KomPlasTech2004

Materiały 11. Konferencji

Zakopane
Informatyka w Technologii Metali 11-14 stycznia 2004

Interpretacja wyników próby rozciągania w oparciu

o optymalizację dwukryterialną
J. Gawąd, D. Szeliga, A. Bator, V. Pidvysockyy, M. Pietrzyk

Akademia Górniczo-Hutnicza, Mickiewicza 30, 30-059 Kraków

Interpretation of the results of tensile tests based on two-criterion optimization

Abstract
The computer program, which applies inverse method for determination of the flow stress from
the tensile test results, is described in the paper. Two criterion optimization was used, what al-
lowed to account for both loads and shape of the sample. Application of the inverse technique
allowed analysis of strain hardening for strains, which exceed the elongation measured by the
extensometer, but which are achieved in the neck of the sample. The program was tested for the
cold tension of C-Mn steel cylindrical samples.

Słowa kluczowe: próba rozciągania, metoda inverse, optymalizacja wielokryterialna

WSTĘP nad udoskonaleniem i poprawą dokładności

Próba rozciągania jest stosowana do wy-
znaczania takich własności wytrzymało-
ściowych i plastycznych materiałów, jak
granica plastyczności, granica wytrzymało-
ści, wydłużenie i przewężenie. Od pierwszej
pracy Galileusza [1] i fundamentalnej publi-
kacji Siebela i Ludwiga [2], w której szcze-
gółowo podano podstawowe charakterystyki
tej próby, setki naukowców nadal pracowało
metodyki badawczej, co znalazło odbicie w
licznych artykułach. Z polskich prac można
wymienić opublikowane przed laty badania
podstawowych charakterystyk próby rozcią-
gania [3,4] oraz nowoczesne nietypowe jej
zastosowania [5]. Ze względu na niewielki
zakres równomiernych odkształceń, próba ta
nadal nie jest wykorzystywana do wyzna-
czania krzywej płynięcia materiału.
W pracy [6] wykazano, że połączenie
wyników próby rozciągania z jej symulacją
metodą elementów skończonych pozwala na
analizowanie zależności naprężenia upla-
styczniającego od odkształcenia w zakresie
dużych odkształceń występujących w szyjce.
Dlatego za cel pracy postawiono opracowa-
nie programu komputerowego, który wyko-
rzystuje metodę analizy odwrotnej do inter-
pretacji wyników próby rozciągania. Jako
dane doświadczalne wykorzystano wyniki
pomiarów sił podczas rozciągania oraz in-
formację o średnicy szyjki po zerwaniu
próbki. Stąd cele optymalizacji sformuło-
wano jako dopasowania końcowego kształtu
próbki oraz sił zmierzonych i obliczonych.
Jednoczesne osiągnięcie tych celów jest
trudne, dlatego wykorzystano podejście
oparte na optymalizacji wielokryterialnej.
ANALIZA ODWROTNA
Celem obliczeń odwrotnych było wyzna-
czenie rzeczywistej zależności naprężenia
uplastyczniającego od warunków odkształ-
cenia. W obliczeniach wykorzystano algo-
rytm opisany w pracy [7].
Dane doświadczalne
Materiałem do badań była stal St3S. Pró-
by rozciągania wykonano na maszynie In-
stron w Zakładzie Przeróbki Plastycznej
Metali AGH. Kształt próbki przedstawiono
na rysunku 1. Prędkość rozciągania wynosiła
1 mm/min. Rejestracji sił i przemieszczeń
dokonywano za pomocą układu pomiaro-
wego sprzężonego z komputerem. Do po-
miaru wydłużenia bazy pomiarowej próbki
zastosowano ekstensometr. Po rozciąganiu
mierzono promień szyjki w rozerwanej
próbce, który wynosił R = (3.55±0.2) mm.
Rys. 1. Kształt próbki poddanej rozciąganiu.
(Shape of the specimen used for tensile test).
Model bezpośredni
Podstawą zadania odwrotnego jest model
pozwalający na rozwiązanie problemu bez-
pośredniego, czyli na symulację analizowa-
nej próby plastometrycznej. Rozwiązanie
problemu bezpośredniego prowadzono pro-
gramem Comp_axi, opracowanym orygi-
nalnie dla próby ściskania [8]. W programie
wykorzystano sztywno-plastyczne rozwiąza-
nie MES. Model opisujący płynięcie metalu
jest sprzężony z rozwiązaniem różniczko-
wego równania transportu ciepła.
Przystosowanie programu Comp_axi do
próby rozciągania wymagało zmiany kie-
runku ruchu narzędzia, zmiany generatora
siatki elementów oraz zmiany punktu zbie-
rania wartości przemieszczenia – punkt ten
odpowiada początkowi bazy pomiarowej.
Trudnością w symulacji próby rozciąga-
nia jest prawidłowe przewidywanie tworze-
nia się szyjki, które w rozwiązaniach nume-
rycznych zależy od parametrów przyjętej
krzywej umocnienia. Kolejnym zagadnie-
niem, które należy uwzględnić w symulacji
rozciągania na zimno, jest zjawisko wyraź-
nej granicy plastyczności. Kierując się tą
drugą przesłanką, wykorzystano równanie
zaproponowane w pracy [6]:
  σ0 : ε < ε cr  Fjc − Fjm 
2
σp = 1 n

σ 0 + Aσ ε σ ε : ε ≥ ε cr φ1 =
n
∑ 
j =1  F jm 
 (3)

(
σ ε = 1 − exp − {k ( ε − ε cr )}
d
) (1)
gdzie n – liczba punktów pomiarowych w
σ ε = 1 + C log ( ε ) doświadczeniu.
Drugie kryterium zdefiniowano jako:
gdzie: σ0 – naprężenie odpowiadające wy-
raźnej granicy plastyczności, εcr - krytyczna  Rc − Rm 
2

wartość odkształcenia plastycznego, A - φ2 =   (4)

m
asymptotycznie maksymalna wartość na-  R 
prężenia, k, d - współczynniki odpowiadają-
cymi za umocnienie materiału. Parametr C gdzie Rc, Rm – promień szyjki odpowiednio
odpowiada za umocnienie związane z pręd- obliczony w symulacji i zmierzony po za-
kością odkształcenia i jest tożsamy z takim kończeniu doświadczenia.
parametrem występującym w równaniu 80 80
Johnsona-Cook’a [9].
Na rysunku 2 pokazano kształt ¼ prze-
kroju próbki z siatką elementów skończo-
60 60
nych przed i po wydłużeniu o ∆l = 20 mm.
Siatka jest zagęszczona w pobliżu osi po-
ziomej próbki, gdzie tworzy się szyjka
z, mm

z, mm

40 40
Procedura optymalizacyjna
Zagadnienie obliczeń odwrotnych sfor-
mułowano jako zadanie optymalizacji wie- 20 20
lokryterialnej:

min F ( X) = [φ1 ( X),… , φi ( X),… ,φm ( X) ] (2)

gdzie: X = {x1,...,xn} – wektor zmiennych
decyzyjnych z przestrzeni poszukiwań (roz-
wiązań), φi(X), i = 1...m – składowa wektora
F(X), należącego do przestrzeni kryteriów
Λ⊂ Rm, reprezentująca pojedyncze kryte-
rium.
W pracy zdefiniowano dwa kryteria oce-
ny rozwiązania. Pierwsze określono jako
błąd średniokwadratowy między siłami
zmierzonymi Fm i obliczonymi Fc:
0 0
02468 02468
r, mm r, mm
Rys. 2. Kształt próbki i siatka elementów
skończonych dla ¼ przekroju próbki przed i
po odkształceniu. (Shape of the samples and
the finite element mesh for ¼ of the cross
section before and after deformation)
Biorąc pod uwagę błąd pomiaru promie-
nia szyjki ∆R = 0.2 mm obliczono dla kryte-
rium φ2 graniczną wartość φ2gr = 0.0032,
poniżej której obliczony promień szyjki
może być traktowany jako nierozróżnialny
od zmierzonego.
Zadaniem optymalizacji wielokryterial-
nej jest przybliżenie zbioru Pareto. W tym
celu wykorzystywane są rozmaite strategie
iteracyjnego budowania zbioru zawierają-
cego rozwiązania Pareto-optymalne, odnale-
zione w trakcie dotychczasowych poszuki-
wań [10,11]. Autorzy zastosowali podejście
bazujące na łączeniu poszczególnych skła-
dowych wektora F(X) w skalarną funkcję
celu Φ. W obliczeniach wykorzystywano
alternatywnie dwie postaci funkcji celu:
n
∑ wiφi (X)
Φ1 = i =1 (5)
n
∑w
i =1
i J 2 = min (φi ( X) )
 φ ( X) − φ min 
Φ 2 = max  i min i  (6)
 φi  n
gdzie wi - wagi przyporządkowane poszcze-
gólnym kryteriom φi, φimin - składowa hipo-
tetycznego rozwiązania idealnego.
Równanie (5) opisuje funkcję średniej
ważonej z poszczególnych kryteriów, nato-
miast równanie (6) wykorzystywane jest w
tzw. strategii minimaksu. Podejście to polega
na minimalizacji maksymalnej odległości od
wektora Fmin = F(X*), którego wszystkie
składowe φi posiadają wartości minimalne.
Punkt X* jest hipotetycznym, idealnym roz-
wiązaniem, dla którego wszystkie kryteria
mają najmniejsze możliwe wartości. Wek-
tor Fmin najczęściej jest konstruowany po-
przez przeprowadzenie szeregu optymali-
zacji jednokryterialnych, dla każdego kryte-
rium φi oddzielnie. Ze względu na koszt
obliczeniowy zastosowano rozwiązanie
przybliżone, szacujące składowe wek-
tora Fmin w trakcie optymalizacji.
Ponieważ najczęściej niemożliwe jest za-
stosowanie jednocześnie wszystkich rozwią-
zań optymalizacji zawartych w zbiorze Pa-
reto, rolą decydenta jest wybranie rozwiąza-
nia najbardziej satysfakcjonującego. Po-
mocne w podejmowaniu decyzji są dodat-
kowe przesłanki, nazywane wskaźnikami
oceny rozwiązania. W niniejszej pracy wy-
korzystano wskaźniki wyrażone przez rów-
nania:
1 n
J1 = ∑ φi ( X)
n i =1
(7)
(8)
J 3 = max (φi ( X) ) (9)
J4 = ∑ (φ ( X ) − φ )
i i
min 2 (10)
i =1
Procedura oceny rozwiązań polega na
przeglądzie otrzymanego zbioru Pareto i
wyborze punktów, dla których wskaźniki (7)
- (10) przyjmują najniższą wartość.
Przedstawione rozwiązania zaimple-
mentowano w programie realizującym obli-
czenia odwrotne. Program jest przystoso-
wany do współpracy z aplikacjami symu-
lacyjnymi Abaqus oraz Comp_axi. W obli-
czeniach jako procedurę optymalizacyjną
wykorzystano metodę sympleksów.
 WYNIKI I ANALIZA
W wyniku obliczeń odwrotnych zbudo-
wano przybliżenie zbioru Pareto dla rozwa-
żanego zagadnienie, zawierające 56 ele-
mentów, a otrzymany front Pareto pokazano
na rysunku 3. Analiza wykresu wskazuje, że
zastosowanie równania (1) jako modelu
naprężenia uplastyczniającego prowadzi do
konfliktu pomiędzy kryteriami φ1 i φ2. Na-
leży zwrócić uwagę, że większość punktów
otrzymanego frontu Pareto ma wartości φ2
mniejsze od krytycznej wartości φ2gr.
0.0040
0.0035
0.0030
0.0025
0.0020
φ2
0.0015
0.0010
0.0005
0.0000
0.04 0.05 0.06 0.07 0.08 0.09 0.10
φ1
Rys. 3. Front Pareto uzyskany w drodze
obliczeń odwrotnych. (Pareto front obtained
from inverse analysis)
W tablicy 1 zebrano wartości parame-
trów równania (1), dla których wartości
kryteriów odpowiadających za zgodność sił i
promienia szyjki osiągnęły minimum. Na
rysunkach 4 i 5 przedstawiono odpowiednio
krzywe naprężenia uplastyczniającego, wy-
kreślone na podstawie parametrów zawar-
tych w tablicy 1 oraz porównanie sił obli-
czonych z wykorzystaniem tych krzywych.
700
600
σ, MPa
500
400
min φ1
300 min φ1
0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6
ε
Rys. 4. Porównanie krzywych naprężenia
uplastyczniającego, odpowiadających mini-
malnym wartościom kryteriów φ1 i φ2.
(Comparison of the flow stress curves for
minimal values of φ1 and φ2 criteria)
Wartości parametrów reologicznych, dla
których wskaźniki oceny (7)–(10) były naj-
mniejsze, zestawiono w tablicy 2. Na rysun-
ku 6 przedstawiono porównanie sił zmierzo-
nych oraz obliczonych na podstawie parame-
trów reologicznych wybranych ze zbioru
Pareto z użyciem wskaźnika J4. Porównanie
promieni szyjki obliczonych z wykorzysta-
niem parametrów z tablicy 1 oraz wybranych
ze zbioru Pareto za pomocą wskaźnika J4
pokazano na rysunku 7. Analiza tych wyni-
ków prowadzi do wniosku, że model (1)
pozwala na poprawne odwzorowanie za-
chowania materiału poddawanego rozciąga-
niu, zarówno pod względem zgodności sił
jak i tendencji do tworzenia się szyjki.
Najlepsze dopasowanie promienia szyjki
uzyskano dla niewielkich wartości εcr. Roz-
wiązania o lepszym dopasowaniu wartości
sił cechują się wartościami εcr około dwu-
krotnie większymi. Może to sugerować, że
idealne przewidywanie wartości promienia
szyjki nie jest możliwe jednocześnie z rów-
nie dobrą predykcją wyraźnej granicy pla-
styczności. Należy jednak zauważyć, że
przewidywany przez model promień szyjki
jest zawarty bądź zbliżony do granic nie-
pewności pomiaru (rysunek 7).
36
34
32
30
F, kN
28
26
m
24 F 26
c
22
F dla min. φ1
c
20
F dla min. φ2
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18
d, mm
Rys. 5. Porównanie wartości sił obliczonych
(Fc) z wykorzystaniem parametrów odpo-
wiadających minimalnym wartościom kryte-
riów φ1 i φ2 oraz sił uzyskanych w doświad-
czeniu (Fm). (Comparison of measured
forces with those computed using parameters
corresponding to minimal values of φ1 and
φ2 criteria).
Wyniki elementarnej analizy statystycz-
nej otrzymanego zbioru Pareto podano w ta-
blicy 3. Parametr C równania (1) dla wszyst-
kich elementów zbioru przyjmował małe
wartości, ale widoczna jest korelacja pomię-
dzy tym parametrem a kryterium φ2. Para-
metr odpowiadający naprężeniu początko-
wemu przyjmował wartości zbliżone do 300
MPa. Natomiast pozostałe parametry mode-
lu (1) posiadają wartości o większym zróżni-
cowaniu (jako miarę zróżnicowania przyjęto
odchylenie standardowe odniesione do war-
tości średniej parametru, kolumna 4 w tabli-
cy 3). Największe wartości bezwzględne
współczynnika korelacji zaobserwowano
pomiędzy kryterium φ1 i εcr oraz pomiędzy
kryterium φ2 i parametrami A i C.
36
34
32
30
F, kN
28
24
22 F
m
c
20 F dla min J4
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18
d, mm
Rys. 6. Porównanie sił zmierzonych (Fm) i
obliczonych (Fc) na podstawie parametrów
wybranych ze zbioru Pareto za pomocą
wskaźnika J4. (Comparison of measured
forces with those computed using parameters
selected from Pareto set using J4).
WNIOSKI
Obliczenia przedstawione w pracy
świadczą o możliwości zastosowania próby
rozciągania do wyznaczania krzywych pły-
nięcia materiałów. Wykorzystany model
materiałowy pozwala na poprawne przewi-
dywanie zarówno wartości sił jak i średnicy
powstającej szyjki. Pomimo konfliktowego
charakteru zależności między przewężeniem
próbki a wartościami sił, wynikającej z zało-
żonego modelu materiału, możliwe jest po-
prawne wyznaczenie kompromisowego
rozwiązania. Ułatwieniem jest sformułowa-
nie zagadnienia obliczeń odwrotnych jako
zadania optymalizacji wielokryterialnej.

Tablica 1. Wartości parametrów równania (1) dla minimalnych wartości poszczególnych kryte-
riów. (Values of parameters in equation (1) for minimal values of subsequent criteria).
σ0 A k εcr d C φ1 φ2
305.0 483.7 5.52 0.0172 0.599 0.0061 0.0464 0.0037
288.6 432.5 6.50 0.0070 0.663 0.0010 0.0982 0.0000

Tablica 2. Wartości parametrów równania (1) dla minimalnych wartości poszczególnych wskaź-
ników oceny rozwiązania. (Values of parameters in equation (1) for minimal values of subse-
quent solution evaluation factors)
Nr
σ0 A k εcr d C φ1 φ2 Ji
wskaźnika
i=1 304.4 486.7 5.46 0.0175 0.591 0.0061 0.0466 0.0034 0.0249
i=2 288.6 432.5 6.50 0.0070 0.663 0.0010 0.0982 0.0000 0.0000
i=3 305.0 483.7 5.52 0.0172 0.599 0.0061 0.0464 0.0037 0.0464
i=4 300.7 444.9 6.06 0.0163 0.647 0.0014 0.0479 0.0025 0.0029

Tablica 3. Odchylenia standardowe i współczynniki korelacji obliczone dla elementów zbioru

Pareto (Standard deviations and correlation coefficients calculated for elements at Pareto set).
Odchylenie Odch. Standardowe Współczynnik korelacji
Parametr Średnia standardowe / średnia φ1 φ2
σ0 302.50 4.74 0.016 -0.3586 0.2140
A 430.97 41.92 0.097 -0.7271 0.8913
K 6.82 1.18 0.17 0.7135 -0.8552
εcr 0.014 0.0032 0.23 -0.9505 0.8681
d 0.70 0.11 0.15 0.6674 -0.8014
c 0.0023 0.0023 1.0 -0.7236 0.9257

3.8
3.7
3.6
R, mm
3.5
3.4
3.3
min φ1 min φ2 min J4
Rys. 7. Porównanie wartości promienia
szyjki, obliczonych z zastosowaniem para-
metrów z tablicy 1 oraz wybranych ze zbioru
Pareto za pomocą wskaźnika J4. Poziomą li-
nią ciągłą oznaczono wartość zmierzoną,
liniami przerywanymi błąd pomiaru. (Com-
parison of radius of the neck computed using
parameters given in table 1 and selected
form Pareto set using index J4. Solid hori-
zontal line represents measured radius,
dashed lines – measurement error)
Uwaga końcowa: Praca wykonana w ra-
mach projektu KBN, nr. 4 T08B 009 24.
LITERATURA
1. G. Galilei, Discorsi e Dimostrazioni
Matematiche, Leiden, 1638.
2. E. Siebel, N. Ludwig, Die Prufung der
Metallischen Werkstoffe, Springer Ver-
lag, Berlin, 1955.
3. Z. Misiołek, Rola wskaźnika kształtu
próbki wytrzymałościowej w statycznej
próbie rozciągania, Prace IH, 4, 1970,
179-196.
4. F. Grosman, Wskaźnik stanu naprężeń
w próbie rozciągania próbek okrągłych,
Obr. Plastyczna, 1976, 129-132.
5. W. Oliferuk, B. Raniecki, Termodyna-
miczna analiza pojęcia zdolności maga-
zynowania energii w procesie jedno-
osiowego rozciągania polikryształu,
Arch. Metall., 47, 2002, 262-273.
6. V. Pidvysotskyy, A. Bator, J. Gawąd,
M. Pietrzyk, Wpływ kształtu próbek sto-
sowanych w próbie rozciągania na cha-
rakter krzywej umocnienia, Mat. Konf.
FORMING 2003, ed., E. Hadasik, D.
Kuc, K. Mokryński, Podlesice k. Kro-
czyc, 2003, 121-126.
7. D. Szeliga, M. Pietrzyk, Identification
of Rheological and Tribological Para-
meters, Metal Forming Science and
Practice, A State-of-the-art Volume in
Honour of Professor J.A. Schey’s 80th
Birthday, ed., J.G. Lenard, Elsevier,
Amsterdam, 2002, 227-258.
8. M. Pietrzyk, Comp_axi - komputerowy
program do symulacji plastometrycznej
próby spęczania próbek osiowosyme-
trycznych, Hutnik-Wiadomości Hutni-
cze, 60, 1993, 190-197.
9. G. R. Johnson, W. H. Cook, An Consti-
tutive Model and Data for Metals Sub-
jected to Large Strains, High Strain
Rates and High Temperatures. 7th Int.
Symp. on Ballistics, 1983. s. 541-547.
10. Osyczka A, Multicriterion Optimization
in Engineering, Ellis Horwood Limited,
Chichester, 1984.
11. D. A. Van Veldhuizen, G. B. Lamont.
Multiobjective Evolutionary Algori-
thms: Analyzing the State-of-Art. Evo-
lutionary Computation, 8, 2000, 125-
147.