Seensa gaggabaaboo sadii, walaloowwaniifi baacoowwan

bashannansiisoo mudannoo jireenyaa kan qabate

yoo ta’u, kutaan lammaffaan ammoo waa’ee

B
aga barruulee jildii lammaffaa siifsiinitti
nagaan walitti deebine. Dhaabbatni
maxxansaa Ayyaanaa kanaan dura
barruulee qabiyyeewwan Afoolaa, barruu
kalaqaafi beekumsa Addunyaawaa isiniin
geessisuunsaa niyaadatama. Barruuleen keenya
ji’a lamatti yeroo tokko kan qophaa’udha. Yaadni
dubbistoonni keenya Jildii tokkoffarratti kallattii
godinaalee Oromiyaa mararraa nuuf kennitan
barruu keenya Jildii lammaffaa kanaaf bu’uura
ta’ee nugargaareera. Ammas taanaan manni
maxxansaa kun kaayyoonsaa inni guddaan
afaan, aadaa, falaasamaafi afoola Oromoo bifa
barreeffamaan agarsiisuudha. Ittuma fufuun
barreessitoota Oromoo yeroo ammaa kana
ka’aa jiran jajjabeessuufi guddisuurratti kan
luucceffatedha. Xiyyeeffannoonsaa Ogbarruu
Oromooti. Haaluma kanaan Jildiin Lammaffaa
kun kutaalee gurguddoo sadii jalatti qoodamee kan
dhiyaatedha. Kutaan jalqabaa kalaqa Og-barruu
Oromoo irratti asoosama ergaa gurguddaa qaban
sirna Gadaa, Hibboo, Mammaaksa, Jechamoota
Oromoo kan of keessatti qabatedha. Kutaan
sadaffaan barruu kanaammoo seenaa bu’aa ba’ii
jireenyaa Abirhaama Linkon’ keessa dabarseefi
kan biyya keessaammoo seenaa Kabajamaa Dr. Alii
Birraa irraa hawaasni keenya akka irraa baratuuf
kan seeneffameefi kallattii geggeessummaarratti
hawaasni keenya maal beekuu akka qaban irratti
muuxannoon jiru kennameera. Dhumarrattis
namootiin uumamarraa waan ajaa’ibaa akka
barataniif mata duree Leelloo bosonaa jedhu
jalatti waa’een faayidaa bosonaa gadi fageenyaan
dhiyaateera. Dabalataanis barruuleen kun hawaasni
Oromoo kallattii hedduun muuxannoo garaagaraa
gama guddinaafi dagaagina jireenya waliigalaatiif
muuxannoofi hubannoo isaanii akka gabbifataniif
dhimmoota itti yaadamuun qophaa’anidha.
Walumaagalatti hawaasni barruulee kana
dubbistan marri karaa argama keenyaatiin nuuf
barreessuun, qeequufi yaada nuuf erguun waliin
taanee afaan keenyaahaaguddifnuun dhaamsa
dhaabbatni maxxansaa Ayyaanaa kun qabudha.

Qopheessitoota
Qabiyyee
Fuula Barruulee Siifsiin
2 Imaanaa–Gaaddidduu hiyyummaa jalaa bahuuf Jildii 2ffaa
kutannoo. Hoogganaa Ol-aanaa
7 Taatii laata dhugaa?–Hawwii   Dassaaleenyi Kabbadaa
7 Utuu–Gaabbii I/A Hoogganaa
7 Bokkaa–Walaloo bifa fakkiin dhiyaate.   Toomaas Baarger
8 Mudannoo–Qoosaa barattota lama gidduutti ta’e. Gulaalaa Ol-aanaa
9 Ajaa’iba finfinnee–Xalayaa mudannoo barataa.   Beekan Gulummaa Irranaa
11 Himata–Walaloo komii jaalalaa ibsu. I/G Sab-quunnamtii
  Alambrihaan Fiixee Ciibsaa
11 Odaa–Walaloo fakkii Odaan dhiyaate.
Daayireekteera Dizaayinii
12 Sirna gadaa–madda dimookiraasii ammayyaa.   Filiip Shuutis
14 Oduu Durii–Meeshaa Oromoon fakkeenyaan barsiisa kennu. Qopheessaa Dizaayinii
14 Hibboo Oromoo–Qabeenya hawaasa Oromoo.   Darasuu Abdiisaa Bayyanaa
14 Jechamoota–Qabeenya Oromoon ergaa ittiin dabarsu. Qooda fudhattoota
15 Seenaa Dr. Alii Birraa–Artistii beekamaa.   Badhaasaa Gabbisaa Aagaa
16 Seenaa Abrihaam Linkooliin–Goota jireenya bu’aa ba’ii keessa   Gosa Turaa
darbee milkaa’ina argate.   Hambaasan Guddisaa
18 Geggeessummaan maal fakkaata–Geggeessummaa gaariin   Turaa Amanuu, Kan biroo...
guddina biyyaati. Mana maxxansaa
  Centeral Printing Press Plc.
19 Leelloo Bosonaa–Madda bashannana uumamaa.
Dhaabbata Manxansa Ayyaanaa
(kan mirgi isaa Seeraan kan murtaa’e)
Lak.Bilb: +251 113 201 772
Lak. Sand. Poostaa 70277
e-mail: info@ayaana.net
www.facebook.com/siifsiinmagazine

Siifsiin Jildii 2 1
BARRU UL EE KA L AQ A A
Imaanaa
K
uulaniin barcuma miila sadii qabu
tokkorra teessee, harka isheen maddii
ishee utubdee farda yaadaan takka
dachaa bu’aa, takka immoo tabba bahaa imala
dhuma hin qabne imalaa jirti. Kan kaleessaa
duubatti deebitee yeroo yaaddu duwwummaan
isheetti dhaga’ame. Keessumaa yaadni kaleessa
Bashaatuun dhiyeessiteef immoo caalaatti mataa
bowwuu isheetti ta’e. Gara itti gortu wallaalte.
Fira mariyattu hin qabdu. Ofii ishee murteessuuf
humna dhabde. Lamaan isaa keessaa tokko
filachuun dirqama.Garuu isa kam? Yoo tole jette
Marartuu of biraa dhabdi. Yoo didde immoo kan
caalu Marartuu lubbuudhaan dhabuu dandeessi
ta’a. Sanas ta’u kana tokko hin oolu.Yeroon garuu
hin jiru. Marartuun manaatii taa’iifi dhaabii
ishee dhorkatteetti. Erga taphattee kokkolfitee
bubbulteetti. Hiriyyoonni ishee hundi qalamaafi
dabtara (barruulee) bitatanii guyyaa manni
barumsaa banamu hawwiin eeggachaa jiru.
Marartuun garuu barana barumsa itti fuufuu
akka hin dandeenye erga bartee keessi ishee
nagaa dhabeera. Kuulaniinis dhiphina Marartuu
kana hin wallaalle. Garuu humna isheetii olta’e
malee. Dameefi Lalisaan barumsaaf ga’anii
irra darbaniiru. Manni isaanii dukkanaan
liqimfameera.
Marartuun irbaata qopheessitee, Lalii ka’ii bishaan
harkaa buusi jette. Mana Kuulaniitti seerri
hangafaafi quxisuu ni kabajama. Hunduu waliif
ajajama. Kan isaanitti hir’ate safuu, maal jedhuu
osoo hin ta’iin qabeenya qofa. Lalisaan bishaan
harkaa erga buusee booda, Marartuun nyaata
fiddee gidduu isaanii keesse, Buddeen isheen
dhiyeessite gabateerraa hin mul’atu. Raafuun irra
tuulamee gaara cilaaloo fakkaata.
Marartuun garuu nyaachuuf fedhiin nyaataa
ishee waan cufame fakkaata. Sababa isheen
diddeef Kuulaniin hin wallaalle. Dameefi Lalisaan
nyaachuu jalqabaniiru. Kuulaniin; Maree koo
nyaata dhiisuun furmaata hin ta’uum! Dhukkubni
kee dhukkuba kooti, rakkinni kee rakkina kooti,
ani isin malee hin qabu, isinis na malee hin
qabdan. Garuu homaa isinii gochuun dadhabe.
2 Siifsiin Jildii 2
Humnas nan dhabe. Abbaan keessan yeroo turetti
hunduu nu jaallata ture. Amma garuu maal
rakkattan nama nuun jedhu dhabne jettee waa’ee
jireenyasaanii dukkana keessaan seenessiteef.
Manni isaanii ibsaa hin qabu. Isaanoo silaa
hiyyeessa ta’aniiti, warruma qabaniifuu ibsaan
magaalaa Shaambuu dabareedha. Yeroo tokko
tokko immoo achumaan badee daakuun manaa
dhumee kan beela’u danuudha. Shaambuun hara
Fincaa’aa, Amartiifi Nashee ollaa teessee yeroo
dukkanaan weeraramtu kun salphinaa dha.
Manichi waan dukkanaa’eef fuula isaaniirraa hin
mul’atu malee ijoolleen imimmaan hiyyummaa
lolaasaa jiru. Harmee bara baranaa barumsa
itti hin fufu taanaan…jettee imimmaan ishee
hudhe jennaan waan dubbachuu barbaadde
osoo hin xumuriin rarraastee hambiste.
Osoo wal falmii jireenyaa dukkana keessaan
gaggeessanii, bokkaan jandoon sagalee
dhokfatee deemu gadi jignaan, manni isaanii
dhimphisee haasaa isaanii addaan kute.
Waan isheen barbaaddu hunda nan guutaaf,
barumsa ni baratti, nuyi lachuu ganama baanee
galgala galla. Yeroo hundaa mana cufaatti
galuurra jedheetan malee hojiin hamma kanaatti
nu rakkisu hin jiru, as teessee qorra hiyyummaan
hadooduurra, barattee boru nama ta’uu isheef
wayya, siifis wabii taati jettee Bashaatuun
Kuulaniitiin sossobde. Kuulaniin waan dubbattu
dhabdee lafa ilaaltee calliste.
Calleensa xiqqoo booda ol jettee, Bashaatuu
waan ati dubbatte kana wallaaleen miti, garuu…
ijoolleen koo imaanaa dha, imaanaa abbaa isaanii,
akka hin rakkaanne, akka hin beelofne, akka hin
dheebonne kufii ka’ii naaf guddisi jedheera, ani
garuu humna ittiin dhaamsa isaa galmaan ga’u
nan dhabe. Egaa ani kanan siin jedhu waanan
sitti himu kana yaadachaa dhala koo naa barsiisi.
Imaanaa abbaashee dabarsee sitti kenneera jette
imimmaan ishee sabbata bututtuu mudhiisheetiin
haqachaa. Bashaatuun waan gaddite fakkaatti.
Boquu cabsitee lafa ilaalti. Yeroon isaa haa fagaatu
malee osoo akka har’aa hin ta’iin karfaffuun
hiyyummaa ishee xuqeera. Har’a garuu barri sun
akka lolaa lola’ee darbeera.
Homaa tokko hin yaadda’iin dhalli kee nabiratti
hin miidhamtu jette Bashaatuun oljettee kuulanii
ilaalaa. Waan walii galan fakkaatu. Boru ganama
akka walargan walitti himanii nagaa walitti
dhaamanii adda bahan. Lachuu hamma mana
mana isaanii ga’anitti yaada mataa isaanii waliin
haasa’aa galan.
Marartuuf guyyaa haaraan yaada haaraa qabatee
dhufeera. Dubbii kana yeroo dhagessu keessi ishee
nagaa dhabe. Ni jeeqamte , barnootaaf jettee maatii
isheerraa adda bahuun, sanuu mana namaa galuun
hammam akka ulfaatu gamanumatti tilmaamtee
sodaatte. Dammeefi Lalisaan yeroo dhimmicha
dhaga’an ni rifatan. Tokkittii obboleettii isaanii
dhabuu hin barbaadan. Garuu hojii humnaa
hojjetanii ishee barsiisuuf irree hin jabeeffanne.
Waan godhan yeroo dhaban wal cinaa taa’anii
boo’uu qofa filatan. Sanas ta’u kana Marartuun
obsitee deemuuf murteessite. Guyyaan deemtu
boru ta’ullee, eessa akka deemtu mana eenyuu
akka deemtullee adda hin baafanne. Kuulaniin
takka takka gaabbiin keessasheetti dhaga’ama.
Bashaatuun haala hunda mijeeffattee deemuuf
qajeelteetti. Marartuunis qophooftee uffatashee
peestaalii keelloo tokkotti naqattee harmeeshee
cinaa dhaabbattee imimmaan lakkuu lakkuu
dhangalasti. Obboleessi Bashaatuu shaanxaa
dugdatti baatee isaan bira darbe, Bashaatuun
boodasaa dhufte. Bashaatuun yeroo Kuulanii
agartu “ni gaabbitee?” jette. Kuulaniin lakki jette
sagalee gadi bu’een. Garaanshee mooga’eera.
Bashaatuun qarshii dhibba sadii sabbata kuulanii
isa qarshii digdamaa ol baatee hin beeknetti
suuqxee koottu ni deemna bareedduu koo jette
Marartuudhaan.
Marartuunis Dameefi Lalisaa maddii isaanii keessa
dhudhungattee harmeesheetti maramtee nagaa itti
dhaamtee osoo boossuu fuulashee gara fuulduraatti
naanneffatte. Deemuu isheeti, isaanirraa adda
bahuu isheeti, Dameefi Lalisaan bitaafi mirgaan
wandaboo harmee isaanii qabatanii dhabbatanii
ijaan ishee gaggeessan. Kuulaniin dhalashee
waan gurguratte isheetti fakkaatee ofitti gaddite.
Deebitee immoo qoraan laga boxoo guurtee ijoollee
barsiisuuf haalli fayyaashee sodaachisaa ta’uusaa
yaadattee of jajjabeessite.
Kuulaniin Magaalaa Shaambuu ganda 02 keessaa
naannoo mana barumsaa Moodelii sadarkaa
tokkoffaa jiraatti. Manni isheen keessa jirtu godoo
laga boqqollootti ijaarratanirra waa malee hin jirtu.
Qoraan laga boxoofi sakkeetii guuruun maatiishee
bulchiti. Yeroon goonaan malee yeroo abbaan
manaashee Dhugaasaan jiru akkuma hiriyyaashee
naqxee obasteetti, tolchitee nyaachifteetti,
beela nama oolchiteetti. Warri isheen yeroo san
gargaarte har’a nagaa waaqayoollee ishee lagan.
Silas “namni dhadhaa afaan kaa’an dhagaa afaan
nama kaa’a” jedhu mitiiree jettee itti dhiisteetti.
Bashaatuun ganda baadiyyaa Bariisootti dhalattee
guddatte. Barnoota sadarkaa 1ffaa mana barumsaa
Moodeliitti osoo barattuu, maatiin ishee Tolasaatti
heerumsiisan. Bashaatuun garuu Tolasaa waliin
bultii gadhattee jiraachuun du’a isheetti ta’e.
Tolasaan qabeenya qaba malee umuriidhaan
abbaashee gadi hin ta’u. kanaan booda Bashaatuun
Tolasaa jalaa baddee magaalaa Naqamtee kan
jirtu adaadaa ishee bira deemte. Barnootas itti
fuftee achumaan abbaa warraa ishee isa ammaa
Siifsiin Jildii 2 3
BARRU UL EE KA L AQ A A
Gammachuu waliinis wal barte. Erga guyyaa
Tolasaa jalaa baddee deemtee Shaambuutti hin
deebine. Kun yeroo jalqabaa isheeti. Kanallee
akkoon ishee boqonnaan dhufte malee dhufuuf
fedha godhattee miti.
Marartuun magaalaa Shaambuutii ba’uun yeroo
jalqabaasheeti Konkolaataan saffisa isaa waan
dabale fakkaata. Sirbi konkolaataa sana keessaa
immoo Marartuu garaa booresse. Sirba Abitawu
Kabbadaa; fageenya na dhowweef malee siyaaduu
hin dhiisne haadha koo, maaliin godhaa garuu
fageenyatti haa hammaatu nagaan taa’i, rakkattus
rabbi jiraa beeloftus obsii taa’ii… imimmaan
kee gaafasii yemmuu nagaggeessituu, deessee
guddistee na dhabde haadha koo attam sii ta’uu…
Kan jedhu dhaggeeffattee waan du’atti deemaa
jirtu isheetti fakkaate malee kan jireenyatti
deemtu itti hin fakkaanne. Addunyaa onteettu,
kan namni irraa godaane, addunyaa simboo hin
qabnetti waan deemtu isheetti fakkaate.
Ji’a sadii booda, Marartuun magaalaa Naqamtee
ammallee keessashee hin beektu. Guyyaa hojii
mana keessaa hojjechaa ooltee, galgala baratti.
Iddoo barruuleen ishee jiru kan yaadattu yeroo
barumsa deemtu qofa. Hojiin isheetti ulfaateera.
Haalli hundumtuu akka isheen eegdetti hin
taane. Bashaatuun iddoo dubbattetti hin argamne.
Waadaashee eeguu dadhabde.
Marartuun haala nama gaddisiisu keessa jirti.
Keessumaa erga guyyaa maatii isheerraa adda
baatee afuurasaanii dhageessee hin beektu.
Baay’ee isaan yaaddeetti. Maaliif hin yaadduree?
Simboo qabeettiin intalaa yaaddoon fuulashee
waan coologse fakkaata.
4 Siifsiin Jildii 2
Ta’us miidhaginnishee uumamaa keessuma darbee
ofitti nama hawwata. Dabbassaan ishee inni dibata
tokko malee nuugii tumaa tole fakkaatee dugda
isheerratti jigeeru sun qalbii nama hata. Dhaabbiin
ishee kan namatti tolu shooxee mudhii ribuu taatee
soolana guddachaa jirtu dha. Harmishee reefu
guntutee akka gaafa jibichaa gamaaf gamanaan
dhaabbatanii waan nama taajjaban fakkaatu.
Hojiin hammam isheetti ulfaatullee haamileen
keessashee cimaafi barumsasheef dammaqxuu
ta’uu ibsa.
Dilbata ture guyyaansaa. Qe’een Bashaatuu
calleensaan guutameera. Marartuun yeroo namni
hin jirretti televizyinii ykn teeppii bantee hin
taphachiiftu. Yoo yeroo argatte kitaabota adda
addaa dubbisuu jaalatti. Keessumaa kitaabota
asoosamaa Gammachuun yeroo barataa turetti
bitee mana naqeeru sana tokko tokkoosaa dubbistee
fixxeetti. Har’a garuu hojiitiin qaamnishee waan
bututeef, callistee footee (soofaa) gubbaa akka
ciisuu taateetti. Sagaleen balbala manaa yeroo xiix
jedhu ofirra mil’attee Gammachuu ta’uu bartee
iddoo teessuu kaatee gara golaatti dabarte.
Fuulli Gammachuu yeroo kaan caalaa waan ife
fakkaata. Akkuma seeneen kootii isaa baafatee
taa’ee “Marartuu mee bishaan dhugaatii naaf
buusi” jedhe. Marartuun bishaan fiddee yeroo
itti hiixattu harkaa fuudhuu dhiisee “har’a
baay’ee sitti bareedeera’ jedhe ijashee keessa
ilaalaa. Marartuun akka bishaan qabattee jirtutti
gadi jettee jirti. Boquushee caalaatti dabsite
malee homaa hin dubbanne. Harki isaa hiixatee
burcuqqoo bishaanii bira darbee harkashee
qabate. Isheenis rifattee burcuqqicha lafatti
yeroo dhahamu altokkoon xamarmaree of
jala ishee buuse. Maalinni waliinsaa? Gaashee!
Maal taate? Jechaa gadhiifachuuf yaalii goote.
Humnishee garuu kan irree Gammachuu jalaa
ishee baasu miti. Walmorkii daqiiqaa yartuu
booda Gammachuun fedha foon isaa isheerratti
raawwate. Hamma daqiiqaa 30 tti Marartuun of
hin barre. Hammasheen of bartutti qoqophaa’ee,
yeroo isheen oljettu shugguxii baafatee addasheetti
xiyyeeffate. Badiin isa ammaati. Dirqamaan
gudeedamtee lubbuushees dabarsitee kennuuf
jirti. Aarsaa gatii dhabeessa taate lubbuunshee.
Marartuun akka allaadduu bishaan keessaa
rom’ite. Dhimma kana Bashaatuutti dubbannaan
reeffakeen gugguba jedhee doorsise. Ka’i amma na
dhukkuba jedhii ciisi jedhee manaa bahe.
Gammachuun Bashaatuu erga fuudhee boqonnaa
hin qabu. Keessumaa heerumtee kan baate
ta’uushee erga dhaga’ee immoo argaashee
jibbeera. Sababa kanarraa kan ka’e qarshii isaatiin
dubartoota mana bunaa waliin yeroo hedduu
deddeebi’ee ciiseera. Guyyaan sun darbe. Osoo
Bashaatuun hin beekiin yeroo hedduu deddebi’ee
Marartuu bira ga’eera. Marartuun dhimma kana
himuuf lubbuusheef sodaatte. Dhiisuuf isa waliin
waan akkasii raawwachuun du’a isheetti ta’e.
Haaluma kanaan ji’oonni ja’a darban. Akka tasaa
gaaf tokko osoo Marartuun dhaqna dhiqattuu
Bashaatuun ergaa itti himtee deemuuf kutaa
dhiqannaa yeroo bantu, Marartuun bakkuma
dhaabbattetti gogdee hafte. Dhofkachuuf yaalii
gootus ulfishee hin dhokanne. S ii namni baratu?
Sii namni kaayyoo? Itti iyyite. Kashalabbee!
Amma iddoo fiddetti narraa fudhuu deemi ija
koo duraa! Saree! Jette Bashaatuun. Duruu baasa
hin toltu. Marartuu dacheen gargar banamtee
ishee hin liqimsitu. Samiin ol ishee hin fudhatu.
Lafa hin beektu, nama hin beektu, qarshii hin
qabdu. Keessumaa waa’ee maatiishee yeroo
yaaddu imimmaanshee akka burqaa gannaa
lola’a, harmeen koo anaaf jettee qoraan baatte,
namaaf ergamte, har’a humnishee dadhabnaan as
na ergite. Yeroo kana dhageessu immoo… Jettee
yaadasheetti dhiphachaa guyyaa tokko bulte.
Bashaatuun Gammachuutti yeroo himtu callise
malee homaa hin dubbanne.
Silas waan godhe beeka Bashaatuutu hin beektu
malee.Marartuu ani nama taata jedheen si fide.
Ati garuu mul’anni nama ta’uullee si keessa
hin jiru. Sobdee afaaniin dubbii kuulta malee.
keessaa baatee dhala hiyyeessaa! Anaan maqaa
koo xureessuuf natti dhufte! Jettee Bashaatuun
Marartuu cephaate. Bashaatuun sobdee akkana
jetti malee Marartuuf hin yaaddu.Maatiisheellee
dubbisiistee hin beektu. Marartuun jiruu
warrashee quba hin qabdu. Harmeenshees boossee
dadhabdeetti. Har’a garuu dogoggorri uumamnaan
Bashaatuun Kuulaniitti bilbilte. Kuulaniin yeroo
bilbilli akka ishee barbaadu dhageessu, tibirbirtee,
mucaa koo lubbuutiin jirtaa garuu? Hammanuma
garaa jabaattaa? Jettee imimmaanshee qabachuu
dadhabde. Harmee har’a lubbuun jira. Boru garuu
hin beeku,haala badaa keessan jira, waa’ee koo
lamuu hin yaadiin…jettee bilbila cufte. Heloo!
heloo! Marii koo! Jennaan sagaleen homtuu hin
jiru. Kuulaniin achumatti gaggabde. Bashaatuunis
lamuu hin bilbille. Obboleessi ishees odeeffannoo
Kuulaniif akka hin kennine akeekkachiifte.
Marartuun akka manaa baatu murtaa’eera.
Gammachuun akka carraa mana hin turre. Kan
qabdu sassaabbattee manaa bahuuf qajeelte
Marartuun.
Yeroo manaa bahuuf jettu waraqaa tokko
minjaalarra keessee baate. Bashaatuun golaa gadi
baanaan Marartuun balbalarra geesseetti. Waa
hattee baati jettee peestaaliishee sakattaate. Garuu
homaa dhabdee of duuba deebite..
Marartuun amala akkasii namaafuu ni jibbiti.
Iji Bashaatuu waraqaa minjaalarra bu’ee jirurra
qubate. Daftee fuutee bantee dubbisuu eegalte;
Siifsiin Jildii 2 5
BARRU UL EE KA L AQ A A

Aadde Bashaatuuf, Bashaatuu ani dhala
hiyyeessati. kan sibira nafides hiyyuma kooti.
Abbaakoo du’atu narraa fudhate, harmee koo
hiyyuumaatu mogoleeshee buuse malee isaan ana
jaalatu, anaaf gaddu ture. Maal godharee “Akka
garaa ta’aaree marqaan galaa ta’aaree” jedhe
geeraraan. Akka garaa koo ta’uu didee akka carraa
koo naaf ta’e. Carraa badaa! Ati garuu arraba
dhadhaa godhattee harmee koo sossobdee anaan
fudhatte. Isheenis osoo imimmaanshee cobsituu
akka imaanatti sitti na kennite. Anattis dhugaa
fakkate. Ati garuu mana kee geessee waadaa kee
dagatte. Dheebuu barumsaatu maatii koorraa adda
na baase. Sibira dhufnaan ba’aan garbiraa natti
fe’ame. Haata’u carraa kooti! Badii ati narratti
raawwatte irratti dabalee abbaan warraa kee
inni ofittoon, inni of malee siin hin jaalanne sun
immoo caalatti keessa onnee koo na madeesse.
Fedha foon isaa narratti raawwatee akka nama
nagaatti afaansaa qabatee taa’e. Hojii keessan
barri isiniif haa baasu malee! Ani gara carraan
na geessite deemeen dararaafi cunqursaa ilmaan
hiyyeessaarra jiru irrattin qabsaa’a malee lubbuu
koos hin balleesu. Atis jireenya keetti fayyaa buli.
Bashaatuun barreeffama kana erga dubbistee
booda, Marartuu! Jettee sagalee guddaan
waamtee balbala banattee baate. Marartuun
miilla fageeffatteetti. Ijashee duraas dahatteetti.
Bashaatuun manatti ol deebitee aalbee qara
lama qabu tokko fudhattee dhaabbattee yaadde,
Gammachuun mana hin jiru. Osoo jiraatee
silaa…aalbicha minjaala jala dhoksitee dhufaatii
Gammachuu eegde. Marartuun naannoo
Calalaqiitii baatee gara bakkee Jamaatti osoo
deemtuu aadde Ganamee harka buute. Ganameen
taliila garaa qulqulluu nama rakkate waliin
rakkachaa ooltudha. Maal godha silaa gaariif hin
toluutii Ganameen dhala hin qabdu (dhabduu )
Marartuu argitee garaan ishee mooga’ee jennaan
fudhattee galte.
Har’a Marartuun deessee haadha ilma tokkooti.
Fafa kana baattee callistee hin rafne booree
isheetti ta’e. Balbala aadde Ganamee fuulduratti
godoo buufattee; guyyaa bunaafi shayee daldalti,
galgala immoo barumsa baratti. Maamiloonnishee
hunduu yaada jajjabinaa isheef kennu. Maddi
galiishees dabalaa waan dhufeef, harmeesheef
bilbiltee qarshii ergiteettiif. Jireenyishees
fooyya’eera. Marartuun abdii kutattee, hamileen
jireenyaa osoo keessasheetti hin laafiin rakkina
hunda dandeessee barnoota itti fufte. Dogoggorri
uumame dogoggorashee akka hin ta’iin waan
beekteef, rakkoo kana keessaa bahuuf mudhii
hidhatte. “Abbaatu of mara jedhe bofni”
jedhu mitiiree kunoo har’a barnoota saayinsii
komputeraan Yuunvarsiitii Haroomayaa irraa
eebbifamtee, waajjira olaanaa ta’e kan finfinnee
keessatti argamu tokko keessatti miindeffamtee
hojjechaa jirti. Harmeesheefi obbolaashee ifa
jireenyaatti baaste. Aadde Ganameefis oolmaashee
dachaan deebisaa jirti. Marartuun xiiqii akkasiin
imimmaan imaanaa Gammachuun haxoofte.
Barreessaan: Turaa Amanuu 0910 53 30 93
Ogeessi fakkii: Tewoodroos Mangashaa 0912 37 81 45

Waamicha Barreessitoota Oromoof

Barruuleen Siifsiin yeroo gara yerootti qabiyyeewwan og-
barruu Oromoo asoosama gaggabaaboo, walaloowwan, afoola
Oromoo, mudannoowwan, baacoo bashannansiisaa barsiisan,
seenaa namoota bebbeekamoo addunyaa kan muuxannoo irraa
qooddataniifii kanneen biroo qabatee yeroof ji’a lamatti al tokko
hawaasa Oromoo biraan ga’aati jira. kanaafuu kaayyoon keenya
barreesitoota jajjabeessuu waan ta’eef, waan barreessitanii harkaa
qabdan Siifsiin karaa godhachuun akka lammii keessaniin geessan
dhaabbanni Ayyaanaa isin jajjabeessa. Argama keenya armaan
gadiin nu quunnamuu dandeessu.
Lakk. Saand. Poostaa 70277
e-mail: info@ayaana.net
www.facebook.com/siifsiinmagazine

6 Siifsiin Jildii 2
 Taati Utuu!
laata Utuuf eegeen dugda duuba deemti

Dhugaa?
Jechuun mammaakamti
Utuun kun maalumaa waanuma akkamiitii?

Haata’u iyyuu malee maali faayidaansaa?

Farda kee fe’attee Maaluma fakkaataa akkami bifnisaa?
Yaada koo geejjibdee Diimaa gurraachamoo adii magariisaa?
Kaafattee guluftee
Fuutee biyyaa baatee Waan akka Aannanii dhugamee nama qabbaneessu?
Naan joortee jaawwartee Moo waan alanfatamu?
Yookaan midhaan ta’ee beelaaf kan nyaatamu
Ana naan jaakartee
Dammaqee ol jennaan Utuun uffatamoo kan uffatanii ittiin miidhagani
Abjuun abjuu taatee Moo akka muka odaa jala taa’anii kan itti boqotani
Yookaan ija qabaatee beelaaf kan nyaatani?
Abjuun dhugaa taatee
Dhugaan abjuu taatee Ergasii maaliree faayidaan utuudhaa?
Qalbiin koo rarraatee Erga hin nyaatamne akka midhaaniidhaa
Erga hin dhugamne akka bishaaniidhaa
Mara dhugaa seetee
Dammaqee ol jennaan Ofumaa jiraatee yaada namaa keessa
Hunduu soba taatee Gaabbiidhaan dhiphisee yaada namaa raasa
Taatii laata dhugaa Kanaafuu maaliree utuun faayidaansaa ?
Abjuun jijjiiramtee?
Yeroo darbee badetti sirriitti gaabbuudhaa
Guyyaan har’aa kuni firiinsaa guutuudhaa
Hambaasan Guddisaa Galaa Itti fayyadamuu baannaan har’is bor- utuudha.
+251 924 409 289
Dassaaleny Kabbadee Qananii
Mobile: +251 911 940 875

Y Q M Q B J G B T A
Bokkaa

H B B o T e
a M a u a G u a i A
a
u t
a a b o r o u B U r j g A r a e
n o n t a a i
r e t o f o a e a t q s s
e d n t u t a a s
u a k a e a’ i a
b a ny u
s a u a d h
u u a k ny i a a o
o a a b j u k o u
a i b
k g a
s a s b n u i
a
i
r y a n n
k e i i a a n C i
i r n e a dh i a n k d
a se d h i dh i sh m dh q
i e h b a y a’ h e a
o n a a a a
a s k n a a s o b a y e i e a
l a
a a n g h s j i u e n f
t j a a o j i a i i g u h g
i r o i h f
a a g t o u n a i o i b u a
r n r o
l a
a a a t n n
b
g n a d r
Waa’ee
a m a a e d j t o d n d
Walaloo t a i m a a j
bifa
a t m a a e a a b o h n a
kanaan
a a r k a a
dhiyaatee k a ny a r d o a t u e a
kanaaf a i k a m e dh a
k e d k
yaada
a k k n a dh
keessan a e
nuuf
? a a e a.
dhaamaa a
info@ayaana.net a a e
Siifsiin Jildii 2 7
BARRU UL EE KA L AQ A A
Mudannoo
G
aaf tokko otoon mana barumsaatii galaa
jiruu karaarratti shamarree bifaa fi
dhaabbii bareedaa qabdu tokkotu fuuldura
koo deemaa jirti. Silaa akka amaleeffannaa ta’ee
nuti ijoolleen dhiiraa gaafa shamarran bira geenyu
otoo waa itti hin dubbatiin hin dabarru. Yoo osoo
hin haasofsiisiin darbine shamarran ofiima isaanii
qeeqa qaban nutti agarsiisu. Dhugaa dubbachuuf
nutis warri dhiiraa otoo shamarran karaarratti
argine hin qoccoliin darbuu hin dandeenyu; hin
feenus. Egaa anis kanumaafan suuta jedhee sagalee
koo qarachaa akkasumas waanan dubbadhu itti
yaadaan ariifadhee ishee qaqqabe. Duraan wal
hin beeknu yoo ijaan argama ta’e malee. Kanaaf
nan saalfadhe. Gara jigetti haa dhangala’u jedheen
haasaa koo gaaffiidhaan eegale.
8 Siifsiin Jildii 2
Moonenus: Dhiifama obboleetii waa si gaafadhuu?
Shamarree: Maal na gaafatta? Eessatti na beekta?
Maal jedha tortoraan kun? Ohoo hin qaanoftuu
yommuu waa si gaafadhuu, naan jettu?
Moonenus: Maaliif akkas dheekkamuun
barbaachise, waan hin beekne gaafachuun
cubbuudhamoo yookaan hammina maalii qabaa?
Shamarree: isin warri dhiiraa lafumaa kaatanii
dubbii nu irraa barbaaddu. Kanaafan akkas jedhe
malee cubbuudhas hamminas qaba hin jenne.
Waanuma fedheefuu na gaafadhu yoon danda’e
siin deebisa; hin danda’u taanaan itti yaadeen
yookaan gaafadheen guyyaa biraa sitti hima.
Moonenus: tole galatoomi. Ani kanan jedhu mana
barumsaa keenya keessatti manni fincaanii kan
dhiiraa fi kan dubartootaa maaliif adda adda ta’ee?
Kanuma si gaafachuun barbaade.
Shamarree: maali isheen itti gaafatamtuu dhimma
mana fincaanii mana barumsaa keenyatti siin
jedhanimoo? Maal jechuu keeti?
Moonenus: akkas jechuu koo miti garuu anatti
yeroo baay’ee waan gaaffii natti ta’eef tarii kan ati
beektu ani hin beeku; kan ani beeku ati hn beektu
kanaaf walirraa baranna jedheen malee.
Shamarree: akkan yaadutti, yoo manni fincaanii
kan dhiiraa fi dubartootaa tokko ta’e rakkoon
dhufu salphaa sitti hin fakkaatiin. Mee laali
lafarrattiyyuu baay’inni uummataa daran dabalaa
jira: gaafa manni fincaanii dhiiraa fi dubartootaa
tokko ta’ummoo maaltu akka dhufuu danda’u
yaadi. Lafaa gadittis baay’inni uummataa dachaa
baay’een dabaluunsaa kan oolu miti. Kanaaf natti
fakkaata jechuudhaan deebii ajaa’ibaa fi barnoota
waliin wal qabate naaf deebifte. Waanan itti
deebisu dhabeen dhiise. Kolfaa gaggabaa gara
mana keenyaatti galle.
Moonenus Hundarraa Galataa
+251 910 505 222
Ajaa’iba Finfinnee,
Harmeedhaaf
U
umaa waa maraa, gurraacha garaa
garbaa, tokkicha maqaa dhiibbaa maqaa
waaqayyoon nagaankoo hundumaa
dursee si haa gahu. Nageenyi koo inni garaakoo
irraa madde, kan onneekoo irraa burqe, gaarreen
qaxxaamuree, laggeen ce’ee xalayaan yaadaafi
yaaddoo hammatte tun haadha too Harmeedhaaf.
Harmee… akkam nagaa naaf jirta? Ni tirattaa? Ni
jabaattaa? Fayyaan kee sun akkam sitti jira? Naaf
wayyoofte moo, akkuma durii sana… kufaa, ka’aa,
ciisaa-taa’aa, osoo kofaltuu aadaa, osoo gaddituu-
gammadaa waa’ee kootiifi obboleeyyan koo isaan
sibira jiran, isaan oliifi gadi hiramaniif garaan kee
raafama? Harmee… anaaf baay’ee akka yaaddu
nan beeka! Garuu hin yaadda’in, hin cinqamin,
Rabbiin galanni haagahuuti, ani fayyaadha. Biyyas
bareen jira.
Garuu xinnoo ishee kan narakkisee ture, diilallaafi
baay’ina konkolaattota Finfinnee kan osoo walirraa
hin citin akka nama loon bishaan obaafatuutti
karaa cufanii, hiriira galanii, shu! Shu!, Shu! shu!
jedhantu xinnoo na sodaachisaa ture malee waan
biroo dafeen baradhe. Wanti laalanii hin quufne,
kan argee hin beekne hedduun hanga guyyaa
har’aatti na ajaa’iban biroos akka jiru osoon sitti
hin himin bira hin darbu.
Harmee too… inumaayyuu wantootni akkan ani
si yaadu na taasisan lama tokko siyaaduufi hangan
siargutti ariifachuu kooti. Lammaffaan wantootan
ani biyya keenyatti yommuun sibira jiru argee hin
beekne, kanan amma arge, hamman sitti himutti
keessa kootu na sarde. Yaa harmee mee hagan
qaamaan sibira gahee sitti odeessutti, isuman
xalayaa kanaan siif erge kana siif haa dubbisani
caqasi. Garuu akka ati nan taajjabne nan beeka.
Wanti isaa maal seete? Waa’een jiruufi jireenya
Yunvarsiitii, inni ani yommuun isin bira ture
dhagaheefi innin ani amma argaa jiru “waaqaa
lafa, fardaafi lafoodha” Al tokko tokko akka
gowwaan kophaa koo kolfa. Yoon of yaadadhu
immoo namni maal naan jedha? Jedheen
saalfadha.
Yookiin immoo ciiseen dinqisiifadha. “wannumti
akkana sigodhu maali?” jechuu dandeessa.
Mee waanuma salphaarraa kaasee sitti himuu
haa eegalu. Tokko, ani hanga ammaatti kanan
arge nuti yommuu waliin jirru, guyyaatti yeroo
sadi sooranna, Ganama – ciree, guyyaa- laaqana,
galgala – irbaata mitii? Amma garuu jiruun
Yunvarsitii kan eeyyamtu sadanuu si’uma tokko.
Sa’aatii 2-3 ciree, 5-7 laaqana 10-12 irbaata.
Sadanuu kan raawwatan ganama sa’aatii 2, hanga
galgala sa’aatii 12tti. Sa’aatiin gidduu kana jiru kan
dhumatu dabaree eeggachuu irratti sanaan booda
beela’uu mitii osoo xanneen illee sidhoofte, namni
waa sitti ulu hin jiru. Harmee sa’aatii dheeraan
jidduu waan jiru sitti fakkaata mitii? Lakki! Ciree,
laaqana ykn immoo irbaata argachuuf sa’aatii lama
hiriiruun dirqama. Nyaachuuf hiriira, dhuguuf
hiriira, mana fincaaniif hiriira, mana bunaaf
hiriira, ganamni, guyyaan, galgalli hiriira, hiriira,
hiriira… dheerinni hiriira isaa jamaadhuma
Dirree sheek huseen deemuuf galaa guduunfatee
walduraa duubaan shunquu fakkaata. Nama
akka koo haarawa dhaqe yoo ta’e male, jarri kuun
mi’eessituufi si’eessituu kanneen akka barbaree,
soogidda, qocqocaa fi kan ani maqaa hin beekne
peestaaliin guduunfee, cum’ee qabatee hiriira
nagaa baha.
Siifsiin Jildii 2 9
BARRU UL EE KA L AQ A A
Harmee… maalan sidhossaa! Wanti biroo immoo
kanan sitti himu, hiccitiidha. Gaafan dallicha
seene, irraa eegalee haga dubbichi naaf galutti
cinqamaan ture… dabareen ani hoolota tiksu
yoom nagaha jedheen eegaa ture. Sababni isaa
iddoo hoolaa itti horsiisan haa ta’uu, itti gurguran
wanti naaf gale hin jiru malee, “bagtaraan” ni jira
jedhu. Guyyaa ho’a keessa, halkan qorra keessa
bagtaraa dhaabachuun waan salphaa sitti hin
fakkaatiin. Baay’een yaadda’ee ture. Booda garuu,
gaafa dubbiin naaf galu, yommuun bagtaraa ijaan
argu, shamarran wandaboo muraa jilbaa olitti
haftu, kan gartokkee qaama isaanii mul’isu,
warra harma isaanii akka harma dharroo teenya
yommuu dorrobduu gubbarratti babaasanii
agarsiifataniifi dhiira surree hudduurraa buufatee
gamaa-gamanatti babargaafachaa deemu achitti
argu kuni bagtaraa osoo hin ta’in fiyaltaraa
jedhamuu waan qabu natti fakkaate.
Kana Rabbi sitti hin fidin! Shamarran Finfinnee
akka dubartoota naannawaa keenyaa uffataaf
baasii guddaa waan baasan natti hin fakkaatu.
Handhuura irraa ol muranii, gudeeda irraa gadi
muranii, duubaan ol baqaqsanii akka eegee re’ee
ol dachaafatanii na laalaa jechaa oolu. Guntuta
dabalatee qomaa ol waan takka irraa hin fuutu.
Qulluma yaa’u. Qorri shaggar kan laphee na dhahe
torban tokko na ciibse, isaan hin argu.
Silaa ni arga ta’ee nafa isaanii raasaa oolu sana bira
hin darbu ture. Yoo kana, hunda isaanii naaffisa
jedheen yaada.
10 Siifsiin Jildii 2
Kana maal sitti himeen, maal dhiisa? Bifa fuula
isaanii himuun nama rakkisa. Adii, diimaa, boora,
bulee, gurraacha… akkuma abbaan barbaadetti
kan argaman natti fakkaate. Garuu kanan ani
hanga ammaatti hin argine daalacha. Yeroo
baay’ee immoo ittoo hundee diimaa nyaatanii,
osoo afaan hin haxaawwanne waan bahan natti
fakkaatu, akka saree qeeraa ooltee galgala galtuu,
hidhiifi afaan isaanii hin mul’atu… kana warri
godhan immoo shamarran Finfinnee qofa akka
sitti hin fakkaanne. Isheen akka Boontuu teenyaa
handhuura aadaafi duudhaa Oromoo keessatti
guddattee dhuftes, jara fakkaachuuf torban lama
itti hin fudhatu.
Inni biroo immoo kan baay’ee nagaddisiise, kan
garaa na gube, afaan ofiin akka hin dubbanne,
waan kakachiisan fakkaata. Yoo dubbatanis lafa
namoonni isaan beekan jiran qofatti. Sana booda
onneen isaanii kan raabsitu ምን ነው ምንድነው qofa.
“Akkuma dur seetee Jaartiin qullaa lafaa kaate”
akkuma jedhan, akkuma durse’ee shamarraniifi
dardarran naannawaa keenyaa dhufaniin
“nagaadha?” yoon jedhu, akka waan nama hin
dhageenyee yookaan immoo nan beeknee na
baqatu.
Haadhoo… waan ijoollee dhiiraa immoo waaq
sinagarsiisin! Surreen isaan godhatan gadi
buutee jilba bira oolti. Paantiin handhuura jalatti
ramadamti. Surreen gadi, paantiin oli, lamaan
isaanii waan wal baqataniifan wallaale. Bitaafi
mirga qabattoo surree isaanii irratti, sansalanni
hidhaa Boorrii keenyaa fakkaatu, itti rarraafamee
yommuu wal-dhahaa deemu, maraataa hospitaala
Amaanu’eeli baqatee bahe fakkaatu. Faashina
haata’uu, rakkoo haa qabaatanii, hin beeku malee
yommuu adeemanis akka nama cophxoon qabeetti
babargaafatu. Qubni harka isaanii rifeensa mataa
isaanii maraa waan ooluuf, yeroodhuma isaan
qalama harkaan qabani hin beeku!
Nadhiisi! Yaa haadha too! Kun waan dubbatamee
dhumuu miti. Yommuu walwaaman “አንቺ”
“Isheen hin jirtuu” malee “inni hin jiruu” waan
jedhamu dhagahee hin beeku. Yeroo baay’ee
immoo nyaanni isaan filatan baala...baala waan
ta’eef, re’oota bakka bu’aniiru. Dhaadannoo isaan
qaban immo “Hanga doolcheen takkaa fi ilkaan
takka nuuf haftutti ni qaamna!” isa jedhudha.
Ibidduma nyaatanii, ibidduma warri dhuganis,
kan ibiddichi ujummoo funyaan isaa dandeesse
lakkoofsa hin qabani.
Harmee jedhi kaa! Atis nanuffitaa, anis
dadhabuufan jira, garuu waan dhumaa tokko
Himata
Qofummaa sitti obsuuf yeroon si barbaadu
Siifan jira jettee maaf na faana hin buutuu
Maalan sitti balleesse maaf na jalaa hin qabduu
Sochii kiyyan malee maaf naan hin dubbattuu
Kun hundi gaaffiidhaam deebii naaf hin laattuu
An si himachuukootii garuu jibbaaf mitii
Duumessaan akka dhuftuu yeroo qofaa kootii
Warri na dhageessan mee na qalbeeffadhaa
Jaalalamoo jibba deebii itti naaf laadhaa
Yeroo ho’i jiru aduu saafaa keessa siifan jira jettii
Duumessi yoo dhufu na gantee godaantii
Fedhii kanshee malee yoom kankoo dhageetti
Jaalala jaldeessaa maaliif na jaalattii
Jaarsummaa naaf ba’aa egaa jaarsi biyyaa
Kan kana na godhuu Gaaddidduma kiyyaa
Leenjistuu Galaanee Baqqalaa
Barnoota Leenjii Tekinikaafi
Ogummaa Sabbataa irraa.
sitti haa himu! Kana booda dargaggoonni dallaa
keenyaa waa’een “Aarseefi Maanchee” afaan isaanii
keessaa hin dhabamu. Yaa Rabbi!, yaa Rabbi!... yaa
Rabbi! Yommuu isaan moo’amuufi moo’uu Aarseefi
Maanchee irratti waltumani, buxxiidhaan wal
bulleessan, dhaaba manaatti wal rukutan, uffata
walirratti kukkutan, didichanii waldidissan, ol
fuudhanii waldiriirsan… wayyoo… wayyoo…
wayyoo, Rabbi isaanitti nama hin fidin.
Yommuu isaan “በለው… በለው… በለው፣ ወያላ ዝም…
ወያላ፡ ዝም… ወያላ ዝም,” maanchee, maanchee,
maanchee… yoo jedhan, teessoorraan walbaasanii,
foddaarraan wal buusanii wal haleelan, waraanni
addunyaa 3ffaa waan eegale fakkaata. Ani
inumaayyuu yoon yaadu, Mesi fi Roonaaldoon
ilmaan wasiila isaanii natti fakkaatu malee,
namni fayyaa qabu dhimma isaa dagatee daqiiqaa
sagaltamaaf wal reebuun, waan biraati.
Gosa Turaa Erbaa
turagosa@yaho.com
Odaa
Gaaddisa Gadaa
Galma Duudhaafi aadaa
Mana tumaa seeraa dibaabee araaraa
Mallattoo tokkummaa siyaasaafi falaasamaa
Dawoo Araddaa marii ibsituu seenaa gaarii
Bu’uura falaasamaa gaachana walabummaa
Mana aadaafi siyaasaa kennaa uumamaa
Fiixee lalistuu hidda guddattuu
Kan warra
Booranaafi Bareentuu
Hundee Oromootaa
Oromoon yoomuu si jaallata
Gosa Turaa Erbaa
+251 920 354 622
turagosa@yaho.com
Siifsiin Jildii 2 11
AFOOL A U UM M ATA A
Sirna Gadaa Oromoo
U
ummatni Oromoo uummata bal’aa gaanfa
Afrikaa keessaa isa tokko ta’ee baay’inni
isaa naannoo miliyoonaa 40 olitti kan
tilmaamamuudha. Kanaaf, waa’een uummata
Oromoo yoo ka’u, waanti hedduun gara sammuu
namaatti dhufuu ni malu. Keessattuu, sirna
bulchiinsa dimokiraasii addunyaa kanaa keessatti
qoodni duudhaalee uummata gurraachaa yoo ka’u
Sirni Gadaa adda dureen yaadatama.
“Waa malee sareen hin duttu” jedhama
mitiiree! anis sababa malee waa’ee Sirna Gadaa
hinkaasne. Sirni Gadaa jechaafi hima gabaabaan
hiikamuu baatus, yaad-rimee isaa muuxannoon
hawaasaakeessaa qabu, yaada qorattootaafi
maxxaansaalee adda addaa bu’uura godhachuun
akka armaan gadiitti dhiyeessuuf yaaleera.
Gadaan duudhaalee maddoota bulchiinsa
dimokiraasii addunyaa ta’an keessaa isa angafaa
kan uummatni Oromoo bal’aan maddisiisee
uummata addunyaa si’anaaf akka madda
bulchiinsa uummataatti ofii isaaf immoo akka
hambaa seenaatti olkaa’uun arjoomedha. Oroomon  warri Kuush ykn warri Ijiptootaa itti fayyadamaa
sirna Gadaa jedhamuun bulaa ture. Yeroo ammaas
sirni gadaa bifa duriitiin ta’uu baatuyyuu
Oromiyaa keessa bakkeewwan tokko tokkotti ni
mul’ata.  Sirni Gadaa kunis akka malee bal’aafi
icciitii gadi fagoo of keessaa waan qabuuf, jecha
yookaan hima tokkoon ibsamuu kan danda’u miti.
Haata’u malee, akkuma walii galaatti yaad-rimee
sirna Gadaa  hundee bulchinsaa, siyaasaa, aadaafi
duudhaa, amantii, diinagdeefi hawaasummaa kan
of keessatti hammatudha.
Yaad-rimee kanarraa kaasuun sirna Gadaa
gabaabsee ibsuuf yoon yaalu, Gadaan sirna
bulchiinsaa kan uummanni Oromoo waggoota
saddet saddeetiin dhalootarraa dhalootatti aangoo
wal harkaa ittiin dabarsuudha. Sirni aangoo wal
harkaa fuudhinsa isaas Sirna Baallii yoo jedhamu,
qajeelfamoota (principles) sakatta’iinsaafi
madaallii (check and balance, through periodic
succession of every eight years), qoqqoodaminsa
aangoo (division of power, among executive,
legislative and judicial branches), wal-morkii
madaalawaa miseensota (gareelee) Gadaa shanan
gidduutti taasifamuu (competitive parties) fi kkf
irratti hundaa’uun raawwatamudha. Gadaan sirna
12 Siifsiin Jildii 2
hambaa duudhaalee Afirikaa keessaa tokko ta’ee
heera uummanni Oromoo qajeelfamoota armaan
olii irratti hundaa’uun ittiin ofiin ofbulchu,
daangaa abbaa biyyummaa isaa ittiin kabajatuufi
dinagdee isaa eeggatee guddifatudha.
Sirni Gadaa kunis gareelee shaniifi marsaalee
saddeet kan ofkeessaa qabudha. Gareeleen Gadaa
Shananis Birmajjii, Roobalee, Melbaa, Muudana/
Michilleefi Horata yoo ta’an bakka adda addaatti
maqaa garaagaraa qabaachuu nidanda’u.
Sirna Gadaa keessatti Oromoon Faana buutuu ykn
Dhahaa qaba. Gadaanis kan raawwatamu dhahaa
kana hordofeeti. Dhahaan (Faana buutuun)
Oromoo Ji’aafi Urjii irratti hundaa’eeti. Guyyoonni
Oromoon itti fayyadamu ji’a/baatii tokko keessa
jiran hundi maqaa qabu. Maqaawwan kun mataa-
mataattii Ayyaana qabu. Guyyaaleen kunis Carraa
yookaan milkii mataa isaanii qabu. Haaluma
kanaan guyyaa gaariifi guyyaa cagginoo qaban
jedhamanii adda bahu. Dhahaan yookaan Faana
buutuun Oromoo kun Faana buutuu dur dur
turaniin wal-dhaala. Itti fufiinsa faana buutuu
warra Kuush durii akka ta’etti amanama.
Seenaa, duudhaa, amantiifi ilaalchi, walu-
maagalatti aadaan uummata tokkoo wal qabatanii
eenyummaa uummata sanaa waan ibsaniif siyaasa
fi diinagdee uummata tokkoo guddisuu irratti
gahee guddaa qabu. Kanaafuu uummanni Oromoo
eenyummaa ofiitiin boonee diinagdee fi siyaasaan
akka guddatuuf seenaa, amantii, duudhaa
ganamaa; dimshaashumatti ‘aadaa’ mataa isaa
kanatti fayyadamuu, kunuunsuufi guddifachuu
qaba. Oromoon Oromummaa isaatti amanu Gadaa
deebisuu keessatti qooda qaba. Haaluma kanaan
marsaalee sirna Gadaa kana haala walduraa duuba
umuriitiin akkaataa armaan gadiitti lafa keenya.As
irratti gara yaada gabatee armaan gadiitti osoo hin
seeniin waa’ee Sirna Gadaa Oromoo gabaabaatti
ifaa kan ta’uun irra jiraatu Gadaan uummata
Oromoo qabiyyee armaan gadii of keessatti ni
qabaata. Kabaja ilaalcha amantii, aadaa, Seeraa
fi duudhaa Uummata Oromoo yoo ibsuu, kan
uummata Oromoo boonsuufi bashannansiisu
ta’uun isaa beekamaadha. Kanaaf ittiin haa
boonnuu, ittiin haa hojjennuun, dhaamsakooti.
Umurii Maqaa Gahee Hojii Mallattoo
Sadarkaa Gadaa
0–8 Dabballee Barataa (qananii) Guduruu
8–16 Ittimakoo (G. Duraa) Barataa ykn Tika (loon) Ulee Qal’oo
16–24 Foollee (G. Lammataa) Sigabaa biyyaa baasa Hofaafii ulee
24–32 Kuusaa (qondaala) Biyya tiksa Eeboo
32–40 Raabaa (doorii) (jiruu qabeenya hora) Ulee
40–48 Gadaa (Luba) Biyya Bulcha Dhugoo
48–56 Luba (yuuba) 1ffaa Gorsuu, araarsuu Dhugoo
56–64 Luba (yuuba) 2ffaa Gorsuu, araarsuu Dhugoo
64–72 Luba (yuuba) 3ffaa Gorsuu, araarsuu Dhugoo

72–80 Luba (yuuba) 4ffaa Gorsuu, araarsuu Dhugoo

80–88 Gadamoojjii Gorsuu (qananii) Dhugoo

Adeemsa Seera Tumaa keessatti uummanni baldhaan wal ga’ee yaada

Adeemsi seera tumaa sirna Gadaa keessatti
seeraafi dambii mataa isaa qaba. Sirna Gadaa
Oromoo keessatti adeemsi seera tumaa adeemsa
hirmaannaa uummata baldhaatti kan amanuufi
kan ittiin raawwatudha. Akka seera Gadaatti
namni kamiyyuu kan umuriinsaa eyyamu hunduu
adeemsa seera tumaa irratti argamuuf mirga
qofa osoo hin taane, dirqama sabummaas qaba.
Adeemsa seera tumaa kanarrattis namni hunduu
yaada qabu akka safuun uummatichaa eyyamutti
qoqqobbii tokko malee dhiyeessa. Mariifi falmii
(yoo barbaachisaa ta’e) hawaasa bal’aan erga
hirmaachiseen booda, yaadolee walii galaa
karaa Abbaa Bokkuutiin deebi’anii hawaasichaaf
dhiyaatu. Kanaanis kan uummanni bal’aan itti
amanee seera tahee tumamuu isaa abbaan Bokkuu
Alangaa gogaa Roobii irra hojjetame qabatee
uummaticha fuulduratti mirkaneessa.
Adeemsa seera tumaa sirna Gadaa kana
adeemsa seera tumaa biyyoota dhihaa kan
sirna dimokiraasummaan baay’ee dagaaganiiru
jedhaman waliin yoo wal bira qabnee ilaalle
amalli adda isa taasisu ni jira. Kunis akka
qajeelfamoota dimokiraasii biyyoota dhihaatti
yaadnifi fedhiin uummata baldhaa yaadaafi
fedhii uummata muraasaan kan uummanni
baldhaan ofkeessaa filee bakka buufateen kan
bakka bu’uufi murtaa’uudha. Akka Sirna Gadaa
Oromootti garuu, sagaleen tokko nama tokko qofa
bakka bu’uu danda’a. Kunis adeemsa seera tumaa
ofii isaatii akka safuun hawaasichaa eyyamutti
qoqqobbiifi sodaa tokko malee dhiyeessee, yaadota
falmii ta’ani immoo mareedhaan wal amansiisee
gara furmaataa ga’uun dambiileefi seerota
barbaachisan hunda baasa.
Adeemsa Seera Hiikuu
Sirna Dimokiraasii Oromoo (Gadaa) keessatti
Koreen maqaa Salgan Yaa’ii Booranaan beekamu,
qaama seera hiikuurratti aangoo ol’aanaa
qabudha. Miseensotni koree kanaa gareelee Gadaa
kan Hayyuu jedhamu keessaa filatamu. Qaamni
kun aangoo seera hiikuu biratti dabalee fooya’insi
seeraa yoo barbaachisaa ta’e yaada ni dhiyeessa.
Korri koree kanaa handhuura Gadaa Oromoo kan
taate giddu gala Odaa Nabeetti geggeeffama.
Adeemsa Seera Raawwachiisuu
Abbaan Alangaa qaama seeraafi dambiilee
duudhaa Gadaa keessatti argaman raawwachiisuuf
aangoo guutuu qabudha. Alangaan meeshaa
gogaa Roobii irraa hojjetamu fiixeen isaa kallaattii
qabatamurraa gara dhumaatti qal’ataa kan deemu
ta’ee abbaan Alangaa akka mallattoo beekamtiitti
(recognition) kan qabatudha.
Badhaasaa Gabbisaa Aagaa
bedassagebissa@gmail.com

Siifsiin Jildii 2 13
AFOOL A U UM M ATA A

Oduu durii taatun jedhaa jedheen. Obbo guddoon aaree mataa

waraabessaa buqqisee darbatee gobaatti dire.

O
bbo Guddoo, Waraabessaa fi Wangoon osoo
waliin adamoo adeemaa jiranii Bosonuu
sadii; tokko furdoo, tokko giddu galeettii
fi kan biraa huuqqattuu tokko arganii ajjeefatan
jedhan. Achii Leenci( Obbo Guddoon) Waraabessaa
fi Wangoodhaaf gita hojii kennee nyaata argame
kana akkamitti nuuf hirtu jedhee carraa duraa
Waraabessaaf kenne.
Carraan itti aanu kan wangoo ta’e. Isheen kaatee…
egaa yaa obboo guddaa, Ishee furdoon Ciree
keessaniif ishee giddu galeettiin Laaqana, isheen
huuqqattuun ammo Irbaata keessaniif haataatun
jedhaa jetteen. Obbo guddoon raajeffatee yaa wange
hirmaata gaarii kana attamitti barte jennaan
Mataa waraabessaa isa gobaatti diramerraan bare
jetteen jedhama.

Innis, Waraabessi egaa yaa obbo guddaa jedhe,

Ishee furdoon kan keeti, ishee giddu galeettiin kan Indaaluu Roshaa
kooti ishee huuqqattuun ammo kan wangee haa endalurosho@gmail.com

Hibboo Oromoo!
Hibboon bifa gaaffiifi deebiin kan taphatamuudha.Hibboowwan muraasni kanaa gaditti isiniif
dhiyaateera.

Hibboo Deebii
Akka ayyaana keenyaa hallayyaa irra teenya Harma namaa
Bishaaniin hojjetamee bishaan lagata Gumbii
Damee qabaa hin yaabamu; firii qabaa hin nyaatamu Hiddii
Foon mataatti baata ofii hin nyaatu namaa hinlaatu Kormaa Lukkuu
Gilgiliin aayyoon hiite aayyoo malee hinhiikamu Ulfa
Hin footu ni uffatti; hindhaltu ni baatti Gaangee
Inni lafatti sil animmoo irratti sil Nama teessoo irra taa’u
Of reebee iyya kormaa Lukkuu
Sangaan gaafa dalgee bookkisaa gad darbe Xiyyaara
Qadaaddii hinqabu hindhangala’u Mucha Sa’aa
Jibittii xiqqoo gaafaan boontu Qummuuxxoo
Jaartiin maraattee ibidaa mataa irratti baatte Kurraazii

Siisay Rattaa Dhaabii

+251 910 940 924

Jechamoota
Eeboo Waaqaa Dheekkamsa Waaqaa Fidi jedha Abbata barbaada
Ekeraa Fakkaate Huqqate Ulee quufe Dhaaname
Ergaa Waaqaa Balaa tasaa Filee fudhate Saammate
Ergaa Warraa Dhaala Filee bobba’e Faxuulee bobba’e
Ergaa Biyyaa Dirqama, ajaja Filannoo hin qabu Carraa hin qabu
Faana dhahe Duuka bu’e Foon jaallataa Fira leellisa
Safuu gatte Qaanii diigde Foon fakkaata Diimaadha

14 Siifsiin Jildii 2
Seenaa weellisaa
Dr. Alii Birraa
A
artiin utubaa siyaasaa, misoomaafi
beekumsaati! Aartiin guddina inni aadaafi
Afaaniif fidu daangaa hin qabu. Aartiin
immoo artistoota malee dagaaguu hindanda’u.
Kanaafuu artistoonni Oromoo guddina afaan
keenyaaf shoora isaan taphatan hedduudha. Isaan
keessaa hangafa kan ta’eef hedduu uummata biratti
jaallatamaafi kabajamaa kan ta’e, sirbaasaanis
garaa uummataa hedduu keessa galuu qofa osoo
hintaane, sirba isaan ilaalcha namoota hedduu
kan jijjiire; keessumattuu faayidaa barumsaa
ilaalchisee sirba inni sirbe kutannoo inni
dagaagina barumsarrattis qabu kan agarsiise
seenaa Kabajamaa Dr. Alii birraa isiniif dhiyeessa.
Dr. Alii Birraa magaalaa Dirree Dawaa, Araadaa
“Humbaanaa” yookaan ‘Lagaa Haarree’ jedhamtutti
abbaa isaa Obboo Muhaammad Muussaafi haadha
isaa Aadde Faaxumaa Alii irraa caamsaa 26,1948
dhalate. Haatiifi abbaan isaa yeroo Aliin umurii
waggaa sadii turetti wal hiikan. Aliinis abbaa isaa
biratti hafee gargaarsa abbaa isaatiin akaakayyuu
isaa Obbo Mayraam Abdullaayi jedhamu biratti
akka guddatu taasifame. Aliinis akka barumsa isaa
hordofuuf jecha gara mana barumsaa amantaa
Islaamaa tokko geeffamuun Afaan Arabaa akka
baratu taasifame. Innis hanga kutaa 6ffaatti mana
barumsaa kanatti barate. Barumsa isaatiinis
baay’ee cimaa waan ta’eef Afaan Arabaa yeroo
gabaabaa keessatti haalaan barate.
Yeroo umuriin isaa waggaa 12 ta’u, gara mana
barumsaa mootummaatti jijjiirrate. Yeroo kanattis
jaalala muuziqaaf qabu mul’isuu jalqabe. Muuziqaa
Afaan Oromoo, Hindii, Arabaafi warra dhihaa
dhaggeeffachuu jaallata. Abbaan isaa garuu
yeroo hundaa akka amantaa Islaamaa hordofuufi
muuziqaa dhiisu gorsaa ture.
Aliin garuu barumsa isaa cinatti muuziqaa
dhaggeeffachuufi sirbuu itti fufe. Afaan Arabaafi
Quraana haalaan qara’e. Sana booda yeroo waggaa
14 ta’u, Afaan Arabaafi Quraana haalaan waan
qara’eef akka ijoollee isaa gadii qubee Arabaafi
Quraana qayyabachiisuufi qaraasisu taasifame.
Ijoollee kanas haala gaariin barsiisuu isaatiin
dinqisiifannaa guddaa argate. Yeroo kanatti
jaalalli inni muuziqaaf qabu guddaadha. Afaan
dhaloota isaa kan ta’e Afaan Oromootiin ala Afaan
Somaalii, Haraariifi Arabaan sirbuu eegale.
Bara 1962tti osoo barsiisummaarra jiruu gara
Hawwisoo Baandii Urjii Bakkalchaa “yookaan
Afran Qalloo” jedhamuutti waamame. Aliinis, bara
1963tti barsiisummaa isaa dhiisuun gara Baandii
waamame kanaatti makame. Yeroo Aliin gara
hawwisoo kanaa dhufu namoota Alii jedhaman
lamatu baandicha keessa ture. Isa waliinis Alii
sadii ta’an. Yeroo inni gara garee kanaatti makamu
sirba isaa ‘’Birraan Bari’e’’ jedhu sirbe. Kanumarraa
ka’uun maqaa Alii Birraa jedhamu moggaasaniif.
Maquma kanaanis Aliiwwan lamaan irraa
adda bahe maqaa kanaanis beekamuu qofa osoo
hin ta’iin akka maqaa abbaasaa maqaan Birraa
jedhu fudhatama argatee “Alii Birraa” jedhamee
raggaasifameef.
Fulbaana 1966tti Baandii “Kubuur Zabanyaa”
jedhamutti makame. Baandii kana keessatti
weellistoota beekamoo kanneen akka Dr.Xilahuun
Gassasaa, Mohaammad Ahamadiifi Buzunesh
Baqqalaa waliin ta’uun sirboota isaa magaaloota
adda addaa keessatti dhiyeessaa tureera.
Bara 1982tti Intala lammii Iswiidish kan
taate ‘Baandii Urjii Itoophiyaa’ yookaan “Ethio
stars”jedhamu keessa kan hojjettu waliin walii
galee ishee fuudhe. Bara 1984tti haati manaa isaa
gara Ameerikaa waan deemteef innis ishee waliin
gara Ameerikaatti imale...
Dr. Aliin Birraa guddina aadaafi aartii Oromoorratti
heddu hojjeteera. Hojiiwwan hojjete kanaa-
fis badhaasa adda addaas argateera. Kanaaf
badhaasa inni argate, aadaafi aartii Oromoorratti
waan inni gumaache hunda faana tartiibaan jildii
ittaanu irratti qabadhee dhiyaadha...
Beekan Gulummaa Irranaa -Barataa PhD
beekanguluma@gmail.com, 0911074437
Siifsiin Jildii 2 15
B EEK U MSA A D D UN YA A
Seenaa Abirhaam
Linkoolin
''Galma tokko ga'uuf kutannoo fi
murtoon barbaachisaa dha''
Abirhaam Linkooliin Yaalii isaa
addaan hin kunne.
A
birhaam Liinkooliin,ilma qotee-bulaati.
Bakka Hodjeenvillee keentuukii
jedhamutti Guraandhala12,1809 dhalate.
Maatiin isaa kan hin baranne yoo ta’an illee inni
waggaa tokkoof mana barumsaa galee barachuun
jaalala dubbisuu dagaagfateera. Bitootessa, 1830
maatiin Liinkooliin gara Ilinooyisitti jijjiiraman.
Qabsoo Jireenyaa Mo’achuuf…
Sababa abbaan isaa ammas maatii isaa wajjin
gara Koolis Kaa’onitti jijjiirameef, umurii isaa
22ffaatti hojii humnaa hojjechuun of danda’ee
jiraachuu eegale. Qottoo baqsuu, muka jiidhaa
babbaqaqsuun muka qoraanii fi dallaa ijaaruuf
qopheessuun dandeettii beekamaa godhate.
Dargageessi Liinkooliin jedhamu kun dhumarratti
gara hawaasa ‘‘Saalem haaraa” jedhamtee
beekamtutti yeroo dheeraaf daldalaa dunkaanaa,
to’ataa poostaa fi to’ataa mana kuusaa ta’ee
hojjetaa turee Iliniyoositti deebi’e. Egaa Liinkooliin
asitti dandeettii hawaasummaa argatee uummata
waliin hojjechuu fi seenaa himuu jaallachuun
isaa uummaticha keessatti beekamtummaa isa
argachiise. Fakkeenyi guddaan waa keessa turanii
dabarsuu Abirhaam Linkooliin ta’a jedhamee
yaadama.
16 Siifsiin Jildii 2
Mudattee Abirhaam Linkoolin kanneen
hadhaa‘aa
Yoo waa’ee nama waa hin nuffinee baruu
barbaadde bakka biroo hin ilaalin. Liinkooliin
hiyyummaa keessatti dhalate. Bara jiraate hundaa
keessattis mo’atamuu hedduu arge. Filannootti
dhiyaatee si’a saddeet kufe. Hojii daldalaa keessattis
si’a lama kasaaraan irra ga’e akkasumas jeequmsa
narviitiinis hedduu miidhame. Yeroo baay’ee
nuffee dhiisuu danda’a ture garuu inni addaan hin
kutne waan ta’eef seenaa biyya Ameerikaa keessatti
pirzeedaantoota gurguddoo keessaa isa tokko
ta’eera. Karaan Linkooliin gara mana adichaa/white
house/ kan geessise kana ture. Sadarkaa kana irra
osoo hin ga’in dura garuu bu’aa ba’ii hedduu bira
darbeera. Wantoota bara isaa keessa isa mudatan
keessaa kaneen gurguddoon akka kanaa gaditti
dhiyaataniiru. Bara 1816tti mana maatii isaatii
dhiisee akka bahuuf maatii isaatiin dirqisiifame.
Inni garuu isaan gargaaruufis hojjetaa ture. Bara
1818tti haati isaa jalaa duute. Bara 1831tti immoo
hojii daldalaa keessatti kasaaraan isa mudate.
Yaalii isaa itti fufuun....
Yaalii isaa itti fufuun bara 1832tti seera biyyattii
tumuu irratti dorgomee kufe. Baruma 1832tti
hojii isaarraas ni ari’ame. Battaluma sanatti
immoo mana seeraa seenee barachuuf yaalee ture;
garuu hin milkoofne. Muuxannoo daldalaa waan
qabuuf, bara 1833tti hiriyyyaa isaa irraa maallaqa
liqeeffatee hojii daldalaa yommuu inni eegalu
kasaaraan isa mudate. Isa booda umurii isaa keessaa
waggaa 17 liqii ofirraa kaffalaa jiraate. Barri kun
erga darbee booda milkaa’ina xiqqoo arge. Seera
biyyattii tumuu irratti deebi’ee dorgomee mo’ate.
Haa ta’u malee bara 1835tti kaadhimaan inni
fuudhuuf kaadhimate jalaa duute. Hamileen isaas
ni miidhame. Bara 1836tti haamileen isaa waan
baay’ee tuqameef dhibee narviitiin dhukkubsatee
ji’a ja’a siree isaarra ciisuun dabarseera.
Adeemsa isaa gara Mana Adichaatti
(White house) geessu eegale
Haa ta’u malee erga dhukkuba isaarraa fayyee
booda utuu abdii hin kutin bara1838tti mana
marii bakka bu’oota uummataaf dorgomee kufe.
Ammas bara1840tti Kaadhimamaa ta’ee dhiyaatee
hinmilkaa’in hafee ammas itti fufuudhaan
bara1843 Bulchiinsa biyyoolessaaf dorgomee kufe.
Haa ta’u malee bara 1846 Bulchiinsa biyyoolessaaf
dorgomee mo’achuudhaan gara Waashingitan
deemee, hojii gaarii hojjete.
Sana booda bara 1848 Filannoo bulchiinsa
uummataatti dhiyaatee kufe. Bara1849 ttis
akkasuma Bakka hojii bulchiinsa waajjira lafaa
irratti dorgomee kufe. Bara1854 Bulchiinsa
mootummaa gamtooma Ameerikaaf dorgome
kufe.
Bara 1856 Gartuu dorgomtoota isaa keessatti itti
aanaa pireezedaantii ta’uuf dorgomee qabxii 100
gadii argachuun kufe.
Bara 1858 Ammas bulchiinsa mootummaa
gamtooma Ameerikaaf dorgomee kufe.
Milkaa’ina Dadhabbii boodaa...
Kufaatiifi ka’umsa hedduu booda bara 1860
Parzadaantii bulchiinsa gamtoomaa Ameeriikaa
ta’ee filatamuu danda’eera.
Abirhaam Liinkooliin yeroo baay’ee bakka itti
inni nuffee dhiisuu qabu hedduun isa mudateera.
Qopheessitooota
barruulee Siifsiin
Garuu innis akkas hin goone sababiin isaas abdii
hin kutne waan ta’eefidha. Kanaanis seenaa
biyya Addunyaa keessatti mootota gurguddoo
keessaa tokko ta’u danda’e. Dhumarratti akkas
jedhe “Miirri of dirqamsiisanii itti fufuu
waanuma hunda keenya keessa jirudha. “Yaalii
gochuun hojii hunduma keenyarraa eegamudha.
Kunis waamichuma hojjichaa akka ta’etti natti
dhaga’ama.
Kun mucucaachuudha malee kufaatii
miti garuu...
Karaan isaa kan hin mijatne fi mucuucaataadha.
Miilli koo na jalaa mucucaachuun, karaa irraa na
kaachiisuufi deeme, Liinkooliin erga dorgommii
bulchiinsa mootummaa sana kufee booda akkas
jedhe” Kun mucucaachuudha malee kufaatii miti
garuu ani nan fooyya’e ofiin jedhe.
Galma tokko ga’uuf kutannoo fi murtoon
barbaachisaadha. Haa ta’u iyyuu malee gufuuf
gufaatiin adda addaa fuula namaa dura
dhaabbachuun kayyoon namaa galma akka
hingeenyeef mormiin waanuma jirudha. kanaafuu
kufaatiirraa baru malee ittiin abdii kutatanii
dhaabbachuun injifannoo waan hintaaneef
fuulduratti Abdii kutuu dhiisanii hamma
dhumaatti itti fufuun mo’ichi akka argamu seenaa
Abrihaam irraa baruun ni danda’ama...
Dubbistoota keenyaa qeeqaafi yaada dhim-
ma barruu kanaa ilaalchisee qabdan isinir-
raa dhaga’uu feena. Argama keenya armaan
gadiitti fayyadamaa.
Lak. Sand. Poostaa 70277
e-mail: info@ayaana.net
www.facebook.com/siifsiinmagazine
Siifsiin Jildii 2 17
B EEK U MSA A D D UN YA A Barreeffama CCL irraa argame

Geggeessummaan
maal fakkaataa?
G
eggeessummaa hojii kee keessatti, barcumadha. Tokkoon tokkoo miilla barcumichaas
hawaasa kee keessatti ykn jaarmiyaa kee bu’aa geggeessummaa irraa argamu keessaa tokko
keessatti yeroo ta’u arguu dandeessaa? bakka bu’a: kallattii, hiriirsuu fi ofkennuudha.
Gaggeessummaa hojiin arguuf bu’aawwan sadan Barcumni mana keessan keessa jiru kun miilli
kana barbaaduu si barbaachisa. Isaanis: Kallattii, isaa tokko gabaabaa yoo ta’e irra taa’uuf baay’ee
Hiriirsuu fi of kennuu. rakkisaadha. Geggeessummaa gaarii keessattis kun
dhugummaa qaba. Wal-qixxeenya miillawwan
Kallattiin maal fakkaataa? geggeessummaa sadan(kallattii, hiriirsuu fi
Namni kam iyyuu mul’ata yookaan galma kooti ofkennuu)-n kanaan alatti geggeessummaa sirrii
kan jedhudha. argachuu hin dandeenyu. Yommuu kallattii,
Namootni waan milkaa’ina hundaa fakkaata hiriirsuu fi ofkennuu dhugoomsuu barbaadutti
jedhanitti waliif galu. ‘geggeessaan’ akka geggeessummaan ta’u godhu
tokko akka hin jirre ni hubatta. Egaa gochawwan,
Hiriirsuun maal fakkaataa? walitti dhufeenyi, ofkennuu fi wal-jijjiirraan
Nama kamiif iyyuu gahee fi itti gaafatamummaan namoota hedduu geggeessummaa sirriin akka
walii isaanii ifaadha. taasifamu gochuu ni danda’u. Kallattiin, hiriirsuun
Namootatti walitti qabamni fi qindoominni akka fi ofkennuu uumuuf namootni adda addaa gahee
jiru itti dhaga’ama. isaanii taphachuu ni danda’u.

Of kennuun maal fakkaataa? Geggeessummaa keessatti yaada kallattii, hiriirsuu

Namootni milkaa’ina gartuu kanaaf yaalii irraa
hafaa ta’e ni kennu
Amanamummaafi itti gaafatamummaan namatti
dhaga’amu ni jira.
Namootni hojichaaf fedha guddaa ni
qabaatu.
Geggeessummaa sirriif fakkeenya gaarii ta’uu kan
danda’u taa’umsa mana keessan keessatti argitan
fi of kennuu jedhu keessatti yoo ilaalte , yommuu
namootni hedduun keessatti hirmaatan attamitti
akka gochaawwan yaada kana keessa hin turre
“geggeessu” illee oomisha geggeessummaa irratti
gahee ol’aanaa taphatan haala fooyya’aan ni argita.
Kanaafuu, yeroo geggeessummaa fooyyeessuun
si barbaachisuuf carraa hedduu hojii kee keessaa,
jaarmiyaa kee keessaa, hawaasa kee keessaa qabda
jechuudha.

Geggeessummaa

Kallattii Ofkennuu Kutaa geggeessummaa Addunyaawaatiin

Center for Creative Leadership (CCL) irraa
Hiriirsuu barreeffama argame.
18 Siifsiin Jildii 2
Leelloo Bosonaa
O
too mukti gogaan jiruu jiidhaa hin muriin,
yoo gogaa dhabdemmoo otoo jallaan jiruu
sorooroo hin muriin” Oromoon mukaaf
kabaja guddaa qaba akka ilmoo isaatti ilaala “ Ilma
olguddatuu fi muka ol guddatu hin xuqiin ” waliin
jedha. Muka/ bosona malee jireenyi akka hin mijanne
tolcheet beeka. Kanaaf ni leellifata, ni kunuunsa
ni mararfata, muka sababa gahaa tokko malee hin
muru.
Muruuf yoo dirqamellee otoo mukti gogaan
jiruu jiidhaa hin muru, yoo jiidhaa dhabemmoo
otoo jallaan jiruu sorooroo muree hin balleessu.
Sorooroo muruuf gaafa dirqamellee sorooroon
akka isaa dachaa ta’ee deebi’ee akka latu godheet
mura malee hin barbadeessu.
Mukti gaaddisa, gaaddisa namaa fi sa’aa. Oromoo
biratti uumaanis uumamnis safuu mataa isaanii
qabu. Mukti safuu qaba, ilmi namaa safuu qaba,
malkaan safuu qaba, tulluun safuu qaba, Haroon
safuu qaba, qeerroon safuu qaba, dubri qarree
safuu qabdi, haatii fi abbaan safuu qabu, lagdi
safuu qaba, caffeen safuu qaba, waanti hundi
safuu qaba.
Safuu qabaachuun kabaja qabaachuudha, kabaja
qabaachuun immoo jaalala qabaachuudha, jaalala
qabaachuun kunuunsa qabaachuudha, kunuunsa
qabaachuun guutinsa yookin badhaadhina hir’ina
hin qabne fida. Kun egaa waan hundaaf safuu
qabaachuu fi kabaja qabaachuun bu’aa guddaa
akka qabu nama hubachiisa.
Wanta tokko gaafa bakka kennineefii ulfeessinee/
kunuunsine bu’aa isaa barra. Kun egaa hammam
uummanni kun bosonaafis ta’ee uumama biroo
tiif kabaja guddaa akka qabu kan agarsiisudha.
Naannoo jaarraa 16ffaa keessa abbootiin gadaa
Oromoo seera tokko tuman jedhama. Tumaan
kunis waa’ee bosonaa kan ilaallatu yoo ta’u
Oromoon yeroo sirna ittiin bulmaataa isaa
tumate waa’ee bosonaa otoo hin tuqne yookiin
waa’ee qabeenya uumamaa otoo hin ilaalin bira
akka hin dabarre afoolli Oromoo ni ibsa. Jaarraa
16ffaa keessa Oromoon waa’ee sirna isaa yeroo
tumatu waa’ee bosonaa/mukaa akkana jedhe tume
jedhama. “ Otoo mukti gogaan jiruu jiidhaan
akka hin muramne, yoo gogaan dhabamemmoo
otoo jallaan jiruu sorooroon akka hin muramne,
kunis yoo hin taanemmoo mukti murame dacha
ta’ee deebi’ee akka latee guddatutti akka muramu’
kan jedhu akka tumetti dubbatama. Kana irraa
wanti barannu tokko uummanni durii otoo
hin baratiin qaroome kun akkamittiin waa’ee
miidhaa fi faayidaa bosonaa /qabeenya uumamaa
baruu danda’ee kan jedhu akka walgaafannu kan
nugodhu ta’uu isaati.
Warri kun waa’ee saayinsii qabeenya uumamaa
(environment and ecology) barataniitimoo yookiin
yeroo sanatti faalamni qilleensaa( environment
pollution) uumameeti turee? Gaaffii jedhuuf
gabaabumatti deebii kennuun yoo barbaachise
yeroo sanatti faalamni qilleensaas ta’ee hir’inni/
qaaliin mukaas waan tureef otoo hin taane
hawaasichi aadaa fi duudhaa isaa ganamaa ittiin
dhalate keessatti qabeenya uumamaa naannoo
isaa jiru hundaaf kabajaa fi jaalala guddaa waan
qabuufidha. Hawaasni bal’aan kaleessaa kun
bosonas ta’ee lubbu qabeeyyii isa keessa jiraatan
ni kabaja seeraan ala daangaa itti hin darbu
kanammoo saayinsii uumamaan (duudhaan isaa
kan isa barsiisedha. Madaalliin addunyaa kanaa
eegamee lubbuqabeeyyiin akkaataa uumama
isaaniitiin) hiree isaaniitiin akka jiraatan kan
godhu madaalliin uumamaa kun eegamee yoo
fulla’e ta’uu dursanii hubatan.
Tokko baduun kan biroos akka balleessu ni beeku
Kanaaf mukaaf ni sassatu, Har’a lageen kaleessa
bo’oo isaanii guutanii utaalan humni isaanii
hir’atee ganna qofaa bo’oo isaanii guutanii kan
Siifsiin Jildii 2 19
B EEK U MSA A D D UN YA A
deeman yoo ta’u bona garuu goganii hawaasichis
ta’ee lubbuqabeeyyiin biroo rakkoof saaxilamuuf
gahaniiru. Bosonni laga haguugee bishaan jidduu
bosonaa dhangala’u safuun isaa irraa mulqamee
goodaatti hafee ededni kaleessa bishaan keessa
yaa’u walitti dhiphatee hanga duuduutti kan
ga’aa jiru sababa bosonni kabajaa fi marartee
dhabeef ta’uun isaa kan nama shakkisiisu miti.
Abbootiin kaleessa uumama isaaniitiin saayinsii
madaallii uumamaa tolchanii hubatan sun
ammuma lubbuun darbaa dhufan dhaloonni
haaraan itti fufe kabajaa fi marartee bosonaa caala
bu’aa yerootiif bakka kennuun hubannoo gahaas
dhabuun bosona ibiddaa fi qottaan barbadeessuun
addunyaan qullaatti hafuuf kan deemaa jirtu
fakkaata.
Hojii yeroo ammaa idiladdunyaa(World wide) fi
biyya keenya keessattis bosona deebisanii gabbisuu
irratti hojjatamaa jiru kan jajjabeeffamuu qabu
ta’ullee gahaa fi qofaa isaa kan sirna baasu ta’ee
natti hin mul’atu. Sababni isaas bosona dhume
bakka buusuuf biqiltuu dhaabuun alatti jaalalli
dhaloonni ammaa mukaaf/bosonaaf qabu baay’ee
xiqqaa ta’uu isaa irraa kan ka’edha. Yoo jaalalli
jiraate kunuunsi gahaan godhama, yoo jaalalli
jiraate muruu fi gubuu irraa of qusanna. Kanaaf
biqiltuu dhaabuu jaalachuu irra biqiltuu mataa
isaaf jaalala qabaachuun faayidaa guddaa qaba. Isa
jiru balleessanii(mancaasanii) gaafa rakkoon dhufe
dhaabuuf kaachuu qofaa otoo hin taane isa jiruuf
20 Siifsiin Jildii 2
kabajaa fi jaalala yoo qabaanne biyya keenyaa
fi addunyaa badii jalaa baraaruu ni dandeenya.
Tulluuwwan safuun isaanii irraa soqolamee aduu
fi bokkaaf saaxilaman safuu isaaniitti deebisanii
wayyaa isaanii itti huwwisuun yeroon isaa kan
barfate yoo ta’e malee kan hariifate jechuun hin
danda’amu. Hojiin sulula bosonaa yeroo ammaa
hojjatamaa jiru quubsaa ta’uu baatus kan itti fufuu
qabuu fi lafa bokkaa, aduu fi bubbeen dhiqamee
nyaatamee dhumetti lubbuu kan deebisu ta’ulleen
hunda caala dursuu kan aqbu hawaasti kun akka
warra kaleessaatti bosonaaf jaalalaa fi marartee
dhugaa akka horatu hojiin hubannoo guddisuu
dursee irratti hojjatamuu kan qabudha. Sababni
isaas kan amma ajajaan hojjetan caalaatti gaafa
hubatanii seenaa isaanii kaleessaa yaadatan
caalatti kaka’umsa ofiitiin waan caalu hojjachuu
waan danda’aniifi. Bosona dhaabuun cinaatti
bu’aa fi fayidaa isaa barsiisuun hubannoo qonnaan
bulaa fi hawaasa baadiyyaa gabbisuun yeroon kan
kennamuufii miti. Kunimmoon aadaa fi duudhaa
waliin yoo walqabsiisan caalatti fudhatamaa
fi hubannoo hawaasaatiif ni dhiyaata jedheen
amana. Bosonni jireenya Bosonni lubbuudha,
Bosonni qabeenya, bosonni waan hunda bosona
kan barbadeessu lubbuu ilmaan namaa fi wantoota
lubbu-qabeeyyii miliyoonaan lakkaa’amanii
akkabarbadeessetti ilaalamuu qaba.
desert
Boggaalaa Moosisaa rose
consultancy plc
+251 911 909 016 Ispoonseeratiin