Yıl: 23 Sayı: 100

Sahibi ve Genel Yayın Yönetmeni

Nezih BAŞGELEN

Sorumlu Yazı İşleri Müdürü

Erdem YÜCEL

Dış İlişkiler Koordinatörü

ve Projeler Editörü
Dr. Brian JOHNSON

Proje Araştırma ve Bilimsel SANAT TARiHi D ETNOGRAFYA D NUMisMATiK

Etkinlik Haberleri
Aynur GÜRLEMEZ
"Ancak memleketimizin hemen her tarafında emsalsiz defineler
Redaksiyon halinde yatmakta olan kadim medeniyet eserlerinin ilerde
AliAKKAYA tarafımızdan meydana çıkarılarak ilmi bir surette
Chris LIGHTFOOT
Aksel TİBET
muhafaza ve tasnifleri ve geçen devirlerin sürekli ihmali
yüzünden pek harap bir hale gelmiş olan abidelerin muhafazaları
Yayın Hazırlık ve Dizgi için müze müdürlüklerine ve hafriyat işlerinde kullanılmak üzere
Emel YAŞKABAK arkeoloji mütehassıslarına kat'i lüzum vardır. "
Muzaffer AYSU
Serdar KıRAN Gazi Mustafa Kemal

Muhasebe
LeventURAZ içiNDEKiLER
Oya YILMAZ
• Karahayıt Kabartması ............................................................................ 5
İdari Hizmetler
Celal Şimşek
Ayhan DEMİRCİ
AliÖRDEKBAY • Camızlı Mağara: Tanınmayan Bir Kutsal Alan ................................. 16
Hatiee Gonnet
Basın Danışmanı
EnginAKYÜZ • Hellenistik Dönem' e Damgasını Vuran Yaratıcı Felsefe Sistemleri:
Epikurosçuluk ve Stoacılık -1- ............................................................ 19
Baskı
Kanaat Basımevi
Murat Arslan
• İlk Sanat Tarihi Muallimi ve Müderrisi Mehmet Vahit (1873-1931)
Yönetim Yeri ve Yazışma Adresi
Aykut Kazaneıgil ................................................................................ 29
Hayriye Cad. çorlu Apt. 3/4
80060 Beyoğlu - İstanbul • Cumhuriyetin İlk Arkeolojik Kazısı
TeL.: (o 212) 293 03 78 (Pbx) Ankara Tümülüslerİ. ............................................................................ 34
Fax: (O 212) 245 68 77
Nezih Başgelen
E-mail:
arkeolojisanat@superonline.com • Ankara Höyüklerindeki Hafriyata Dair Rapor/Ankara
Tümülüslerindeki Kazılar ...................................................................35
Kapak Fotoğrafı: Th. Makridi (çev.: Mehmet Kanar)
Prof. Dr. Jale İnan tarafından Perge Tiyatrosu
sahne binası kazısında bulunan Büyük İskender • Aşağı Fırat Boylarında Yaban Hayatı -III- ......................................... 45
heykelinin başı. Şahika Ertan - Asaf Ertan

İki ayda bir yayımlanır. Yayımlanan yazılardaki

• Kitap Tanıtım / Book Review ............................................................. 51
bilimsel görüş ve düşünceler yazarına aittir. Slobodan Sreckovic, Akehes, c. 1- II.Tanıtan: Brian Johnson
Yazı ve her türlü görsel malzemenin yayın hakkı
saklıdır. İzinsiz kullanılamaz .. • NEKROLOJİ/prof. Dr. Jale İnan'ı Kaybettik
Nezih Başgelen .................................................................. ................... 54
• Prof. Dr. Jale İnan'ı Sonsuzluğa Uğurlarken ......................................57
OCAK - ŞUBAT 2001 Vedat Çelgin
 HELLENİSTİK DÖNEM'E DAMGASıNı
VURAN YARATıCı FELSEFE SİSTEMLERİ:
EPİKUROSÇULUK VE STOACıLIK
MURAT ARSLAN
Büyükİskender'in Pers seferi so-
nucunda, sınırları Ege Deni-
zi'nden lndos lrmağı 'na kadar
uzanan imparatorluğunda Pers
yönetim sistemi penimsenmiş;
salt monarşiye geçilmiş - yani
Kral sınırsız yetkiye sahip tanrılık
mertebesine ulaşmış bir hüküm-
dar olmuşl -; Hellen, Makedon ve
Doğu kökenli insanların birbirle-
riyle evlenmeleri sağlanarak hem
kültürel hem de siyasal alanda bir
kaynaşma süreci başlatılmıştır.
Ekonomik olarak tek para birimi-
ne "dünya ekonomisi" ve tek bir
resmi dile "Hellence'ye" geçmekle
ise, imparatorluğun gerek yöneti-
mi gerekse insanları arasında kaynaşma sağlana-
rak ortak bir düzen oluşturulmaya çalışılmıştır.
Böylelikle İskender İmparatorluğu'nu izleyen dö-
nem de Hellen kültürü içine kapa-
lı olmaktan çıkarak özellikle Ak-
deniz ve DOğu kültürleriyle bir-o
leşmiş ve evrensel bir kültür mo-
zaiğinin temellerini oluşturmuş-
tur. Fakat, Hellenistik kültürün
asıl gelişmesi M.ö. 323 yılında İs-
kender'in ardında hiç bir halef bı-
rakmaksızın ölmesiyle kurmuş
olduğu dünya imparatorluğunun,
onu bir bütün olarak yaşatmak
. yerine, parçalara bölerek yönet-
meyi yeğleyen generalleri tarafın-
dan kurulan devletlerde, Hellen
kültürünün Doğu kültürleriyle
kaynaşıp karışması sonucunda
oluşmuştur. Bu çağın en belirgin
özelliği ise, eski Hellen pohs'leri-
-1-
nin yıkıntıları üzerinde daha bü-
yük, kozmopolit kentlerin yük-
selmesi ve bu kentlerin tek bir ki-
şinin egemenliği altında yani Mo-
narhhia rejimiyle yönetilen bölge-
sel devletler içinde yer almaları-
dır. M.Ö. VI. yüzyılda Thales'le
başlayıp , M.ö. V yüzyılda Sokra-
tes'e kadar devam eden bir süreç
içinde, geleneksel olarak, sırf te-
orih olan bir ilgiden doğan Hellen
Felsefesi, M.ö. IV yüzyılda Aristo-
teles'le birlikte aynı zamanda pra-
tik bakimdan da elealınıp işlene-
rek gelişmiş ve en geçerli anlatı-
mını bulmuştu. İnsanın kendisi-
Büyük ıskender ne mutluluğu sağlayacak bir bil-
geliğe varmak isteğinin arttığı bu dönemde; in-
san, hayatının amaçlarını bilim yardımıyla behr-
lemek gereksinimini de duymuştu. Aristoteles'le
felsefenin konusu, amacı , kendi-
ne bakış açısı değişmiş ve felsefe
özgün bir boyut kazanarak "yaşa -
ma sanatı" olmuştur. Daha da
önemlisi, bilim felsefeden ayrıl-
mış ve bilimlerde uzmanlaşmaya
gidilmiştir 2 Filozoflar ise bilimsel
bilgilerle uğraşan kimseler olarak,
en iyi yaşayış biçimini bulmaya
ve onu yaşayarak başkalarına da
öğretme.ye çalışan kimseler olarak
tanımlanmışlardı 3 . Atina Hellen
Felsefesi'nin merkezi olarak kal-
maya devam etmiş ; fakat bilim
özellikle Doğu Akdeniz çevresin-
de kurulan bölgesel Hellenistik
devletlerin finansal destekleri so-
Thales nucunda büyük kitaplıkları ve
19
 müzeleri olan lskenderiye 4 , Per-
gamonS , Antakya 6 , Tarsos 7 , Sino-
pes,.Rhodos9 ve Roma LO gibi kent-
lerde önem kazanmıştırll.
Felsefede doğal bilimlerin :;ınlaşıl­
ması ve doğaya hakim olan yasa-
ların açıklanmaya çalışılması hiç
bir zaman önemini yitirmemiş ol-
makla birlikte Hellenistik filozof-
lar bir ahtapotun organlarının ta-
nımını yapmakla ya da yıldızların
hareketini incelemekle uğraşma­
12
mışlar , felsefeyi pratik yönden
yani, ahlaksal açıdan ele alarak 13 ,
insanı incelemeye başlamışlardır.
Diğer bir değişle, M.ö. VI. yüzyıl­
dan itibaren lonia Doğa Felsefe-
sfyle temelleri atılan, M.ö. IV
yüzyılda Platon'un "Akademia "sı
('AKaÔrıı..tıa) ile Aristoteles'in
"Lykeion"J4 (A6KElOV) adlı okul-
larında şekillenen Hellen Felsefe-
si, M.ö. III. yüzyılla birlikte yerini ·
Hellenistik Felsefe'ye bırakmıştır.
Çünkü Hellenistik Dönem' de ya-
ratıcı felsefe ne Akademia ne de
Lykeion'da bulunmaktaydı; bu
döneme asıl damgasını vuran fel-
sefe sistemi Epikuros'un M.ö. LV-
IlI . yüzyıllarda kurduğu Kepos
(Kr\1wç;) adlı okulun bahçesinden
Ve Zenon'un M.ö. IV-III. yüzyıl­
larda kurduğu Stoa (L'wa) adlı
okulun sütunlu yollarından yük-
seliyordu 1s . Bununnedeni: Helle-
nistik Dönem'de felsefenin "yaşa­
yış bilgeliği" adı altında şekille~
nen yeni bir doğrultuyu yani, fel-
sefenin günlük yaşam üzerindeki
etkilerini -bu sırada toplumsal
-çözülme içindeki bireyin sorunlac
, rına da cevap verebilecek bir şe­
kilde- açıkça ele alması ve bunu
uygun bir dille ifade etmesiydP6
Kuşkuculuğun meydan okuması
Epikurosçu ve Stoacı düşünürler
tar;;ı.fından . kabul edilmiş ve bu
çağın çözümü zorişlerinden olan
" kuşkuculuk . ve dogmatizm'in"
üzerine tartışmalar yapmışlar-
20
dır n Özellikle Kuşkucu Okul'un
kurucusu Elis'li Pyrrhon lS (M.ö~
ca. 360-- ca. 270) ve Orta Akade-
mia'nın kurucusu Pitane'li Arke-
silaosl9 kuşkuculuğu Akade-
mia'ya taşımış ve bilgiyi duygusal
algıya ve izlenimlere dayandıran
Stoacı bilgi kuramına karşı sözlü
ve yazılı saldırışlar yapmıştır 2o.
Hatta felsefe tarikatçı bir şekil ka-
zanmış, tarikatiar ve dönemin
felsefe okulları arasında ağız kav-
gaları , atışmalar olmuş ve döne-
min filozofları birbirleri aleyhin-
de yazılar kaleme almışlardır . 21
Roma döneminde Atina'da bir
Aristoteles çeşit üniversite kurulunca, dog-
matik nitelikte olan Akademia,
Peripatos, Epikuros ve Stoa felse-
felerinin temsilcileri ayrı kürsü-
lerde temsil edilmişler ve özellik-
le M.ö. III. ve II. yüzyıllarda fark-
lı dünya görüşleri ve ahlak anla-
yışları bakımından, metafizik; fi-
zik ve mantık sorunları üzerinde
birbirleriyle şiddetli tartışmalar
22
yapmışlardır . Bununla birlikte
Hellenistik Dönem'de felsefe
hem saygı görmüş hem de popü-
ler olmuştur, şöyle ki: Atina'da
Stoacı Zenon'a kamuya ait haklar
verilmesi üzerine oylama yapıla­
rak, yasa uyarınca onu altın bir
Theophrastos taçla ve bronz bir heykelle onur-
landınlarak vatandaşlık hakkı
vermişler ve Kerameikos mezarlı­
ğında parası devlet bütçesince
.karşılanan bir mezar inşa etmiş­
lerdirD Euklides'in öğrencisi Me-
gara'lı Stilpon, Atina'yı ziyaret et-
tiği zaman, Atinalılar iş yerlerini
bırakarak onu görmeye koşmuş­
lar 24 ; Peripatosçu Theophras-
tos'un derslerini 2.000'den fazla
öğrenci takip etmiş2s ve dönemin
kralları, filozofları sık sık sarayla-
rına davet etmişlerdir . 26
Atinalı bir aileden gelen Epiku-
ros, M.ö. 341 yılında Samos Ada-
sı'nda doğdu 27 ve M.ö . 306 yılın­
Platon da Atina'ya yerleşerek burada kü-
çük bir bahçe ve bir ev satın aldı. Belirlenmiş sa-
atleri olmayan dersleıini bu evin bahçesinde açık
havada verirdi. Bu bakımdan bütün Hellen ve Ro-
ma yazarları bu okulun adına "Bahçe" (= Kepos
[Kfptaç]) ve mensuplanna da "Bahçe Filozoflan"
adını verdiler28 .
Epikuras, felsefesini esas iribaıiyle Sokrates'in öğ­
rencisi Kyrene'li Aristippos'un hazcı ahlakını ge-
liştirerek ve bunu Leukippos ile Demokritos'un
atom teorisiyle birleştirerek 0luşturmuştur29 . Şöy­
le ki: Ona göre, bireysel mutluluğu (= evdaimo-
nia [Euöaıı.ıovıa]) sağlamayı amaç edinen ahlak
öğretisinin temeli "haz" (= hedone [i1öov~D ve
"acı" (= pathe [ITaSrıD olan iki doğal du yu da bu-
lurdu. Çünkü bütün canlılar doğalan gereği aCl-
dan kaçıp hazza yöneliyorlardı30 . Fakat Epikuros-
çular bu haz içinde bOğulmayarak, yani kendile-
rini zevk ve sefa alemine kaptır~dan, hem er-
demli hem de aklı başında olarak sessiz ve alçak
gönüllü bir yaşam tarzı benimsemişlerdir. Onla-
rın haz anlayışında pahalı şaraplar içerek cümbüş
yapmak, kadınlarla ve oğlanlar1a gönül eğlendir­
mek ya da balık ve nadir bulunan hayvanlardan
oluşan pahalı sofralarda ziyafet çekmek olmayıp;
dOğaya uygun, acıdan uzak, basit ve sade bir ya-
şam sürmek vardı; öğünleri genellikle kuru ek-
mek ve sudan 01uşurdu 3 !. Çünkü Epikuros'a gö-
re, insanı mutlu kılan şey; akla uygun, sade alış­
kanlıklarla ruha rahatsızlık veren yanlış inanışlan
söküp atabilen bir yaşamdı32 . Epikurosçular haz-
Epikuros
zın insan için en büyük iyilik, en büyük deger ve
davranışlannın belirlenmesinde başvurulan tek
ölçüt olduğuna inanırlardı33 . Hazza ruhsal ve be-
denselolmak üzere iki şekilde ulaşıhrdı. Bunu
yaparken de ruhla bedenin bir uyum içinde ol-
ması gerekirdi; çünkü beden acı çekerse, ruh da
çekerdi. Her ikisinin ulaşabileceği en büyük haz-
sa, beden için ıstıraptan kurtulup sağlıklı olmak,
ruh için ise huzursuzluktan kurtulup dinginlik (=
ataraksia) içinde bulunmaktı34 . Öte yandan, eğer
bir insan mutlu ve hoş bir yaşam sürmek istiyor-
sa, sağgöıülü, yani erdemli olmalıydL Çünkü bir
insan onura, bilgeliğe ve erdeme sahip olmaksı­
zın hoş ve mutlu bir şekilde yaşayamazdı; ayrıca
erdemler hoş bir yaşam içinde birlikte bulunmak-
ta olup birbirlerinden aynlmazlardı35 . Epikuros'a
göre beden aç-susuz kalmamak, üşümemek ister-
di ve her kim bu güçlüklerden uzaksa ve gelecek-
te de öyle kalacağını umabiliyorsa, mutluluktan
yana Zeus'la yarışabilirdP6.
Epikuros'a göre, felsefe; teoriler ve kurgular geliş­
tirmeye yarayan zihinsel bir uğraş olmayıp, mut-
lu bir yaşam sürmeye yönelik pratik bir faaliyet-
ti. Yani, insanın mutlUlUğunu sağlayacak olanak-
ların ve araçların araştırılmasından başka bir şey
değildP. Epikuros Felsefesi esas itibariyle; insa-
nın neye ulaşması, neden kaçınması gerektiğini
araştıran, başka bir değişle, insan yaşamının
amacını açıklayan ethika (= ahlak)38; gerçeğe ulaş­
manın amaçlarını araştıran kanon (= mantık)39;
dOğa ve evren sorununu konu alan physeus (= fi-
zik)40 olmak üzere üç ana bölümde ele alınmış­
tıı·4 ! . Her üç bölümün de, içerikleri ayrı olmasına
karşın, hedefleri aynı olup, acıyla sonuçlanan
hazIardan uzak durmayı, kendini denetlemeyi,
ölçülü yaşamayı ve ruh açısından doyum sağla­
nacak işler tatbik etmeyi öneren, yani insanın
mutlu olabilmesi için yapması gereken şeyleıi
açıklayanbir felsefe sistemiydi42 .Bu felsefeye gö-
re, felsefe yapmanın yaşı yoktu; felsefeyle uğraşır
gibi gözükmemeli, fakat gerçekten felsefe yapıl­
malıydı; çünkü insana gereken, görünüşte sağ­
lam olmak değil, gerçekten sağlam 01maktı4 3 .
Bilgi konusunda deney ve duyulardan yana olan
Epikurosçular44 köle gibi öğretmenlerinin sözleri-
ni tekrar etmemelerine rağmen, Öğretisel yenilik-
ler karşında tutucuydulaı.45 . Onlara göre, bilge ki-
şi siyasi hayatla ilgilenmemeli, küçük ve elit bir
çerçevede kendi kendine yeterek huzur içinde
yaşamalıydı46 . Çünkü kendi kendine yeten bir in-
san toplumdan ve siyasal yaşamdan uzaklaşarak
21
yalnlZca tam bir iç rahatlığına ulaşmakla kalmaz, Sonuç olarak, Epikurosçular dünyayı değiştirmek
ayrıca kendini özgür kılıp ruhsal huzura ulaşma­ değil ondan kopup kendi kabuklarına çekilmek
da karşısına dikilen büyük bir engeli de aşmış istiyorlardı. Ömürlerini birbirlerine, mutluluğu
0Iurdu4? Dostluğa önem veren bu okul48, ahlakın ise yaşanan hayatta aramaya adamış, fakat dünya-
insanı mutlulUğa götüreceğini kabul ederdi49 , nın geri kalan kısmından elden geldiğince kop-
çünkü "yüce bir ruh: her şeyden fazla bilgelik ve muş kapalı bir dost çevresi oluşturuyorlardıM.
dostlUğa değer verirdi"so ve insanlar her zaman Hellenistik Dönem'le birlikte Hellen kent devlet-
güven ve mutluluk ararlar, bu duyguların her iki- leri bireyselliklerinden ve içe kapanıklılıkların­
sini de ancak dostlukta bulurlardısı . dan sıyrılıp kozmopolit bir şekil almak üzerey-
Bu dönemde kent devleti, bağımsızlığını yitirmiş; ken65 , Epikurosçular; sınırlamalara karşın, doğru
yurttaşlık fikri ortadan kalkmış; din, bir gelenek- bir çizgide ilerleyerek, insan için en yüce varlığın
görenek halini almış ve artık insanlar üzerindeki gene kendisi olduğunu ve bunun dOğal sonucu
eski bağlayıcılığı kalmamıştıS2 . Bu bakımdan, olarak da insanın alçaltıldığı, köleleştiıildiği, hor-
Hellenistik Dönem'le birlikte gerek polis'e gerek- landığı bütün ilişkilerin, bütün koşulların orta-
se dine ve tanrılara olan güçlü inançlarını yitir- dan kaldırılması gerektiğini savunuyorlardı66 .
miş olan entelektüel kişiler kuşkuya kapılarak Hellenisük Felsefe'nin diğer bir ekolünün temsil-
çelişkiye düşmüşler, kendilerine bir dayanak cisi olan Stoacı Zenon M.ö. 333 yılında Kıbrıs'ın
noktası aramışlar ye bu dayanağı da felsefede Kition adlı kentinde, Fenike kökenli varlıklı bir
bulmuşlardır s3 . Böylelikle Hellenistik Dönem fel- tüccarın Oğlu olarak doğdu 6 ? M.ö. 310 yılında
sefesinde kültürlü kişiler başlıca ödevleri saydık­ Atina'ya gelerek M.ö. 300 yılı dolaylarında Polyg-
.ları "yaşayış bilgeliği" öğretisini dinin yerine koy- natos'un tablolarıyla süslü olan Stoa Poikile [=
mayı arzu etmişler; sorunlarını tanrıyla değil, ras- L'toa IloııdAE] 'de kendi okulunu kurdu 68 • Zenon
yonalist düşünce . tarzıyla yani akıl ve mantıkla derslerini bu Stoa'nın sütunlu yollarında verirdi69 ;
çözmeye çalışmışlar ve bunun kaçınılmaz bir so- bu yüzden felsefesine Hellence "sütunlu yol" an-
nucu olarak da gittikçe dinle karşıt durumuna lamına gelen Stoa (= L'toa) bu felsefe mensupla-
düşerek, onunla çatışmışlardu·:;4. Epikuros, gele- rına ise Stoacı (= L'troıKoi) denilmiştir 70 . Epiku-
neksel inançlara karşı gelerek tamıya gerek olma- rosçuluk'ta olduğu gibi Stoacılık da "mantık" 71 ,
dığını ileri sürdüğü için, din düşmanı kabul edil- "ahlak"72 ve "fizik"73 olmak üzere, içerikleri ayrı,
miştir:;:; . Çünküortaya koyduğu felsefeyle ruhsal fakat amaçları aynı olan üç ana bölümü kapsa-
huzuru engelleyen ölüm ve tanrı korkusunu yok makta olupH, insanın bağımsızlığını, yetkinliğini
etmeye çalışmıştır . Ona göre hiçten daha az bir
S6
ve mutluluğunu hedeflemekteydF5 . Şöyle ki: Sto-
şey varsa, ölüm hiçten daha az korkulacak bir
acılık esas itibariyle, insan mqtluluğun temelleri-
şeydir: Epikuros, basit bir şekilde "ölüm bizi ilgi- ni gene insanın içinde bularak ve bunları bilgelik,
lendirmez" diyordu, çünkü ölüm insana ne ha- cesaret, adalet ve ölçülülük erdemleriyle özdeşti­
yattayken kötülük ederdi ne de ölüyken; hayat- rerek, ödev kavramını vurgulayan ve insanın ya-
tayken etmezdi, çünkü yaşıyordunuz; ölüyken şamında doğadaki düzen ve dinginliğe ulaşılabi­
etmezdi, çünkü ölüydünüz:;? Ayrıca insanın leceğini savunan felsefe akıffiıydı?6 .
ölüm korkusunun nedeni ölümün kendisinden
kaynaklanmazdı; sadece ölüme karşı duyulan · Zenon tarafından ortaya konulmuş olan Stoa Fel-
yersiz ve abartılı bir korkudan ibarettp8. Tanrı sefesi zaman içinde farklı koşullara ayak uydura-
korkusunu yok .etmek için tanrıların varlığından rak değişikliğe uğramış ve Roma ımparatorlu­
şüphe etmemekle birlikte, Epikuros'a göre tanrı­ ğu'nun en önemli ve yaygın felsefesi konumuna
lar kalabalığın düşündüğü ve antromorfik -insan gelmiştir?? Esas itibariyle, Hellenistik Dönem'den
görünüşlü- bir şekilde tasvir ettikleri gibi değildi; itibaren M.s. II. yüzyılın sonuna kadar Antik-
onlar ideal şekiller ve azametli vücutlardı:;9 ve ev- çağ'ın en etkili felsefe sistemlerinden biri olan
ren atomlardan oluştuğuna göre 60 , tanrıların dün- Stoacılık; ırk, toplumsal konum ve cinsiyet gibi
ya ve insanlar üzerinde hiçbir etkisi yoktu 6l . geleneksel tabuları aşmış, insanları sınıflara ayır­
Dünyayı mutlu tanrılar yaratmamışlardı bu ne- maksızın bir bütün olarak ele almış, herkesin bir-
denle dünyada olup bitenle ilgilenmez, kendi biriyle eşit ve dünyanın bir parçası olduğunu id-
hallerinde yaşarlardı62 . Öyleyse, insanların tanrı­ . dia ederek, ortak bir insanlık ülküsü ortaya koy-
lardan korkmasına gerek yoktu 63 . 78
muştur . Bu bakımdan Stoacılık genellikle, M.ö.

22
 si için dünya ve devletle olan ilişkilerinde yar-
dımcı olrruı,yı bir görev sayrruı,ktaydılar85 . Eski
Stoacılar genel olarak, Epikurosçular gibi ahlak r

öğretisi açısından hazcılığı kabul etmiyorB6 , er-

demli bir yaşamı her şeyin üzerinde tutuyorlar-
dı87 . Fizik öğretisi bakımından atomist düşünceyi
reddederek88 rruı,dde ve cisimsel olanı gerçek ka-
bul eden materyalist (= özdekçi)89 bir düşünceyi
benimsiyorlardeo. Mantık öğretisi olarak ise, her
ne kadar bilgiyi duyular ve bilinç aracılığıylaelde'
eden empiıik (= deneyimci)9l olsalar da bütün ta-
sanmlann kaynağının dış etkiler yüzünden ruhta
oluşan izlenimler olduğunu kabul ederek, ruhun
hiç yazılrruı,mış bir yaprak gibi dış alemin izle-
nimleriyle dolduğunu ve bu şekilde ruhta beliren
idea'lann (= ilk örneklerin) kişisel kavramlar ha-
line geldiğine inanıyorlardı92 . Böylelikle Pla-
ton'un tam karşıtı olarak, kavrayışa, gerçek bil-
giyle sanı arasında yer vererek, bilgiyi duyusal al-
gıya ve izlenimlere dayandırıyorlardı93 .

Herakleitos gibi Stoacılar da insanlann ortak bir

dünya "rruı,ntığının" (= logos [AOyOÇ]) bir parçası
olduğuna inanıyorlardı. Fakat onlara göre bu ev-
Zenan rerısel "akıl" (= nous [vouç]) tannydı94 • Canlı,
ölümsüz, akıllı, yetkin, mutlu olan tann, dünya
lll. yüzyılda Zenon (M.ö. 301-261), Assos'lu Kle- gibi birdi ve irısanlann inandığı "polytheizm" ya-
anthes 79 (M.ö. 261- 232) ve Kilikia'lı Khrysippos8o ni çok tannlı din gerçekte bir ve tek olan bu tan-
(M.ö. 231- 206) tarafından bu öğretini.n temelle- nnın farklı yönlerini ifade eden değişik adlandır­
rinin atıldığı Hellas'taki "Eski Stoa"81; M.ö. IL-I. rruı,lardan başka bir şey değildi95 . Tannyı hem her
yüzyıllarda öğretinin Rhodos'lu Panaitios (M.ö. şeyin özgün rruı,ddesi hem de itici gücü olarak ka-
ca. lS5-109) ve Apameia'lı Poseidonios'un (M.ö.
135-51), Platon'un kurduğu Akademia ve Aristo-
teles'in kurduğu Peripatos ekollerinden etkilene-
rek Rorruı,'ya açıldığı "Orta Stoa" ve M.s. L-II. yüz-
yıllarda Seneca (M.ö. 4- M.s. 65), Epiktetos (M.s.
ca. 50- M.s. ca. 130 ) ve Marcus Aurelius (M.s.
121- M.s.1S0) gibi Rorruı,lı düşünürler tarafından
eski şekline yakın bir şekilde yorumlanarak oluş­
turulan "Yeni Stoa" ya da "Rorruı, Swa"sı olrruı,k
üzere üç döneme ayrılarak incelenmektediı.82. Biz
ise konumuz uyannca, burada yalnızca Eski ve
. Orta Stoa düşüncesine yer vermekle birlikte yeri
geldiğinde Yeni Stoa'dan da bahsedeceğiz.

Önceleri Kynik filozof Krates'in etkisinde kala-

rak, ilk yapıtlannı Kynik öğretisi dOğrultusunda
veren Zenon83 ve ardıllan Kleanthes ile Khrysip-
pos bu öğretide değişiklikler yaparak kendi öz-
gün felsefe sistemleıini oluşturmuşlardn.&!. Bu ba-
kımdan Stoacılar, Kynikler'den farklı olarak, in-
sanın toplumsal ve siyasal değerlerini tümüyle
inkar etmeyip, onun dOğru bir yaşam süre bilme-
Kleanthes
23

KJırysippas
bul eden Stoa Felsefesi'ne göre tanrı, dOğadaki
bütün nesneleri ve bütün varlıkları birbirine bağ­
layarak evrene biçim ve yön verir ve her şeyi ke-
sin olarak önceden bilirdi96 • Stoacıların "yazgı" di-
ye tanımladıkları ve ilahi evrenle tanrının, insanın
kaderine hakim olması düşüncesini, -HeHen Fel-
sefesi tarafından inasyonel, yani akıl dışı kabul
Herakleitas
24
edilen bir olguyu-, Stoa Felsefesi her şeyin yaratı­
cısı ve nedeni olan tamıya bağlıyordu. Diğer bir
değişle, Stoacılar yaşam, hastalık, ölüm gibi bü-
tün dOğal süreçlere ve tabiat kanunlarına boyun
eğerler, dOğanın müdahale edilemeyen yasalarını
derler, dOğaya uygun erdemli bir yaşam sürmeye
97
çalışırlar ve kadere inanırlardı • Onlara göre hiç-
bir şey rastlantıyla olmazdı; her şey zorunluluk-
tan doğardı ve kaderden şikayet etmek işe yara-
mazdı; çünkü tanrı her zaman için hakhydı • 98
(1. Bölümün sonu)
DİPNOTLAR
1. Bu çeşit yönetim biçimine absolutisma yani: Eskidoğu
kültürünün bir uzantısı olan bir devlet yönetim şekli­
dir. Bir Tanrı-Kral'ın devlet mekanizmasından soyut-
lanmış tebaa durumundaki halk üzerindeki mutlak
egemenliğidir.
2. GÖKBERK 19989 : 82 v.d .
3. BARNES 1986: 36S.
4. Strab. xvii. ı. S. c. 790; ı. 8. c. 793-794; Athen. De-
ip . i. 3a.
S. Plin. nato xiii. 70; Plut. Ant. S8. S; Vit. proaem. 7.4;
Diog. Laert. vii. 34.
6. BLANCK 2000: 162; 179.
7. Strab. xiv. 4 . 13 . C . 673-674.
8. Plin. nato xxv. 3. 6-7; Isidorus Etymal. vi. S. 1; konuya iliş­
kin olarak ayrıca bk. BLANCK 2000: 162 v.d.; 17l v.d.
9. Strab. xiv. ı. 48. C. 6S0.
10. Plin. natovii. LLS ; Suet. Caes. 44 ; de Gramm. 20-21;
Dio . Cass. 49 . 43.8.
ıı. POLLITT 1990': 13 v.d.; COPLESTON 19962 : ll;
GÖKBERK 1998 9 : 84; BLANCK 2000: 149 v.dd.
12. ANGUS 1928: 243; BARNES 1986: 36S; 37S; COP-
LESTON 19962 : 28. Bu dönemde felsefe insana barış,
huzur, sakinlik getirmeyen ve kendisine yarar sağla­
mayan her bilgiden ve bilimden uzaklaşmıştır. Konu-
ya ilişkin olarak ayrıca bk. Diog. Laert. X. 79-80; 8S-
86; 97 v.dd. ; Sen. Ep. i. S8. 1-}0; ii. 88. 1-46.
13. ANGUS 1928: 243.
14. Bu okul "Perip~to$" (I1epi1W:ı:oç) olarak ta adlandırıl-
maktadır.
IS . BARNES 1986: 367.
16. YILDIZ 1990: 122; GÖKBERK 19989 : 83 v.dd.
17. Cic. de nato deor. ii. 33-36; Tusc. i. 79; Sext. Math. ix.
88; konuya ilişkin olarak ayıca bk. BARNES 1986:
36S; 376.
18. Büyük ıskender'in Hindistan seferine katıldığı söyle-
nir. Kendisi esas itibariyle , Demokritosçular'ın duyu-
nitelikleri kuramı, Sofistler'in görecelikleri ve Kyrena-
ikler'in bilgi kuramından etkilenerek aşırı derecede
kuşkucu bir felsefe sistemi oluşturmuştur (Diog. La-
 ert. ix. 61.). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. BARNES
1986: 369; COPLESTON 19962 : 38.
19. Diog. Laert. iv. 28 v.dd.
20. ANGUS 1928: 237; BARNES 1986: 367; 377; HAN-
ÇERLlOGLU 1995': 108 v.dd.; COPLESTON 19962 :
39 n. 5-6.
21. Diog. Laert. vii. 25; Cic. de fin. iii. 10; de nat. deor. i.
7. 16; ayrıca bk. ANGUS 1928: 238; BARNES 1986:
365 v.d.; HANÇERLlOGLU 1995 6 : ıo9 v.dd .; COP-
LESTON 19962 : 40 v.dd. n. 7 v.dd.
22. GÖKBERK 19989 : 85.
23. Diog.Laert. vii. 6; ll; 29; konuya ilişkin olarak ayrı­
ca bk. Plin. nato xxxiv. 92, HAHM 1992: 4107; 4110
v.dd. n . 84 v.dd.; 4126 v.dd.
24. Diog. Laert. ii. 119.
25 . Diog. Laert. V. 37.
26. Diog. Laert. ii. 1l0-1l1; 115; vii. 6-7; Strab. xiv. 2.
20. C. 658; FGrH ILI 20; ayrıca bk.; FRlTZ 1957: 965;
BARNES 1986: 365 v.d.; HAHM 1992: 4107; AGA-
OGULLARl 1994: 403.
27 . Diog. Laert. vii. 6-7; X. 1"2; 14-15; konuya ilişkin
olarak ayrıca bk. Strab. xiii. 1. 19. C. 590; xiv. 1. 18.
c.638 .
28. Diog. Laert. X. 2; ayrıca bk. ANGUS 1928: 231; HO-
WATSON 19892 : 215; COPLESTON 19962 : 27.
29. Epik. Ep. i. 46; Cic. de fın . i. 7; 18-19; de nato deor. i.
69; Lucr. i. 50 v.dd; 484 v.dd.; 1021-8; ii. 66 v.dd.;
100-165; 216-380; 405 V. dd.; iii. 371 v.dd.; iv. 270
v.dd.; Diog. Laert. X. 46-53; 99; konuya ilişkin olarak
ayrıca bk. ANGUS 1928: 244 v.d.; BRlNK 1957: 324;
BARNES 1986: 367; 370; 372; 374 v.d.; HOWATSON
19892 : 215 v.d.; MEJER 1992: 3564 v.dd.; 3589; ACA-
OCULLARl 1994: 369 v.dd.; 372 v.dd.; HANÇERLI-
OClU 19956 : 112 v.d.; COPLESTON 19962 : 36.
30. Epik. Ep. iii. 128 v.dd.; Bl; Cic. de fın. i. 9-ıo; Diog.
Laert. X. 31; 139. 3; Lucr. ii. 15 v.dd.; ayrıca bk. Plut.
Pyrrh. 20 . 6; Va!' Max. iv. 3. 6; BRlNK 1957: 325;
POLLlTI 19904 : 8; MEJER 1992: 3566; COPLES-
TON 19962 : 29 n. ıo.
31. Sen. Ep. i. 5. 4 v.dd.; 21. ıo; Cic. defin. i. ll; 17; Di-
og. Laert. X. 4 v.dd.; lL. v.dd.; 132; 149; ayrıca bk.
BARNES 1986: 372; COPLESTON 19962 : 33.
32. Cic. de fin. i. 13-15; 19; HANÇERLlOGLU 1995': LLS.
33. Epik. Ep. iii. 128 v.dd.; Cic. de fin. i. 9; 12; Diog. La-
ert. X. 129; Sen. Ep. i. 21. 10.
34. Diog. Laert. X. 28; Bl v.d.; 136; 139 v.dd.;144.; ay-
rıca bk. AGAOGULLARl 1994: 373 n. 27; COPLES-
, TON 19962 : 32.
35. Cic. de fin . i. 18; Diog. Laert. X. 132; ayrıca bk. HO-
WATSON 19892 : 216; POLLlTT 19904 : 8.
36. Sen. Ep. i. 25.4; ayrıca bk. BARNES 1986: 372; AGA-
OGULLARl 1994: 374 n. 29; HANÇERLlOGLU
1993 8 : 87; 19956: 114; GÖKBERK 19989 : 90.
37. Sext. Math. xi. 169; Diog. Laert. X. 85 v.d.; Epik.frag.
222 ; ayrıca bk. POLLlTI 19904 : 8; AGAOGULLARl
1994.: 367 n. 15; GÖKBERK 19989 : 87.
38. Diog. Laert. X . 119; 122-135; ayrıca bk. Cic. Acad. ii.
97; de fato 21; 23; 37; BRlNK 1957: 325.
39. Diog. Laert. X. 31 v.dd.; Sext. Math. viii. 9.
40. Epik. Ep. i. 39 v.dd.; 46 v.dd.; 63-84; Lucr. ii. 216
v.dd.; iii. 18 v.dd.; iii. 328 v.dd.; iv. 270 v.dd.; V. 146
v.dd.; 1167 v.dd.; Galen. i. 14; ayrıca bk. BRlNK
1957: 324 v.d.
41. Diog. Laert. X. 30.
42. ACAOCULLARl 1994: 367.
43. AGAOGULLARl 1994: 367 n . 14; ÖRS 1962: 68.
44. Lucr. i. 699 v.dd.; iv.A80-502; 722 v.dd.; Cic. de nato
deor. i. 34; Sext. Math. vii. 203-216; viii. 9; Diog. La-
ert. X. 31 v.dd.; 53 v.dd.; 146 v.d.; konuya ilişkin ola-
rak bk. BRlNK 1957: 324; BARNES 1986: 367; HO-
WATSON 19892 : 215; MEJER 1992: 3588; AGA-
OGULLARl 1994: 368; COPLESTON 19962: 28.
45. Diog. Laert. X. 12; ayrıca bk. BARNES 1986: 367;
GÖKBERK 19989 : 91.
46. Sen. Ep. i. 9. 18 v.dd.; 16.7 v.dd.; Diog. Laert. X. 119;
ayrıca bk. ANGUS 1928: 233; BRlNK 1957: 325;
BARNES 1986: 371; AGAOCULLARl 1994: 383;
19962 : 42 n. 27.
47. BARNES 1986: 371; AGAOGULLARl 1994: 383 .
48. Cic. de fin: i. 20; Diog. Laert. X . 4; 9; 148. 28; ayrıca
bk. ANGUS 1928: 233; POLLlTI 19904: 8; COPLES-
TON 19962: 35; GÖKBERK 19989 : 91.
49. AGAOGULLARl 1994: 372 v.dd.; 384.
50. Cic. de fın. i. 20. 1-3; AGAOGULLARl 1994: 384 n.
57; HANÇERLlOGLU 1993 8 : 88; 19956: US.
51. Diog. Laert. X. 148.27; ayrıca bk. ANGUS 1928: 248 .
52. biog. Laert. x. 143. 2; ayrıca bk. GÖKBERK 19989 :
83. .
53. ÇELGIN 2000: 28 v.d .; 44 v.dd .
54. Lucr. i. 150 v.dd.; GÖKBERK 19989 : 83 v.d.; HO-
WATSON 1989 2 : 215.
55. Cic. de nato deor. i. 123.
56. Diog. Laert. X. 139 v.dd.; Lu cr. iii. 842-1107.
57. Diog. Laert. x. 124-127; 139. 2 .
58. Diog. Laert. X. 124-126; 133-134; 139; 142 . ll; Sen.
Ep. i. 24. 23; 30.17; iii. 101. 6 v.dd.; konuya ilişkin
olarak bk. ANGUS 1928: 234; 246; AGAOGULLARl
1994: 371 n . 24; HANÇERLlOGLU 1993 8 : 88;
1995': 113.
59. Lucr. ii. 646-665 ; ayrıca bk. ANGUS 1928: 246;
COPLESTON 19962 : 30.
60. Epikuros evrenin maddı yapısının atomlardan oluştu­
ğuna inanıyordu. Ona göre, bütün varlıklar maddı
olan ve sürekli bir devinim halinde bulunan atomlar-
dan meydana geliyordu. Epik. Ep. i. 46; Cic. de fın. i.
18-19; de nato deor. i. 69; Lucr. i. 50 v.dd.; ii. 216-
260; 457 v.dd; iv. 270 v.dd.; Diog. Laert. X. 46-53;
99; konuya ilişkin olarak bk. ANGUS 1928: 244 v.d.;
BRlNK 1957: 324 v.d.; POLLlTT 19904 : 8: COPLES-
TON 19962 : 30 v.d.
25
61. Diog. Laert. x. 139 . 1; Lucr. v. 150-155; Verg. georg.
ii. 489-493; ayrıca bk. ANGUS 1928: 243 v.d .;
MOMMSEN 19303 : lll. 402; COPLESTON 19962 : 29
v.dd.
62. Lucr. i. 57-62; iii. 18 v.dd.; 146 v.dd.; 1167 v.dd.
63. Lucr. iii. 18-22; ayrıca bk. Cic. de nato deor. i. 8-9; 16-
17; 20; ANGUS 1928: 231 v.dd.; BARNES 1986: 374
v.d.; ACAOCULLARI 1994: 372; HANÇERLlOCLU
1995 6 : 114; COPLESTON 19962 : 30 v.d.
64. Sen. Ep. i. 19. 10-11; ayrıca bk. Cic. de fin. i. 20;
THOMSON 1988: 376.
65. POLLlTT 19904 : LO v.dd.
66. THOMSON 1990: 422; ACAOCULLARI 1994: 376.
v.dd.
67. Diog. Laert. vii. 1; 10-11; 29; 31; 39; Cic. de.fin. iv.
56.
68. Diog. Laert. vii. 5; ayrıca bk. HANÇERLlOCLU
1993": 383; 19956 : 115; GÖKBERK 19989 : 92. Antik-
çağ'da portikaların tablolarla süslenmesine ilişkin
olarak ayrıca bk. Paus. i. 15. 1-4.
69. Diog. Laert. vii. 30; Anth. PaL. ix. 496 (Athenaios).
70. Diog. Laert. vii. 5; ayrıca bk. ANGUS 1928: 235 n. 2;
BARNES 1986: 367; ACAOCULLARI 1994: 386;
GÖKBERK 19989 : 92 .
71. Diog. Laert. vii. 41-83.
72. Diog. Laert. vii. 84-131.
73. Diog. Laert. vii. 132-160.
74. Stoacı Felsefe'de, mantık terimlerin özelliklerini, ya-
pılarını, yanlışlar doğruların yerine geçmesin diye ka-
nıtları bdirlerler; ahlak insanın ruhunu bir düzene
koyar; fizikse doğa olaylarını araştırırdl. (Sen. Ep. ii.
89. 9; Diog. Laert. vii. 39 v.dd.). Ayrıca bk. FRITZ
1957: 965; MEJER 1992: 3579.
75. ACAOCULLARI 1994: 388 n . 64; GÖKBERK 19989 :
92 v.d.
76. Cic. de. fin . iv. 54-56; ayrıca bk. ANGUS 1928: 235.
77. BARNES 1986: 368 v.dd.; ACAOCULLARI 1994:
385; 19962 : 69.
78. Sen. Ep. i. 31. II n. 49.
79. Diog. Laert. vii. 168 v.dd.
80. Diog. Laert. vii. 179 .v.dd.; Cic. de fin. iv. 19; 59 v:dd.
Khrysippos, Stoa Felsefesi'ne yeni bir bakış açısı geti-
rdek, öğretileri sistematik bir şekilde sokması nede-
niyle bu okulun ikinci kurucusu oljlrak adlandırıl­
mıştır. Konuya ilişkin eski bir görüşe göre; eğer
Khrysippos olmasaydı, Stoa Felsefesi de olmayacaktı.
BARNES 1986: 367; COPLESTON 19962 : 12.
81. A-NGUS 1928: 238.
82 . BARNES 1986: 367 v.d.; HANÇERLlOCLU 19938 :
383; ACAOCULLARI 1994: 385 v.dd.
83. Diog. Laert. Vii. 2-5; ayrıca bk. FRITZ 1957: 965;
POLLlTT 19904 : 12; HAHM 1992: 4091; COPLES-
TON 19962 : 12; GÖKBERK 19989 : 92 v.d.
84. MEJER 1992: 3577; ACAOCULLARI 1994: 386.
26
85. Sen. Ep. iii. 104. 22; Diog. Laert. vii. 121 v.d.; ayrıca
bk. ANGUS 1928: 240; ACAOCULLARI 1994: 397;
COPLESTON 19962 : 25.
86. Diog. Laert. vii. 86; ayrıca bk. ANGUS 1928: 243.
87. Diog. Laert. vii. 87 v.dd.; SVF III 219; 510; 530; 532;
539; ayrıca bk. BARNES 1986: 369; ACAOCULLARI
1994: 393 v.dd.
88. BARNES 1986: 376.
89. LAPIDGE 1989: 1382 n . 6; HANÇERLlOCLU 19938 :
301 v.dd.
90. Sen. Ep. i. 65. 2-4; ayrıca bk. BARNES 1986: 3'69;
. ACAOGUlLARI 1994: 389 v.dd.
91. HANÇERLlOCLU 1993 8 : 59 v.d.
92. Diog. Laert. V. 45 v.dd.; ayrıca bk. BARNES 1986:
369; ACAOCULLARI 1994: 388 v.d.; COPLESTON
19962 : 13.
93. Diog. Laert. X. 46-53; ayrıca bk. ANGUS 1928: 237;
244; COPLESTON 19962 : 13 v.d.; 40; GÖKBERK
19989 : 93 .
94. SVF i 102; 157-158; ANGUS 1928: 239; WEBER
1949 2 : 83; ACAOCULLARI 1994: 390; COPLESTON
19962 : 14 v.d. n. 8; GÖKBERK 19989 : 92 v.d.
95. Diog.Laert. vii. 147; SVF i 157 v.d.; 171; ayrıca bk.
WEBER 1949 2 : 83; LAPIDGE 1989: 1382; ACA-
OCULLARI 1994: 390 n. 67.
96. Diog. Laert. X. 137 v.dd .; 147 v.d.; Cic. Aead. i. 29; de
nat. dear. i. 39; Sen. ProV. i. 2-5.
97. Cic. de. fin . i. 29-30; xv. 33; de nato deor. i. 20; 39; xi.
22.58; Sen. Ep. xix. 6; Prov. i. 1; ii. 4; V. 8; Diog. Laert.
vii. 149; Aet. i. 7. 33; Eus. PE xv. 14.2; SVF II 543;
913; 915; 917-918; 948-949; 976; ayrıca bk. ARNOLD
1958: 119; LAPIDGE 1989: 1384; HANÇERLlOCLU
19938 : 382 v.d.; COPLESTON 19962 : 21 v.d. n. 18.
98. Cic. de nat. deor. i. 125; xi. 22. 58; de fa to ix. 20; Sen.
Prov. i. 1-5; V. 7-8; SVF921; ayrıca bk. ANGUS 1928:
•
242; LAPIDGE 1989: 1389 v.dd.; ACAOCULLARI
1994: 390 v.d.; COPLESTON 19962 : 22 v.d.; GÖK-
BERK 19989 : 94.
KAYNAKÇA'YA ıLİşKİN K1SALTMALAR
ANTİK ESERLER
Aet. (= Aetius Medicus),
Aetius Medicus . Ed. by J. HIRSCHBERG. Leipzig 1899.
Anth. PaL. (= Anthologia Palatina),
The Greek Anthology. With an Englişh Translation by W R.
PLATON. London, New York 1690 (The Loeb
Classkal Library).
Ar. Did. (= Arius Didymus, Doxographus),
Arius Didymus, Doxographi GraeeL Ed. by. H. DIELS. Berlin
1879
. Athen. Deip. (= Athenaios, Deipnosophistia epitome),
Athenaei deipnosophistiearum epitome. Rec.: S. P. PEPPINSKI
I-II. Leiden 1937-1939.
Au!' Gell. Noct. Attic. (= Aulus Gellus, Noctes Atticae),
Aulus Gel/us, Noctes Atticae. With an English Translation by
j. ROLFE. London, New York 1960-1961 (The Loeb
Classical Library) ..
Cic. Acad. (= Cicero, Academica),
Academica. With an English Translation by H. RACKHAM.
London, New York 1938 (The Loeb Classical
Library).
Cic. ad Brut. (= Cicero, Epistulae ad M. Brutum),
Brutus. With an English Translation by G. L. HENDRICK-
SON AND H. M. HUBBELL. London, NewYork 1952
(The Loeb Classical Library).
Cic. de fato (= Cicero, De Fato),
De Fato. With an English Translation by H. RACKHAM.
London, New York 1960 (The Loeb Cl~ssical Library).
Cic. de fın. (= Cicero, De Finibus Bonorum et Malorum),
De Finibus. With an English Translation by H. RACKHAM.
London, New York 1921 (The Loeb Classical Library).
Cic. de nat. deor. (= Cicero, De Natura Deorum),
De Natura Deorum. With ' an English Translation by H.
RACKHAM. London, New York 1938 (The Loeb
Classical Librnry).
Cic . leg. (= Cicero, De Legibus),
De Legibus. With an English Translation by C. W KEYES.
London, NewYork 1938 (The Loeb Classical Library).
Cic. de repo (= Cicero, De re publica),
De Republica. With an English Translation by C. W KEYES.
, London, New York 1938 (The Loeb Classical Library).
Cic. Tusc. (= Cicero, Tusculanae disputationes),
Tusculan Disputations. With an English Translation by j. E.
KING. London, New York 1996 (The Loeb Classical
Library).
Dio Cass. (= Cassius Dio, Rhomaika),
Roman History. With an English Translation by E. CARRY.
I-IX. London 1914-1927 (The Loeb Classical Library).
Diog. Laert. (= Diogenous Laertios, Bion kai gnomon ton en
fılosofiai
eudokimesanton ton eisdeka to proton),
Lives of Eminent PJ.Jilosophers. With an English Translation
by R. D. HICKS. I-II. London, New York 1925 (The
Loeb Classical Library).
Epik. Ep. (= Epicuros, Epistulae),
Epicuriea (Epistulae, Fragmenta, Sententiae). Ed. by H.
USENER. Leipzig 1887,
Epistulae, Sententiae, (Gnomologium Vaticanum). Ed. by P.
von der MÜHLL Leipzig 1922.
Epikuros, Mektuplar ve Maksimler. çev.: HAYRULLAH ÖRS,
Istanbul 1962.
Eus. PE (= Eusebius Caesariensis, Praeparatio Evangelica),
Eusebius, Evangelical Preparetions. Ed. by E. H. GITFORD.
Oxford 1903.
Galen (= Galenos, Peri Physikon Dynameon),
On the Natural Faculties. With an English Translation by A.
j. BROCK. London, New York 1925 (The Loeb
Classical Library).
Lucr. (= Lucretius, i Lucreti Cari de Rerum Natura),
Lucretius . With an English Translation by W H. ROUSE.
London, New York 1928 (The Loeb Classical Library).
Paus. (= Pausanias, Perihegesis tes HelIados),
Pausanian Descdption of Greece. With an English
. Translation by W H. JONES ı-v London, New York
1918-1935 (The Loeb Classicaı Library).
Plin. nat. (= Plinius Caecilius Secundus "Yaşlı " , Naturalis
Historia) ,
Pliny Natural History, With an English Translation by H. R.
RACKHAM, W H. S. JONES, D. E. EICHHOLZ. ı-x.
Cambridge, Mass.-London 1938-1971 (The Classical
Library).
Plut. (= Plutarkhos, Bioi Paralleloi),
Ant. (= Antonius):
Pyrrh. (= Pyrrhos):
Plutarch~ Lives. With an English Translation by B. PERRIN.
I-IX. London, New York 1959 (The Loeb Classi~1
Library).
Sen. de otio (= Seneca, L. Annaei Senecae Dialogorum),
Moral Essays II, On Leisure. With an English Translation by
j. W BASORE. I-LLL. London, New York 1932 (The
Loeb Classical Library).
Sen. Ep. (= Seneca, Ad Lucilium Epistulae Morales),
The Epistles of Seneca. With an English Translation by R. M.
GUMMERE. I-LLL. London, NewYork 1925 (The Loeb
Classical Library). .
Seneca, Epistulae Morales, Ahlaki Mektuplar . çev.: T. UZEL.
ı-xx. Ankara 1992 (Türk Tarih Kurumu).
Sen. ProV. (= Seneca, De Providentia) ,
De Providentia. With an English Translation by j. W
BASORE . London, New York 1963 (The Loeb
Classical Library).
Seneca, Tanmal Öngöru. çev.: Ç. DÜRÜŞKEN. Istanbul 1997.
Sext. Math. (= Sextus Empiricus, adversus Mathematicos),
Sextus Empiricus, adversus Mathematicos. Ed. by H.
MUTSCHMANN. Leipzig 1912.
Strab. (= Strabon, Geographika),
Cografya. çev.: A. PEKMAN. Istanbul 1987.
The Geography of Strabo. With an English Translation by H.
L. JONES. ı-VııI. London, New York 1917- ı 932 (The
Loeb Classical Library).
Suet. Caes. (= Suetonius , Caesar) ,
De Vitae Caesarum: The Lives of the Caesars. Ed . and trans!'
by]. C. ROLFE. I-II. London 1928-1930 (The Loeb
Classical Library).
Suet. de Gramm. (= Suetonius, De Grammaticis et
Rhetoribus) ,
27
Studies on the text of Suetonius, De Grammaticis et Rhetoribus. FGrH
By. R.A. KASTER. Atlanta, Georgia 1992. Die Fragmente der grieehisehen Historiker. F. JACOBY. L-
Val. Max. (= Valerius Maximus, Facta et dicta memorabilia XV Berlin, Leielen 1923-1958.
absoluti, ambusiti, damnati, externi), FRITZ 1957
Factorum et dictorum memorobilium libri novem. rulii paridis K. von FRITZ, "Zeno". OCD (1957) 965 .
et ranuari nepotiani epit. Adiectatis. Rec.: C. HALM.
GÖKBERK 19989
Teubner 1865.
M. GÖKBERK, Felsefe Tarihi. Istanbul 1998 9 .
Valerius Maximus and the rhetorie of the new nobility. With an
English Translation by. W M. BLOOMER. London 1992. HAHM 1992
Verg. georg. (= Vergilius, Georgica), D. E. HAHM, "Diogenes Laertius VII : On the Stoics".
ANRWI! 36. 6(1992) 4076-4182.
Georgics. With an English Translation by: H. F. FAIR-
CLOUGH I-I!. London, Mass.-Cambridge 1935 (The HANÇERLIOGLU 1993 8
Loeb Classical Library). O. HANÇERLIOGLU, Felsefe Sozıüğü. Istanbul 19938 .
HANÇERLIOGLU 1995 6
O. HANÇERLIOGLU, Düşünce Tarihi. Istanbul 1995 6 .
HOWATSON 1989 2
MODERN ESERLER M. C. HOWATSON. The Oxford Comvanian to Classical
AGAOGULLARI1994 Literature. Oxford - New York 19891 .
M. A. AGAOGULLARI, Kent Devletinden Imparator- LAPIDGE 1989
luga. Ankara 1994.
M. LAPIGDE, "Stoic Cosmology and Roman
AGAOGULLARI 1996 2 Literature. First to Third Centuries A.D.". ANRW I! 36.
M. A. AGAOGULLARI, Imparatorluktan Tanrı 3(1992) 1379-1429.
Devletine. Ankara 1996 2 . MANNING 1989
ANGUS 1928 C. E. MANNING, "Stoism and Slavery in the Roman
C. F. ANGUS, "Athens". CAH VII (1928) 224-248. Empire". ANRW II 36. 3 (1989) 1518-1543.
ANRW MEJER 1992
Aufstieg und Niedergang der romischen Welt: Gesehichte ]. MEJER, "Diogenes Laertius and the Transmission of
und Kultur Rorns im Spiegel der neueren Forsehımg. Hrsg. Greek Philosophy". ANRW I! 36 . 5 (1992) 1556-3602.
von H. TEMPORINI I vd. Berlin 1972 v.d. MOMMSEN 1930 3
ARNOLD 1958 TH. MOMMSEN, The History o Rame I-IV Intr. by E. A.
E. V ARNOLD, Raman Staism. London 1958. FREEMAN, Trans . by W P DICKSON vol. I-IV
BARNES 1986 London-New York 1930 3 .
]. BARNES, "Hellenistic Philosophy and Science". OCD
Şurada: The Oxford History of the Classical World. Ed. The Oxford Classical Dietionary. Ed. by. M. CARY,]. D.
by. ]. BBOARDMAN. ]. GRIFFIN, o. MURRAY. DENNISTON ve diğ. , Oxford 1975 4
Oxford. 19876. 365-385. POLLITT 1990 4
BLANCK 2000 ]. ]. POLLITT, Art in the Helienistic Age. Cambridge ,
H. BLANCK, Antikçagda Kitap. çev.: Z. A. YILMAZER. New York 1990 4 .
Ankara 2000. THOMSON 1988
BRINT 1957 G. THOMSON, nk Filozoflar. çev.: M. H. DOGAN.
K. O: BRINT, "EpicUlUS". OCD (1957) 324-325. Istanbul 1988.
CAH THOMSON 1990
The Cambridge Ancient History. Ed. by]. B. BURY, S. A. G. THOMSON, Aiskhylos ve Atina. çev.: M. H.
COOK. ı-XI! . Cambridge, London 1923-1939. DOGAN.IstanbuI1990 .
COPLESTON 1996 2 SVF
F. COPLESTON, Hellenistik Felsefe. çev.: A. YARDIM- Stoicorum Veterum Fragmenta. Ed. by H. VON ARNIM,
LI. Istanbul 1996 2 . Vol I (Leipzig 1905), Vols. I! anel III CLeipzig 1903).
ÇELGIN 2000 WEBER 19492
G. ÇELGIN, Örneklerle Hellenistik çag Şiiri. Istanbul A. WEBER, Felsefe Tarihi. çev.: H. V ERALP Istanbul
2000. 1949 2
FERGUSON 1990 YILDIZ 1990
]. FERGUSON, "Epicureanism under the Roman N. YILDIZ, "Antikçagda Hukuk Eğitimi". Anadolu
Empire". ANRW il 36. 4. (1990) 2257-2327. Araştırmaları
XII. Istanbul (1990) 119-145.

28