You are on page 1of 13

Kształcenie nauczycieli chemii

Wybrane zagadnienia
z chemii sacharydów
Sacharydy, zwane też cukrami lub węglowodanami, stanowią grupy
polihydroksyaldehydów i polihydroksyketonów. Są one podstawowymi
składnikami świata roślinnego i zwierzęcego.

DANUTA KAMIŃSKA

ajbardziej rozpowszechnionym Organizm człowieka przystosowany jest

N w przyrodzie sacharydem jest


D-glukoza. Po raz pierwszy wyod-
rębnił ją z winogron Proust (1802 r.). Glu-
do trawienia glukozy, fruktozy, maltozy, sa-
charozy, laktozy i skrobi, nie trawi celulo-
zy. Celuloza trawiona jest przez termity,
koza jest produktem wieloetapowego pro- niektóre mrówki i drobnoustroje. W prze-
cesu fotosyntezy zachodzącego przy wodzie pokarmowym zwierząt żywiących
udziale energii świetlnej w obecności chlo- się celulozą żyją bakterie wytwarzające ce-
rofilu. lulazy – enzymy ułatwiające hydrolizę celu-
Można go zapisać ogólnym schematem lozy do glukozy i dopiero ona przyswajana
reakcji: jest przez organizm zwierzęcia.
hv/chlorofil Glukoza przetwarzana jest, w procesach
6CO2 + 6H2O C6H12O6 + 6O2 metabolicznych, w inne substancje orga-
niczne lub pełni rolę energetyczną. Źró-
Rośliny zielone produkują rocznie oko- dłem glukozy są disacharydy lub skrobia
ło 100 miliardów ton glukozy. Wielokrot- (Rys. 1).
nie większa ilość glukozy zmagazynowana Całkowite spalenie 1 mola glukozy jest
jest w roślinach, szczególnie w postaci celu- źródłem ~2874 kJ energii. Organizm
lozy i skrobi; ponadto wchodzi w skład sa- może ją zmagazynować w ATP i w odpo-
charozy (cukru buraczanego), aminocu- wiednim czasie wykorzystać do wykonania
krów, glikoproteidów, polikondensatów pracy; pozostała część energii jest rozpra-
pochodnych glukozy i innych związków. szana.

Rys. 1.

5/2007 9
Kształcenie nauczycieli chemii

A. Podział sacharydów

B. Budowa D – po prawej stronie łańcucha węglowego


I. Monosacharydy (monozy) są związ- L – po lewej stronie łańcucha węglowego.
kami zawierającymi od 3 do 8 atomów węgla Aldozy o większej ilości atomów węgla
w cząsteczce. (C4, C5, C6) można zsyntetyzować z aldehy-
1. Wszystkie cukry (poza ketotriozą) za- du D- lub L-glicerynowego wydłużając łań-
wierają co najmniej jeden asymetryczny cuch węglowy od strony grupy aldehydo-
atom węgla C* (mający cztery różne pod- wej. W otrzymanej w ten sposób aldozie
stawniki). Liczba atomów węgla asymetrycz- atom węgla asymetrycznego, pochodzący
nego [n] decyduje o ilości stereoizomerów z aldehydu glicerynowego, będzie przed-
(izomerów różniących się przestrzennym ostatnim atomem łańcucha węglowego,
ułożeniem podstawników). Liczbę stere- a jednocześnie ostatnim asymetrycznym
oizomerów oblicza się ze wzoru 2n. atomem węgla aldozy (kolejność atomów
węgla w łańcuchu węglowym liczy się od
Liczba Liczba par
n atomu węgla grupy aldehydowej).
stereoizomerów enancjomerów1
1 2 1 Konfiguracja ostatniego asymetrycz-
nego atomu węgla każdej monozy (cukru
2 4 2
prostego) decyduje o typie konfiguracji
3 8 4
względnej D lub L. W przyrodzie występu-
4 16 8 ją przede wszystkim cukry szeregu D.
1
– izomerów różniących się konfiguracją przestrzenną 3. Wzory monoz według projekcji Ha-
podstawników w taki sposób, że jedna odmiana stano- wortha.
wi lustrzane odbicie drugiej. Obu form nie można na- Wzory te dotyczą odmian cyklicznych
łożyć na siebie.
monoz. Najtrwalszymi pierścieniami wystę-
2. Wzory aldotrioz według projekcji pującymi w cukrach są pierścienie heterocy-
Fischera: kliczne sześcioatomowe lub pięcioatomowe.
Rolę heteroatomu pełni atom tlenu z grupy
–OH połączonej z atomem węgla:
– C5 przy tworzeniu odmiany piranozowej
w aldozach i odmiany furanozowej w ke-
tozach;
Łańcuch węglowy należy narysować piono- – C4 przy tworzeniu odmiany furanozowej
wo umieszczając grupę najsilniej utlenioną w aldozach.
(tu grupę aldehydową) na samej górze wzoru.
Litery D i L określają położenie grupy
–OH przy atomie węgla asymetrycznego
w aldehydzie glicerynowym:

10 Chemia w Szkole
Kształcenie nauczycieli chemii

Objaśnienie elementów występujących w nazwie monosacharydu:

Zasady pisania wzorów pierścienio- zostaje przeniesiony do atomu tlenu gru-


wych według Hawortha: py karbonylowej, natomiast atom tlenu
1) Wzór łańcuchowy w projekcji Fischera na- tej grupy łączy się z atomem węgla grupy
leży obrócić w prawo o 90° (Rys. 2, etap 1). karbonylowej. Atom węgla grupy karbo-
2) Zwinąć łańcuch („leżący”) tak, aby przy- nylowej staje się węglem asymetrycznym,
jął on kształt łódeczki (Rys. 2, etap 2). co stwarza możliwość utworzenia
Dalsze zwijanie uzależnione jest od te- przy nim dwóch konfiguracji podstawni-
go, jaki chce się uzyskać pierścień: czy sze- ków, powstają dwa izomery pierścieniowe
ścioatomowy (patrz niżej – glukoza), czy – anomery: α i β. Nowo utworzony węgiel
pięcioatomowy (patrz niżej – fruktoza). asymetryczny, który podczas cyklizacji
W obu przypadkach dla cukru z szere- zmienia stan hybrydyzacji z sp2 na sp3 na-
gu D pozostałe atomy węgla należy umie- zwano węglem anomerycznym.
ścić nad ostatnim węglem C5, który zostaje W cyklicznej odmianie D-monozy grupa
w pierścieniu, natomiast grupę –OH z C5 –OH przy anomerycznym atomie węgla
należy wpisać tak, aby była blisko grupy znajduje się:
karbonylowej. – pod pierścieniem w anomerze α
3) Zamykanie pierścienia związane jest z re- – nad pierścieniem w anomerze β.
akcją tworzenia półacetali (hemiacetali), Ilustracją powyższych zasad dla najczę-
czyli reakcją grupy –OH przy C5 i grupą ściej występujących odmian D-glukozy
karbonylową. Atom wodoru z grupy –OH i D-fruktozy jest rysunek 2:

Rys. 2.

5/2007 11
Kształcenie nauczycieli chemii

ZESTAWIENIE ODMIAN GLUKOZY

Wzory konformacyjne glukozy (forma krzesełkowa)

II. Budowa disacharydów Cukier redukujący


Oligosacharydy i polisacharydy mają Jednostką podstawową jest reszta cukro-
strukturę glikozydów. wa redukująca (z wolną grupą –OH
przy anomerycznym atomie węgla), zaś pod-
stawnikiem reszta cukrowa nieredukująca.

Cukier nieredukujący
W cukrach nieredukujących podstawni-
kiem jest reszta cukrowa rozpoczynająca
się wcześniejszą literą w alfabecie, zaś pod-
stawową jest reszta cukrowa zaczynająca
się dalszą literą w alfabecie (obowiązuje
kolejność alfabetyczna). Końcówką nazwy
jest -ozyd.
Stąd nazwa systematyczna sacharozy:
β-D -fruk to fu ra no zy lo-α-D -glu kopirano -
zyd.

12 Chemia w Szkole
Kształcenie nauczycieli chemii

Objaśnienie elementów występujących w nazwie disacharydu redukującego:

III. Budowa polisacharydów scach rozgałęzień – wiązania α(1,6)glikozy-


Wszystkie wielocukry opisane poniżej dowe. Rozgałęzienia powtarzają się średnio,
zbudowane są z jednostek D-glukopirano- co 10–12 jednostek glukozowych, a to za ma-
zowych. ło, aby utworzyły się zwarte skręty. W połą-
Skrobia to cukier pochodzenia roślin- czeniu z jodem można najwyżej otrzymać
nego, składa się z dwóch polisacharydów: związek o barwie brudnoczerwonej.
20–30% wag. amylozy
80–70% amylopektyny
Amyloza zawiera między jednostkami
glukozy wiązania α(1,4)glikozydowe:

Łańcuch amylozy jest skręcony w helisę,


tworząc zwarte skręty:

 symboliczne oznaczenie reszt D-glukozy


 pierścienie reszt glukozy  reszty glukozowe należące do dekstryny granicz-
nej (po hydrolizie w środowisku α- i β-amylaz)
Są one odpowiedzialne za tworzenie
z płynem Lugola, czyli jodem rozpuszczo- Glikogen ma budowę prawie taką samą
nym w roztworze jodku potasu, ciemnonie- jak amylopektyna. Jedyną różnicą jest po-
bieskiego (granatowego) kompleksu amylo- wtarzanie rozgałęzień średnio co 8–10
za – jod. Jod wbudowuje się w skręty spirali jednostek glukozowych. Jest cukrem
w temp. pokojowej, po ogrzaniu uwalnia się pochodzenia zwierzęcego, stanowi mate-
ze skrętów i barwa zanika. riał zapasowy również w organizmie czło-
Amylopektyna jest polisacharydem roz- wieka.
gałęzionym. W łańcuchach podstawowych Celuloza to cukier pochodzenia roślin-
między jednostkami glukozy występują wią- nego, Jednostki glukozy połączone są ze
zania α(1,4)glikozydowe, natomiast w miej- sobą wiązaniami β(1,4)glikozydowymi:

5/2007 13
Kształcenie nauczycieli chemii

W zależności od typu rozpuszczonego


anomeru α/β obserwuje się w roztworze D-
-glukozy, odpowiednio, zmniejszanie kąta
skręcania płaszczyzny światła spolaryzowa-
nego [α] od wartości +112° lub zwiększanie
n = 10 000–15 000 od wartości +19° – do równowagowej skrę-
calności [α] = +53°.
Równoległe łańcuchy celulozy połączo- Mutarotacja zachodzi najwolniej w śro-
ne są ze sobą wiązaniami wodorowymi, dowisku o pH = 3–7. Ulegają jej również
tworząc wiązki zwane fibrylami. Są one pochodne cukrów, które zachowały właści-
składnikami ścian komórkowych roślin. wości redukujące.
Zewnętrznym spoiwem fibryli jest matriks,
składająca się z pektyny (polimer pochod- D. Właściwości chemiczne cukrów
nych cukrowych glukozy), hemiceluloz (po- I. Hydroliza – reakcja cukru z wodą. Pro-
lisacharydy) i ekstenzyny (białko wiązane ces jest odwracalny i zachodzi w środowisku
kowalencyjnie z fibrylami). Cała konstruk- kwaśnym lub enzymatycznym. Związany jest
cja usztywnia ściany komórkowe. z obecnością wiązań glikozydowych; ulegają
mu oligosacharydy i polisacharydy. Całkowi-
C. Właściwości fizyczne cukrów ta hydroliza prowadzi do otrzymania cukrów
Mono- i disacharydy są ciałami stałymi prostych. Liczba cząsteczek monoz powsta-
krystalicznymi, skrobia i glikogen są ziarni- jących z jednej cząsteczki cukru złożonego
ste, zaś celuloza ma budowę włóknistą decyduje o przynależności cukru do odpo-
(częściowo krystaliczną). Monosacharydy wiedniej grupy sacharydów (tab. 1).
i disacharydy dzięki możliwości tworzenia
wiązań wodorowych między grupami –OH Hydroliza enzymatyczna
cukru a cząsteczkami wody są hydrofilowe Hydroliza sacharozy zachodzi w obec-
– rozpuszczalne w wodzie. ności inwertazy prowadzi do utworzenia
Polisacharydy mają bardzo duże masy równomolowej mieszaniny D-glukozy
cząsteczkowe, duże nagromadzenie w każ- i D-fruktozy, czyli do utworzeniu cukru in-
dej z nich grup –OH ułatwia tworzenie wią- wertowanego. Nazwa ta związana jest ze
zań wodorowych wewnątrz makrocząstecz- zmianą kierunku skręcalności właściwej;
ki, przez co utrudnione jest tworzenie dla roztworu sacharozy wynosi ona +66,5°,
wiązań wodorowych z woda. Przyczynia się zaś dla cukru inwertowanego –19,9°. Prze-
to do słabej rozpuszczalności rozgałęzio- mianę tę nazwano inwersją.
nych polisacharydów, np. amylopektyny Proces hydrolizy skrobi w organizmie
w wodzie lub praktycznie braku rozpusz- człowieka zaczyna się w jamie ustnej,
czalności liniowych polisacharydów. a kończy w jelicie cienkim.
Cukry tworzące klarowne roztwory wła- Amyloza w organizmie ludzkim jest hy-
ściwe i posiadające co najmniej 1 atom wę- drolizowana przy udziale amylaz.
gla asymetrycznego wykazują czynność α-amylaza atakuje wiązania α(1,4)gliko-
optyczną (zjawisko skręcania płaszczyzny zydowe w dowolnym miejscu łańcucha, na-
światła spolaryzowanego). Każda odmiana tomiast β-amylaza atakuje co drugie wiąza-
cukru wykazuje inną wartość skręcalności nie, poczynając od końca nieredukującego.
właściwej: . Odmiany danego cukru Amylopektyna hydrolizowana przy
mogą wzajemnie przechodzić w siebie. Zja- udziale α- i β-amylaz tworzy mieszaninę:
wisko to nazwano mutarotacją, np. maltozy, glukozy i dekstrynę graniczną. Oba
β-D-glukopiranoza (64%) enzymy nie atakują wiązania α(1,6)-glikozy-
mieszanina równowagowa dowego i nie potrafią go „przekroczyć”. Aby
α-D-glukopiranoza (36%) całkowicie zhydrolizować amylopektynę,

14 Chemia w Szkole
Kształcenie nauczycieli chemii

Tabela 1.

Najważniejsze
Cukier Warunki hydrolizy Produkty finalne
produkty pośrednie

Maltoza H+ lub maltaza brak D-glukoza


+
Laktoza H lub laktaza brak D-galaktoza, D-glukoza
+
Sacharoza H lub inwertaza brak D-glukoza, D-fruktoza
+
Celobioza H lub celobiaza brak D-glukoza
+
Celuloza H /T lub celulazy celobioza D-glukoza
+
Amyloza H lub α- i β-amylazy dekstryny, maltoza D-glukoza

Amylopektyna H+ lub α- i β-amylazy dekstryna graniczna,


D-glukoza
oraz α(1,6)glukozydaza maltoza

potrzebny jest jeszcze udział enzymu Tym procesom ulegają formy łańcucho-
α-(1,6)-glukozydazy. we aldoz i ketoz; zachodzą w środowisku
Celuloza hydrolizuje bardzo trudno kwasowym i zasadowym. Zdecydowanie
w środowisku kwaśnym, trzeba ją gotować szybciej zachodzą w środowisku zasadowym
kilka – kilkanaście godzin w rozcieńczo- o pH > 12 i w podwyższonej temperaturze.
nym roztworze H2SO4 (stężony zwęgla do- Największą stabilność wykazują w roztwo-
wolny cukier). Enzymatyczna hydroliza za- rze zasady sodowej o Cm = 0,04 mol/dm3
chodzi podobnie jak w skrobi; pośrednie w T = 278 K. Przechowywane w tym roz-
produkty nie mają dużego znaczenia. tworze przez kilka miesięcy pozostają w po-
staci niezmienionej.
Procesy związane z formami łańcuchowy- Im silniej kwasowe lub zasadowe środo-
mi cukrów wisko, tym większe prawdopodobieństwo
II. Enolizacja i izomeryzacja bardziej złożonych przemian chemicznych
cukru. Różnorodność ubocznych produk-
tów przemian cukrów jest związana z obec-
nością lub brakiem w środowisku reakcji
tlenu (w rozważaniach zostały pominięte te
uboczne produkty).
Duża szybkość enolizacji i izomeryzacji
w środowisku zasadowym decyduje o do-
datnim wyniku prób TOLLENSA, TROMME-
RA, FEHLINGA i BENEDICTA, bez względu
na to, czy jest to aldoza czy ketoza. Od-
czynniki FEHLINGA I BENEDICTA (są to roz-
twory kompleksowych soli miedzi(II))
Aldoza1 i aldoza2 są względem siebie wykazują taki sam wynik jak próba TROM-
epimerami (szczególnymi stereoizomera- MERA. W środowisku zbliżonym do obojęt-
mi różniącymi się konfiguracją podstawni- nego procesy enolizacji i izomeryzacji za-
ków tylko na jednym atomie węgla, bardzo chodzą tak wolno, że można odróżnić
często na C2), np. w nich aldozę od ketozy. Właśnie w takich
aldoza1 aldoza2 warunkach prowadzona jest reakcja z wodą
ketoza
bromową (Br2aq).
D-glukoza D-fruktoza D-mannoza

5/2007 15
Kształcenie nauczycieli chemii

III. Utlenianie glukozy IV. Redukcja grupy karbonylowej


Proces prowadzi do utworzenia polial-
koholu (alditolu):

Wodór cząsteczkowy w obecności niklu


można zastąpić:
1) amalgamatem sodu Na(Hg)
2) wodorkami metali np. LiAlH4
„... Wszystkie alditole o C5 i C6 są bardzo
rozpowszechnione w przyrodzie. Wchodzą
w skład roślin naczyniowych, wielu nasion,
Analogicznie utleniają się inne aldozy; wodorostów, mchów, grzybów, krzewów
jeżeli środowisko na to pozwala, również i zbóż (w otrębach). Są składnikami krwi,
ketozy. płynu owodniowego oraz mózgowo-rdzenio-
wego...
Warunki reakcji ...Znalazły zastosowanie jako leki, np.
Reakcja I. Środowisko zasadowe: D-glucitol (hamuje biegunkę), D-mannitol
1) Cukier + 2 [Ag(NH3)2]OH kwas (przeciwobrzękowy, przeciw stanom zapal-
nym mózgu i chorobach nowotworowych).
..........onowy + Ag2O + 4NH3 + H2O ...Alditole są stabilizatorami szczepionek,
2) Cukier + 2Cu(OH)2 kwas np. antywirusowych oraz roztworów zawie-
rających enzym przyspieszający krzepnięcie
.......... onowy + Cu2O +2H2O krwi – trombinę.
Obie próby mogą być przyspieszane ...Stosowane są w przemyśle spożywczym
ogrzewaniem. jako słodziki, w przemyśle chemicznym
Nazwy kwasów powstających z disacha- przy produkcji żywic, olejów szybkoschną-
rydów redukujących w próbach Tollensa cych...”[4]
i Trommera mają końcówkę .....bionowy.
Procesy związane z obecnością grup
W II reakcji mogą być stosowane na- alkoholowych – estryfikacja
stępujące utleniacze: W środowisku kwaśnym estryfikacji ule-
1) O2 w obecności Pt/C; gają monozy i celuloza. Disacharydy i skro-
2) kwas azotowy(V); bia zdecydowanie łatwiej w tych warunkach
3) tlenek azotu(IV) hydrolizują niż estryfikują. W środowisku
enzymatycznym proces estryfikacji może
W III reakcji: zachodzić z udziałem dowolnego cukru.
1) utlenianie na drodze enzymatycznej
Cukier + kwas (bezwodnik kwasowy)
2) zabezpieczenie chemiczne grupy karbo-
ester + woda
nylowej, a następnie zastosowanie utle-
niaczy z podpunktu II. Po tym procesie W procesie estryfikacji mogą uczestniczyć
należy odblokować grupę karbonylową. wszystkie grupy –OH. Ulegają one procesowi

16 Chemia w Szkole
Kształcenie nauczycieli chemii

z różną szybkością. Najszybciej estryfikuje 2. Fosforylacja D-glukozy


grupa –OH przy węglu anomerycznym, (czy-
li hemiacetalowa), później grupy terminalne
(I-rzędowe) i grupy II-rzędowe. Największa
szybkość estryfikacji grupy anomerycznej
związana jest z obecnością w sąsiedztwie he-
terocyklicznego atomu tlenu.
Kolejność estryfikacji można zmienić
przez:
– zabezpieczenie (zablokowanie) aktyw-
niejszej/ych grup –OH; Proces ten ma duże znaczenie biologicz-
– zastosowanie odpowiednich biokataliza- ne, najczęściej jest etapem poprzedzającym
torów (enzymów), ma to miejsce w pro- procesy biochemiczne z udziałem cukru
cesach metabolicznych, np. fosforylacji. spożytego lub zapasowego. W przypadku
Bez względu na to, jaką odmianę ano- ketoz, w analogicznym procesie, może po-
meryczną danego cukru prostego użyje się wstać, np. 1,6-difosforan(V)-D-fruktozy.
do procesu estryfikacji, to w substratach
i produktach istnieją wszystkie możliwe od- 3. Azotany celulozy
miany anomeryczne odpowiednio cukru Duże znaczenie mają: mono-, di-, i tria-
i jego estru. zotany(V) celulozy. Nazwy związane są
z ilością reszt azotanowych(V) w jednej
Przykładowe reakcje i ich produkty: reszcie glukozowej celulozy. Mają one wła-
1. Reakcja estryfikacji D-glukozy bez- ściwości palne lub nawet wybuchowe
wodnikiem kwasu octowego [Ac2O] lub (przy większej ilości zestryfikowanych grup
kwasem octowym. –OH). Mono- i diazotany(V) stosowane są
do: produkcji lakierów, kolodium, celulo-
idu, a trójazotany(V) do produkcji prochu
bezdymnego.

4. Pochodne kwasu siarkowego(VI)


Do estrów lub pochodnych sulfonowych
można zaliczyć niektóre polisacharydy bu-
dulcowe. Mogą one być zarówno pocho-
dzenia roślinnego, jak i zwierzęcego.

Przykłady pochodnych polisacharydów


pochodzenia roślinnego:
a) Składnik kwaśny agaru jest estrem siar-
czanowym(VI) polisacharydu zbudowa-
nego z reszt galaktozy. Występuje w wo-
Skład otrzymanej mieszaniny estrów: dorostach morskich; stosowany jest jako
α-anomer – 88%; β-anomer – 12%. Zmie- substancja żelująca oraz jako pożywka
niając warunki można zmienić proporcje w hodowli bakterii.
otrzymanych estrów np. b) Kwas alginowy to ester siarczanowy
– w T = 373 K i w obecności katalizato- kwasowej pochodnej polisacharydu
ra CH3–COONa powstaje głównie ano- składającego się z reszt glukozowych
mer β; i galaktozowych. Występuje w brązo-
– w T = 313 K i katalitycznych ilości wych wodorostach morskich.
HClO3 powstaje głównie anomer α.

5/2007 17
Kształcenie nauczycieli chemii

Przykłady pochodnych polisacharydów


pochodzenia zwierzęcego:
c) Heparyna to wodorosiarczan(VI) poli-
sacharydu zbudowanego z pochodnych
D-glukozy. Występuje w wątrobie,
ściankach naczyń krwionośnych i tkance
płucnej. Pełni funkcje czynnika antyza-
krzepowego (antykoagulanta krwi).
d) Kwas chondoitynosiarkowy(VI) – poli- 1) O-glikozydy
sacharyd składający się z jednostek bę-
dących pochodnymi D-glukozy i D-ga-
laktozy. Wchodzi w skład tkanek
łącznych i skóry.

Tworzenie glikozydów
Do najważniejszych zaliczamy: O-gliko-
zydy i N-glikozydy. W reakcji biorą udział:
cukier + aglikon (drugi reagent)
glikozyd + woda

Bezpośrednio ze sobą reagują: hemiace-


talowa grupa –OH cukru i odpowiedni
składnik aglikonu.

Rodzaj glikozydu Aglikon

Alkohol, fenol,
O-glikozyd
hydroksykwas, cukier

Amoniak, aminy,
N-glikozyd zasady purynowe
i pirymidynowe

O-glikozydami są również cukry złożone


(patrz, np. disacharydy). W nazwach pro-
stych glikozydów można opuszczać literę O.

Tworzenie nazw glikozydów

18 Chemia w Szkole
Kształcenie nauczycieli chemii

2) N-glikozydy Wzory składników kwasów nukleino-


wych

Pentozy

Nazwy tworzy się analogicznie jak O-gli-


kozydów, na początku nazwy nie można
opuścić litery N. Zasady
Do najważniejszych naturalnych N-gli-
kozydów zaliczamy związki nazwane N-nu- pirymidynowe purynowe wiązanie
kleozydami lub N-deoksynukleotydami. wodorowe
Powstają one zawsze z:
– cukru – β-D-rybofuranozy lub 2-deoksy-
-β-D-rybofuranozy
– i zasady organicznej – purynowej lub pi-
rymidynowej.
Deoksyrybonukleozydy różnią się od ry-
bonukleotydów tym, że w położeniu 2’ pier-
ścienia β-D-rybofuranozy znajduje się atom – miejsca fosforylacji (w cukrze); tworze-
wodoru zamiast grupy hydroksylowej. nia wiązań wodorowych
N-nukleotydy (N-deoksynukleotydy) – miejsca podstawienia zasady/cukru
w organizmach żywych są przekształcane ko-
lejnymi przemianami w kwasy nukleinowe.

Schematy tworzenia kwasów nukleino-


wych

W analogicznych procesach z 2-deok-


sy-β-D-rybofuranozy i odpowiedniej zasa-
dy powstaje kwas deoksyrybonukleinowy
(DNA).

5/2007 19
Kształcenie nauczycieli chemii

nukleozyd nukleotyd Tworzenie eterów


Etery powstają w reakcji glikozydu lub
cukru z substancją metylującą, np. CH3I
lub (CH3)2SO4. Podczas procesu rodniki
metylowe (CH3) są podstawiane we wszyst-
kich wolnych grupach –OH na miejsce ato-
mu wodoru.
Reakcja metylo-α-D-glukopiranozydu
z CH3I:

Wiązanie Canom.–O–CH3 to wiązanie gli-


kozydowe bardzo podatne na hydrolizę
w środowisku kwaśnym (trwałe w środowi-
sku obojętnym i zasadowym).
Wiązania: C2,3,4,6–O–CH3 trudno hydro-
lizują, są to wiązania eterowe (wszystkie
etery trudno ulegają hydrolizie).

Tworzenie soli
Ze względu na obecność wielu grup alko-
holowych cukry mogą dawać barwną reak-
cję z wodorotlenkiem miedzi(II). Powstaje
sól kompleksowa: cukru z miedzią(II), two-
rząca klarowny roztwór o barwie szafirowej
(ciemnoniebieskiej).

STRESZCZENIE
Podstawowymi składnikami budulcowy-
mi organizmów żywych są: białka, tłuszcze,
cukry. Najbardziej rozpowszechnionym cu-
 zasady C, G, A wchodzą w skład obu ty- krem jest produkt fotosyntezy D-glukoza.
pów nukleozydów i nukleotydów Żaden inny związek pochodzenia natural-
 zasada T wchodzi w skład deoksynukle- nego i syntetycznego nie jest wytwarzany
ozydów i deoksynukleotydów na tak ogromną skalę (1011 ton rocznie
 zasada U wchodzi w skład rybonukle- na kuli ziemskiej). W komórkach roślinnych
ozydów i rybonukleotydów. glukoza przekształcana jest w wiele innych

20 Chemia w Szkole
Kształcenie nauczycieli chemii

potrzebnych związków organicznych oraz Ze względu na obecność obu grup


jest źródłem energii. Rośliny są źródłem równocześnie
związków organicznych dla zwierząt i ludzi. – grupy: karbonylowa i alkoholowa tej sa-
Cukry rozpuszczalne w wodzie (oprócz mej cząsteczki cukru reagują ze sobą
ketotriozy) wykazują czynność optyczną. tworząc odmiany pierścieniowe (jest to
Niektórzy chemicy, z braku czynności optycz- najbardziej prawdopodobna reakcja);
nej, nie zaliczają ketotriozy do cukrów. – odmiany pierścieniowe, ze względu
W zależności od typu środowiska cukry na szczególnie dużą reaktywność grupy
redukujące ulegają wolniej lub szybciej –OH hemiacetalowej, mogą tworzyć:
enolizacji i izomeryzacji. W roztworach  O-glikozydy (w reakcji np. z alkoho-
ulegają cyklizacji najłatwiej, gdy utworzone lem, fenolem, cukrem)
pierścienie heterocykliczne są pięcio- lub  N-glikozydy (w reakcji np. z amonia-
sześcioatomowe. kiem, aminami).
Sacharydy wykazują dużą reaktywność Oligosacharydy i polisacharydy posiada-
chemiczną wynikającą z obecności: wielu ją między resztami cukrowymi wiązania α-
grup alkoholowych, grupy karbonylowej, lub β-glikozydowe, które są odpowiedzial-
z obecności obu grup równocześnie ne za zdolność tych cukrów do hydrolizy.
i uprzywilejowanych właściwości grup –OH W przypadku disacharydów i skrobi wy-
przy anomerycznym atomie węgla. jątkowo łatwo przebiegający proces hydro-
Ze względu na grupy –OH cukry uczest- lizy uniemożliwia otrzymanie estrów tych
niczą w reakcjach: cukrów (oba procesy zachodzą w środowi-
– estryfikacji sku kwaśnym).
– tworzenia eterów Przedstawione powyżej informacje o cu-
– tworzenia soli miedzi(II) [reakcja barw- krach są zaledwie niewielkim wycinkiem
na]. bogactwa właściwości i roli sacharydów
Ze względu na obecność wolnej grupy w przyrodzie.
karbonylowej ulegają:
– utlenieniu (produkty reakcji zależą
od warunków reakcji); aldozy i ketozy
wykazują pozytywny wynik prób TOL-
LENSA i TROMMERA (reakcja barwna);
– w reakcji z Br (aq) utleniają się aldozy
2
w obecności np. NaHCO3. Ketozy nie
odbarwiają wody bromowej. Reakcja L ITERATURA
z Br2(aq) służy do odróżnienia aldo-  [1]. P. Mastalerz: Chemia organiczna., PWN, 1998
 [2]. P. Mastalerz: Podręcznik chemii organicznej. Wydawnictwo Che-
zy od ketozy; miczne, Wrocław, 1996
– redukcji wodorem w obecności kataliza-  [3]. R.T. Morrison, R.N. Boyd: Chemia organiczna. PWN, 1990
 [4].] A. Wiśniewski, J. Madaj: Podstawy chemii cukrów. Agra-Enviro
tora.
Lab. 1997
 [5]. A.L. Lehninger: Biochemia. PWR i L 1979
mgr DANUTA KAMIŃSKA  [6]. H.A Harper, V. Roowell, P. Hayes: Zarys chemii fizjologicznej.
PZWL 1983
Od 1962 do 2003 r. uczyła chemii
 [7]. W. Mizerski: Tablice Chemiczne. Adamantan 2004
w XLIV LO im. A. Dobiszewskiego w Warszawie

5/2007 21

You might also like