık y ok olmaya yönelir.
“Bilimsel” ideolojinin genlere gerçekliğe denk düşmeyen bir
ön-belirlenim gücü atfetmesinin burada pek önem i yoktur. G ene­
tik ortakvarlığın yeniden-tam m lanm ası, belirlenmiş hedeflere uygun
faaliyet gösterse de göstermese de, etik, toplumsal ve antropolojik
problem ler ortaya çıkarır. Ö ncelikle, genom un dönüşüm ü “bizzat in­
sanların” tercihinden kaynaklansa bile, bu tercih insanlığın her bir
insanda yapabileceği bir tercih değildir ve asla da olmayacaktır. İnsanı
ya da bazı insanları yeniden şekillendirmeyi tercih edecek olanlar,
kendi kendilerine yeniden şekillendirilen insanlar olmayacaktır. B un­
lar böyle olmayı seçmemiş olacaklardır: Kendi yargılarından bağımsız
ölçütlere göre başkalarının yaptığı tercihle yeniden şekillendirilmiş
olurlar. İçkin etkinlik derecesi ne olursa olsun, genetik mühendisliği,
özü gereği, doğacak bir bireyin ne olması gerektiğini üçüncü şahıs­
ların önceden belirlem e istencidir. G enetik m ühendisliğin nedensel
etkinliği sıfır olsa bile kendisi etkin olacaktır. Hans Jonas klonlama
üzerine bir makalede b u n u vurgular:

41. Bu İvan İllich’in verimli fikirlerinden biridir: La Convivialitede (Paris, Le Seuil, 1973)
[Şenlikli Toplum, Çev. Ahmet Kot, Ayrıntı Yay., 1989], kullanımlarını ve kullanıcılarım prog­
ramlamayan aletleri davetliler ve onları programlayanları da heteronom olarak adlandırır.
. 100 ,
 Bir kişinin geleceğine genotipin tek başına karar verip vermediğini bil­
menin pek önem i yoktur: Klonlamanın gerekçesi olan ve başlı başına
etkin bir güç halini alan varsayımlarla bu onun yazgısı yapılır [...]. Varo-
luşsal açıdan önem taşıyan şey, klonlanmış bireyin tözsel olarak “olduğu”
şeyi değil, kendini düşünmesidir... ve düşünmek zorunda olmasıdır. Kı­
sacası, özgürlüğü önceden çalınmıştır ve ancak bilgisizce gelişebilir.42

Som ut terimlerle ifade edersek, anne babalar genetik m ühendis­

liğinden çocuğun kişiliği üzerinde belirli bir etki beklerler ve gen
m ühendisliğinin belirlediği varsayılan istidada göre, onun olduğu
varsayılan “ eğilim ” e göre davranırlar. Böylece K ant’ın “ doğum dik­
tası” dediği şey iyice kökleşmiş olur. Ergen kendini kendi yaşamının
yaratıcısı olarak kavramakta zorlanır. B ütün olayları, b ü tü n kararla­
rını kendi varsayımsal genetik yazgısı ışığında inceleyecektir; şunu
hep soracaktır: “Bu kararı almak için program lanm ış m ıydım yoksa
özgürce m i aldım? Yabancı bir iradenin hâkim iyeti altında mıyım
yoksa kendi tercihlerim in hâkim i m iyim ?”

“Ergen kendi genetik eğilimlerinin yeniden şekillendirildiğinden haber­

dar olduğunda” diye yazar Habermas, “en mahrem temayüllerini hisset­
me ve anlama tarzında, belki dış doğasının bir bölüm ü üzerinde üçüncü
şahıslann manipülasyonunun etkisi olabileceği fikrinin yol açtığı baş
döndürücü kaygıya kapılabilir [...]. Doğuracaklan kişinin doğasını plan­
layan çift, onun kendisi karşısında asla oynayamayacağı bir rolü onun
nezdinde oynar. [Yetişkin olmuş] çocuklar için, anne babayla eşit ilişki
imkân dahilinde olmayacaktır.”43

A nne babalannın tahakküm ü genomlarına yazılı olduğundan,

ö m ür boyu bu tahakküm e m aruz kalırlar.
Eğer genetik mühendisliği anne babanın inisiyatifine bırakılırsa, ay­
rıca, (varsayımsal) genetik profiller pazarının geliştiği de görülecektir.
B unun sonucunda iki tür insan ortaya çıkacaktır: Biri “genetik olarak

42. Hans Jonas, “Biologicai Engineering —A Preview” in Phiîosophical Essays: From Andent
Creed to Technological Matı, Prentice Hall (N.J.), 1974; akt. Finn Bowring, Science..., a.g.e.,
Bölüm 9,“Genetic Discrimination and the Politics of Reproduction”.
43. Jürgen Habermas, Die Zukunft der menschlichen Natur, Francfort-sur-le-Main, am Main,
Suhrkamp, 2001 ; Fransızca tercüme Christian Bouchindhomme, L ’Avenir de la nature huma­
ine, Paris, Gallimard, 2002. Ayrıca bkz. Jacques Robin, Changer d’ère, Paris, Le Seuil, 1989, s.
169 ve devamı.
ıslah edilmiş” ve yazgısına önceden karar verilmiş; öteki “vahşi” . G ene­
tik mühendisliği toplumsal bir ayıklama ve hiyerarşikleştirme makinesi
olarak işlev görecektir. Buna karşılık, eğer genetik mühendisliği top­
lumsallaştırılırsa, normalleştirici ve standartlaştırıcı bir makine olacaktır.
Bu makinenin uygulanma niyeti ne olursa olsun, bütün yurttaşları do­
ğuran (ya da doğum un ortaklarından biri) Devlet ve Bilim olacaktır.
Tuzaktan kaçış yoktur. Biyolojinin hâkim olunam ayan tesadüfleri
bizi insanların keyfiyetine karşı koruyordu. Bizler tesadüfün ürünü­
yüz, yabancı bir iradenin değil. Kalıtım piyangosuna hâkim olun­
duğunda, üçüncü şahıslar bizi önceden biyolojik olarak belirlemiş
olacaktır. Bu önceden belirlem e ister iyiniyetli ister zorbaca olsun,
sonuç değişmez: Genomu yeniden şekillendirenler benlik kavranışı-
nın en derinine nüfuz ederler. O n u n kendine ait olduğunu, kendi
benlik üretm e çalışmasının sonucu olduğunu kimse iddia edemez.
Biricikliğinin, özerkliğinin ve sorum luluğunun tek tek sahip olduğu
anlamlar tem elinden yıkılacaktır. E gem en sınıf ya da kastın ve top­
lumsal düzenin çıkarlarına bağlı olarak bireylerin program lanmasının
ve farklılaşmasının tem el engeli ortadan kalkmış olur. Y eni kölelik
biçimleri ve yeni kast sistemleri, genetik yeniden-şekillendirm enin
etkinliğine (böyle bir etkinlik fiiliyatta olmasa bile) inanç yoluyla ku­
rulabilir, tem ellendirilebilir ve meşrulaştınlabilir.
Toplum a ya da ebeveyne bağlı genetik m ühendisliği, “bütün
insanlar eşit ve özgür doğar” ilkesinin terk edilmesini yüceltir. Bir
halkın ve bir kültürün birliğini üyelerinin her birinin insanlığını ya­
ratmış başlangıç olayı üzerinde tem ellendiren büyük mitsel anlatılara
son verir. O rtak köken olmadan, h er bir kişide herkesi anlamanın
ortaklığı olm adan ne toplum olur ne uygarlık, ne kurucu babalar
olur ne aktanlacak gelenek. Akrabalık bağı, soy bağı olmadan, do­
ğuranların kimliği tanınm adan, çocuk asla arzulandığı için dünyaya
getirildiğine em in olamayacaktır ve m eşruluğu, yaşama hakkı, insan­
lığa aidiyeti açısından kendi yaşamına daima kuşkuyla bakacaktır. Soy
olmadan; atalara, geçmiş kuşaklara ve efsanevi kuruculara referans ol­
madan toplum olmaz, insanlaşma doğum la sağlanmaz; her bir kişi
için ve her bir kişi tarafından gerçekleştirilmesi gerekir.44

44. Bu tema MonetteVacquin tarafından Main hasse sur les vivants'm (Paris, Fayard, 1999) 15.
bölümünde ve sonuç kısmında geliştirilmiştir.
 DİĞER-TEKNİK VE AYNI-TEKNİK:
BİR “TİN R E FO R M U ”

Post-insan bir türün kendi kendine döllenmesi fikri ve proje­

si aslında potansiyel olarak hegem onik kesimleri artık herhangi bir
toplum a aitmiş gibi anlaşılmayan toplum larda ortaya çıkabilmiştir.
R o b e rt R eich symbolic analysts tekno-seçkinler için bu bölünm eyi
duyurm uştu. P eter Sloterdijk aynı analizi antropolojik açıdan yapar:

G ünüm üz insan türünün, Avrupa-Amerika fraksiyonunun idaresi altın­

daki bir bölümü, yüksek düzeyde teknolojik çağa girişiyle birlikte, kendi
için ve kendine karşı bir dava açtı. Bu davanın hedefi insan türünün
yeniden tanımlanmasıdır.45

Daha ileride, bu yeni tanım ın nasıl anlaşılmaması gerektiği üzeri­

ne şu ibareye rastlanır:

Tekniğin bileşimleri [...] dışsallığı ne uyumlandınr ne de evcilleştirir.

Tersine, dışarının ve asla asimile edilemeyecek olanın hacmini artırırlar.
Dilin taşrası azalırken, makineler tarafından okunabilen metin kesimi ge­
lişir.46

Başka bir deyişle, dünyaya, “tem elde ilgisiz ve yabancı amaçlara”

tabi kılmak gereken dışsal bir malzeme muamelesi yapan tekno-bi-
lim, “diğer-teknikler”iyle, makineleşmiş, şeyleşmiş, tecavüze uğramış
bir evren imal etti; burası insan için bir “habitat” , bir “vatan” olarak
deneyim lenem ez, burada yaşanamaz: “Vatan yokluğu çağdaş modus
essendi’nin [yaşam tarzı, varlık tarzı] egem en olgusudur.”47
Felsefi tem ellerinin farkına rağm en, Edgar M o rin ’de de çok yakın
bir teşhis bulunur:

İnsan zihni kendi yaratısı olan bilim ve teknik üzerindeki denetimini

yitirdi; toplumsal ve tarihsel örgüdenmeler üzerinde denetim edinemedi.
Zihin, kendi yarattığı ve giderek daha başarılı bir hal alan makineleri
denetlemektedir. Fakat bu yapay makinelerin mantığı, teknik elemanla-

45. Peter Sloterdijk, La Domestication de l’être, a.g.e., s. 32.

46. A.g.e., s. 88-89.
47. A.g.e., s. 76.
 nn, bilim insanlarının, sosyologların, politikacıların zihnini, daha geniş
olarak da, niceliklendirilemeyen her şeyi, yani insan varlıklanmn duygu­
larını, ıstıraplarım, mutluluklannı göz ardı ederek hesabın hükümranlığı­
na boyun eğen herkesin zihnini giderek daha fazla denetlemektedir. Bu
mantık toplumlann bilgi ve tutum una da uygulanmıştır; yaşamın bütün
kesimlerine yayılmaktadır. Yapay zekâ zaten bizim yöneticilerimizin
zihninde mevcuttur; eğitim sistemimiz bu mantığın zihniyetimiz üzerin­
deki nüfuzunu teşvik etmektedir.
Zihin en büyük iktidara sahiptir ve bu en büyük iktidarında en büyük
sakatlıkla o maluldür [...] Günümüzde mücadele zihin alanında sürmek­
tedir. Düşünce reformu, yani zihniyet reformu problemi yaşamsal bir hal
almıştır.48

Sloterdijk’in katkısı özellikle düşünce reform u alanında en yoğun

dikkati hak etm ektedir, insanın dünyayla ilişkisinin neolitikten beri
“ diğer-teknikleri”nin hâkim iyetinde olduğunu bize söylemektedir:
yani tahakküm kurulacak, “köle statüsüne indirgenecek” , özüne ya­
bancı amaçlar için kullanılacak malzemeler, “ham m addeler” olarak
kabul edilen şeylerin doğasına tecavüz esastır. M addeye dair eski an­
layışta, “direngen ve asgari yetenekleri nedeniyle”49 m addenin zorla
tabi kılınması gerektiği fikri daima işin içine girer. Kısacası diğer-
teknikler Jacques R o b in ’in “ eneıji çağı” dediği şeye özgüdür; insan
zekâsında o zamana kadar bilinm eyen bir m adde boyutu —bilişim—
keşfedildiği andan itibaren kendi sonuna yaklaşan çağ. Böylelikle in­
sanlık yeni bir çağa, “bilişim çağı”na girer.
Peter Sloterdijk, R o b in ’inkine çok yakın bir analiz yapar.50 D i-
ğer-teknik, doğada “bilişim olduğu” , “kendi kendine örgütlenen sis­
tem ler” olduğu; “tin ve düşüncenin ‘şeylerin d u ru m u ’na dahil olarak
orada kalabileceği” , “nesnel bellekler” e dönüşebileceği ortaya çıktı­
ğından beri “zaman aşımına uğramış bir teknik”tir (s. 81). “Bilgilen­
miş m adde” , zeki m akineler ya da “planlayıcı zekâ, diyalog yeteneği
sergilemeye vardıran” m akineler (s. 83); “genler protein m olekülle­
rinin sentezini sağlayan ‘düzen’lerden başkası olmadıklarından, bilgi­
lenmiş ve bilgilendiren m addenin en saf biçim i”ni temsil eden genler

48. Edgard Morin, L'Humanité de l ’humanité, a.g.e., s. 242-243.

49. Peter Sloterdijk, La Domestication de l’être, a.g.e.,s. 90. Aşağıdaki alıntılar ve metin içinde
belirtilen sayfa numaraları bu esere gönderme yapmaktadır.
50. Krş. Jacques Robin, Changer d’ère, a.g.e., s. 227, 314-320.
. 104 .
(s. 85). B ütün bunlar “ruh ve şey, tin ve m adde”yi kesin olarak ayıran
ikiliği geçersiz kılar.

“Haber var” [cümlesiyle birlikte], maddelerin kökleştirilmesi ve hetero-

nom teknik şeklindeki eski imge makul olmaktan çıkar [...]. Zekâ tekno­
lojilerle birlikte, ustanın konumundan kaynaklanmayan ve aynı-teknik
adını önerdiğimiz bir işlemsellik biçimi doğar. Bu, özü itibarıyla, şeylerin
“kendiliklerinden” oldukları ya da olabilecekleri şeyden tamamen farklı
bir şeyi isteyemez [...]. Aynı-teknik artık yalnızca tecavüz-etmeme yo­
lunda ilerler işbirliği stratejilerine, ortak-zekâ, ortak-bilişsellik strate­
jilerine dayanmalıdır. Bir tahakkümden ziyade işbirliği niteliği
taşımaktadır (s. 91).

Gene de, aynı-teknik bir kültürün yükselişi, “ Genel V arolanla

ilişkiye tecavüz habitus’u ” yoluyla, Eleştirel T eori yandaşlarının biliş­
sel— araçsal akıl dedikleri şeyle, “çok yüksek teknolojilerle aşağı öznel­
liğin ittifakı” yoluyla geciktirilmiş, engellenmiştir (s. 94). “Karmaşık
ilişkileri tecavüz yoluyla bölm ekten ibaret b ü tü n bir çağ boyunca
edinilen alışkanlık ve zorlamalar bugünden yarma ortadan kalkacak
değildir.” (s. 97) “Senyörler ve tecavüzcüler” “aynı-teknik alanında
diğer-teknik alışkanlıklar”a (s. 95) başvurma, başka bir deyişle genle­
ri bir ham m adde olarak ele alma eğilim inde olacaklardır ve “antro-
poplastik” m ühendislik tahakküm amaçlarına başvurmak isteyecektir.
“Bu habitus’un kendi yenilgileriyle çürütülm esi” (s. 98) beklenebilir,
diye ekler Sloterdijk. Fakat, “bugüne dek gazete m anşetlerinde eko­
loji ve karmaşıklığın bilim i olarak duyurulm uş aynı-teknik düşünce­
nin, düşmansız ve tahakküm süz bir ilişkiler etiğini serbest bırakmayı
sağlayan potansiyele sahip olup olmadığı da sorulabilir” (s. 95).
Sloterdijk’in senyörlere ve tecavüzcülere uzun vadede öngördüğü
yenilginin “hayati önem taşıyan düşünce reform u”na kendiliğinden
yol açmayacağını kabul etmeli. Ö ncelikle canavarların ortaya çıkışma
ve insan türün ü n sonuna yol açma riski taşır. Bu durum da zorunlu
olan “tin savaşı” nı kim sürdürecektir?
 Dizin

A bilişsel kapitalizm 12, 52, 56, 59, 60

Alman/lar 12,17,20, 68 birikim 55
altyapı 37 Birinci Dünya Savaşı 47
Amerika Birleşik Devletleri 37, 38, Boole, George 83
47, 55, 89, 97, 103 bolluk ekonomisi 36
anarko-komünizm 68, 69, 70 borsa 38,41, 60
Anderson, Elvin 87, 97 Bowring, Finn 81, 85, 94, 96, 97, 99,
anti-kapitalist 55, 70 101
Apple Computer 38 Bridges, William 20
artı-değer 28,41,45,52 business 21
Aspe, Bernard 16, 18, 23 Büyük Britanya 20
aym-teknik 105
Azais, Christian 67 C-Ç
Coca Cola 44
B Combes, Muriel 16,18, 23
Bagdikian, Ben 50, 51 Comte, Auguste 85
Barbrook, Richard 68 Corsani, Antonella 16, 34, 52, 53, 54,
Barnays, Edward 46, 47 55, 67
belirlenim 100 Curtis, Adam 48
Benasayag, Miguel 69,81 çalışan 37,45, 50, 66, 68
Bensel, Norbert 13, 20 çoklu faaliyet sözleşmesi 23
Bernal, J. D. 87,90
bilgi 11, 12, 13, 15, 16, 21, 27, 29, 30, D
32, 33, 34, 35, 36, 42, 43, 52, 53, 54, Daimler-Chrysler 13,15,45
55, 72, 78, 79, 80, 81, 84, 89, 90, 93, DARPA (İleri Araştırma Projeleri
96, 104 Ajansı) 88, 89
bilgi ekonomisi 27 değer ölçüm krizi 28
bilgi toplumu 12, 78 değişim değeri 34,41,53,68
bilim 12, 13, 33, 70, 80, 81, 82, 84, 86, değiş tokuş 23, 28, 29, 41, 46, 53, 54,
87, 88, 93, 97, 103, 104 56, 60, 67,71,73
bilim insanı 70 Descartes 82, 83
bilinen/bilinenler 13, 15, 29, 30, 31, dışsal 15, 16, 37,44, 51, 55, 56, 61, 83,
32, 55, 60, 68, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 103
99 diğer-teknikler 103, 104
bilişsel 12, 13, 34, 41, 42, 43, 50, 52, DNA 87
54, 55, 56, 59, 60, 79, 105 doğa 55, 85, 87, 93,100
doğaçlama polifonik koro 17 H
Duisberg, Cari 33, 34 Habermas, Jürgen 101
Dyson, George 81 hacker 19,67,68,69,72
hakikat değeri 54
E halkla ilişkiler 47
ekoloji 81,82,86, 105 Haraway, Donna 99
emek 11, 12, 14, 15, 16, 17, 23, 27, 28, Hardt, Michael 53
30, 32, 33, 35, 36, 42, 45, 49, 53, 54, Handy, Charles 20
61, 65, 66 Himanen, Pekka 4, 67, 68, 69
emekçi/ler 15,16,17,19 hisse senedi 40
emek-değer 23 hizmet 14, 15, 20, 22, 31, 36, 44, 45,
endüstri 33, 34, 38, 43, 44, 45, 47, 48, 52, 63, 67, 78, 94
65, 66, 68
enflasyon 51 I-İ

enflasyonist 42 IBM 37,38

estetik 28, 37, 46, 48, 49, 53, 54 İllich, İvan 31, 81,100
eşdeğer28, 32,41,43, 56, 60, 62, 73 icat 34, 35,40,46, 72, 73, 99
eşgüdüm 14, 90, 95 içsel 16,44,46,50,51,88
etik 53, 64, 93, 100 idrak gücü 12,82,83
evren 83,103 işsiz/ler 22,38,70,71,72,73
evrim 36, 60, 87, 92, 94, 95 istihdam 15, 22, 23, 39,44, 49, 71, 73
İsveç 20, 38
F işçi 15,32,33,39,70,71
işletme/ler 14, 16, 19, 21, 43, 56
Ferguson, A. 15,32,33
işveren 16, 18, 20, 71, 73
firma 20, 31, 37, 38,43,44, 46
işyeri 15,45
Fletcher, Joseph 85
İtalya 20
Freud, Sigmund 46

J
G
Java-Script 66
Galileo 83
Jefferson, Thomas 29
Galton, Francis 96 Jollivet, Pascal 69
Garis, Hugo de 94, 95 Jonas, Hans 100
gayri menkul 38 Jones, Dow 39,40
gelir güvencesi 72, 73
genetik mühendisliği 92, 93, 98, 101, K
102 Kaczynski, Theodor 95
genom 55, 98, 100, 101, 102 kapitalist 36, 54, 55, 67, 69, 70
girişim/girişimci 13, 19, 20, 21, 22, kapitalizm 11, 12, 36, 41, 52, 54, 55,
66,81,84, 94, 97 56, 59, 60, 65, 69, 70
Glotz, Peter 64, 65,66, 70 kâr hacmi 36, 44
Göhr, Walter 68 kendini üretme 16, 17, 18, 19, 22, 30,
GSMH (Gayri Safi Milli Hasıla) 39,65 35,49, 63, 73, 91, 92, 98, 100
, 108 .
Kepler, J. 83 Meda, Dominique 21,62,63
Klein, Naomi 49, 50, 51, 56 mega-makine/ler 81
klonlama 100, 101 mega-teknoloji 80
komünizm 68, 69 menkul 38
kredi 40 Merleau-Ponty, Maurice 16
kriz 28, 41, 60 meslek odaları 20
Kurz, Robert 50 meta 28, 34,42,46, 51, 52, 53, 55, 79
Kurzweil, Ray 83, 88, 92, 94, 95, 96, Merten, Stefan 67
97, 98 MIT 88, 90
küreselleşme 70 Microsoft 40, 44, 66
Minsky, Marvin 88
L Moravec, Hans 88, 89, 90, 91, 92, 94,
Lasch, Christopher 64 95
Latin Amerika 39 Morin, Edgard 92, 98,103,104
Lauterbacher, R. J. 68 motivasyon 14
Lazzarato, Maurizio 14, 53, 54, 60, 67 mübadele 27, 28, 29,42
Lebaube, Alain 19 mülk 17,37,41,59
müşteri 13, 22
Lévy, Pierre 17,21,96
lisans 43
N
Luttwak, Edward 39
nano-robot 94
nano-teknoloji/ler 93, 94
M
NASA 89, 92
maddesiz 11,12,15,17,18,19,28, 29,
Nasdaq 40
30, 34, 35, 36, 37, 38, 41, 42, 43, 44,
Negri, Antonio 4, 53,60
45, 46, 48, 50, 60, 65, 82
neoliberal 22
maddesiz emek 15,17
nesne 59, 78
maddi emek 15
Neumann, John von 92
mal 17, 29, 30, 36,48, 52, 54 Nike 37, 38, 44
mal edinme 36 nöron 94
maliyet 34
Malone, J. H. 68 0-0
manüfaktür 15 ödeme gücü 22, 39, 42
Marazzi, Christian 32, 38 özel mülkiyet 34, 52, 67
marka 31,40, 43, 44, 45,48,49 özne 14, 16, 18, 49,91
marka imgesi/leri 45, 48 öznel 14
Marksist 34 özneleştirme 16
Marx, Karl 12, 15, 17, 18, 24, 32, 33, öznellik 35, 48, 99
53, 62, 68, 80
matematik/matematikçi 83 P
Moulier-Boutang, Yann 16,53,55,60, Packard, Vance 96
72, 73 para 35,40,41,53,62,72
McDonalds 44 patent 43
Paulré, Bernard 53 42, 43, 44, 46, 49, 51, 52, 54, 59, 60,
pazar 41, 44,48, 73 61.63.64, 65, 72,81,86, 97
pazarlama 37, 38, 44, 45, 46,48 servet 52,53,54, 55, 59,60,62,63,68,
Pentagon 88 71, 72, 73, 80
performans 61, 97 Sinsheimer, Robert 87
personel 23 Sloterdijk, Peter 98,103,104,105
post-endüstriyel 65, 66 Smith, Adam 11
post-Fordist 15 sözleşme 18
postmodern 11,93 Sztulwark, Diego 69,81
profesyonel 13,20,31,66,81
profesyonelleşme 31 T
proletarya 65, 66 Tarde, Gabriel 53, 54
proleter 17,66,70 taşeron 37
tekel 36, 41, 43, 44, 45
R tekelleştirilme 43
RAND Corporation 88 tekelleştirme 43
rayiç 40 tekno-bilim 97,103
reel ekonomi 39 tekno-seçkinler 95,103
Reich, Robert 64, 103 temettü 39
Reinhenbach, Bruce 87, 97 Thompson, W. 32
reklam 37, 44, 45,46, 48, 50, 51 ticaret 21
resesyon 42 ticari değer 62
Rifkin, Jeremy 36, 37, 38, 42, 44, 50, tin 83,88,89,98, 104, 105
64, 65 totalitarizm 50
Robin, Jacques 82, 101,104 totaliter 48, 50
robot 89, 92, 94, 95, 99 Turing, Alan 83, 87
Roustang, Guy 62 Turkle, Sherry 89
ruh 87, 89, 105 tüketici 46, 47,48
Rullani, Enzo 34, 35, 43, 53 tüketim 36,41, 42, 47, 49, 54
tüketim parası 42
S-Ş
salt kapitalizm 35, 36 U-Ü
satın alma gücü 29, 39 ücret 39,41
Scheler, Max 53 ücretlendirme 23
Sen, Amartya 4, 62 ücretli 22, 31, 33, 36, 39,42, 71
sendika 20 ücretlilik 18,19, 20, 22, 71,110
sendikalaştırmak 20 üretici güç 12,27,33,35,54,59
serbest erişim 17 üretim 11, 12, 14, 15, 17, 23, 32, 33,
serbest yazılım 17, 19,64, 67, 68, 69 34, 35, 36, 37, 39, 47, 52, 53, 54, 55,
Sérieyx, Hervé 60, 61, 62, 64 59.61.63.64, 67, 68
sermaye 11, 12, 13, 16, 19, 21, 22, 29, üretim aracı/lar 17, 33, 34, 52, 54, 55,
30, 32, 33, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 59, 64, 67
. 110
V
Veltz, Pierre 14
verimlilik 28, 61
Viveret, Patrick 62, 64

W
W allstreet 41,65
Warwick, Kevin 94

Y
yapay yaşam 86, 87, 92, 94, 97
yapay zekâ 82, 83, 86, 87, 91, 92, 96,
97, 98
yaşama dair bilinenler 79, 80
yaşam geliri 22, 23, 24, 73
yatırım 20, 39, 40, 43, 65
yatırım fonu 40
yazılım 17, 19, 35, 40, 64, 67, 68, 69,
73,90
yeniden-şekillendirme 102
yeni-proletarya 66
yeni sabit sermaye 32

Z
zanaatkâr 33, 64
M addesiz iktisat çağının ana çatışma hedefi, “insanın bütün güçlerinin, ön­
ceden saptanmış hiçbir ölçü dikkate alınmadan, m evcut halleriyle gelişimi”dir.
Bilgiye, kültüre evrensel ve sınırsız erişim hakkıdır. Sermayenin bilg iyi ve
kültürü onlara sahip çıkıp araçsallaştırmasına izin vermemektir.

Hayata hüzünlü olduğu kadar anlamlı bir veda busesi kondurarak 2007 yı­
lında aramızdan ayrılan André Gorz, 20. yüzyılın düşünce tarihinde önemli
bir yere sahip, birçok eseri Türkçe’ye kazandırılmış ve dünya meseleleri
üzerine hemen her tartışm ada referans alınan düşünürlerden biridir. Gorz
neredeyse bütün eserlerinde kapitalizm in geçirdiği evrimi titizlikle analiz
etmiş, onun insanlık dışı doğasını sergilem ek ve çelişkilerini, çatlaklarını
gösterm ek suretiyle 21. yüzyıla ışık tutm aya çalışmıştır.

Sermayenin önemli oranda maddilikten çıkarak sanal âlemin içinde dönüşüyor

ve dolaşıyor olduğu gerçeğinden hareketle, sermayeyi ve bilimi yeniden ele
alan Gorz, ele avuca sığmaz güçleriyle paranın nasıl yeni biçim lerde her
yere yayıldığını, yeni ittifaklara girdiğini, insanı nasıl kendi süreçlerine esir
kıldığını irdeliyor Maddesiz’de.

Her ne kadar karanlık bir tablo gibi görünse de, G orz'un asıl farkı da bu
noktada ortaya çıkıyor ve değerli düşünür, büyük bir başarıyla bu “ umutsuz”
sürecin çatlaklarında insanın yeniden kendini özneleştirme ve hayatına sahip
çıkm a imkânlarını gösteriyor bize. Sermayenin bilimden bağımsızlaşması
mümkün olamasa da, bilimin kapitalizmden özgürleşme perspektifi olduğunu
ve bunun da önümüze yeni bir m ücadele alanı olarak açıldığını anlatıyor.

Son Mektup insan André Gorz’un dünyaya gönül gözünden son bir bakışıysa,
M addesiz de dünyaya dair son bir umut mesajıdır.

AYRINTMNCELEME
ISBN: 978-975-539-622-4

9 789755 396224 10 TL