Pierwszy list

do Tymoteusza

Autor księgi Paweł z Tarsu (Apostoł mógł mieć wówczas ok. 56-58 lat).

Czas powstania Przypuszczalnie ok. 63-65 r., a więc ok. 27-29 lat po nawróceniu
księgi Pawła.

Miejsce Niektórzy komentatorzy uważają, że Paweł napisał ten list podczas

powstania księgi opisanego w Dziejach wysłanników Chrystusa pobytu w Rzymie,
gdzie był więziony aż do swojej męczeńskiej śmierci ok. 67 r. Jednak
zapis Łukasza z Dz 28,30 wyraźnie sugeruje, że Paweł był więziony
w Rzymie (po raz pierwszy) „jedynie” przez dwa lata. Skoro okres
ten został sprecyzowany przez dokładnego Łukasza (który użył
sformułowania „całe dwa lata”), najwyraźniej Pawła zwolniono
po tym okresie. Taką wersję potwierdzają zapiski kilku pisarzy
wczesnochrześcijańskich, a także analiza tekstów 1 Tm oraz Tt.
Gdy w roku 61 Paweł przybył do Rzymu pod eskortą wojskową
(co opisują Dzieje wysłanników Chrystusa), zgodnie z rzymskim
prawem musiał oczekiwać na rozpoczęcie swojego procesu do czasu
przybycia oskarżycieli. Panujący wówczas w Rzymie Neron, będący
pod wpływem swej prozelitującej żony Poppei Sabiny oraz fawory-
zowanego przez nią żydowskiego aktora Aliturusa, był przychylny
Żydom. Okazał im swoją łaskawość m.in. poprzez uchylenie edyktu
Klaudiusza nakazującego wysiedlenie Żydów z rejonu rzymskiej
aglomeracji miejskiej. Później, w roku 64, idąc za namową swych
zauszników, obciążył winą za pożar Rzymu chrześcijan, a następnie
rozpoczął ich lokalne prześladowania.
Jednak lata sześćdziesiąte nie były spokojne dla Żydów, pomimo
względnej przychylności Nerona. W Jerozolimie wrzało. Narastający
opór przeciwko rzymskiemu okupantowi doprowadził do wybuchu
powstania zelotów (66-73 r.), w którego trakcie, w roku 70, Jerozoli-
ma została doszczętnie zburzona, a świątynia zrównana z ziemią.
Było to dramatyczne wydarzenie dla wyznawców judaizmu. Od tego
bowiem czasu Żydzi stracili możliwość składania ofiar przepisanych
Prawem Mojżeszowym. To był cios w samo serce judaizmu. Nic więc
dziwnego, że w latach poprzedzających tak dramatyczne wydarze-
nia, delegacji jerozolimskiego Sanhedrynu (który był formalnym
7 Wprowadzenie do 1 Tm

oskarżycielem Pawła) niespieszno było udać się w długą podróż do

Rzymu na rozprawę przeciwko Apostołowi.
Tymczasem w roku 61 senat rzymski uchwalił prawo, którego
celem było ukrócenie praktyk składania mało uzasadnionych lub
wręcz bezzasadnych pozwów sądowych. Na podstawie tego prawa
Paweł – po dwóch latach oczekiwania na proces – został zwolniony
z powodu niestawienia się oskarżycieli. Wówczas udał się w swoją
ostatnią podróż misyjną, z której niestety nie zachowała się żadna
bezpośrednia relacja. Bibliści przypuszczają, że Apostoł odwiedził
wówczas Hiszpanię, a następnie wrócił do Achai (wstępując na
Kretę – por. Tt 1,5). Później udał się do Azji (do Efezu) oraz do
Macedonii (1 Tm 1,3), skąd planował powrót do Efezu (1 Tm 3,14;
1 Tm 4,13). Analiza tekstów NT wskazuje więc na to, że Pierwszy
list do Tymoteusza został napisany gdzieś w Macedonii lub w Epi-
rze (północno-zachodniej części Grecji) ewentualnie w Nikopolis,
o którym Paweł wspomniał w Tt 3,12.

Adresat księgi: Tymoteusz, bliski współpracownik Pawła. Ojcem Tymoteusza był

pewien Grek, o którym nic bliższego nie wiadomo, a matką Eunika
– nawrócona na chrześcijaństwo Żydówka (Dz 16,1-3). Młodzieniec
dołączył do misyjnego zespołu Pawła podczas drugiej podróży misyj-
nej Apostoła, kiedy ten przybył w okolice Listry. Dzięki swej matce
Eunice oraz babce Lois, Tymoteusz doskonale znał Pisma żydowskie
(por. 2 Tm 3,15). Z tego powodu Paweł wpadł na pomysł, by – z racji
wiedzy i pochodzenia (o przynależności do narodu żydowskiego
decyduje bowiem pochodzenie matki) – zaangażować go do swojej
działalności pomiędzy Żydami. Z uwagi na to obrzezał Tymoteusza.
Z perspektywy czasu nie można tej decyzji uznać za szczęśliwą.
Zarówno to wydarzenie, jak i zastosowanie się przez Pawła do ra-
dy, której w Jerozolimie udzielił mu Jakub, pokazują, że Paweł
– pomimo swego całkowitego oddania Dobrej Wiadomości o ratun-
ku w Chrystusie – nie był wolny od wpływów i sugestii ludzkich
autorytetów, co zwykle nie wychodziło mu na dobre. W obu wypad-
kach Paweł postąpił konformistycznie, wbrew swoim najgłębszym
przekonaniom wyrażonym choćby w Flp 3,3-11 czy w Liście do
Galatów. Tak czy inaczej Apostoł najwyraźniej nie chciał, by to-
warzyszący mu w podróżach Tymoteusz wzbudzał pośród Żydów
jakieś zadrażnienia.
Jednak ludzkie plany Apostoła Pawła nie powiodły się. Ty-
moteusz okazał się człowiekiem niezbyt stanowczym, wręcz zbyt
delikatnym, by móc sprostać niektórym z zadań misyjnych (jak
np. przywrócenie porządku w społeczności wierzących w Koryn-
cie). Młodzieniec ten okazał się również wątłego zdrowia, dlatego
Wprowadzenie do 1 Tm 8

ostatecznie, zamiast intensywnie podróżować z Pawłem, został przez

niego pozostawiony w Efezie, gdzie – pomimo młodego wieku – miał
pełnić funkcję przełożonego tamtejszej społeczności wierzących.
Była to ta sama wspólnota, do której Paweł skierował swój wcze-
śniejszy List do Efezjan. Apostoł znał ją dobrze, gdyż mieszkał w tym
mieście przez 2 lata. W późniejszym czasie w Efezie zamieszkał
także Apostoł Jan, który najprawdopodobniej właśnie tam napisał
swoją wersję Dobrej Wiadomości o ratunku w Chrystusie, a także
trzy listy włączone do kanonu Biblii.

Kontekst List ten, obok Drugiego listu do Tymoteusza (2 Tm) oraz Listu do
spisania księgi Tytusa (Tt), należy do grupy listów pasterskich Apostoła Pawła,
w których poruszał on kwestie związane z kierowaniem wspólnotą
wierzących.

Cel spisania Paweł miał świadomość, że bardzo młody wiek i wątłe zdrowie
księgi Tymoteusza mogą stać na przeszkodzie efektywnemu pełnieniu
przez niego obowiązków przełożonego lokalnej wspólnoty wierzą-
cych. Napisał więc list w celu zachęcenia swego ucznia w wierze,
a także by wzmocnić jego autorytet we wspólnocie, gdyż list ten
z całą pewnością miał być tam odczytany publicznie.

Temat księgi Praktyczne porady dotyczące celów i metod kierowania społeczno-

ścią ludu Bożego.

Kluczowy werset 1 Tm 6,11-12 (NPD): Ty jednak – człowieku Boży – uciekaj od po-

żądań tego świata jak najdalej! Zabiegaj natomiast o to, co jest
sprawiedliwe. Trwaj w uświęceniu, które jest wyrazem bojaźni Bożej,
w zaufaniu do Słowa PANA, w ofiarnej miłości, wytrwałości i łagod-
ności! Staczaj swój bój wiary szlachetnymi metodami! Trzymaj się
tego odwiecznego i nieskończonego Życia w Chrystusie, do którego
zostałeś wezwany i które wyznałeś wobec wielu świadków!

Plan księgi I. Adres i pozdrowienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . w. 1,1-2

II. Instrukcje w sprawie fałszywych nauczycieli . . . . . w. 1,3-11
III. Osobista zachęta ze strony Pawła . . . . . . . . . . . . . . . . . w. 1,12-20
IV. Instrukcje dotyczące członków wspólnoty . . . . . . . . w. 2,1-15
V. Instrukcje dotyczące przełożonych wspólnoty . . . w. 3,1-16
VI. Ostrzeżenie przed fałszywymi naukami . . . . . . . . . . w. 4,1-5
VII. Przypomnienie zakresu odpowiedzialności
pasterskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . w. 4,6-16
9 Wprowadzenie do 1 Tm

VIII. Wskazówki dotyczące postępowania

we wspólnocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . w. 5,1-16
IX. Instrukcje dotyczące napominania we wspólnocie w. 5,17-25
X. Instrukcje dotyczące postaw członków wspólnoty w. 6,1-19
XI. Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . w. 6,20-21
1 Tm 1,1 – 1,9 10

Adres i pozdrowienie

1 ,1 : Rz 1,1; Tt 1,3; Tt 3,4
1 ,2 : Dz 16,1; 2 Tm 1,2; Tt 1,4
1
1 Ja,
Paweł, decyzją Boga, naszego Zbawiciela, ustano-
wiony Apostołem 1 Chrystusa Jezusa, który jest naszą
jedyną nadzieją, 2 kieruję ten list do Tymoteusza, mojego
prawowitego syna w wierze. Niech łaska, miłosierdzie oraz
pokój od Boga, to znaczy od Ojca i PANA naszego, Chrystusa
Jezusa, zawsze cię otaczają.

Instrukcje w sprawie fałszywych nauczycieli

1 ,3 : Dz 20,1; 1 Tm 6,3 3 Z pewnością pamiętasz, że gdy udawałem się do Macedonii, prosiłem
cię, abyś pozostał w Efezie i dopilnował, by niektórzy z tamtejszych
braci przestali w końcu rozpowszechniać błędne nauki 4 bazujące
na bajkach2 branych wprost z ludowej religijności, która lubuje się
nieustannym roztrząsaniem życiorysów 3 różnych postaci z przeszłości.
Takie sprawy służą bowiem bardziej podniecaniu niezdrowej dewocji4
niż Bożemu planowi, który realizuje się przez trwanie w żywym
1 ,5 : Rz 13,10; Ga 5,6.14 ; zaufaniu do Chrystusa. 5 Chciałem też, abyś umocnił tę wspólnotę
1 Kor 4,4; 1 Tm 1,5 w postawie ofiarnej Bożej miłości płynącej z czystego serca, dobrego
1 ,6 : Tt 1,10 sumienia i nieobłudnej wiary. 6 Niektórzy bowiem, zamiast się ich
trzymać, zboczyli ku niezwykle pobożnemu, lecz jakże jałowemu
i pospolitemu gadaniu. 7 Chcą uchodzić za nauczycieli Bożego Prawa5,
lecz w istocie nie mają zielonego pojęcia, co wygadują, gdyż w ogóle nie
rozumieją zagadnień, o których tak żarliwie rozprawiają.
1 ,8 : Rz 7,7.12 8 Tacy bowiem powinni najpierw zrozumieć, że Boże Prawo 6

– które przecież samo w sobie jest dobre – winno być również dobrze,
to znaczy we właściwy sposób, stosowane! 9 Zostało ono bowiem
ustanowione nie dla ludzi, którzy – pełniąc wolę Boga – zostali objęci
1
Dosł. „wysłannik”. wali się na punkcie żydowskiego pochodzenia Jezusa, iż
2
Dosł. „mitach” (gr. m y th o is ). Chodzi o różnego typu zaczęli postrzegać Jego dzieło wyłącznie jako część żydow-
religijne bajania, które nie mają żadnych podstaw w Bożym skiej tradycji religijnej, a nie realizację przedwiecznego
Słowie. Bożego planu zbawienia (por. Ef 1), który powstał, zanim
3
Gr. g e n e a lo g ia is . Każdy Żyd, do podkreślenia swej w ogóle zrodził się Izrael. Ludzie ci zdają się zapominać, że
narodowej tożsamości, obowiązkowo wyprowadzał swój Izrael powstał dla Chrystusa (a nie odwrotnie) i powołany
rodowód od jednego z dwunastu patriarchów. Czyniono został do misji głoszenia Bożego orędzia (co jako naród
tak również z życiorysami ważnych osób w historii lub zaprzepaścił). Apostoł Paweł wyjaśnił tę prawdę w Rz 11:
religii Izraela. Tego typu genealogię znajdujemy również Chrystus jest odwiecznym pniem, z którego życiodajne
w pierwszych siedemnastu wersetach D o b r e j W ia d o m o - soki czerpie lud Boży (gałęzie tego pnia). Początkowo tym
ś c i o r a tu n k u w C h r y s tu s ie w r e la c ji M a te u s z a , która ludem (gałęziami) byli Izraelici (jako pierwocina Bożego
zasadniczo została spisana dla Żydów. Niektóre kręgi ludu – por. Jr 2,3), później także wszczepione w ten pień
chrześcijańskie przejęły ten zwyczaj. Ludzie zaczęli roz- nieżydowskie gałęzie (tzw. poganie).
4
pamiętywać często mityczne lub naiwnie koloryzowane Dosł. „niekończącym się rozważaniom (poszukiwa-
biografie pewnych chrześcijan, zamiast koncentrować się niom)”.
5
na Chrystusie. Tego typu działanie zwykle prowadziło Biorąc pod uwagę Rz 3,19-20, Paweł odnosi się zarówno
do rozwoju postaw dewocyjnych i kultowych, a nie do do Prawa Mojżeszowego, jak i do Prawa Sumienia, które
budowania osobistego związku z Chrystusem. Inną grupą Bóg wpisał w ludzkie serca.
6
skrytykowaną tu przez Pawła byli ludzie, obecni również Patrz przypis do poprzedniego wersetu.
w środowisku chrześcijańskim, którzy tak mocno zafikso-
11 1 Tm 1,10 – 1,16

sprawiedliwością Chrystusa, ale dla tych, którzy trwają w buncie

i nieprawości, a więc dla bezbożników, którzy – pogrążeni w swoich
grzechach – profanują wszystko, co tylko możliwe; dla tych, co
odżegnują się od uświęcenia; dla ojcobójców, matkobójców oraz innych
morderców; 1 0 dla rozpustników trwających w seksualnym wyuzdaniu 1 ,1 0 : 1 Tm 4,6; 1 Tm 6,3;
i pornografii1 ; dla osób praktykujących relacje homoseksualne2 ; dla Tt 1,9; Tt 2,1
handlarzy ludźmi, kłamców, krzywoprzysięzców i wszystkich innych
sprzeciwiających się swym postępowaniem zdrowym wartościom 3
1 1 wynikającym z treści przesłania Dobrej Wiadomości o ratunku 1 ,1 1 : 1 Tes 2,4; 1 Tm 6,15
w Chrystusie ogłoszonej przez pełnego chwały Boga Najwyższego,
którą to również i mnie powierzono do rozpowszechnienia.

Osobista zachęta ze strony Pawła

12 Z tego powodu nieustannie dziękuję Chrystusowi Jezusowi, naszemu 1 ,1 2 : Dz 9,15; Flp 4,13
PANU, który nie tylko wezwał mnie, ale i umocnił. On również,
uznając mnie swoim wiarygodnym świadkiem, przyjął do swej służby,
1 3 pomimo iż wcześniej byłem bluźniercą i prześladowcą, sprawcą wielu 1 ,1 3 : Dz 8,3; 1 Kor 15,9
krzywd. Dostąpiłem jednak Bożego miłosierdzia, ponieważ wszystko co
wcześniej czyniłem, robiłem w nieświadomości i bez zrozumienia tego,
na czym polega prawdziwa wiara. 1 4 Zaś łaska, którą okazał mi PAN, 1 ,1 4 : Mt 9,13; Dz 3,17;
zaobfitowała we mnie znacznie bardziej niż grzech4, który uprzednio 2 Tm 1,13; 2 P 3,15
mnie zniewalał. I właśnie wtedy, gdy całe swoje zaufanie złożyłem
w Chrystusie Jezusie, w Nim zostałem wypełniony prawdziwą, pełną
ofiarności Bożą miłością. 1 5 Fakt ten zawsze podkreślam niezwykle 1 ,1 5 : Mt 9,13; Łk 15,2;
mocno, gdyż wszyscy ludzie powinni przyjąć to i zrozumieć, że Chrystus Łk 19,10; Rz 5,8
Jezus przyszedł na ten świat, by zbawić grzeszników 5, do których
przede wszystkim zaliczam sam siebie.
1 6 Wspomnianego miłosierdzia dostąpiłem jako jeden z pierwszych, 1 ,1 6 : J 17,3; 2 Tes 3,7
aby Chrystus Jezus mógł na moim przykładzie ukazać jasno swą
przeogromną wielkoduszność wobec wszystkich, którzy – poszukując
1
Użyte tu greckie słowo p o r n o s ma odniesienie do tej skłonności i jej praktykowanie. W tej perspektywie
różnego typu grzechów seksualnych. afiszowanie się zachowaniami homoseksualnymi jest
2
Warto zwrócić uwagę, że Apostoł nie pisze tu o skłon- publicznym promowaniem grzechu (por. Rz 1,32). Jezus
nościach homoseksualnych, ale o praktykowaniu homo- jasno powiedział, że narzucanie innym ludziom sposobu
seksualizmu. Jeśli więc ktoś odczuwa pociąg do tej samej myślenia, który jest wrogi Bogu, i prowadzenie ich w taki
płci, a jednocześnie pragnie żyć w pokoju z Bogiem, ma sposób do grzechu, spotka się z Bożą karą (por. Mt 18,6;
zawsze wyjście: może wybrać wzrastanie w uświęceniu Mk 9,42; Łk 17,2). Apostoł Paweł zwracał na to uwagę
w celibacie. Takie rozwiązanie zabezpiecza człowieka również w innych listach – por. Rz 1,27 oraz 1 Kor 6,9.
3
przed grzechem i obrażaniem Boga czynami, które dla Gr. d id a s k a lia – „pouczanie”, „nauczanie”, „zasady”.
Stworzyciela są obrzydliwością (por. Kpł 18,22; Kpł 20,13). Inni tłumaczą „nauka” rozumiana w sensie moralnym.
Zachowanie celibatu, pomimo skłonności homoseksual- Słowo to pochodzi od czasownika fia s k o („nauczać”,
nych, może prowadzić do świętego życia, w którym nie ma „wpajać wartości”), od którego wywodzi się polski termin
miejsca na obnoszenie się ze swymi skłonnościami. Takie „dydaktyka”.
4
życie będzie z pewnością w pełni szanowane i cenione Por. Ef 2,10.
5
przez braci i siostry w wierze. Grzechem bowiem nie Por. Mt 9,13; Mk 2,17; Łk 5,32.
jest odczuwanie pociągu do tej samej płci, tylko uleganie
1 Tm 1,17 – 2,5 12

odwiecznego i nieskończonego Życia – w Nim złożą całą swą nadzieję

1 ,1 7 : Rz 16,27; Kol 1,15; i zaufanie. 1 7 Z tego to powodu Jemu – Królowi Wieków, Nieśmiertelne-
Jud 25 mu, Niewidzialnemu, Jedynemu Bogu niechaj będzie cześć i chwała na
wieki wieków. Amen.
1 ,1 8 : 1 Tm 3,9; 2 Tm 4,7 1 8 Tak więc Tymoteuszu, mój synu w wierze, ponownie naka-

zuję ci, abyś – zgodnie z proroctwami, które wskazywały na ciebie

1 ,1 9 : 2 Tm 4,7 – kontynuował swą służbę1 w należyty sposób2. 1 9 Dbaj o swoją wiarę3 !
Zachowuj prawe sumienie, gdyż ci, którzy się go wyzbyli4, stali się
1 ,2 0 : 1 Kor 5,5 rozbitkami w wierze! 2 0 Do nich należą Hymeneusz5 i Aleksander6,
których przekazałem szatanowi7, aby – wskutek doświadczanych
konsekwencji8 – oduczyli się głoszenia bluźnierstw!

Instrukcje dotyczące członków wspólnoty

2
2 ,1 : Flp 4,6 1 Jeślizaś chodzi o pozostałych, zachęcam, by w swoich błaganiach,
2 ,2 : Tt 3,1 modlitwach i dziękczynieniach wstawiali się za wszystkich, 2 którzy
piastują jakieś urzędy lub dysponują władzą, a szczególnie za przywód-
ców narodu i inne wybitne postaci, byśmy mogli wieść życie ciche
2 ,3 : 1 Tm 1,1; 1 Tm 4,10 i spokojne, szanując Boga i otaczając Go czcią Mu należną. 3 To bowiem
2 ,4 : J 8,32; 1 Tm 4,10; 2 P 3,9 jest dobre i miłe w oczach Zbawiciela naszego, Boga, 4 który pragnie, by
wszyscy ludzie zostali zbawieni9 i doszli do poznania owej zasadniczej
2 ,5 : Hbr 12,22.24 prawdy, iż 5 Bóg jest tylko jeden i jeden również jest Pośrednik1 0 między
Bogiem a ludźmi – ten, w którego człowieczym ciele On sam się
1
Gr. s tr a te ia – słowo pochodzenia militarnego, które pretacji tego określenia „przekazanie kogoś szatanowi”
oznacza „służbę wojskową”, „zmagania z przeciwnościami” jest najmocniejszym środkiem dyscyplinarnym, jakim
czy nawet „działania wojenne”. Tu zostało użyte w formie – wg Biblii – dysponują wierzący w Chrystusa. Celem
przenośni do opisania walki duchowej. Od tego słowa takiego działania jest skłonienie danej osoby do żalu,
pochodzi polskie „strategia”. pokuty i nawrócenia. Nie ma oczywiście gwarancji, że taki
2
Dosł. „w piękny sposób”. człowiek porzuci grzech, lecz wspomniane działanie ze
3
Por. Hbr 2,3. strony wspólnoty powinno uświadomić mu skutki trwania
4
Dosł. „odepchnęli od siebie”. To niezwykle ciekawa w nieprawości i dać (może już ostatnią) szansę ocalenia
uwaga Apostoła, która rzuca więcej światła na temat (zbawienia) ducha przed potępieniem (por. 1 Tes 5,23).
8
walki duchowej. Okazuje się, że również ludzie, którzy Do opisania tej sytuacji zostało użyte greckie słowo
kiedyś stali się wierzący (tzn. dawali posłuch Bożemu p a d eia . W starożytnych pismach greckich używano tego
Słowu i stosowali się do jego wymagań), mogą sami siebie słowa na określenie działań wychowawczych i kształ-
pozbawić dobrego sumienia (przez odepchnięcie go od ceniowych, których celem było właściwe uformowanie
siebie) i w konsekwencji stać się na powrót niewierzący charakteru i wiedzy dziecka (stąd też pochodzi słowo
(por. Mt 12,43-45; 2 P 2,22). Skutki tego mogą być straszne, gr. p a id a g o g o s oznaczające niewolnika, którego zadaniem
jak to ukazuje dalsza część powyższego tekstu. Więcej było doprowadzanie dzieci jego pana na naukę do mistrza.
w Komentarzu NPD → Wierzący czy niewierzący. Niewolnik ten miał nawet uprawnienie do smagania dzieci
5
Por. 2 Tm 2,17. witką po nogach, o ile zbaczały z drogi). W komentowanym
6
Por. 2 Tm 4,14. zdaniu widzimy, że owo „przekazanie szatanowi” ma swój
7
„Przekazanie kogoś szatanowi” w języku biblijnym cel, a także może być ograniczone czasowo – do chwili
może oznaczać (a) wyłączenie danej osoby ze wspólno- zaistnienia w nich zmiany.
9
ty i pozostawienie jej w mocy świata, którego księciem Od gr. so d zo , którego znaczenie etymologiczne kieruje
jest szatan albo (b) modlitwę do Boga o dopuszczenie nas do pojęcia: „ratunek”, „wyzwolenie” i „uwolnie-
w czyimś życiu bezpośredniego działania szatana w celu nie”. Chodzi oczywiście o uwolnienie od mocy, wpływu,
uświadomienia temu człowiekowi czekającej go zguby, obecności i konsekwencji grzechu.
10
jeśli nie porzuci grzechu. Niezależnie od sposobu inter- Por. Ga 3,20.