ISSN 1644-7050

INDEKS 412406

TEKA 54 KLUBU JAGIELLOŃSKIEGO

Ekologia integralna
TRUDNOWSKI – GÓRALCZYK – KASZCZYSZYN – SKRZYPULEC – WONS
BRZYSKI – LUBINA – PILAWA – RADWAN – ROJEK – RZECZYCKI
WWW.KLUBJAGIELLONSKI.PL
54
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

REDAKCJA KOREKTA

Agnieszka Barszcz Jakub Brola

Jakub Brola
Bartosz Brzyski SKŁAD I ŁAMANIE
Daria Chibner
Adam Czepielik Rafał Gawlikowski
Piotr Kaszczyszyn
redaktor naczelny PROJEKT OKŁADKI
Konstanty Pilawa
sekretarz Rafał Gawlikowski / Paul June
Michał Rzeczycki
szef warszawskiego kolegium WYDAWCA
Błażej Skrzypulec
Kamil Wons

STALI WSPÓŁPRACOWNICY
KONTAKT
Rafał Gawlikowski
Marcin Kędzierski Pałac Spiski
Krzysztof Mazur Rynek Główny 34, 30-013 Kraków
Paweł Musiałek tel. 124290273
Piotr Popiołek pressje@kj.org.pl
Piotr Trudnowski
Mateusz Wojda
Bartosz Wójcik

ZAŁOŻYCIELE PISMA

Jadwiga Emilewicz
Arkady Rzegocki

ISSN 1644-7050
Indeks 412406
Dofinansowano ze środków
Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

4
SPIS TREŚCI

Spis treści
PRESSJA REDAKCJI

Klimat nam się psuje. Drugorzędna jest faktyczna przyczyna tych negatywnych
zmian. Musimy zacząć realnie walczyć ze skutkami, zamiast spierać się tylko
o powody. Na horyzoncie rysują się już bowiem wojny o zasoby i wielkie
wędrówki ludów.

9 Bartosz Brzyski
OD POWIETRZA, OGNIA, GŁODU I WOJNY

EKOLOGIA INTEGRALNA

Na naszych oczach toczy się gra o ekologiczną przyszłość Ziemi oraz oblicze
nowego ładu politycznego, jaki nastanie po zmierzchu „demokracji węglowej”.
Naszymi przewodnikami w „czasach przełomu” są: Edward Abramowski, Edwin
Bendyk, papież Franciszek, Roger Scruton i Arnold Toynbee.

15 Piotr Kaszczyszyn
SUFLERZY NOWEJ WYOBRAŹNI EKOLOGICZNEJ

23 Kamil Wons
KATOLICCY PROLETARIUSZE, ŁĄCZCIE SIĘ!

30 Błażej Skrzypulec
KONSERWATYZM ZA PRAWAMI ZWIERZĄT

36 Z Kamilem Wyszkowskim rozmawia Bartosz Brzyski

NA ZMIANACH KLIMATU MOŻEMY JESZCZE ZAROBIĆ

MAJSTROWANIE PRZY USTROJU

Kontynuujemy pastwienie się nad demokracją liberalną. Tym razem

w wydaniu nadwiślańskim. Nasi autorzy zastanawiają się, jak systemowo ulepszyć
funkcjonowanie polskiego państwa w kontekście wyzwań o bardziej globalnym
charakterze.

42 Piotr Trudnowski
PROJEKT „DEMOKRACJI LOSOWANEJ”

5
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

50 Arkadiusz Radwan
POSZUKIWANIA „INTELIGENTNEJ DEMOKRACJI”

62 Michał Rzeczycki
REFORMA SENATU JAKO WYJŚCIE Z WOJNY POLSKO-POLSKIEJ

69 Piotr Trudnowski
GŁOSOWANIE RODZINNE I „RZĄDY STARCÓW ”

NOWY CHIŃSKI ŚWIAT

Nie mamy wątpliwości, iż próba pogłębionej refleksji nad specyfiką Państwa

Środka to realizacja polskiej racji stanu. Do tematu podchodzimy z czterech
różnych perspektyw i nie będzie to na pewno nasze ostatnie słowo.

77 Z Bogdanem Góralczykiem rozmawiają Bartosz Brzyski i Jakub Kucharczuk

CHINY U PROGU WIELKIEJ TRANSFORMACJI

87 Martyna Świątczak-Borowy
FILOZOFIA POLITYCZNA XI JINPINGA

92 Michał Lubina
„MŁODSZY PARTNER” PAŃSTWA ŚRODKA?

97 Adrian Brona
SKĄD SIĘ BIORĄ CHIŃSKIE ELITY POLITYCZNE?

POLITYCZNOŚĆ W CIENIU PARUZJI

W dziale trzy poważne rozmowy: o polskim mesjanizmie i budowie

Królestwa Bożego na Ziemi, chrześcijańskiej polityczności i Jezusie - prawdziwym
transhumaniście oraz świeckim transhumanizmie jako nowej formie
quasi-religii.

103 Z Pawłem Rojkiem rozmawia Agnieszka Barszcz

JAK PRZEROBIĆ LUDZI W ANIOŁÓW?

110 Z Rafałem Tichym rozmawia Piotr Kaszczyszyn

NIE MA NIC BARDZIEJ POLITYCZNEGO NIŻ ZBAWIENIE

117 Z Martą Soniewicką rozmawia Błażej Skrzypulec

WOLNA WOLA NIE ISTNIEJE, GODNOŚĆ CZŁOWIEKA PODOBNIE

6
SPIS TREŚCI

GERALT Z RIVII TŁUMACZY ŚWIAT

Na koniec numeru spuszczamy trochę z tonu, co nie znaczy, że nie będzie inspi-
rująco. Bierzemy na warsztat jeden z naszych współczesnych popkulturowych
towarów eksportowych, czyli Wiedźmina, pokazując, że proza Sapkowskiego
może powiedzieć nam wiele nieoczywistych rzeczy o współczesnej Polsce.

127 Konstanty Pilawa

POLAK NA CZASY PRZEJŚCIOWE

131 Z Piotrem Żołędziem rozmawia Konstanty Pilawa

POLAK CZY KOSMOPOLITA? TOŻSAMOŚĆ GERALTA Z RIVII

137 BIBLIOTECZKA NUMERU

7
Pressja
redakcji
Klimat nam się psuje. Drugorzędna jest faktyczna przyczyna tych negatywnych
zmian. Musimy zacząć realnie walczyć ze skutkami, zamiast spierać się tylko
o powody. Na horyzoncie rysują się już bowiem wojny o zasoby i wielkie
wędrówki ludów.
BARTOSZ BRZYSKI — OD POWIETRZA, OGNIA, GŁODU I WOJNY

Od powietrza,
ognia, głodu
i wojny
Bartosz Brzyski

Należy podważyć sens pytania, czy człowiek poważnie wpływa na

wzrost temperatury powietrza, bo ta dyskusja zarówno w perspekty-
wie naukowej, jak i politycznej do niczego nie może nas doprowadzić.
Jedyne logiczne wyjście to powstrzymanie ideologii na rzecz budowy
konkretnej strategii walki z kryzysową sytuacją, z którą mamy dziś do
czynienia. Zatem refleksja dotycząca globalnego wzrostu temperatury
powinna skupiać się na analizie skutków, a nie przyczyn tego zjawiska.

Zniewoleni ideologią nie potrafimy rozmawiać
o klimacie. Ekologiczne hasła od dawna stanowią
ważny punkt tożsamości nowej lewicy, dlatego pra-
wica ma tendencje do ignorowania lub wątpienia
w realność diagnoz strony przeciwnej i vice versa.
Jeśli dalej będziemy tkwić w tym ideologicznym
klinczu, to ostatecznym efektem będą nieprzewi-
dywalne i brzemienne w skutki zmiany społeczne.
Co więcej, w zglobalizowanym świecie konsekwen-
cje niekoniecznie zachodzą w miejscu życia danej
społeczności – reperkusje równie dobrze mogą być
odczuwalne tysiące kilometrów dalej. Za realną na-
leży uznać groźbę, że zmiany klimatu kompletnie
zdestabilizują funkcjonowanie człowieka na świe-
cie. Dlatego paradoksalnie, nie rozstrzygając czy
powodujemy globalne ocieplenie, czy nie, musimy
zrobić wszystko, aby je powstrzymać.
WOJNY KLIMATYCZNE
Odnajdujemy w dziejach dziesiątki przykładów
wędrówek ludów, wojen, a nawet anihilacji całych
społeczności na skutek zmian klimatycznych lub
odcięcia od podstawowych zasobów, takich jak

9
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

woda. Nawet jedno z najważniejszych wydarzeń
w historii zachodniej cywilizacji daje się zinterpre-
tować w „ekologicznym” kluczu. Wielka wędrówka
ludów, która jak taran zaczęła bić w mury Imperium
Rzymskiego, była spowodowana ochłodzeniem kli-
matu w północnej Europie przy jednoczesnym pu-
stynnieniu stepów Azji Środkowej. Hunowie - nie
mogąc przebić się przez Wielki Mur - zwrócili się na
zachód, zaś Germanie na południe. Perturbacje wy-
nikające z cywilizacyjnego zderzenia, doprowadziły
ostatecznie do upadku zachodniego cesarstwa.
struktury wypisać od tak. Jeśli zapomnimy o świe-
cie, to prędzej czy później on i tak przypomni sobie
o nas. Jeżeli utrzymamy dotychczasowe tempo przy-
rostu naturalnego w Afryce, to w 2050 r. ludność
tego kontynentu podwoi się. Nigeria będzie miała
278 mln obywateli, Etiopia – 189 mln, Kongo –
blisko 200 mln. W Kenii, która teraz liczy 49 mln
mieszkańców, co roku na rynek pracy wchodzi
milion młodych ludzi, a jak wskazuje Organizacja
Narodów Zjednoczonych,  gospodarka tego kraju
tworzy tylko 200 tys. nowych miejsc pracy.

Rzadko zwracamy uwagę na wagę warunków na- Z powodu masowej migracji, przemyt ludzi stał
turalnych w historii świata, ponieważ jesteśmy się bardziej opłacalny od przemytu narkotyków.
niewolnikami dziejów pisanych szlakiem wojen W przeciwieństwie do deportowanych osób, skon-
i konfliktów religijnych. Jednak u ich źródła mamy fiskowanych narkotyków na granicy nie można
do czynienia z często pogarszającymi się warunka- sprzedać ponownie. Kolejne wymyślne zabezpie-
mi życia grupy. Tak było w czasie wojny domowej czenia sprawią tylko, że przemytnicy będą żądać
w Sudanie, gdzie napięcia religijne między północą więcej od przemycanych, robiąc to w coraz bardziej
a południem kraju nasiliły się na skutek pustynnie- ekstremalnych warunkach. Nigdy nie zrezygnują
nia północy kraju i migracji ludzi w stronę żyźniej- jednak z samego procederu.
szego południa. Podobna sytuacja miała miejsce
w indyjskim Pendżabie, gdzie w latach 80. spór Polityka mająca na celu przeciwstawianie się ma-
o podział wód rzecznych został przedstawiony jako sowej migracji jest coraz mniej skuteczna. W ostat-
kwestia separatyzmu sikhijskiego.  Przewiduje się nich latach obserwujemy na świecie delegowanie
dziś, że takich konfliktów będzie nieustannie przy- przemocy agencjom zewnętrznym w taki sposób,
bywać i to szczególnie w Afryce, na Bliskim, ale aby ich radykalne metody nie obarczały państw,
i Dalekim Wschodzie. które nie widzą innego sposobu na obronę przed
masową migracją. Tak jest chociażby na granicy
NOWA WIELKA WĘDRÓWKA LUDÓW węgierskiej, gdzie wynajęci przez państwo border
hunters, mają – jako pracownicy prywatnej agencji
Jak te analogie mają się do czasów współczesnych – większe pole do stosowania przemocy wobec osób
i polskiego kontekstu? Niedawno premier Mateusz próbujących dostać się do Europy. Oficjalna polity-
Morawiecki dał dość brutalny przykład swojej świa- ka państw również się zmienia. I to proporcjonal-
domości ekologicznej. Jak mówił na opublikowanej nie do zmiany wrażliwości społeczeństw. Z jednej
taśmie: „W Nigerii jest więcej osób poniżej siedem- strony objawia się to murami granicznymi od USA
nastego roku życia niż w całej Europie. Całej łącznie po Węgry, z drugiej poprzez zawracanie łódek z wy-
z Rosją. No ku***. Wiesz, kiedyś przypłyną, kiedyś brzeży Włoch w stronę Afryki Północnej.
coś zrobią. […] Te iphony pokażą im: tu żyje się tak
a tu tak. I co my zrobimy jak flotylla tratw ku***, na- Trudno powiedzieć, gdzie obecnie znajduje się
wet tam z północy Afryki będzie na południe? […] granica społecznej wrażliwości. Obserwujemy dziś
Będziemy strzelać, będziemy odpychać ich, wiesz”. zjawisko zwane shifting baselines, które polega na
przesuwania się punktu akceptacji zmian. Przeskok
Abstrahując od języka, ta przepełniona lękiem wy- z polityki szeroko otwartych drzwi na politykę
powiedź dowodzi świadomości sieciowej struktury budowy murów spotkałby się zapewne z dużym
współczesnego świata oraz jednego z głównych społecznym sprzeciwem. Jeśli jednak budowę
jej problemów, a więc masowej emigracji do za- muru poprzedza selektywna polityka migracyjna,
chodnich rozwiniętych krajów. Nie można się z tej włącznie z częstymi deportacjami i nagłaśnianiem

10
BARTOSZ BRZYSKI — OD POWIETRZA, OGNIA, GŁODU I WOJNY
problemu, to taki proces jest dla nas łatwy do za-
akceptowania, ponieważ jego ewolucja jest łagodna.
Intensyfikacja procesów migracyjnych i tak opi-
sywana jest do tej pory dość łagodnie. Musimy
pamiętać, że najprawdopodobniej zmianom tym
będą towarzyszyć również ekstremalne zjawiska
atmosferyczne. Może mieć to gigantyczne znacze-
nie na terenach rolniczych i nisko uprzemysłowio-
nych. Trudno wyobrazić sobie kryzys uchodźczy,
który skalą przewyższałby ten z 2015 r. Jak wte-
dy zareaguje Zachód? Jak wskazuje Harald Walzer
w książce Wojny klimatyczne: „Czystki etniczne
i ludobójstwa pozostają w ścisłym związku z pro-
cesami modernizacji. (…) Holocaustu nie należy
rozumieć jako »załamania cywilizacji« (Dan Diner)
ani »powrotu do barbarzyństwa« (Max Horkheimer
i Theodor W. Adorno), ale jako konsekwencje no-
woczesnych prób stanowienia porządku i rozwią-
zywania odczuwalnych problemów społecznych”.
W tym rozumieniu strach przed napięciami reli-
gijnymi czy etnicznymi w Europie, który zostanie
wywołany obecnością kolejnej fali uchodźców tym
razem klimatycznych, może być nieprzewidywalna
w skutkach.
PRZYSZŁOŚĆ W RĘKACH KLIMATU
Latem 2018 r. zagraniczne media szeroko rozpisy-
wały się o rekordowych temperaturach odnotowy-
wanych na wszystkich długościach geograficznych.
Na łamach niemieckiego Der Spiegel przedstawiono
mapę ekstremalnych zjawisk pogodowych na świe-
cie. Szwecja rejestrowała najgorętszy lipiec w histo-
rii. W Wielkiej Brytanii panowała rekordowa susza.
Podobnie w Danii, gdzie obserwowano najbardziej
słoneczne i suche lato w historii. Rekordowe tem-
peratury panowały także na Dalekim Wschodzie.
W Japonii, Korei Południowej i na Tajwanie słupki
rtęci pokazywały nieodnotowywane wcześniej za-
kresy. W Algierii obserwowano najwyższą kiedykol-
wiek odnotowaną temperaturę w Afryce – ponad
51 stopni Celsjusza. Podobne rekordy odnotowano
w części stanów USA – w mieście Chino 48,9 stopni.
„The Journal of Environmental Economics and Ma-
nagement” sięgnął jeszcze głębiej w poszukiwaniu
danych. Na północy Syberii odnotowano 33 stop-
nie, czyli aż o 15 więcej niż w analogicznym okresie
w latach poprzednich, w Norwegii za kołem podbie-
gunowym nieco ponad 30, podobnie jak w Finlandii,
Murmańsku czy nad Morzem Barentsa, gdzie tem-
peratura była podobna do hiszpańskich. W Kurijat
w Omanie pod koniec czerwca przez ponad dwie
doby, dzień i noc, temperatura nie spadła poniżej
42,6 stopni Celsjusza, dochodząc w najwyższym
punkcie do 49,8 stopni.
Nie szukajmy jednak daleko i skupmy się na tym,
co obserwujemy w Polsce. „Po godzinie 13 w  Po-
lanie na Podkarpaciu temperatura skoczyła do
24,6 stopni Celsjusza. To najwyższa temperatura,
jaką kiedykolwiek zanotowano w  Polsce w  listopa-
dzie.” Taka informacja obiegła media jesienią. Nie
powinno być to zaskoczeniem, biorąc pod uwagę,
że już w kwietniu średnia temperatura przekroczy-
ła na dużym obszarze naszego kraju normę przy-
najmniej o 5 stopni. Natomiast samo lato wpisało
się w europejski trend, w którym sierpień był mie-
siącem z najwyższą średnią temperaturą w historii
pomiarów na naszym kontynencie.
Natura nie tylko coraz bardziej utrudnia ludziom
życie. Coraz częściej jest powodem wojen. Ponad
40% wewnętrznych konfliktów zbrojnych w ciągu
ostatnich 60 lat wybuchło na tle walki o zasoby na-
turalne. Eksploatacja i rywalizacja o surowce pro-
wadzi do gwałtownych starć – ostrzegł na forum
Rady Bezpieczeństwa ONZ sekretarz generalny Or-
ganizacji Narodów Zjednoczonych Antonio Guter-
res. O ile mówiąc o zasobach naturalnych, myślimy
w pierwszej kolejności o ropie i spory o ten suro-
wiec nie wywołują w nas zdziwienia, to już walka
o tak podstawowy zasób, jak woda, może wymykać
się jakiejkolwiek znanej nam logice konfliktu.
Lista „spornych wód” słodkich, które mogą być
powodem starć, jest długa. Jednak w swojej pery-
feryjności pozostajemy na nią ślepi. Indie i Pakistan
rywalizują o wody Indusu, Etiopia i Egipt o Nil, Tur-
cja i Syria o Eufrat, Botswana i Namibia o Okawan-
go. Chiny poprzez politykę rozbudowywania tam
w biegu Brahmaputry oraz Mekongu  uzależniają
od siebie Indie, Bangladesz, Tajlandię, Laos, Kam-
bodżę i Wietnam. Indie postępują w ten sam spo-
sób, dążąc do uzależnienia od siebie Pakistanu czy
11

Nepalu. O tym, co znaczy brak kontroli nad źró-
dłem rzeki przepływającej przez kraj, przekonała
się Polska, kiedy Czesi otworzyli tamy, pozbywając
się nadmiaru zgromadzonej w nich wody, potęgując
w naszym kraju powódź stulecia. Różnica polega
jednak na tym, że zagrożona katastrofą naturalną
prowincja Indii może być zamieszkała przez lud-
ność kilkukrotnie przewyższającą ludność Polski.
W konflikcie palestyńsko-izraelskim w tle także
odbywa się konflikt o źródła wody. Rywalizacja
o Jordan sięga czasów powstania państwa Izrael
w 1948 r., a powodowana faktem, że źródła zaso-
bów wody znajdują się poza krajem i nie są przez
niego kontrolowane. Podobne powody stały u za-
rania wojny sześciodniowej oraz konfliktu Izraela
z Jordanią w latach dwutysięcznych.
W 1988 r. James Hansen ostrzegał, że właśnie
tamten rok będzie najgorętszy w historii pomia-
rów. Miało to dowodzić postępującego procesu
ocieplania klimatu i potrzeby jego zahamowania.
Od tego momentu minęło niewiele ponad 30 lat,
a tamten alarmujący rok nie mieści się już nawet
w dwudziestce najgorętszych w historii. Na skutek
spalania paliw kopalnych dyskusja o ocieplaniu kli-
matu trwa od końca XIX wieku. Przez cały ten okres
naukowcy dostarczali kolejnych dowodów na to, że
ocieplenie klimatu jest faktem, a proces nie może
pozostać niezauważony dla funkcjonujących w nim
społeczeństw.
Powyższe dane nie są dowodem na to, że ocieplenie
klimatu powodują ludzie ani też, że temperatura
będzie rosnąć nieustannie. Jednak nawet niewielki
jej wzrost może skutkować rewolucją w gospodar-
ce. Pojawiają się przeciążenia w energetyce, proble-
my infrastrukturalne oraz ograniczenia w zużyciu
wody. To wszystko powinno przekonać nas, co
może wydarzyć się w momencie, kiedy w Algierii,
która już dziś notuje rekordowe 50 stopni, miliony
ludzi przestaną posiadać warunki do dalszego życia.
PRAGMATYCZNA OJKOFILIA
„Granice mojego języka są granicą mojego poznania”
– to słynne zdanie Ludwiga Wittgensteina wskazu-
je na największą barierę, jaką musimy dziś prze-
12
PRESSJE 2018 — TEKA 54
kroczyć w rozmowie na temat ocieplenia klimatu.
W podejściu do tych bardzo niepokojących tenden-
cji musimy przyjąć postawę cynicznych pragmaty-
ków. Idealistyczne przedstawienie problemu jako
potrzebę ratowania Ziemi poprzez niejedzenie
mięsa i ograniczanie plastiku zakończy się spekta-
kularną porażką.
Według Europejskiej Agencji Środowiska w ciągu
ostatnich 34 lat skutki negatywnych zmian klimatu
kosztowały Europę blisko 400 mld euro. Dla Polski
oszacowano je na ok. 14 mld euro. W 2013 r. polski
rząd przygotował strategiczny plan adaptacji dla
sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu
do roku 2020. Według tego dokumentu sam koszt
zaniechania przygotowań do zmian klimatu, na
przykład pustynnienia dużych obszarów, oznacza
do 2030 r. stratę rzędu 120 mld złotych. W ujęciu
globalnym, jeżeli nie zahamujemy niekorzystnych
zmian klimatycznych, światowa gospodarka za-
płaci za to 43 bilionów dolarów. Te wszystkie dane
pokazują, jakie koszty poniesiemy, jeżeli dalej bę-
dziemy udawać, że nasz klimat nie ulega zmianie.
Dziś nie tylko nie dyskutujemy o tym, jak zahamo-
wać ocieplenie klimatu, ale w ogóle żyjemy, jakby
się on nie zmieniał. Te wszystkie aspekty, a więc:
troska o stabilność globalnego systemu, zagrożenia
gospodarcze oraz lęk przed nieprzewidywalnymi
katastrofami naturalnymi, powinny sprawić, że
dyskurs globalnego ocieplenia radykalnie się zmie-
ni. Czas na działania, które będą poważnie walczyły
z jego skutkami. Zostając przy paliwach kopalnych
i nie zauważając zanieczyszczenia środowiska, nie
walczymy z nową lewicą, ale z modernizacją.
Prawica może w imię Scrutonowskiego „zielonego
konserwatyzmu” dbać o zachowanie tego, co dziś
umiera (jak wysychająca przez niedobór wody Pusz-
cza Białowieska), a jednocześnie skupiać uwagę na
modernizacji – chociażby poprzez nowoczesną po-
lityką energetyczną opartą o atom. W ten sposób
konserwatyści mogą zaproponować alternatywne
podejście do ekologii. Będą jednocześnie moderni-
styczni, jak i konserwatywni. Przestaną angażować
się w zideologizowany dyskurs, zaczną – w ramach
ojkofilii – dbać o swoje domostwo.
BARTOSZ BRZYSKI — OD POWIETRZA, OGNIA, GŁODU I WOJNY

Bartosz Brzyski
członek kolegium redakcyjnego czasopisma idei „Pressje” i redakcji portalu opinii
klubjagiellonski.pl. Rzecznik prasowy Klubu Jagiellońskiego.

13
Ekologia
integralna
Kontynuujemy pastwienie się nad demokracją liberalną. Tym razem w wydaniu nadwiślańskim.
Nasi autorzy zastanawiają się, jak systemowo ulepszyć funkcjonowanie polskiego państwa
w kontekście wyzwań o bardziej globalnym charakterze.
PIOTR KASZCZYSZYN — SUFLERZY NOWEJ WYOBRAŹNI EKOLOGICZNEJ

Suflerzy
nowej
wyobraźni
ekologicznej
Piotr Kaszczyszyn

Debata na temat ekologicznej przyszłości naszej planety ma dwa ob-

licza. Po pierwsze, dotyka samej istoty ludzkiej natury i człowieczeń-
stwa. Po drugie, jej wynik określi, w jakim świecie po odchodzącej „de-
mokracji węglowej” będą żyć nasze dzieci. To, od czego warto zacząć,
to odpowiedzieć we własnym sercu na wezwanie papieża Franciszka
do „ekologicznego nawrócenia”.

„NIE MA EKOLOGII BEZ WŁAŚCIWEJ z dzieła papieża Franciszka. W encyklice ojciec

ANTROPOLOGII”
Powyższy cytat pochodzi z encykliki Laudato Si,
dokumentu programowego dla projektu ekologii
integralnej, pojęcia bezpośrednio zaczerpniętego
święty jednoznacznie sprzeciwia się „despotyczne-
mu antropocentryzmowi”, w zamian proponując
wizję człowieka bezpośrednio osadzoną w katolic-
kiej antropologii. „Integralny antropocentryzm”,
jak można by go nazwać, opiera się na koncepcji

15

homo reciprocans, człowieka jako istoty relacyjnej,
co stanowi fundament dla katolickiej antropologii.
Człowiek został powołany do istnienia z woli Trój-
jedynego Boga, na Jego obraz i podobieństwo. Głę-
bokie, egzystencjalne konsekwencje tego zasadni-
czego założenia wydobywa o. Mateusz Przanowski
OP w artykule Antropologia trynitarna opublikowa-
nym w XXIX tece „Pressji”. Z perspektywy ekologii
integralnej kluczowe znaczenie mają cztery wnio-
ski wypływające z koncepcji człowieka jako imago
Trinitatis.
Jeden Bóg w trzech Osobach jest relacją doskonałą,
relacją samą w sobie, czy też, jak określił to św. To-
masz, „relacją samoistną”. „Osoba w Bogu, nie tracąc
nic ze swojej odrębności, jest samym zwróceniem
się do innej osoby” – pisał o. Przanowski. Ta we-
wnątrztrynitarna relacyjność buduje w konsekwen-
cji doskonałą wspólnotę (communio) miłości, która
opiera się na nieustannym dawaniu i otrzymywaniu,
zakorzenionych w logice bezinteresownego daru.
Jak zwraca uwagę autor Antropologii trynitarnej,
łaciński rdzeń słowa communio, czyli munus, można
tłumaczyć jako powinność, zadanie, przysługę, dar,
ofiarę. Człowiek stworzony na obraz i podobieństwo
Boga powołany jest, na wzór Stworzyciela, do budo-
wy wspólnoty z Drugim (nie Innym), do przekracza-
nia siebie w darze. Relacyjność wpisana jest w ludzką
naturę, to właśnie przez budowę wspólnoty miłości
w pełni realizujemy nasze człowieczeństwo.
Człowiek jest istotą niekonieczną, co nie oznacza, że
przypadkową. Bóg nie musiał powołać człowieka do
istnienia. W teologii próbowano formułować kon-
cepcje „Boga potrzebującego”, który przez stworze-
nie Adama i Ewy miał rzekomo „realizować siebie,
stawać się coraz bardziej sobą.” „Czy gdyby nie stwo-
rzył [człowieka], nie zasługiwałby raczej na miano
absolutnego egoisty?” – pyta o. Przanowski. Osta-
tecznie Kościół jednoznacznie odrzucił wizję Boga,
który był zmuszony powołać człowieka do istnienia,
bo potrzebował „kogoś do kochania”. Zostaliśmy
stworzeni, gdyż taka była wola Boża. Tym samym
nasze życie jest bezinteresownym darem, wynikiem
Bożej hojności. Więcej, Bóg włącza nas, ludzi, ale
także całe stworzenie, którego człowiek jest częścią,
do wspólnoty ze sobą, wspólnoty, o której pisaliśmy
wyżej.
16
PRESSJE 2018 — TEKA 54
Jednocześnie człowiek został powołany do istnie-
nia ex nihilo. „Człowiek jest przygodny, zagrożony
przez nicość, ale równocześnie podnoszony przez
Boga, podtrzymywany w istnieniu” – pisze o. Prza-
nowski. Nasze istnienie jest zakorzenione bezpo-
średnio w Bożej miłości. To otrzeźwiające założenie
antropologiczne, które uwalnia nas od wszelkiej
megalomanii, windowania człowieka na kosmiczny
piedestał, uzurpowania sobie niezasłużonej mocy.
Katolicka antropologia jest antropologią pokory
wobec miejsca człowieka pośród stworzenia.
To rozsądne spojrzenie na istotę ludzką i jej moż-
liwości zostaje jeszcze wzmocnione w kolejnym
twierdzeniu o. Przanowskiego, gdzie analizuje on
konsekwencje antropologiczne stworzenia człowie-
ka na podobieństwo Syna Bożego. Z jednej strony
człowiek jako obraz Logosu powołany jest do rozu-
mowego poznawania świata, z drugiej – zmaga się
z przyrodzonymi mu ograniczeniami poznawczymi,
wskazującymi, że są tajemnice, które przekraczają
jego epistemologiczne możliwości. Takie postawie-
nie sprawy ma nas leczyć z nieuprawnionych uzur-
pacji do wszechwiedzy i wszechpotęgi.
Jak te antropologiczne założenia mają się konkret-
nie do spraw ekologicznych? Papież Franciszek
w encyklice wyróżnia trzy podstawowe poziomy re-
lacyjności człowieka: człowiek-Bóg, człowiek-czło-
wiek i człowiek-Ziemia. W ten sposób stworzenie
zostaje wciągnięte w obręb ludzkiej relacyjnej natu-
ry. Budując relację z przyrodą człowiek spełnia jed-
nocześnie swoje człowieczeństwo. Więcej, stworze-
nie staje się integralną częścią wspólnoty miłości
(communio), do której budowy jest powołany każdy
człowiek. Przyroda przestaje więc być czymś asen-
sownym, czymś zewnętrznym wobec ludzkiej egzy-
stencji. Celem człowieczeństwa staje się budowanie
harmonijnej relacji z otaczającą go naturą.
Papież podkreśla również, że stworzenie jako takie
jest darem. Tak jak ludzkie życie jest bezinteresow-
nym darem od Boga i przez Boga podtrzymywanym,
tak i Ziemia jest darem, który otrzymał od Pana
człowiek. Co oznacza, że nie możemy traktować jej
przedmiotowo, jako zasobu, którym w arbitralny
sposób zarządzamy, aż do jego całkowitej eksplo-
atacji. Człowiek nie jest właścicielem, a przyroda
PIOTR KASZCZYSZYN — SUFLERZY NOWEJ WYOBRAŹNI EKOLOGICZNEJ
jego własnością. Papież Franciszek używa w tym
miejscu pojęcia „odpowiedzialnego zarządcy”. Na-
sze powiernictwo nakierowane jest na jeden kon-
kretny cel: paruzję, powrót Chrystusa oraz obiet-
nicę nowego Nieba i nowej Ziemi z proroctwa św.
Jana. Stworzenie staje się więc w jakimś stopniu
częścią planu zbawienia.
„CZYŃCIE SOBIE ZIEMIĘ PODDANĄ”
W jaki sposób mamy więc odpowiedzialnie zarzą-
dzać otrzymanym od Boga darem stworzenia, któ-
rego jesteśmy jednocześnie integralną częścią? Jak
właściwie „czynić sobie ziemię poddaną”? I jak po-
godzić to z powołaniem do włączania przyrody we
wspólnotę miłości? Papież Franciszek w encyklice
Laudato Si nie przechodzi ze skrajności w skrajność.
Model „despotycznego antropocentryzmu”, w ra-
mach którego przyroda była traktowana jako coś
zewnętrznego wobec ludzkiej rzeczywistości, jako
zasób, który można było bezkarnie i bezrefleksyj-
nie eksploatować aż do wyczerpania, musi zostać
odrzucony. Franciszek wprost identyfikuje global-
ne ocieplenie jako jeden z kluczowych problemów
ekologicznych (i konsekwencję „despotycznego
antropocentryzmu”) oraz wskazuje na konieczność
zmniejszenia poziomu emisji CO2, co możemy in-
terpretować jako praktyczny wyraz odejścia od „de-
spotycznego antropocentryzmu”.
Jednocześnie jednak ojciec święty ostrzega przed
modelem „biocentryzmu”, który w ramach „prze-
kręcenia wajchy” podporządkuje teraz człowieka
kaprysom natury w imię inspiracji panteistycz-
nych i kultu „Matki Ziemi”. Za przykład realizacji
idei „biocentryzmu” podałbym kampanię elimi-
nującą środek owadobójczy DDT, który prowadził
do zniszczenia nie tylko owadów, ale także całego
łańcucha pokarmowego, którego były częścią. Na
pierwszy rzut oka wszystko jest w najlepszym po-
rządku. Problem polega na tym, że skutkiem kam-
panii był gwałtowny wzrost populacji komarów
w Afryce, co doprowadziło do śmierci milionów
dzieci z powodu malarii.
Franciszek, odrzucając koncepcję „biocentryzmu”,
odrzuca wszelkie pomysły depopulacji i kontroli
urodzeń jako środków do stworzenia nowego, lep-
szego społeczeństwa żyjącego w harmonii ze środo-
wiskiem naturalnym. Zdaniem papieża istotą pro-
blemu nie jest przeludnienie, lecz marnotrawstwo
dostępnych zasobów, niewłaściwa dystrybucja dóbr
w ramach dominującego kapitalistycznego systemu
ekonomicznego.
W centrum projektu „integralnego antropocentry-
zmu” możemy postawić papieską ideę recyklingu,
której praktyczną realizacją jest oparcie gospodar-
ki o odnawialne źródła energii, do czego Franciszek
wprost w „zielonej encyklice” nawołuje. Ideę recy-
klingu i cyklicznego odnawiania możemy przeciw-
stawić dominującemu we współczesnym świecie
modelowi kompulsywnej oraz nadmiarowej pro-
dukcji i konsumpcji, czego symbolem jest idące
w tony i miliardy marnotrawstwo żywności oraz
innych produktów w państwach rozwiniętych,
a także specyficzny sposób produkcji w dzisiej-
szej gospodarce kapitalistycznej, zakładający co-
raz krótszy „czas życia” danego produktu, który
powinien być nie naprawiony, lecz wymieniony
na nowy. W ten sposób budujemy „kulturę od-
rzucenia” jako dominujący sposób naszych relacji
z rzeczami, a przy okazji niszczymy otaczające nas
środowisko, które zamienia się w składowisko nie-
chcianych produktów.
W zamian papież Franciszek proponuje „spowol-
nienie marszu” oraz zmniejszenie poziomu pro-
dukcji i konsumpcji. Jego wizję możemy z pewno-
ścią powiązać z lewicowym, antykapitalistycznym
i ekologicznym ruchem degrowth, który zakłada
konieczność zmniejszenia tempa wzrostu gospo-
darczego, a przez to samej produkcji i konsumpcji.
Uzupełnieniem idei recyklingu jest zaczerpnięta
z katolickiej nauki społecznej koncepcja powszech-
nego przeznaczenia dóbr, skonfrontowana z mo-
delem wolnorynkowym, absolutyzującym znacze-
nie własności prywatnej. Jak możemy przeczytać
w Kompendium Nauki Społecznej Kościoła, funda-
mentem tej koncepcji jest przekonanie, że własność
prywatna nie jest wartością samą w sobie, lecz jest
narzędziem służącym większemu dobru. Celem wy-
znaczającym właściwy horyzont naszej ekonomicz-
nej aktywności jest pełna realizacja człowieczeń-
17

stwa, co ponownie odsyła nas do antropologii
relacyjnej.
Własność prywatna pozostaje oczywiście pod-
stawową formą własności. „Własność prywatna
jest istotnym elementem prawdziwie społecznej
i demokratycznej polityki ekonomicznej, a także
gwarancją właściwego porządku społecznego” –
jak możemy przeczytać w kościelnym dokumen-
cie. Tyle że musi być rozpatrywana w szerszym
kontekście i przy „uznaniu społecznej roli wszel-
kich form prywatnego posiadania, z jasnym od-
niesieniem do niezbywalnych wymogów dobra
wspólnego” – czytamy dalej.
W tym miejscu należy wyróżnić dwa aspekty. Po
pierwsze, użytkowanie własności prywatnej nie
odbywa się w próżni, a zewnętrzne efekty tego
użytkowania wpływają na społeczne otoczenie.
W kontekście ekologicznym znów odsyła nas to
do negatywnych efektów środowiskowych, wy-
nikających z traktowania przyrody jako czegoś
zewnętrznego, zasobu czekającego tylko na eks-
ploatację. Po drugie, Kompendium sprzeciwia
się „bezproduktywnemu zatrzymaniu”. Może
to mieć dwojakie konsekwencje. Raz – oznaczać
sprzeciw wobec wszelkiej oligarchizacji gospo-
darki i nadmiernej koncentracji własności. Dwa
– wskazywać na patologiczny charakter zbyt dale-
ko posuniętej kumulacji bogactwa w rękach nie-
licznych, co we współczesnym kapitalistycznym
społeczeństwie stopniowo postępuje.
Jednocześnie koncepcja powszechnego przezna-
czenia dóbr podkreśla znaczenie innych niż pry-
watne form własności. Nie precyzuje ich, ani nie
wymienia enumeratywnie, podkreślając tylko, że
należy aktualizować te formy wraz z postępem
gospodarczym jako takim. Możemy więc śmia-
ło spróbować wskazać na własność spółdzielczą,
wszelkiego rodzaju kooperatywy, czy akcjonariat
pracowniczy.
„DŁUG EKOLOGICZNY” KAPITALISTYCZNEJ
PÓŁNOCY
W encyklice Laudato Si Franciszek sprzeciwia
się ekologicznej dychotomii człowiek vs śro-
18
PRESSJE 2018 — TEKA 54
dowisko naturalne. Wręcz przeciwnie, papież
wskazuje, że właściwe źródło problemów ma
charakter strukturalny i jest nim współczesny
model gospodarki kapitalistycznej. „Wołanie
ziemi i krzyk biednych” – jak pisze ojciec świę-
ty, podkreślając, że pierwszymi ofiarami „despo-
tycznego antropocentryzmu” zakorzenionego
w dzisiejszym kapitalizmie są najsłabsi. Taka
perspektywa raz jeszcze odsyła nas do moty-
wowanej antropologicznie budowy wspólnoty
miłości, obejmującej również relację człowieka
z resztą stworzenia.
Dla mocniejszego podkreślenia tego funda-
mentalnego faktu papież używa pojęcia „biedy
środowiskowej”. Ta bieda przejawia się choćby
w negatywnych konsekwencjach zmian klimatycz-
nych, które najmocniej odczuwają najbiedniejsi,
w coraz liczniejszych wojnach o dostęp do kurczą-
cych się zasobów wody (znów pokłosie globalnego
ocieplenia), czy prywatyzacji lasów tropikalnych.
W tym miejscu pojawia się jeszcze jedna koncepcja
zaczerpnięta z katolickiej nauki społecznej – pre-
ferencyjna opcja na rzecz ubogich, która zakłada,
że budując ład polityczny, gospodarczy i społecz-
ny musimy w szczególny sposób być wrażliwi na
cierpienie najsłabszych. Papież Franciszek z pew-
nością jest papieżem ubogich, i to ich perspektywę
przyjmuje często jako pierwszoplanową.
Ojciec święty zwraca uwagę, że kapitalistyczna
Północ „jedzie na środowiskową gapę” kosztem
biedniejszych krajów Południa. Jako symbolicz-
ny przykład podaje proces produkcji awokado,
które z peryferyjnych państw trafia później do
knajpek wege w hipsterskich dzielnicach Euro-
py Zachodniej. Tylko że jego produkcja wiąże się
z degradacją środowiska naturalnego w samych
krajach Południa. „Efekt awokado” to część szer-
szego problemu. Współczesny model działania
globalnych korporacji oparty jest o jednokierun-
kowy co do zasady łańcuch geograficzny – bogata
Północ eksportuje negatywne efekty środowisko-
we, a importuje gotowe produkty do konsump-
cji. Franciszek podkreśla, że dzisiaj duża część
szkodliwej emisji CO2 powstaje w krajach Połu-
dnia… w konsekwencji produkcji na rzecz państw
bogatej Północy. W ten właśnie sposób został
PIOTR KASZCZYSZYN — SUFLERZY NOWEJ WYOBRAŹNI EKOLOGICZNEJ
zaciągnięty i cały czas rośnie „dług ekologiczny”
Północy wobec Południa.
KLIMAT GLOBALNYM DOBREM WSPÓLNYM
Tak jak diagnoza problemu, tak i proponowane
rozwiązania przedstawione w Laudato Si mają
charakter strukturalny. Franciszek stawia jedno-
znaczną tezę: Ziemia jest naszą wspólną, ogól-
noludzką ojczyzną. To założenie możemy wpisać
w szerszą, trójszczeblową i wzajemnie komple-
mentarną tożsamość polityczną: od identyfikacji
z tym, co lokalne, przez tożsamość narodową, po
ojczyznę-Ziemię. Dalej, papież przenosi pojęcie
dobra wspólnego, identyfikowanego powszech-
nie z poziomem państwowej wspólnoty poli-
tycznej, na szczebel światowy, pisząc o klimacie
i środowisku jako o globalnym dobru wspólnym.
Ostatnim elementem tej nowej, proponowanej
tożsamości globalnej, jest koncepcja globalnego
zarządzania jako sposobu politycznej realiza-
cji globalnego dobra wspólnego. Argumentacja
Franciszka wskazuje jasno: problem ekologiczny
ma charakter ogólnoświatowy, a do jego rozwią-
zania potrzebujemy mechanizmów ponadpań-
stwowych, skoro mierzymy się ze strukturalnymi
wyzwaniami globalnej gospodarki z wiodącą rolą
transnarodowych korporacji działających ponad
albo w lukach klasycznej jurysdykcji państwowej.
Podsumowując, podkreślić należy dwutorowe pro-
pozycje zmiany zawarte w Laudato Si. Z jednej
strony papież Franciszek zwraca się do decyden-
tów politycznych, adresując do nich wizję glo-
balnej tożsamości politycznej, globalnego dobra
wspólnego oraz globalnego zarządzania jako na-
rzędzi rozwiązywania problemów ekologicznych.
Z drugiej nawołuje do „rewolucji kulturowej”,
która powinna stać się udziałem ludzi-konsu-
mentów. To właśnie oni powinni być pierwszymi
realizatorami idei recyklingu, to od zmiany my-
ślenia społeczeństwa zależy powodzenie całej
„zielonej rewolucji”. Tym samym wizja zmiany
przedstawiana przez Franciszka ma komplemen-
tarny charakter: obejmuje polityków i obywateli,
zakłada aktywność oddolną i działania odgórne,
postuluje ewolucję polityczno-gospodarczą i „re-
wolucję kulturową”.
LOKALISTYCZNA KOREKTA FRANCISZKA: ROGER
SCRUTON I OJKOFILIA
To, co stanowi o sile Laudato Si, jest do pewnego
stopnia także jej słabością. Strukturalna analiza
kapitalistycznej Północy i Południa, operowanie na
poziomie globalnego zarządzania, nawoływanie do
„rewolucji kulturowej” – to wszystko są rozwiązania
z poziomu makro. Brakuje w papieskiej encyklice
mocniejszego pochylenia się nad tym, co lokalne,
uwzględnienia perspektywy mikro-społecznej. Dla-
tego inspirującym uzupełnieniem Laudato Si może
być Zielona filozofia. Jak poważnie myśleć o naszej pla-
necie autorstwa brytyjskiego filozofa i konserwaty-
sty Rogera Scrutona.
Na poziomie antropologicznym koncepcja ojkofilii
bezpośrednio koresponduje z modelem człowieka
jako istoty relacyjnej. Scruton pisze o filozofii za-
korzenienia, o umiłowaniu domu jako przestrzeni,
w ramach której toczy się nasze życie. Istotą zaś
domu jest pomnażanie dóbr duchowych w obrębie
rodziny, a przez to realizacja naszego człowieczeń-
stwa. Ojkofilia oznacza budowanie relacji za po-
średnictwem związku z tym, co lokalne, sąsiedzkie,
bliskie naszej codziennej egzystencji. Tak rozumia-
na ojkofilia jest przeciwstawiona ojkofobii, filozo-
fii wykorzenienia, antropologicznemu modelowi
wiecznie mobilnych kosmopolitów, którzy nigdzie
i nigdy nie czują się „u siebie”.
To zakorzenienie uwzględnia również umiłowanie
otaczającej nas przyrody: „Rozwiązaniem jest we-
dług mnie troska o dom, przy jednoczesnym życiu
nie skromnym, lecz umiarkowanym, nie skąpym,
ale roztropnie hojnym, aby można było upiększać
i odnawiać ziemię i wspólnotę, z którą jesteśmy
związani”. W tym krótkim cytacie widzimy zarów-
no nawiązanie do „spowolnienia marszu” Francisz-
ka, jak i jego idei recyklingu jako podstawy relacji
z naturą.
Scruton pozostaje sceptykiem wobec wszelkich in-
stytucji, które wykraczająca ponad poziom lokalny.
Autor Zielonej filozofii jednoznacznie stwierdza, że
to lokalne stowarzyszenia obywateli powinny być
w pierwszej kolejności odpowiedzialne za ochronę
środowiska w ramach ich oikosu. Brytyjski konser-
19
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

watysta krytykuje zarówno państwo, jak i działa- Co więc jest problemem „apostołów zielonej spra-
jące na poziomie globalnym organizacje pozarzą- wy”? Ideologiczność, która środowisku nieraz
dowe w stylu Greenpeace. więcej szkodzi niż pomaga oraz brak możliwości
kontroli ich działań. Globalne NGO działają jak
Państwu dostaje się za jego biurokratyczną iner- transnarodowe korporacje – bardzo trudno po-
cję, ignorowanie głosów lokalnej społeczności ciągnąć je do odpowiedzialności. Co więcej, często
i działania podejmowane w kontrze do opinii zajmują pozycje, które papież Franciszek określił
mieszkańców (np. budowanie autostrad niszczą- postawą „biocentryzmu”, przedkładając naturę nad
cych regionalny ekosystem) oraz patologiczny człowieka. Tymczasem nawet harmonijny „inte-
system regulacji, które wspierają wielkich graczy gralny antropocentryzm” nadal pozostaje antropo-
kosztem lokalnych przedsiębiorców. Na kartach centryzmem.
książki Scruton szczególnie mocno podkreśla
przykład odgórnie narzuconych przez państwo Odrzucając biurokratyczną inercję oraz ideologicz-
wymogów jakościowych co do żywności, które ną misyjność, Scruton proponuje szereg rozwiązań
są w stanie spełnić tylko szkodzące środowisku opartych o ojkofilię i zakorzenionych w odpowie-
sieci hipermarketów, a w konsekwencji ich wpro- dzialności lokalnych mieszkańców za ich dom (echo
wadzenia z rynku znikają drobni, ekologiczni „rewolucji kulturowej” z Laudato Si): indywidualne
wytwórcy. opodatkowanie samych konsumentów (co można
by potraktować jako operacjonalizację walki z kom-
Scruton jeszcze mocniej niż państwo krytykuje pulsywną konsumpcją), wprowadzenie jednolitego
ideologicznie jego zdaniem zacietrzewione orga- podatku od emisji dwutlenku węgla dla przedsię-
nizacje pozarządowe zajmujące się ochroną śro- biorstw, czy decentralizację produkcji energii. Co
dowiska. Wymownym przykładem ilustrującym więcej, wszelkie działania proekologiczne powinny
tok myślowy konserwatywnego filozofa jest hi- być podejmowane w duchu subsydiarności. Scru-
storia sprawy Greenpeace kontra Shell, związana ton nie potępia bowiem w czambuł państwa jako
z platformą naftową Brenta Spar, którą holen- takiego, pisząc, że „właśnie rozwijając ideę teryto-
derski koncern proponował zatopić. Greenpeace rialnego sentymentu, który zawiera w sobie ziarna
natychmiast uruchomił szeroko zakrojoną kam- suwerenności, konserwatyści wnoszą swój charak-
panię lobbingową mającą temu zapobiec, gdyż, terystyczny wkład w myślenie ekologiczne. Gdyby
jak twierdził, platforma miała zawierać tysiące konserwatyzm miał głosić jakieś hasło, to byłoby
ton ropy. Jak to się skończyło? nim: »Kochaj lokalnie, myśl narodowo«”.

Oddajmy głos autorowi Zielonej filozofii: „Wygrał
Greenpeace i platformę przetransportowano do
norweskiego fiordu jako szpetny wrak, który
w końcu rozebrano kosztem 43 milionów funtów
(w porównaniu do 3 milionów funtów potrzebnych
do jej zatopienia). Z powodu energii potrzebnej do
rozmontowania tego sprzętu oraz zanieczyszczeń
jako skutków ubocznych całego przedsięwzięcia
z punktu widzenia ochrony środowiska był to
najgorszy sposób uporania się z tym problemem.
(…) Greenpeace, narażając Shella na koszty w wy-
sokości milionów dolarów i bezzasadnie niszcząc
jego reputację, w obliczu ostatecznego dowodu,
że platforma nie zawierała żadnej ropy, zdobył
się na słabe przeprosiny i przeszedł do następnej
kampanii”.
W końcowych partiach książki Scruton nie ucieka
nawet od proponowania rozwiązań na szczeblu
globalnym. Nie idzie w nich jednak tak daleko
jak Franciszek. Zamiast trwałej instytucjonaliza-
cji współpracy w ramach globalnego zarządzania,
brytyjski filozof twierdzi, że globalna sprawiedli-
wość winna polegać na wzięciu odpowiedzialności
przez konkretne państwa: „Jest to rozdzielenie,
które uznaje nierówną odpowiedzialność za szko-
dy i niejednakową zdolność do ich naprawiania”.
Jako państwa, które powinny wziąć na siebie ten
ekologiczny ciężar, autor Zielonej filozofii wskazuje
Wielką Brytanię, Francję i Stany Zjednoczone, ale
wywołuje do tablicy także transnarodowe korpora-
cje. Uzyskane w ten sposób zasoby należałoby prze-
znaczyć na finansowanie badań nad uzyskaniem

20
PIOTR KASZCZYSZYN — SUFLERZY NOWEJ WYOBRAŹNI EKOLOGICZNEJ
czystej energii oraz dotowanie transferu energii
do krajów rozwijających się (preferencyjna opcja
na rzecz ubogich?).
W ten sposób mocniej lokalistyczny Roger Scruton
spotyka się z bardziej globalistycznym papieżem
Franciszkiem, razem komplementarnie się uzu-
pełniając i więcej się ze sobą zgadzając niż stojąc
w opozycji.
CO PO DEMOKRACJI WĘGLOWEJ?
Edwin Bendyk w książce Polski węgiel zwrócił uwa-
gę na absolutnie kluczową kwestię z punktu wi-
dzenia debaty na temat ekologicznej przyszłości
naszej planety. „Despotyczny antropocentryzm”
wcielony w gospodarkę opartą o emisję CO2 do
atmosfery miał także swoje drugie, bardziej po-
zytywne oblicze. Świat fabryk, hut, kominów oraz
zadymionych hal umożliwiał skuteczną samoor-
ganizację klasy robotniczej w związki zawodowe
i klasowo zorientowane partie polityczne.
W konsekwencji ich nacisku na system polityczny
możliwe było stworzenie po II wojnie światowej
zachodniego państwa dobrobytu, powszechnie
obowiązującego modelu „demokracji węglowej”.
W latach 80. rozpoczął się proces deindustrializa-
cji państw rozwiniętych, a w miejsce dotychczaso-
wego systemu zabezpieczeń społecznych wchodził
łatwo dostępny kredyt. Powoli do lamusa prze-
chodził również model polityki opartej o maso-
we i klasowe partie, na sile traciły także związki
zawodowe. Miejsce przemysłu zaczęły zajmować
usługi, a na horyzoncie migotał już współcześnie
dyskutowany prekariat, który przejął rolę starego
proletariatu fabrycznego.
Po kryzysie z 2008 r. kredyt stracił na znaczeniu
jako powszechnie dostępne narzędzie dojścia do
osobistego dobrobytu, a istnienie prekariuszy
traktowane już jest raczej jako oczywistość. Na
miejsce węgla, ropy i gazu powoli wchodzą odna-
wialne źródła energii, ale także nowe zasoby – już
nie naturalne, lecz cyfrowe, oparte o przetwarza-
nie informacji, które zdążyły już znaleźć swoich
kapitalistycznych hegemonów, jak Facebook
i Google.
Bendyk zwrócił uwagę, że „demokracja węglowa”
opierała się na czterech filarach: taniej pracy, ener-
gii, żywności i środowisku. Współczesne transnaro-
dowe korporacje, które wyprowadziły swoje fabryki
do biednych państw Południa (jednocześnie ucieka-
jąc z płaceniem podatków do rajów podatkowych,
co w niezmiernie istotnym stopniu podważyło
możliwość funkcjonowania państwa dobrobytu),
bardzo dobrze zdają sobie sprawę z chwiejności
tych czterech filarów w państwach rozwiniętych.
Ta konkluzja prowadzi nas jednak do wcześniej już
opisanego modelu, gdzie bogata Północ eksportuje
negatywne efekty środowiskowe, a importuje goto-
we produkty do konsumpcji.
Z tej perspektywy dzisiejsze dyskusje o globalnym
ociepleniu i konieczności przeprowadzenia „zie-
lonej transformacji” są jednocześnie debatą o tym,
jak ma wyglądać nowy model demokracji, który za-
stąpi znikającą już na dobre „demokrację węglową”.
Dopiero teraz widzimy o jaką stawkę toczy się ta
ekologiczna gra.
SUFLERZY NOWEJ WYOBRAŹNI POLITYCZNEJ
A gra jest niezwykle skomplikowana, bo biorą
w niej udział państwa znajdujące się w różnych
miejscach globalnego, kapitalistycznego łańcucha
wartości, funkcjonujące w różnych czasach/epo-
kach/stadiach kapitalizmu. W tym wszystkim są
jeszcze ponadnarodowe korporacje, prawdziwi „po-
dróżnicy w czasie”, łączący peryferyjny Bangladesz
z krajami centrum, jak Francja czy USA.
Trudno więc o kompromis pomiędzy państwami
bogatej Północy, forsującymi ekologiczną agendę,
którzy przez ostatnie 200 lat swoje już nasmrodzili
a biednymi krajami rozwijającymi się, które ogra-
niczenia emisji traktują jako niesprawiedliwe blo-
kowanie im możliwości rozwoju, możliwości, z któ-
rych państwa rozwinięte już skorzystały i są tam,
gdzie biedniejsze kraje dopiero pragną dotrzeć.
Czy w tych okolicznościach papieża Franciszka na-
leży traktować jako niepoprawnego idealistę, a Ro-
gera Scrutona jako konserwatywnego nostalgika?
W żadnym wypadku. Gra o nowy ład po „demokra-
cji węglowej” będzie toczyć się jeszcze przez dekady,
21
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

a jej wynik uzależniony jest także od nowych nar-

racji, „ideowego lobbingu” oraz tworzenia alterna-
tywnej wyobraźni politycznej. Tak, aby ostateczny
wynik był jak najbardziej zbliżony do „integralnego
antropocentryzmu” i ojkofilii.

Piotr Kaszczyszyn
redaktor naczelny czasopisma idei „Pressje” oraz portalu opinii
klubjagiellonski.pl. Członek Klubu Jagiellońskiego. Doktorant w  Instytucie
Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagielloń-
skiego.

22
KAMIL WONS — KATOLICCY PROLETARIUSZE,ŁĄCZCIE SIĘ!

Katoliccy
proletariusze,
łączcie się!
Kamil Wons

Lektura prac Arnolda Toynbee’ego nie napawa optymizmem. Jego mo-

del rozwoju cywilizacji pokazuje, że nasz zachodni świat jest bliżej koń-
ca niż dalej. Już teraz pojawiają się grupy społeczne, które zdecydują
o obliczu nowego świata po demokracji liberalnej. Wyciągając wnioski
z porażki lewicowego długiego marszu przez instytucje oraz inspirując
się historią średniowiecznych klasztorów i projektem społeczeństwa
alternatywnego Edwarda Abramowskiego, można pomyśleć, co z tym
cywilizacyjnym fantem zrobić.

TEORIA WZROSTU I ROZKŁADU CYWILIZACJI
WEDŁUG ARNOLDA TOYNBEE’EGO
Arnold Joseph Toynbee, brytyjski historyk i histo-
riozof, w monumentalnym (12-tomowym) dziele
Studium historii stworzył unikalną teorię cywili-
zacji. Analizując dzieje wszystkich cywilizacji na
świecie (23 „pełne cywilizacje”, trzy „poronione”
i pięć „wstrzymanych w rozwoju”), dokonał ich
kategoryzacji oraz opracował uniwersalny model
zawierający kolejne etapy ich rozwoju. Wyszedł on
z założenia, że jedynie cywilizacja daje nam wystar-
czająco szeroki, w sensie terytorialnym i czasowym,
obraz umożliwiający zrozumienie w pełni procesów
historycznych.
W wizji brytyjskiego historyka istotną rolę odgry-
wają szczególnie dwa czynniki. Pierwszym z nich są
trudności, z jakimi muszą się borykać cywilizacje.
Stanowią one niezbędne bodźce do rozwoju, choć

23

ich nadmiar może prowadzić do jego zatrzymania.
Występuje tutaj mechanizm „wyzwania i odpo-
wiedzi” („challenge-and-request”). Na wyzwania
odpowiadają twórcze mniejszości, za którymi po-
dąża następnie bierna większość. W tym miejscu
Toynbee wprowadza pojęcie élan vital zaczerpnięte
z filozofii Henri’ego Bergsona, które oznacza pęd
życiowy prowadzący do ciągłego ustanawiania,
a następnie przekraczania, stanu równowagi. Wy-
zwanie zaburza harmonię, rozwiązanie dąży do
jej przywrócenia, jednak efekty jego zastosowania
ostatecznie skutkują przekroczeniem stanu równo-
wagi i pojawieniem się nowych wyzwań, na które
ponownie trzeba szukać odpowiedzi.
Drugim istotnym czynnikiem w teorii Toynbee’ego
jest sfera duchowa, czyli religie. Są one wyznaczni-
kiem żywotności oraz nośnikiem swoistych cech
danej cywilizacji. Co więcej, przemiany kulturowe,
polityczne i gospodarcze pełnią rolą służebną wo-
bec rozwoju religii. Upadek cywilizacji tworzy wa-
runki do wspięcia się religii na wyższy poziom.
Toynbee opisał cykliczny proces składający się
z pięciu stadiów: genezy, wzrastania, załamania,
dezintegracji oraz rozkładu. Punktem wyjścia do
jego sformułowania były losy cywilizacji helleńskiej.
Jej geneza związana jest z upadkiem cywilizacji mi-
nojskiej, na której ziemie zaczęli przybywać indoeu-
ropejscy Achajowie. Okres wzrastania, obejmujący
setki lat rozwoju cywilizacyjnego opartego o me-
chanizm „wyzwania i odpowiedzi”, znalazł swoje
ostateczne spełnienie w greckiej kolonizacji basenu
Morza Śródziemnego i powstaniu rozwiniętych sys-
temów politycznych Aten i Sparty.
Momentem załamania była wojny peloponeskie.
Z czego to załamanie wynikało? Rozwój technolo-
giczny oraz kumulacja bogactwa w okresie wzra-
stania prowadzi do osłabienia bodźców środowi-
skowych (zamiast wyzwań pojawia się wygoda),
skupienia się na konsumpcji i w konsekwencji
– materializmu. Twórcza mniejszość zaczyna tra-
cić swoją élan vital, osiada na laurach i przestaje
w sposób kreatywny odpowiadać na problemy.
Staje się wtedy dominującą mniejszością, która
zamiast pociągać resztę cywilizacji, zaczyna tylko
rządzić. Rosnące napięcia wewnątrz systemu i spa-
24
PRESSJE 2018 — TEKA 54
dek kreatywności doprowadzają do załamania i na-
stępnie do okresu zaburzeń.
Następującą po wojnach peloponeskich dezintegra-
cję podzielić można na trzy podokresy. Pierwszy
z nich, czas zaburzeń, charakteryzował się doj-
ściem do głosu militaryzmu. Cywilizacja wkracza w
etap nieustannych wojen prowadzonych w ramach
cywilizacji, ale także z siłami zewnętrznymi. Para-
doksalnie, stadium dezintegracji może przejściowo
prowadzić do rozwoju terytorialnego cywilizacji.
W przypadku cywilizacji greckiej chodzi o podboje
Aleksandra Wielkiego.
Drugi podokres to powstanie tzw. państwa uniwer-
salnego. W naszym przykładzie - Imperium Rzym-
skiego. Nowy hegemon zapewnia porządek, spokój
oraz materialny rozwój. To jednak tylko pozory,
bo cywilizacja żyjąca w coraz większej wygodzie,
odcięta od pobudzających jej rozwój bodźców ze-
wnętrznych (mechanizm „wyzwania i odpowiedzi”)
stopniowo gnuśnieje. Dominującymi wartościami
stają się święty spokój i pełny żołądek. Elity sku-
piają się na zaspokajaniu egoistycznych potrzeb
kosztem cywilizacyjnego rozwoju i potrzeb reszty
społeczeństwa.
Aż w końcu dochodzi do upadku państwa uni-
wersalnego (co jest procesem ewolucyjnym, dłu-
gotrwałym i trudnym do rejestracji z „wewnątrz
cywilizacji”) i rozpoczyna się trzeci podokres, tzw.
interregnum. To czas rywalizacji sił, które stworzą
następnie nową cywilizację. Interregnum charakte-
ryzuje się dojściem do głosu czynnika religijnego,
rezygnacją z materializmu na rzecz ducha. Cały
cykl kończy etap rozkładu, kiedy pozostałości zni-
kającej cywilizacji koegzystują jeszcze ze swoimi
następcami.
PRZYSZŁOŚĆ W RĘKACH PROLETARIATU
Kim są więc ci następcy, budujący nowy świat na
gruzach odchodzącej cywilizacji? Toynbee nazywa
ich zewnętrznym i wewnętrznym proletariatem.
Proletariat zewnętrzny, w konsekwencji wędrówki
ludów, tzw. Völkerwanderung, zadaje dotychczaso-
wej cywilizacji ostateczny cios, prowadząc do jej
upadku. Jednocześnie zasila swoimi siłami wital-
KAMIL WONS — KATOLICCY PROLETARIUSZE,ŁĄCZCIE SIĘ!
nymi nową strukturę cywilizacyjną powstającą na
gruzach tej dopiero co zniszczonej.
Strukturę, którą buduje wraz z proletariatem we-
wnętrznym, już wcześniej wykształconym w samej
upadającej cywilizacji. Proletariat wewnętrzny
brytyjski uczony rozumie jako grupę ludzi wyob-
cowanych z istniejącego systemu politycznego, go-
spodarczego i społecznego, osoby, które się z nim
nie utożsamiają oraz nie mają większego wpływu
na jego funkcjonowanie. Nie musi się to wiązać
z biedą materialną, ani faktycznym poziomem jej
wpływu, w większym stopniu zasadza się bowiem
na samoświadomości grupy.
Co ciekawe, proletariat zewnętrzny w ostatecznym
rozrachunku przejmuje większość cech kulturo-
wych zniszczonej cywilizacji. Nowy świat nie po-
wstaje więc w wyniku radykalnego zerwania, leczy
przy zachowaniu pewnej cywilizacyjnej ciągłości,
nowa konstrukcja powstaje na zrębach starej bu-
dowli.
Zdaniem niektórych badaczy cywilizacja europej-
ska znajduje się aktualnie na etapie dezintegracji,
gdzieś między podokresem dominacji państwa uni-
wersalnego (Unia Europejska/Stany Zjednoczone)
a etapem interregnum, a oba rodzaje proletariatu
są już w naszej cywilizacji obecne. Z tego powodu
warto przyjrzeć się bliżej pojęciu proletariatu, zde-
rzając ze sobą jego rozumienie w Imperium Rzym-
skim i współczesnym świecie Zachodu.
I tak za proletariat wewnętrzny w Imperium Rzym-
skim uznać możemy spauperyzowanych obywateli,
niewolników, wszystkich członków podbitych lu-
dów (którzy nie uzyskali obywatelstwa) oraz barba-
rzyńców osiedlanych na jego pograniczu. Ich inte-
resy stały w coraz większym konflikcie z interesami
dominującej mniejszości, która przestała być dla
nich atrakcyjna. To pierwotnie wśród nich toczyła
się walka o „rząd dusz” pomiędzy nowymi religiami
(chrześcijaństwem, manicheizmem, mitraizmem,
i neoplatonizmem). Ostatecznie to wyłoniona
z proletariatu wewnętrznego twórcza mniej-
szość buduje nową cywilizację na resztkach starej.
W przypadku upadku Rzymu bój o „rząd dusz” wy-
grało chrześcijaństwo tworząc podwaliny pod nową
cywilizację zachodnią (będącą spadkobiercą cywili-
zacji helleńskiej).
Za proletariat wewnętrzny naszej obecnej, euro-
pejskiej cywilizacji możemy uznać dwie odrębne
od siebie grupy. W pierwszej kolejności żyjące na
przedmieściach zachodnich miast społeczności
imigranckie, często zamknięte w sobie, z wyso-
kim poziomem przestępczości i niskim poziomem
wykształcenia ich członków. Po drugie, „przegrani
globalizacji”- mieszkańcy dawnych przemysłowych
hrabstw w Anglii głosujący za Brexitem, tzw. whi-
te trash, ludzie z amerykańskiego Południa, „ruch
żółtych kamizelek”, znikająca klasa robotnicza
i niższa klasa średnia państw Zachodu. Dawni bene-
ficjenci powojennego modelu państwa dobrobytu,
którzy w epoce kapitalistycznej wędrówki fabryk
i ludów tracą dotychczasową stabilność zawodową
i ekonomiczną, a jednocześnie ich uporządkowany
społeczny świat znika pod wpływem procesów mi-
gracyjnych. Generalnie, często wyborcy rosnących
w siłę politycznych populistów, których również
należy zakwalifikować do kategorii współczesnego
proletariatu wewnętrznego. O „rząd dusz” w tych
grupach walczą co najmniej cztery religie. Chrze-
ścijaństwo, islam, coś co Grzegorz Lewicki w pra-
cy Nadchodzi nowy proletariat! Cywilizacja helleńska
a zachodnia według Arnolda Toynbee'ego nazywa are-
ligią (a ja nazwałbym światopoglądem liberalnym,
który rości sobie prawo do meblowania każdej sfe-
ry naszego życia) oraz „kult państwa parafialnego”
(jak brytyjski historyk nazywał nacjonalizm).
A co z proletariatem zewnętrznym? W przypadku
Rzymu mówimy oczywiście o wielkiej wędrówce lu-
dów, spowodowanej, o czym w debacie publicznej
mówi się mało albo wcale, zmianami klimatyczny-
mi. Z jednej strony na początku naszej ery kończyło
się tzw. rzymskie optimum klimatyczne, a na jego
miejsce przyszło ochłodzenie, które osiągnęło swój
szczyt ok. III-IV wieku n.e. To właśnie ono stało za
masową migracją ludów germańskich ze Skandyna-
wii na południe. Z drugiej strony wiele obszarów
Wielkiego Stepu zaczęło w tamtym czasie pustyn-
nieć, popychając koczownicze ludy do tworzenia
ord i marszu na zachód (na wschodzie „odbiły się”
one od Wielkiego Muru Chińskiego). Ostatecznie
ludy germańskie i ludy Wielkiego Stepu spotkały
25

się w Europie Środkowej, a to cywilizacyjne zderze-
nie wywołało prawdziwy efekt domina, skutkujący
zalaniem Imperium Rzymskiego masami barba-
rzyńców z północy i wschodu.
Dzisiaj zaczyna się kształtować podobny mecha-
nizm. Ocieplenie klimatu prowadzi do nowej wę-
drówki ludów z globalnego Południa do bogatej
europejskiej enklawy cywilizacyjnej. Na nieko-
rzystne zmiany klimatyczne sprawiające, że coraz
większe połacie terytoriów Południa nie nadają się
do zamieszkania, nakłada się boom demograficzny
w państwach Afryki, który nie jest równoważony
odpowiednią dynamiką rozwoju gospodarczego.
Dla przykładu, w Nigerii dzietność jest na poziomie
trzykrotnie wyższym niż ten wymagany do zastę-
powalności pokoleń. Prawdziwa wędrówka ludów,
przy której kryzys migracyjny z 2015 r. to ledwie
skromne preludium, jest dopiero przed nami.
TAKTYCZNY ODWRÓT DLA RATOWANIA
CYWILIZACJI
W trakcie spotkania organizowanego przez war-
szawski oddział Klubu Jagiellońskiego, Bartłomiej
Sienkiewicz wyszedł z zaskakującą propozycją.
Jako odpowiedź na postępujący kryzys demokracji
liberalnej i słabnącą kondycję europejskiej cywiliza-
cji, były minister w rządzie Donalda Tuska przed-
stawił… konieczność stworzenia współczesnego
odpowiednika klasztoru na Monte Cassino - wzo-
rem klasztoru założonego w VI w. przez Benedykta
z Nursji - gdzie będziemy mogli przechować skarby
upadającej cywilizacji na lepsze czasy.
Oczywiście, dla byłego ministra był to jedynie za-
bieg retoryczny. Spróbujmy jednak, wbrew woli
autora, potraktować go poważnie. Szczególnie, że
takie rozwiązanie bezpośrednio koresponduje
z koncepcją tzw. palingenezy, przedstawioną przez
Toynbee’ego, która zakłada tymczasowe wyco-
fanie się ze świata, aby wrócić gotowym do jego
ponownego, duchowego przekształcenia. A tym
samym pokuszenie się o przejęcie roli „awangardy
proletariatu”.
Na pierwszy rzut oka pomysł ten wydaje się for-
mą kapitulacji. Rejteradą od odpowiedzialności
26
PRESSJE 2018 — TEKA 54
i zamknięciem na świat zewnętrzny. To jednak nie-
prawda. Ten fałszywy obraz wynika z nowoczesnej
percepcji eremityzmu. Z punktu widzenia Kościoła
jest dokładnie odwrotnie. Wspólnoty klasztorne
i pustelnie nie są oderwanymi od życia ogółu wy-
spami, ale integralnymi jego elementami. Pełnią
one co najmniej trzy niezmiernie istotne funkcje.
Po pierwsze i najważniejsze, współuczestniczą one
w modlitwie Kościoła, będąc jego awangardą i naj-
gorliwszą, najbliższą Bogu częścią.
Po drugie, stanowią one przykład, są jak „miasto
na wzgórzu”. Ewangeliczne ubóstwo, wyrzeczenie
się wielu ziemskich przyjemności oraz całkowite
podporządkowanie się Bogu są niewygodnym me-
mento dla wszelkich prób relatywizowania nauki
Chrystusa. Praktyczna realizacja zasad ewangelicz-
nych zadaje kłam twierdzeniom o ich nieżyciowo-
ści. Przypomina nam, że celem naszego życia jest
miłość, która wymaga przekroczenie samego siebie.
Po trzecie, od samych swoich początków eremityzm
stanowił bezcenne źródło wiedzy. Spuścizna literac-
ka klasztorów i pustelni jest ogromna. Poczynając
od dzieł Ojców Pustyni, poprzez dokumenty Ojców
Kościoła, dzieła mistyków nadreńskich, po Pamięt-
niczek św. Siostry Faustyny. To duchowe i mistycz-
ne doświadczenia mnichów budowały przez wieki
tożsamość Kościoła. To w zakonach swoje początki
znajdowały inicjatywy naprawy życia kościelnego,
wspominając tutaj tylko reformę z Cluny, czy dzia-
łalność świętych Dominika i Franciszka.
Klasztory nie były depozytem jedynie wiedzy
duchowej. Wspomniane przez Bartłomieja Sien-
kiewicza Monte Cassino stanowiło centrum ży-
cia monastycznego Europy, to tam św. Benedykt
z Nursji spisał regułę zakonu benedyktyńskie-
go, rozpoczynając w ten sposób długą historie ła-
cińskich klasztorów. Klasztorów, które stanowiły
skarbnice wiedzy budującej nową, chrześcijańską
cywilizację Europy.
To właśnie przepisywane przez mnichów księgi
przyczyniły się do zachowania dziedzictwa sta-
rożytności, w tym filozofii greckiej. Stanowiło to
podstawę dla rozwoju scholastyki, a dalej powsta-
KAMIL WONS — KATOLICCY PROLETARIUSZE,ŁĄCZCIE SIĘ!
nia średniowiecznych uniwersytetów, które w dal-
szej kolejności zbudowały fundamenty pod gmach
nowożytnej nauki. To właśnie klasztory kształciły
i wychowywały rzesze urzędników na dworach,
badaczy i twórców kultury. Słynna dewiza „ora et
labora”, „módl się i pracuj” w momencie jej sfor-
mułowania była prawdziwą rewolucją w myśleniu,
która podważyła głęboko zakorzenione starożytne
przekonanie, że praca jest domeną niewolników. To
właśnie ta zasada dała początek etosowi pracy i ra-
cjonalnej organizacji produkcji. Dzięki rozrastającej
się sieci klasztornej wiedza ta, wraz z ideami rodzą-
cej się cywilizacji europejskiej, mogła rozlać się na
całą Europę.
Mimo, iż w VI w. budowa klasztoru mogła wyda-
wać się ucieczką w góry i skryciem się przed bar-
barzyńcami żerującymi na zwłokach Imperium,
w ostatecznym rozrachunku ta decyzja okazała się
zaczynem pod budowę nowego świata.
MUSIMY „PRZEKROCZYĆ” SYSTEM: DŁUGI MARSZ
PRZEZ INSTYTUCJE
Alternatywnej strategii w „grze o cywilizację” od
klasztornego „taktycznego odwrotu” w duchu pa-
lingenezy dostarcza nam historia nowej lewicy,
a konkretnie podjęta przez ruch próba przekrocze-
nia kapitalizmu „od wewnątrz”. Chodzi mianowicie
o tzw. długi marsz przez instytucje. Koncepcja ta
sformułowana przez Antonio Gramsciego, a na-
stępnie wprowadzona w życie przez ruch społecz-
ny i polityczny nowej lewicy, stawiała na głowie
marksizm. Gramsci odrzucił bowiem „kanonicz-
ną” nadrzędność bazy w stosunku do nadbudowy,
uznając, że konieczna jest modyfikacja obu sfer
jednocześnie. W praktyce sprowadzało się to głów-
nie do zmiany nadbudowy za pośrednictwem wpro-
wadzania do kolejnych instytucji publicznych osób
posiadających odpowiednią „świadomość” w celu
ideologicznego przekształcenia tychże instytucji.
Zdaniem dominującej części prawicy ten długi lewi-
cowy (czy też lewacki) marsz zakończył się sukce-
sem, a w jego konsekwencji żyjemy dziś w tyranii
politycznej poprawności, gdzie nie ma już miejsca
dla tradycyjnych wartości. To właśnie z tą tyranią
pragnie walczyć alt-right oraz kolejne partie sprze-
ciwu. W debacie publicznej umyka nam jednak je-
den bardzo istotny fakt. Donald Trump, Marie Le
Pen i Viktor Orban zdają się bowiem sprzeciwiać
tym samym elitom politycznym, co Bernie Sanders,
Jeremy Corbyn czy Janis Warufakis.
Nowa lewica, podejmując swój długi marsz, zapo-
mniała o jednej z podstawowych tez marksizmu:
że to „byt określa świadomość”. Okazało się, że
podczas długiego marszu zmianie uległy nie tylko
instytucje, ale i sami maszerujący, którzy porzucili
dawne ideały antykapitalistyczne na rzecz dobrze
skrojonych garniturów. Strategia pozwoliła na dru-
gorzędne sukcesy, lecz przyniosła klęskę, jeśli cho-
dzi o cel zasadniczy. Wszak baza nie uległa zmia-
nie w kierunku zgodnym z wolą nowolewicowych
marksistów. Kapitalizm nie tylko nie zniknął, ale
zdaje się dalej umacniać.
Powyższa teza wydaje się kontrowersyjna, gdyż
w powszechnej świadomości w działalności no-
wej lewicy chodziło przede wszystkim o realizację
trzech celów: rewolucję seksualną, zmianę świado-
mości ekologicznej i emancypację kolejnych grup
mniejszościowych. Takie ujęcie sprawy margina-
lizuje jednak punkt wyjściowy ruchu nowej lewi-
cy – chęć przekroczenia kapitalizmu i stworzenia
nowego porządku gospodarczego, społecznego
i politycznego.
Wskazane wyżej trzy cele miały charakter tylko
uzupełniający. Dlaczego? Bo każdy z nich był tylko
częścią nadbudowy. Patriarchalny model rodziny
z opresją ojca wobec żony i dzieci to odpowiednik
wyzysku pracownika przez kapitalistycznego wła-
ściciela. Brak środków antykoncepcyjnych to re-
produkcyjny wyzysk kobiet. Mniejszości etniczne
stanowią przede wszystkim źródło taniej siły robo-
czej. Ekologia to w pierwszej kolejności podważe-
nie kapitalistycznego paradygmatu nieustającego
wzrostu produkcji opartego o akumulację kapitału
w rękach oligarchicznej elity kosztem nędzy spo-
łecznej i niszczenia środowiska naturalnego.
Stosując marksistowską retorykę, można nawet za-
ryzykować stwierdzenie, że zmiany w nadbudowie
spowodowane przez działania nowej lewicy nie tyle
przekształciły bazę co… reagowały na zmiany niej
27

samej. Trzecia rewolucja przemysłowa oraz idące za
nią przekształcenia w stosunkach produkcji wytwo-
rzyły nadbudowę, której obecnie broni establish-
ment wychowany na myśli ruchów kontestacyjnych
lat 60 i 70.
Zmiany stosunków produkcji związane z rozwojem
naukowo-technicznym weszły w sprzężenie zwrot-
ne ze zmianami obyczajowymi. Zmniejszenie roli
przemysłu oraz jego automatyzacja unieważniły
biologiczną przewagę siły fizycznej mężczyzn na
rynku pracy. Z kolei wzrost znaczenia pracy biu-
rokratycznej oraz sektora usług stworzył warunki
do szerokiego wejścia na rynek pracy kobiet. Nie
byłoby to jednak możliwe w takim stopniu bez
wcześniejszego „uwolnienia” kobiet od „przymu-
su” macierzyństwa. Jednocześnie zmiany obycza-
jowe pozwoliły stworzyć nowe rynki zbytu oparte
o spełnianie (a wcześniej tworzenie) potrzeb kon-
sumpcyjnych kobiet, teraz już uniezależnionych od
wypłat męża. Kapitalizm szybko zagospodarował
również hasła „zielonej rewolucji”, przekształcając
szczytne hasła w biznes oparty o odnawialne źró-
dła energii, korzystając przy okazji z rozbudowa-
nych systemów państwowych dotacji (tzw. kapita-
lizm regulacyjny).
CZY GRA WARTA JEST ŚWIECZKI?
Przykład lewicowego „długiego marszu” pokazuje
jak skomplikowana i ryzykowna jest walka z obo-
wiązującym systemem i jak łatwo bunt oraz bun-
townicy mogą zostać wciągnięci przez sam system.
Bardzo często w trakcie maszerowania gubi się
pierwotną ideę, gdyż człowiek wchodząc między
wrony musi krakać jak one. Wejście w istniejące in-
stytucje oznacza bowiem w większości przypadków
przejęcie ich logiki funkcjonowania. Za drobnymi
ustępstwami idą coraz bardziej zgniłe kompromisy,
niby wydaje się nam, że kontrolujemy sytuację, aż
w końcu zapominamy, że pierwotnym celem nasze-
go zaangażowania była zmiana zasad gry.
Drugi ważniejszy powód dotyczy… pieniędzy. Wy-
bierając strategię dzierżenia „rządu dusz”, zmiany
kulturowej i meblowania świadomości społecznej,
mimowolnie nowa lewica zrezygnowała z ambit-
nych projektów „świata po kapitalizmie”. Tym-
28
PRESSJE 2018 — TEKA 54
czasem, jak pokazała historia, to rządy kapitału
ostatecznie wygrały, dyktując zasady demokracji
liberalnej.
O tym, jak trudne jest współdziałanie z systemem
finansowym pokazuje przykład organizacji poza-
rządowych. Po przekroczeniu pewnego poziomu
rozwoju sama ambicja i zaangażowanie wolonta-
riuszy nie wystarczy. Potrzeba większej stabilizacji
i środków na stałe etaty. I wtedy może próbować
sięgnąć po środki grantowe (system) bądź pry-
watne dotacje od wielkich graczy (elity systemu).
I w tym miejscu znów wchodzi mechanizm drob-
nych ustępstw, dostosowywania agendy do ze-
wnętrznych oczekiwań, mówienia tego, czego ocze-
kuje od nas system etc. Z pierwotnego radykalizmu
ostatecznie niewiele zostaje.
PROJEKT ALTERNATYWNEGO SPOŁECZEŃSTWA
EDWARDA ABRAMOWSKIEGO
Jeszcze inny pomysł na „grę z systemem” przed-
stawił żyjący na przełomie XIX i XX wieku Edward
Abramowski. Początki jego działalności związane są
z marksizmem, który jednak ostatecznie odrzucił.
Stworzył wtedy własną inspirującą koncepcję zmia-
ny społecznej.
Główną jej osią było zrozumienie, że każda zmiana
ma swój początek w świadomości jednostki. Od-
rzucał on kolektywne koncepcje przemiany spo-
łecznej poprzez proste przekształcenie istniejących
instytucji. W zamian postulował budowę licznych
oddolnych organizacji produkcyjnych, handlowych
(kooperatyw, w których to sami konsumenci orga-
nizowali handel), czy społecznych, mających na celu
zmianę moralną wśród ich członków, przekształ-
cenie ich sumienia przy jednoczesnym tworzeniu
nowych instytucji. Świadom był, że „nowy świat
wymaga nowych ludzi. Z natur niewolniczych nie
mogą powstać instytucje wolnościowe. (…) Z ludzi
goniących za zyskiem i zbytkiem nie może narodzić
się sprawiedliwość społeczna”. Z tego powodu pro-
mował i sam tworzył liczne organizacje mające na
celu budowę nowej rzeczywistości społecznej.
Jego program można sprowadzić do trzech punk-
tów: bojkotu państwa, samoorganizacji i samo-
KAMIL WONS — KATOLICCY PROLETARIUSZE,ŁĄCZCIE SIĘ!

kształcenia. Tworzone w ten sposób nowe in- ***

stytucje miały zastąpić te istniejące, chodziło
o zbudowanie prawdziwego społeczeństwa równo- W tych wszystkich okolicznościach otwiera się sze-
ległego zdolnego do samodzielnego zaspakajania rokie pole do działania dla Kościoła rozumianego
potrzeb swoich członków. Dlatego poza organiza- nie jako wąska hierarchia, lecz Mistyczne Ciało
cjami społecznymi niezbędne były te o charakterze Chrystusa, całość wiernych. Inspirując się metodą
gospodarczym. Pozwalały się one z jednej strony budowania alternatywnego społeczeństwa stwo-
uniezależnić od systemowego obiegu dóbr i kapitału, rzoną przez Abramowskiego (bo już nie samą wizją
z drugiej - wypracować nową etykę pracy. jego kształtu), katolicy mogą zbudować współcze-
sne „miasto na górze”, stanowiąc atrakcyjną opcję
Wizja Abramowskiego była w pełni holistyczna. Nie dla dzisiejszego proletariatu, opcję na nowy porzą-
można przecież być bankierem w godzinach 9-17, dek, który nastąpi po demokracji liberalnej.
a po pracy społecznikiem walczącym z zasadami
promowanymi przez system, w którym bezpośred-
nio partycypujemy. Podobnie, jak drobne kompro-
misy idealistów próbujących przekształcać instytu-
cje nawarstwiają się, oddalając perspektywę realnej
zmiany, tak drobne kompromisy w życiu prywat-
nym budują stopniowo poczucie zakorzenienia
w istniejącym systemie.

Stojąca pozornie na uboczu organizacja skupiona

na rozwoju sumienia i kształceniu cnoty, zrzesza-
jąca osoby działające dla dobra wspólnego, żyjące
i pracujące razem. Czy to nie brzmi jak klasztor?

Kamil Wons
członek kolegium redakcyjnego „Pressji”, stały autor portalu opinii
klubjagiellonski.pl. Członek Klubu Jagiellońskiego.

29
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

Konserwatyzm
za prawami
zwierząt
Błażej Skrzypulec

Debata na temat praw zwierząt utknęła między dwoma skrajnymi stanowiska-

mi: antropomorfizmem i antropocentryzmem. Pierwsze (lewica) zakłada, że
między człowiekiem a zwierzęciem nie ma żadnych istotowych różnic, stąd po-
stulowana radykalna równość w prawach. Podejście drugie (prawica) zakłada
istnienie różnic tak głębokich, że człowiek może swobodnie dysponować zwie-
rzętami dla własnych interesów. Wyjście z tego klinczu może zaproponować…
głębiej przemyślany konserwatyzm.

Konserwatyści kojarzeni są ze sceptycyzmem w od- Poniżej będę przekonywał, że te dwa przekonania

niesieniu do posługiwania się kategorią „praw zwie-
rząt”, często też w odniesieniu do zwierząt skła-
niają się ku postawie antropocentrycznej, zgodnie
z którą zwierzęta są o tyle wartościowe, o ile służą
realizacji jakichś ludzkich interesów. Jednocześnie
ważnym elementem konserwatywnego światopo-
glądu jest przekonanie o istnieniu normatywnych
natur rzeczy, które określają to, co dla pewnego
bytu jest dobre, a co jest złe.
nie tworzą spójnej całości. Jeśli wierzymy w nor-
matywne natury, to powinniśmy wierzyć, ze przy-
najmniej niektóre ze zwierząt mają prawa. To spo-
strzeżenie prowadzi do wniosku, że konserwatyści
powinni porzucić antropocentryczną wizję zwie-
rząt oraz zgodzić się, że jest coś moralnie niepoko-
jącego w praktykach związanych z zabijaniem zwie-
rząt w celu pozyskania mięsa i innych produktów.

30
BŁAŻEJ SKRZYPULEC —KONSERWATYZM ZA PRAWAMI ZWIERZĄT
NATURA DESKRYPTYWNA, NORMATYWNA
I REFLEKSYJNA
Istotnym elementem konserwatywnego światopo-
glądu jest przekonanie, że rzeczy mają swoją naturę,
która decyduje czym dana rzecz jest i jakie prawa
rządzą jej działaniem. Co szczególnie istotne, część
z tych natur to natury normatywne, które określają
nie tylko, jak dany obiekt funkcjonuje, ale także co
jest dla niego dobre bądź złe. Oczywiście w pierw-
szym rzędzie naturę normatywną posiadają ludzie.
Żeby zobaczyć to wyraźniej, porównajmy człowie-
ka ze złotem. Złoto nie ma natury normatywnej,
a jedynie deskryptywną. Złoto ma naturę polega-
jącą na posiadaniu pewnej liczby atomowej, która
determinuje, jak złoto zachowuje się w różnych
okolicznościach. Nic jednak, co przydarza się złotu,
nie jest dla niego dobre ani złe. Co więcej, ze złotem
nie można uczynić nic co byłoby wbrew jego natu-
rze. Wszystko, co przydarza się złotu, wynika z jego
natury lub – jeśli sprawy zajdą za daleko – materiał
po prostu przestaje być złotem.
Sprawy mają się inaczej w przypadku bytów, które
tak jak ludzie posiadają naturę normatywną. Lu-
dzie mogą doświadczać rzeczy niezgodnych z ich
naturą i właśnie dlatego pewne zdarzenia są dla
nich złe. Gdyby na Ziemię napadli kosmici i znie-
wolili wszystkich ludzi, to nie wynikałoby z tego,
że bycie niewolnikiem w takiej sytuacji należy do
natury człowieka lub że zniewoleni ludzie przesta-
li być ludźmi. Taka sytuacja oznaczałaby, że ludzie
doznają zła, gdyż postępuje się z nimi niezgodnie
z ich normatywną naturą.
W związku z posiadaniem przez ludzi natury nor-
matywnej można powiedzieć, że ludzie posiadają
pewne prawa. Te wyprowadzone z konserwatywnej
wizji świata „prawa człowieka” określają, czego nie
należy z ludźmi czynić, gdyż byłoby to niezgodne
z ich naturą oraz do czego należy zapewnić im wa-
runki lub przynajmniej nie stawiać przeszkód, tak
aby swoją naturę mogli jak najpełniej realizować.
Takie, wynikające z normatywnej natury prawa, są
niezależne od prawa stanowionego: to nie ono wy-
znacza prawa człowieka, lecz ludzka natura określa
czy stanowione prawo jest sprawiedliwe.
Oprócz natury normatywnej ludzie posiadają rów-
nież coś, co można by określić mianem natury re-
fleksyjnej (lub inaczej mówiąc, ludzie są osobami).
Człowiek posiada zdolność poznawania natur nor-
matywnych i ma władzę do wolnego podejmowana
działań, które są zgodne bądź niezgodne z prawami
określonymi przez normatywne natury. Z tego po-
wodu ludziom nie tylko mogą się przytrafiać dobre
i złe rzeczy, ale także ich działania mogą zostać
określone jako moralnie dobre albo złe, a w związku
z tym mogą oni ponosić moralną odpowiedzialność.
Podsumowując, jeśli byt posiada naturę deskryp-
tywną, to jego działaniem kierują pewne prawa.
Jeśli posiada on także naturę normatywną, to po-
nadto pewne rzeczy są dla niego dobre a inne złe,
a co za tym idzie, przysługują mu również pewne
naturalne prawa. Co więcej, jeśli byt wyposażony
jest także w naturę refleksyjną, to nie tylko może
dziać mu się dobro i zło, ale także jego własne dzia-
łania podlegają ocenie moralnej.
Powyższe rozważania na temat natur nie wykracza-
ją ponad to, co zazwyczaj zawiera się w konserwa-
tywnym światopoglądzie. Wielu konserwatystów
wydaje się jednak nie zauważać, że jeśli zgadzamy
się na taką wizję rzeczywistości, to powinniśmy
także przyjąć, że wiele zwierząt posiada naturę nor-
matywną, a co za tym idzie istnieją prawa zwierząt,
które mają analogiczny status do praw człowieka.
CIERPIENIA ZWIERZĄT I ICH NATURA
NORMATYWNA
Poniżej nie będę argumentował, że wszystkie zwie-
rzęta mają naturę normatywną (być może komary
nie mają). Nie będę również rozważał czy jakieś
zwierzęta mają naturę refleksyjną (być może delfi-
ny są osobami). Będę natomiast twierdził, że nie-
które zwierzęta mają naturę normatywną. W szcze-
gólności wydają się należeć do nich te zwierzęta,
z których korzystamy w najszerszym zakresie, ta-
kie jak krowy, świnie czy kury.
Jednym z najlepszych wskaźników posiadania na-
tury normatywnej jest zdolność do odczuwania
cierpienia. Ze swojej istoty cierpienie jest stanem,
który jest doświadczany jako coś negatywnego –
31

coś, co do zasady nie powinno nam się przytrafiać.
W konsekwencji, jeśli jakiś byt posiada zdolność
odczuwania cierpienia, to jego natura wyróżnia
pewne zdarzenia jako złe. Taka natura jest więc ro-
dzajem natury normatywnej.
Z powyższego założenia nie wynika, że każde do-
świadczenie cierpienia jest czymś złym. Może być
czymś dobrym, jeśli prowadzi do realizacji jakichś
istotnych wartości. Nie twierdzę także, że brak cier-
pienia jest równoznaczny z działaniem zgodnym
z naturą. W szczególności ludzie są zdolni do wy-
rządzania sobie szkody, jednocześnie dostarczając
sobie przyjemności (przynajmniej przez jakiś czas).
Dla dalszych rozważań wystarczająca jest słabsza
teza, zgodnie z którą cierpienie jest czymś złym
w typowych przypadkach.
Wychodząc od związku pomiędzy możliwością do-
świadczania cierpień a posiadaniem natury nor-
matywnej, możemy zapytać czy jakieś zwierzęta
– kury bądź krowy – posiadają zdolność do odczuwa-
nia cierpienia. Swoich własnych cierpień doświad-
czamy bezpośrednio i dlatego nie potrzebujemy już
dalszego uzasadnienia, że rzeczywiście mamy zdol-
ność do ich odczuwania. Cierpienia innych ludzi nie
są nam dostępne w ten sam sposób. Uważamy jed-
nak, że inni ludzie też mogą cierpieć, ponieważ za-
chowują się w sposób, który wskazuje na doświad-
czanie cierpienia. Przykładowo mogą oni skarżyć
się na ból, chronić zranione miejsca, unikać bole-
snych bodźców itd. Co więcej, współczesna nauka
dostarcza nam dodatkowych przesłanek, aby uznać,
że inni ludzie są zdolni do odczuwania cierpienia.
W szczególności możemy wykazać, że w podobnych
sytuacjach w mózgach zdecydowanej większości lu-
dzi dzieją się bardzo podobne rzeczy. Oczywiście ta-
kie rozumowania nie są niezawodne. Być może na-
prawdę wszyscy inni ludzie są psychicznie pustymi
skorupami, które tylko zachowują się podobnie do
mnie. Jednakże na co dzień nie bierzemy takiego
sceptycznego solipsyzmu na poważnie.
W przypadku wielu zwierząt posiadamy podobne
racje, aby przyznać, że są one zdolne do doświad-
czania jakichś form cierpienia. Chociaż zwierzęta
nie mogą nam powiedzieć o doświadczanym bólu,
to jednak wiele z nich przejawia zachowania, które
32
PRESSJE 2018 — TEKA 54
wskazują na przeżywanie cierpienia. W szczegól-
ności unikają pewnych bodźców, wydają dźwięki
kojarzone z doświadczaniem bólu, a także chronią
te części ciała, które zostały uszkodzone. Co więcej,
zachowania zwierząt wskazujące na doświadczanie
bólu obserwujemy dokładnie w tych sytuacjach,
w których podejrzewalibyśmy, że zwierzę może
cierpieć. Na przykład pies ze złamaną nogą będzie
unikał stawania na niej.
W praktyce, zwłaszcza w przypadku ssaków i pta-
ków, można wskazać na zachowania zwierząt, które
sugerują doświadczanie cierpień nie ograniczają-
cych się do doświadczania fizycznego bólu. Za przy-
kład mogą posłużyć agresywne i autoagresywne
zachowania przejawiane przez zwierzęta ściśnięte
w przemysłowych hodowlach oraz nerwicowe za-
chowania zwierząt bez ustanku krążących w swo-
ich klatkach w zoo. Co więcej, również badania
z zakresu neuronauk pokazują, że istnieją istotne
podobieństwa w sposobie, w jaki w sytuacjach zwią-
zanych z bólem działa układ nerwowy ludzi i wielu
zwierząt. Ponadto, wychodząc z perspektywy bio-
logii ewolucyjnej, mamy dobre powody by utrzymy-
wać, że możliwość odczuwania bólu jest u zwierząt
w podobny sposób adaptacyjna, jak w przypadku
ludzi.
Oczywiście również w odniesieniu do zwierząt moż-
na bez popadania w sprzeczność utrzymywać, że
wszystkie zwierzęta są kartezjańskimi automatami,
które tak naprawdę nic nie czują, a jedynie zacho-
wują się w sposób, który to sugeruje. Jest to jednak
tylko kolejny przykład absurdalnego sceptycyzmu.
PRAWA ZWIERZĄT I MORALNE ZŁO CZŁOWIEKA
Powyższe rozważania wskazują, że przynajmniej
w przypadku niektórych zwierzą mamy dobre po-
wody, aby uznać, ze mają one naturę normatywną.
W związku z tym posiadają pewne prawa zwierząt
analogiczne w swoim statusie do praw człowieka.
Oczywiście nie znaczy to, że zwierzęta mają takie
sama prawa, jak ludzie, ani że zarówno my, jak
i zwierzęta cierpimy w ten sam sposób. Być może
krowa, która złamała nogę, nie cierpi z tego po-
wodu, że jutro chciała iść do swojej ulubionej kępy
trawy, a teraz wie, że nie będzie mogła tego zrobić.
BŁAŻEJ SKRZYPULEC —KONSERWATYZM ZA PRAWAMI ZWIERZĄT
Jednak jest bardzo prawdopodobne, że gdy próbuje
ruszyć nogą, to cierpi z powodu odczuwanego bólu.
Podobnie nie ma sensu mówić, że kura posiada pra-
wo do wolności słowa lub swobody wyboru wyzna-
nia. Ma jednak swoje kurze prawa wynikające z jej
normatywnej natury. Być może jest nim prawo do
posiadania pewnej przestrzeni, po której można
chodzić i grzebać w ziemi. Jeśli prawa kury w tym
zakresie zostaną złamane, to będzie ona odczuwać
stres, może łatwiej zapaść na jakieś choroby, może
też przejawiać agresywne zachowania wobec siebie
i innych kur.
Nawet jeśli treść takich praw wydaje nam się mało
poważna w porównaniu do treści praw człowieka,
to ich istnienie ma dla nas poważne konsekwencje.
Jako ludzie posiadamy nie tylko naturę normatyw-
ną, ale także refleksyjną i z tego powodu nasze dzia-
łanie podlegają ocenie moralnej. W konsekwencji,
działając w sposób, który łamie prawa zwierząt, nie
tylko czynimy coś, co jest złe dla zwierzęcia, ale
także popełniamy czyn moralnie zły. Odróżnia nas
to od wilka, który, zagryzając owcę (lub człowieka),
wyrządza jej pewne zło, ale sam nie czyni nic moral-
nie złego, gdyż jego działania nie podlegają takim
klasyfikacjom. Innymi słowy, zwierzęta nie mają
obowiązku przestrzegać praw innych zwierząt bądź
ludzi, jednakże taki obowiązek ciąży na nas.
Powyższa obserwacja nie oznacza, że nie ma żad-
nych okoliczności, w których nie wolno byłoby
dopuścić złamania praw zwierząt – tę kwestię roz-
ważam w dalszej części tekstu. Nie ulega jednak
wątpliwości, że w obecnym świecie ludzie dopusz-
czają się łamania praw zwierząt na wielką skalę, na
przykład w przypadku przemysłowych hodowli
zwierząt, i jest to problem, który wciąż wydaje się
umykać naszej moralnej świadomości.
POMIĘDZY ANTROPOCENTRYZMEM
A ANTROPOMORFIZMEM
Jeśli na zgodzimy się, że zwierzęta są bytami po-
siadającymi naturę normatywną oraz związane
z nią prawa, relacje pomiędzy ludźmi a zwierzęta-
mi możemy osadzić na racjonalnych podstawach.
Dokładniej mówiąc – przyjęta optyka pozwala trak-
tować zwierzęta właśnie jako zwierzęta, a nie jako
coś praktycznie nieróżniącego się od ludzi (co na-
zywam antropomorfizmem), bądź jako przedmioty,
z których ludzie mogą swobodnie korzystać (co
nazywam antropocentryzmem). W szczególno-
ści przyjęte wcześniej rozumienie natur norma-
tywnych pozwala na ich racjonalne poznawanie.
Badając, jak zwierzęta zachowują się w różnych
sytuacjach, możemy coraz lepiej poznawać, jakie
warunki są potrzebne, aby zapewnić dobrostan eg-
zemplarzom poszczególnych gatunków, a co z tym
idzie – coraz precyzyjniej formułować właściwe dla
nich prawa.
Jak się wydaje, w bardzo wielu przypadkach prawa
te będą istotnie różne od praw człowieka, dlatego
też nie jest uzasadnione stanowisko antropomor-
ficzne, wedle którego jeśli czegoś nie należy czynić
ludziom, to też nie należy tego czynić zwierzętom.
O ile co do zasady z pewnością nie byłoby właści-
we trzymanie ludzi w zamkniętej i ograniczonej
przestrzeni – której nie mogliby opuścić z własnej
woli – to działanie analogiczne nie musi wcale być
sprzeczne z prawami kury. Jest bardzo prawdopo-
dobne, że kury nie mają potrzeby wolnego wybiera-
nia przestrzeni, w jakiej się znajdują i w żaden spo-
sób nie cierpią, spędzając całe życie na ogrodzonym
obszarze (oczywiście zakładając, że panują na nim
warunki odpowiednie dla kurzej natury). Dlatego
też przyjęcie, że zwierzęta mają prawa, nie musi
oznaczać porzucenia konserwatywnych intuicji
zakładających, że człowiek ma „panować nad zwie-
rzętami” lub że może z nich korzystać. Poznawanie
normatywnej natury zwierząt pozwala raczej nadać
właściwy sens tym twierdzeniom, tak aby znaleźć
sprawiedliwy sens panowania i używania, który jest
z zgodny z tym, czym zwierzęta są.
Jednocześnie nie do utrzymania jest stanowisko
antropocentryczne, zgodnie z którym zwierzęta
są oceniane jedynie pod względem swojej przydat-
ności dla człowieka, tak że można z nimi zrobić
cokolwiek, o ile człowiek uzyska z tego jakąkolwiek
korzyść. Fakt posiadania przez zwierzęta natur
normatywnych i związanych z nimi praw oznacza
właśnie, że niektóre rodzaje postępowania ze zwie-
rzętami jest złe ze względu na to, czym one są i nie-
zależnie od tego, czy ludzie widzą w tym korzyść.
Panowanie i korzystanie ze zwierząt nie może być
33

więc tyranią, w której podporządkowane są one ludz-
kim pragnieniom, lecz jest czymś, czego właściwe gra-
nice wyznacza zwierzęca natura.
W praktyce antropocentryzm, który sprowadza zwie-
rzęta do narzędzi i zasobów umniejsza samą naturę
człowieka i sprawia, że paradoksalnie człowiek trak-
tuje siebie samego jak rodzaj zwierzęcia. W przypad-
ku wielu zwierząt można z dużym prawdopodobień-
stwem przypuszczać, że postrzegają inne żywe istoty
jedynie z punktu widzenia potencjalnej korzyści lub
straty i nie są w stanie sformułować myśli, że jakiś
sposób dążenia do osiągnięcia korzyści mógłby być
niemoralny. Innymi słowy, traktują one inne żywe
istoty tak, jak antropocentrycznie nastawieni ludzie
traktują zwierzęta.
Autentyczny antropocentryzm, który faktycznie
w centrum stawiałby jak najpełniejszy rozwój re-
fleksyjnej natury człowieka, nie mógłby redukować
zwierząt do roli zasobów. Oprócz czysto utylitarnej
perspektywy ludzie mogą patrzeć na rzeczywistość
m.in. pod kątem estetycznym, poznawczym, a także
etycznym. Dlatego też prawdziwy antropocentryzm
poza aspektem użytkowym widziałby w zwierzę-
tach przedmiot estetycznego zachwytu, fascynujący
przedmiot poznania, a także podmiot pewnych praw
moralnych. Brak takiego pluralistycznego podejścia
do zwierząt nie tylko prowadzi do ich krzywdy, ale
także jest czymś, co skutkuje umniejszeniem ludzkiej
natury.
CO MOŻEMY UCZYNIĆ ZE ZWIERZĘTAMI?
Powyższe rozważania wskazują, że to sama natura
zwierząt w znacznej mierze określa, jakie postępo-
wanie ludzi wobec nich jest dobre, a jakie jest moral-
nie złe. Nie wyklucza to możliwości korzystania ze
zwierząt przez ludzi, ale równie nie dopuszcza, aby to
interes człowieka był jedynym wyznacznikiem właści-
wego postępowania. Oczywiście najbardziej radykal-
nymi sposobami korzystanie ze zwierząt są te, które
wiążą się z ich zabijaniem, tak jak w przypadku pozy-
skiwania mięsa, futer, a także produktów mlecznych,
których produkcja wiąże się z zabijaniem większości
cieląt płci męskiej. Można wobec tego zapytać, czy
w przypadku takich zwierząt jak kury, świnie czy kro-
wy ich natura normatywna zezwala na ich zabijanie.
34
PRESSJE 2018 — TEKA 54
Z jednej strony obserwacje zachowań zwierząt
jasno wskazują, że unikają i bronią się przed sy-
tuacjami, które mogłyby spowodować ich śmierć.
Z drugiej jednak strony nie jest jednak oczywiste
czy złem dla zwierząt jest faktycznie koniec życia
czy jedynie stres i ból zazwyczaj związany z takimi
sytuacjami. Ktoś mógłby na przykład argumento-
wać, że typowe hodowlane zwierzęta nie odczuwają
lęku przed samą śmiercią i nie mają żadnych pre-
ferencji co do tego, czy ich życie będzie dłuższe czy
krótsze. W takiej sytuacji można by powiedzieć, że
zwierzęta, takie jak kury lub krowy, mają prawo do
wolności od cierpienia, ale nie mają prawa do życia.
Jednakże w perspektywie tego, jak faktycznie ko-
rzystamy ze zwierząt, takie rozważania są nazbyt
teoretyczne. Wydaje się wątpliwe, że dysponujemy
obecnie metodami, które umożliwiałby zabijanie
na masową skalę zwierząt hodowlanych bez za-
dawania im żadnego cierpienia. Co więcej, nawet
w przypadku dostępnych obecnie, niedoskonałych
metod redukcji cierpienia zwierząt i tak często nie
są one dostatecznie wykorzystywane ze względu
na związane z nimi koszty ekonomiczne i brak od-
powiednich wymogów prawnych. W praktyce więc,
korzystając z produktów takich jak mięso czy skó-
ra, bierzemy udział w czymś, co powszechnie łamie
prawa zwierząt związane z brakiem cierpień.
Wciąż można jednak uważać, że są okoliczności,
w których łamanie praw zwierząt jest uzasad-
nione jakimś większym dobrem. W końcu nawet
w przypadku ludzi można w pewnych sytuacjach
ograniczyć przysługujące im prawa, na przykład
ograniczając ich wolność, jeśli mogą zagrażać in-
nym osobom. Jednakże można tak uczynić tylko
w szczególnych przypadkach, gdy istniejące ku
temu poważne powody zdecydowanie wykraczają
ponad przyjemność lub wygodę. W istocie wyda-
je się, że nietrudno znaleźć przypadki, w których
można by uzasadnić sprawienie zwierzęciu cier-
pień ze względu na istotną potrzebę człowieka. Na
przykład uzasadnione jest zabicie zwierzęcia po to,
aby samemu uchronić się od głodu lub aby wykonać
ubranie w celu ochrony przed zimnem. Przykładem
bardziej pasującym do realiów krajów rozwiniętych
mogłoby być na przykład używanie zwierząt w eks-
perymentach medycznych, które mają duże znacze-
BŁAŻEJ SKRZYPULEC —KONSERWATYZM ZA PRAWAMI ZWIERZĄT

nie dla zdrowia ludzi, a w których nie istnieje alter- i trudno oczekiwać, że natychmiast się z nich
natywa dla wykorzystywania zwierząt. wszystkich wyplączemy swoim indywidualnym
wysiłkiem. Wydaje się jednak, że do obowiązków
Jednakże jest dość oczywiste, że nasze typowe spo- moralnych należy refleksja nad ograniczeniem na-
soby używania produktów pochodzenia zwierzęce- szego wkładu w niesprawiedliwość powszechnie
go nie podpadają pod takie szczególne przypadki. wyrządzaną zwierzętom. Dla jednej osoby może
Dla zdecydowanej większości ludzi jedzenie mięsa, to być zaangażowanie się w działalność społeczną
a zwłaszcza codzienne jedzenie mięsa, jest przy- na rzecz praw zwierząt, dla innej weganizm lub
jemnością, a nie koniecznością. Podobnie wybór wegetarianizm, ktoś inny może postanowić przy-
ubrań wykonanych ze zwierząt jest w przeważają- najmniej tyle, że będzie jadł mięso rzadziej niż
cej mierze wynikiem wygody i wyborów estetycz- dotychczas.
nych. Nawet jeśli dla kogoś korzystanie z produk-
tów pochodzenia zwierzęcego jest konieczne dla
zachowania zdrowia, to praktycznie nigdy nie
wymaga to spożywania takich produktów każdego
dnia i w dużych ilościach. Nie ma więc ucieczki od
wniosku, że żyjąc tu i teraz w wysoko rozwiniętym
kraju niemal zawsze, gdy korzystamy z produk-
tów pochodzenia zwierzęcego, bierzemy udział
w czymś, co jest moralnie złe.

Czy oznacza to, że wychodząc od konserwatyw-

nych poglądów na temat natury mamy obowiązek
całkowitego zrezygnowania ze wszystkiego, co
w jakiś sposób krzywdzi zwierzęta? Niekoniecznie.
Jesteśmy na co dzień uwikłani w wiele struktur zła

Błażej Skrzypulec
członek zespołu redakcyjnego czasopisma idei „Pressje”. Członek Klubu
Jagiellońskiego. Doktor nauk filozoficznych, adiunkt w Instytucie Filozofii
i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.

35
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

Na zmianach
klimatu
możemy
jeszcze
zarobić
Z Kamilem Wyszkowskim rozmawia Bartosz Brzyski

Generalnie w naszym kraju nie produkuje się rzeczy, na które międzynaro-

dowe instytucje dają pieniądze. Nie dostrzegamy globalnych megatrendów,
a to w oparciu właśnie o te trendy powinniśmy budować przyszłość polskiej
gospodarki. Zamiast rozwijać, dajmy na to, morskie farmy wiatrowe lub
rozproszone moduły energetyki wodnej na rzekach wolnopłynących, to my
uparcie inwestujemy w technologie schyłkowe, jak elektrownie węglowe.

36
ROZMOWA Z KAMILEM WYSZKOWSKIM
Co było pierwotną przyczyną kryzysu migracyj-
nego z 2015 roku?
Wielka susza w Afryce Północnej i na Bliskim
Wschodzie spowodowana postępującymi zmiana-
mi klimatycznymi. Kiedy tąpnęło rolnictwo, ludzie
z prowincji masowo ruszyli do miast, ale nie zna-
leźli w nich pracy. Co się wtedy dzieje? Nastroje
się radykalizują. Kogo się wini? Rząd. A co z taką
krytykowaną władzą się robi? Obala się. Dalej mie-
liśmy już cały łańcuch wydarzeń: wybuch Arabskiej
Wiosny, wojna domowa w Syrii, pojawienie się ISIS,
wielkie ruchy migracyjne do Europy. Ale kamykiem,
który spowodował zejście lawiny była susza.
Czy ta lawina była możliwa do przewidzenia?
Organizacja Narodów Zjednoczonych już od
2008 r. trąbiła o nadchodzącej perspektywie wiel-
kich migracji w skali globalnej spowodowanych po-
stępującymi zmianami klimatycznymi. Czyniła to
Światowa Organizacja Zdrowia, Wysoki Komisarz
Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców, UN Ha-
bitat, wreszcie Program Narodów Zjednoczonych
ds. Rozwoju za pośrednictwem corocznego Rapor-
tu o Rozwoju Społecznym (Human Development
Reports). Raporty trafiały regularnie na biurka
unijnych decydentów w Brukseli i nic. Organizo-
waliśmy wokół publikacji debaty i dyskusje. Dalej
nic. Tą wiedzą nie byli zainteresowani ani politycy,
ani biurokraci, ale także dziennikarze czy eksperci
think tanków.
Przypuszczam, że takich punktów zapalnych
w skali globalnej, na które wszyscy przymykają
oczy, jest jeszcze więcej.
Pierwszy przykład: Indie, Pakistan i kryzys wodny,
o którym nikt specjalnie nie rozmawia. Najmniej
ludny stan indyjski to dwukrotność populacji Pol-
ski. W Indiach regularnego dostępu do wody po-
zbawione są dziesiątki milionów (!) obywateli. Oba
państwa zaczynają coraz intensywniej rywalizować
o dostęp do kurczących się źródeł. A przypominam,
że mówimy tutaj o krajach dysponujących bronią
nuklearną. Gdyby miała rozpocząć się masowa emi-
gracja z Indii w stronę kontynentu europejskiego,
to ta z 2015 r. byłaby tylko igraszką.
Rozumiem więc, że zadaniem United Nations
Global Compact jest właśnie jak najwcześniejsze
dostrzeganie tych punktów zapalnych.
Dostrzeganie punktów zapalnych, ale także iden-
tyfikacja globalnych megatrendów związanych ze
zmianami klimatycznymi, światowym kryzysem
wodnym, który dotyka nie tylko wspomniane wy-
żej Indie i Pakistan, ale także innowacjami techno-
logicznymi i przemysłowymi.
UN Global Compact to inicjatywa przedstawiona
przez Sekretarza Generalnego Organizacji Naro-
dów Zjednoczonych Kofi Annana w przemówieniu
wygłoszonym na Światowym Forum Ekonomicz-
nym w Davos 31 stycznia 1999 r. Annan zaape-
lował wówczas do przedstawicieli świata biznesu
na całym świecie, by poparli, przyjęli i stosowali
we wszystkich sferach ich działalności dziewięć
fundamentalnych zasad z zakresu praw człowieka,
standardów pracy oraz środowiska naturalnego. Do
dzisiaj nasza organizacja działa w oparciu o te wy-
tyczne, uzupełnione o punkt dziesiąty poświęcony
walce z korupcją.
Naszym podstawowym zadaniem jest niezależ-
ne doradztwo. Przygotowujemy analizy i raporty,
współpracujemy z poszczególnymi ministerstwami
oraz biznesem. Dzisiaj jest to już ponad 10 tys. glo-
balnych korporacji.
Zakładam, że UN Global Compact Poland współ-
pracuje także z polskim rządem.
Od Ministerstwa Rozwoju po Ministerstwo Fi-
nansów, a zakres współpracy wciąż się rozszerza.
W pierwszej kolejności warto wskazać na projekt
rozpoczęty jeszcze za poprzedniej kadencji Sejmu,
dotyczący przeciwdziałania szarej oraz czarnej stre-
fie, i kontynuowany także przez obecny rząd. W ra-
mach współpracy co roku wydajemy dwa raporty:
jeden analityczny i jeden regulacyjny. Na ich ła-
mach badamy konkretne branże wybrane wcześniej
w konsultacji z Ministerstwem Finansów, Minister-
stwem Inwestycji i Rozwoju, Agencją Bezpieczeń-
stwa Wewnętrznego, Centralnym Biurem Antyko-
rupcyjnym oraz innymi resortami w zależności od
tego, jaką branżę akurat bierzemy pod lupę. Na-
37

stępnie rekomendujemy konkretne zmiany na po-
ziomie ustawowym mające na celu skuteczną walkę
z mafiami gospodarczymi wyłudzającymi VAT.
Drugi z programów wartych odnotowania dotyczy
poprawy jakości powietrza w Polsce oraz zrówno-
ważonego rozwoju miast. Jak ważne to zagadnie-
nie, pokazują liczby. Co roku z powodu złej jakości
powietrza umiera przedwcześnie 600 tys. Europej-
czyków, w tym 48 tys. Polaków. Zanieczyszczone
powietrze generuje rocznie ponad 1,5 mld euro
strat. Ludzie chorują i umierają, i to na jednostki
chorobowe wysoce kosztochłonne. Od nowotwo-
rów, przez zatory płucne, po udary.
Obecnie przygotowujemy tzw. pakiet architekto-
niczno-urbanistyczny, w ramach którego znajdą się
zagadnienia ochrony powietrza, termomoderniza-
cji, zrównoważonego transportu oraz rozsądnego
zarządzania przestrzenią publiczną. W tym celu
współpracujemy z Pełnomocnikiem Prezesa Rady
Ministrów ds. programu „Czyste Powietrze” Pio-
trem Woźnym, a także z minister przedsiębiorczo-
ści i technologii Jadwigą Emilewicz. Od stycznia
2017 r., kiedy na Komitecie Ekonomicznym Rady
Ministrów przyjęto 14 rekomendacji ws. poprawy
jakości powietrza, do dzisiaj udało się już zrobić
naprawdę wiele, jeśli idzie o zmiany regulacyjne
i ustawowe. Na tej płaszczyźnie współpraca z rzą-
dem jest naprawdę zaawansowana, gdyż jesteśmy
proszeni nawet o przygotowanie założeń do ustaw.
W zakresie zrównoważonego rozwoju miast współ-
pracujemy w pierwszej kolejności z ministrem in-
westycji i rozwoju Jerzym Kwiecińskim. Na tym
polu naszą wspólną ambicją jest rozszerzenie licz-
by polskich miast zrzeszonych w sieci UN Cities
for Climate z 28 do 150, a dalej włączenie tych
150 ośrodków w działania opisane we wspomnia-
nym wyżej pakiecie architektoniczno-urbanistycz-
nym.
Ostatnim z zagadnień, gdzie sytuacja jest najgorsza,
bo mamy do czynienia z wieloletnimi zapóźnienia-
mi, jest kwestia kryzysu wodnego. Czy wie Pan, że
w Polsce wody brakuje, a w nadchodzących latach
będzie jej jeszcze mniej? A w sytuacji gwałtownych
opadów i powodzi nie mamy systemu zbiorników
38
PRESSJE 2018 — TEKA 54
retencyjnych umożliwiających powstrzymanie
niszczycielskiego żywiołu? W konsekwencji Mi-
nisterstwo Rolnictwa wydaje regularnie miliardy
złotych na odszkodowania dla rolników, zarówno
w przypadku suszy, jak i powodzi.
Porównajmy sytuację Polski i Hiszpanii. Hiszpanie
są w stanie magazynować 45% wody opadowej, my-
5%. My mamy 1600 m3 wody na mieszkańca, Hisz-
panie mają 900 m3 więcej, a średnia europejska
to… 4000 m3 na głowę. W Hiszpanii działa 2000
dwufunkcyjnych zbiorników retencyjnych, które
przyjmują i magazynują wodę na etapie opadów
oraz wypuszczają ją w okresie suszy. My dysponu-
jemy 69 zbiornikami. I nie chodzi tutaj o brzydkie
betonowe zbiorniki, lecz pięknie zarybione jeziora
z przystaniami jachtowymi, wypożyczalniami kaja-
ków, pełną infrastrukturą turystyczną. To pokazu-
je, w jakim miejscu jesteśmy i jak wiele pracy przed
nami.
Wie Pan, skąd wzięła się polska powódź stulecia
z 1997 r.? Z czeskich zbiorników retencyjnych.
Czesi również zagrożeni byli potężną powodzią
i w stanie wyższej konieczności ratowali się skiero-
waniem nadmiaru wody w stronę Polski. Nasz kraj,
pozbawiony odpowiedniej infrastruktury, nie był
w stanie przyjąć tej fali. I skończyło się tragicznie.
Od tych wydarzeń minęło już ponad 20 lat, a my
wciąż jesteśmy w tym samym miejscu. I nadal nie
stworzyliśmy żadnego programu naprawczego, nie
rozpoczęliśmy budowy brakujących zbiorników
i magazynów wody.
Ministerstwo Środowiska szacuje, że do 2030 r.
Polska ze względu na zmiany klimatyczne może
stracić 86 mld zł. Europejska Agencja Środowi-
ska oszacowała, że przez 33 lata Europa straciła
400 mld euro. Być może powodów tych zaniedbań
należy szukać w bezlitosnych liczbach.
Tylko że na bierności stracimy jeszcze więcej. Nie-
wiele osób zdaje sobie sprawę, że Polska zaczęła
już stepowieć. Wysycha nam Pojezierze Gnieź-
nieńskie, część jezior się wycofuje, niektóre znikają
całkowicie. A wraz z nimi sens traci cała wcześniej
wybudowana infrastruktura turystyczna: przysta-
nie, hotele, gastronomia. A to dopiero początek.
ROZMOWA Z KAMILEM WYSZKOWSKIM
W perspektywie najbliższych lat i dekad mieszkań-
cy Polski muszą przygotować się na zmianę klimatu
z umiarkowano-chłodnego na umiarkowano-ciepły.
Czekają nas fale upałów, a w zimie siarczyste mrozy.
Do tego dojdą coraz częstsze i mocniejsze tornada.
Możemy zamykać oczy na zachodzące zmiany, ale
to nic nam nie pomoże. Zresztą już dzisiaj istnieją
możliwości sięgnięcia po pomoc finansową w celu
podejmowania inwestycji związanych z tymi me-
gatrendami.
Chodzi o środki rozdysponowywane przez Orga-
nizację Narodów Zjednoczonych?
Sam Zielony Fundusz Inwestycyjny działający pod
egidą Narodów Zjednoczonych to kilkadziesiąt mi-
liardów dolarów, fundusze powiernicze ONZ to ko-
lejnych kilkadziesiąt miliardów, system przetargo-
wy ONZ- 18 mld dolarów. Do tego dochodzą środki
możliwe do pozyskania od Azjatyckiego Banku
Rozwoju, Banku Światowego, Komisji Europejskiej.
Te pieniądze idą następnie na takie inwestycje, jak
magazyny energii, fotowoltaika, sieci przesyłowe,
czy wielkie odsalarki morskie.
A gdzie w tym globalnym wyścigu o inwestycyjne
dofinansowanie plasuje się Polska?
Nigdzie. Generalnie w naszym kraju nie produku-
je się rzeczy, na które międzynarodowe instytucje
dają pieniądze. Zamiast rozwijać, dajmy na to, mor-
skie farmy wiatrowe lub rozproszone moduły ener-
getyki wodnej na rzekach wolnopłynących, to my
uparcie inwestujemy w technologie schyłkowe, jak
elektrownie węglowe.
Naprawdę nie ma żadnych jaskółek?
Oczywiście są pojedyncze wyjątki potwierdzające
ponurą regułę, z których trzeba się jednak cieszyć.
Polska Grupa Energetyczna zastanawia się nad za-
inwestowaniem w badania związane z turbinami
wiatrowymi przy okazji budowy morskiej farmy
wiatrowej na Bałtyku. Grupa Azoty pracuje nad
tzw. inteligentnymi nawozami, które mogą okazać
się strzałem w dziesiątkę w mniej rozwiniętych re-
gionach świata, pozwalając nadrobić zapóźnienia
w rolnictwie. Do tego dochodzi KGHM i ich autor-
skie prace nad robotyzacją wydobycia. Odwiedzając
kopalnię Rudna w Lubinie, zjechałem na wysokość
1100 m. To był dla mnie próg wytrzymałości. Gór-
nicy zjeżdżają oczywiście niżej, ale tam, gdzie i dla
nich jest już za ciężko, KGHM wysyła… bezzało-
gowe kombajny. To może być przyszłość kopalni
głębinowych i prawdziwa petarda eksportowa dla
naszego koncernu.
Zmiany klimatyczne i związane z nimi megatren-
dy to nie tylko koszty, ale także nowe źródła
inwestycji. Na zmianach klimatycznych można
zarobić.
Jeśli tylko będziemy w stanie stworzyć nowe tech-
nologie, zrobić to jak najszybciej, a później ekspor-
tować własne rozwiązania. I niektórzy już nad tym
pracują, jak Chiny z fotowoltaiką, Elon Musk i jego
magazyny energii, czy Shell i superszybkie ładowar-
ki do samochodów elektrycznych. To są właśnie te
megatrendy, które trzeba podchwycać.
Weźmy pompy ciepła, które są zeroemisyjne. Gdy-
by Polskę przestawić z kotłów węglowych zasypo-
wych na pompy ciepła, to uwolnilibyśmy się od
niskiej emisji w 70%. Pytanie brzmi: czy jesteśmy
w stanie zdecydować się na to rozwiązanie, bez sto-
sowania półśrodków, aby zanotować w ten sposób
realny skok technologiczny? Jeżeli mamy w Polsce
dzisiaj 3,8 mln domów wymagających pilnej termo-
modernizacji, to wypuszczenie na rynek tylu pomp
ciepła w istotnym wymiarze zmniejszyłoby ich
cenę. Nowoczesna technologia byłaby jednocześnie
opłacalną ekonomicznie inwestycją.
Możemy też pochylić się nad energią z wody
i w tym celu podpatrzeć duńskie rozwiązania
z zakresu energii wodnej rozproszonej. Ich model
opiera się na stworzeniu sieci przydomowych si-
łowni wodnych, które dostarczają prąd do kilku-
nastu gospodarstw. Polska sieć rzeczna to rzeki
wolnopłynące, dzięki czemu moglibyśmy mieć kil-
kanaście tysięcy takich siłowni. Nie jestem w stanie
oszacować udziału takich siłowni w polskim miksie
energetycznym, ale z pewnością byłby to stały prąd,
w przeciwieństwie choćby do niestabilnej energety-
ki wiatrowej.
39
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

Wychodzi na to, że fundamentalnym problemem

nie tyle jest brak środków, co braki w wyobraźni
i świadomości.

Niedaleko Sopotu działa firma produkująca trójno-

gi- fundamenty pod morskie farmy wiatrowe. Mają
zamówienia z całego świata i nie są w stanie nadą-
żyć z produkcją. To jest kolejny przykład megatren-
du, na który wyjątkowo potrafiliśmy częściowo od-
powiedzieć, bo w Polsce jest miejsce na trzy takie
fabryki. I co najważniejsze, jest potencjał na dalsze
rozwijanie tego megatrendu. Być może warto, aby
Narodowe Centrum Badan i Rozwoju stworzyło
program badawczy poświęcony silnikom dla mor-
skich farm wiatrowych, tak aby w perspektywie kil-
ku lat stworzyć własny produkt zdolny do ekspor-
towej konkurencji z turbinami od Siemensa. Firm,
które sprzedają takie „serca” do wiatraków jest dziś
pięć na świecie. Polska niech postara się być szóstą.
Niech zamawiającym taki projekt będzie Polska
Grupa Energetyczna dysponująca odpowiednim
kapitałem do inwestycji. To wymaga jednak wizji
i odwagi do jej realizacji. Zaryzykowania nawet
stołkiem. Jednak bez podjęcia ryzyka nic w global-
nej gospodarce nie ugramy.

Wywiad nie był autoryzowany.

Kamil Wyszkowski
Przedstawiciel oraz Dyrektor Generalny Inicjatywy Sekretarza Generalne-
go ONZ Global Compact w Polsce (United Nations Global Compact - UNGC),
koordynującej z ramienia ONZ współpracę z biznesem, miastami, uczelniami
wyższymi oraz organizacjami pozarządowymi.

Bartosz Brzyski
członek kolegium redakcyjnego czasopisma idei „Pressje” i redakcji portalu opinii
klubjagiellonski.pl. Rzecznik prasowy Klubu Jagiellońskiego.

40
Majstrowanie
przy ustroju
Kontynuujemy pastwienie się nad demokracją liberalną. Tym razem
w wydaniu nadwiślańskim. Nasi autorzy zastanawiają się, jak systemowo ulepszyć
funkcjonowanie polskiego państwa w kontekście wyzwań o bardziej globalnym charakterze.
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

Projekt
„demokracji
losowanej”
Piotr Trudnowski

Rację mają ci wszyscy, którzy w trwającym przesileniu demokracji liberalnej

dostrzegają impuls do poszukiwania ustrojowych innowacji. Pamiętając, że pa-
liwem antydemokratycznych przewrotów jest zwykle wściekłość ludu na ode-
rwane od rzeczywistości „stare elity”, powinniśmy szukać inspiracji tam, gdzie
rzeczywiście udział narodu politycznego w sprawowaniu władzy był najwięk-
szy, a rola elit – najlepiej kontrolowana.

TRAFNA DIAGNOZA, NIEWYSTARCZAJĄCE
REMEDIUM
Michał Rzeczycki i Arkadiusz Radwan w dwóch
znakomitych, erudycyjnych szkicach, które może-
cie przeczytać w tym numerze, przekonują, że to
reforma Senatu może okazać się dzisiaj najlepszym
remedium na postępującą chorobę polaryzacji pol-
skiej polityki. Trudno nie zgodzić się z ich diagnozą.
wem czasu. (…) Jedynym wyjściem z tego pata jest
refleksja ustrojowa oraz  takie przemodelowanie
formy prawnej państwa, żeby wojna polsko-polska
nie była w stanie swoimi konsekwencjami rozlewać
się na  wszystkie najważniejsze instytucje. Inspira-
cji do rozwiązań powinniśmy szukać w klasycznych
koncepcjach rządu mieszanego. Instytucją, którą
można zreformować podług tej  koncepcji jest Se-
nat” – proponuje Rzeczycki.

„Płonna jest nadzieja na to, że polityczna polaryza- „Monteskiusz, Locke, Rousseau, Burke, Tocquevil-
cja nakręcając tę spiralę, zniknie sama wraz z upły- le, Madison, Hamilton, ale  także Jellinek, Kelsen

42
PIOTR TRUDNOWSKI — PROJEKT „DEMOKRACJI LOSOWANEJ”
i wielu innych – oni byli w swoim czasie awangardą
w myśleniu o ustroju i z ich dziedzictwa korzysta-
my do dziś. To nie znaczy, że w obszarze dyskusji
ustrojowych powiedziano już wszystko, włącza-
jąc recepty na rozwiązanie problemów, z którymi
nasi poprzednicy nie musieli się mierzyć. Jak oni
za  swoich czasów, tak  my powinniśmy być inno-
watorami ustrojowymi według potrzeb i wyzwań,
ale  także narzędzi i  stanu wiedzy naszych cza-
sów” – argumentuje Radwan, przychylając się do
pomysłu, by instytucjonalną osią próby „odświe-
żenia” polskiego ustroju uczynić właśnie reformę
Senatu.
Obawiam się niestety, że proponowane przez obu
autorów dość zachowawcze pomysły na sposób
wyboru senatorów mogą nie wystarczyć, by po-
radzić sobie z wyzwaniami, przed którymi stoimy.
Sądzę, że mając w sobie coś z arystokratyczno-me-
rytokratycznego marzenia o polityce, nie zyskają
przychylności Polaków. Niespecjalnie wiem też na
kim  – w ujęciu stricte personalnym, czyli poten-
cjalnych przyszłych senatorach – miałyby bazować,
by faktycznie przybliżyć nas do celu, jakim ma być
deeskalacja konfliktu plemiennego i pewne „uszla-
chetnienie” polskiej polityki. Przedstawione przez
Rzeczyckiego i Radwana w tym zakresie propozy-
cje nie przekonują.
W SAMORZĄDACH POLITYCY NIE SĄ LEPSI
Rzeczycki wylicza z aprobatą obecne w debacie
koncepcje obsadzania Senatu: ideę izby wirylistów
(a więc złożonej z byłych prezydentów, premierów,
prezesów najważniejszych sądów i szefów kluczo-
wych instytucji konstytucyjnych) oraz przypo-
mnianą przez Kazimierza Michała Ujazdowskiego,
a popieraną m.in. przez Związek Przedsiębiorców
i Pracodawców czy Bezpartyjnych Samorządowców,
koncepcję izby samorządowej. Sam zaś opowiada
się za skorygowaniem koncepcji samorządowej
o dodatkowy czynnik: reprezentantów sena-
tów uniwersyteckich. Radwan, przychylając się
również do koncepcji samorządowej, postuluje
dodatkowo, by samorządy wojewódzkie (lub ich
reprezentacja, jak w koncepcji Ujazdowskiego) de-
sygnowały swoich przedstawicieli w sposób zróż-
nicowany w czasie.
Nie wchodząc nadto w szczegóły: nie wierzę, że eli-
ty polityczne samorządu terytorialnego prezentują
dziś jakościowo odmienny sposób myślenia o pań-
stwie, niż elity partyjne na poziomie ogólnopolskim.
Zgoda, poprzez większą niezależność i sprawczość
samorządowcy bywają często dużo bardziej do-
świadczeni i sprawni niż politycy w Sejmie i Senacie.
Nie oznacza to jednak, że polityka samorządowa
jest dziś jakkolwiek „lepsza” od tej ogólnopolskiej.
Wprost przeciwnie. Upadek mediów lokalnych, wy-
nikająca z betonującej system ordynacji wyborczej
niska skuteczność obywatelskiej opozycji, czy słaba
pozycja rad względem wójtów, burmistrzów i pre-
zydentów skłaniają raczej do innych wniosków.
Korupcja, kolesiostwo, nepotyzm, nadużywanie
władzy do tworzenia lokalnych „układów zamknię-
tych”  – obawiam się, że jakkolwiek uczyniliśmy
w ostatniej dekadzie istotny postęp w radzeniu
sobie z tymi patologiami, to jednak te wszystkie
problemy wciąż żywsze są w polityce samorządo-
wej, niż ogólnokrajowej. Nie jestem też przekonany,
że proporcjonalna reprezentacja polityków lokal-
nych w istotny sposób osłabi temperaturę sporu
partyjnego. „Pozapartyjność” samorządowców jest
co prawda zauważalna, ale często dość fasadowa  –
lokalny interes wyborczy każe im chować partyjne
szyldy lub z nich rezygnować, ale sądzę, że znako-
micie przypomnieliby sobie o partyjniackich korze-
niach pojawiwszy się w polityce centralnej.
Również korekta „merytokratyczna” w postaci
przedstawicieli senatów uczelni mnie nie przeko-
nuje. Raczej nie mam najlepszego zdania o polskich
elitach uniwersyteckich, a zwłaszcza ich politycznej
cnotliwości i kompetencjach eksperckich. To oczy-
wiście nie znaczy, że nie ma na polskich uczelniach
setek lub tysięcy cnotliwych obywateli i znakomi-
tych ekspertów! Obawiam się jednak poważnie, czy
to właśnie oni staliby się reprezentantami swojego
środowiska. Dlatego nie widzę żadnego powodu, by
właśnie akademików wyróżniać zaszczytem zasia-
dania w ławach izby wyższej.
W KTÓRĄ STRONĘ DO USTROJU MIESZANEGO?
Powyższe wątpliwości mają jednak charakter su-
biektywny i najpewniej wynikają z różnego oglą-
43
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

du określonych środowisk w III RP. Istotniejszym
punktem ewentualnego sporu jest ocena stanu fak-
tycznego dzisiejszej Rzeczypospolitej.
Otóż Michał Rzeczycki słusznie postuluje korektę
polskiego ustroju w stronę klasycznych koncepcji
ustroju mieszanego. Zdaje się przy tym zakładać,
że jeśli mamy dziś w Polsce problem z nadmierną
przewagą któregoś z pierwiastków składających się
na rząd mieszany, to jest to pierwiastek demokra-
tyczny. Stąd w postulatach – znanych przecież nie
tylko z tekstu Michała – wprowadzenia do Senatu
wirylistów czy „merytokratów” widzę raczej skłon-
ność ku wzmocnieniu pierwiastka arystokratycz-
nego. Błąd moim zdaniem polega na założeniu, że
ustrój, w którym dziś funkcjonujemy, winniśmy
zwać w istotnym stopniu demokratycznym.
dziś brakuje. Potrzebę wzmocnienia go uzasadnić
może m.in. fikcyjność przewidzianych w polskim
prawie mechanizmów demokracji bezpośredniej,
zamknięta w praktyce struktura partii politycznych
i sprzyjająca dalszej oligarchizacji polskiej polityki
ordynacja wyborcza, ograniczająca w sposób rady-
kalny realne bierne prawo wyborcze.
SENAT – IZBA PRAWDZIWIE DEMOKRATYCZNA
Oba obszary powyższej polemiki skłaniają do oczy-
wistego wniosku. Zgadzając się, że potrzeba fun-
damentalnego zreformowania Senatu, jest szansą
na zrównoważenie polskiego ustroju powinniśmy
myśleć o jego przekształceniu w duchu klasycznie
demokratycznym, a więc dobierać jego skład w dro-
dze losowania.

Nie chcąc wchodzić w obszerne rozważania o po- Poniżej postaram się przekonać, że taki sposób
dobieństwach demokracji ateńskiej do dzisiejszej – wyłaniania izby wyższej nie jest niczym groźnym,
Czytelników zainteresowanych tematem odsyłam a przynajmniej w kilku obszarach ma szansę realnie
do niedługich rozważań prof. Ryszarda Kuleszy ulepszyć polską politykę. Postaram się udowodnić,
pt. Demokracje antyczne i współczesne  – przypo- że pomysł ten nie jest tak egzotyczny, jak części
mnieć trzeba, że starożytna forma rządów ludu Czytelników może się wydawać na pierwszy rzut
w niewielkim stopniu przypominała dzisiejsze re- oka. Wreszcie, będę się starał również wykazać,
alia polityczne. Na fundamenty ateńskiej demokra- że w czasach coraz głębszego kryzysu demokra-
cji składały się dwa mechanizmy. Po pierwsze, były cji przedstawicielskiej i wartości liberalnych taka
to bezpośrednie rządy wszystkich uznanych za ustrojowa innowacja powinna raczej długofalowo
obywateli poprzez ich uczestnictwo w Zgromadze- wspierać stabilność systemu politycznego.
niu Ludowym. Po drugie, była to idea losowania na
urzędy, łącznie z sądami i kluczową dla funkcjono- LOSOWANIE W PRAKTYCE
wania ateńskiej demokracji Radą Pięciuset.
Zacznijmy od formalności – najprostszą inspiracją
Badacze myśli antycznej raczej nie mają wątpliwo- dla „losowanego senatu” są dziś zyskujące coraz
ści – przywołajmy choćby wspomnianego Ryszarda większą popularność na świecie panele obywatel-
Kuleszę czy cytowanego przez niego duńskiego pro- skie, do których siłą rzeczy będziemy się jeszcze
fesora Morgensa Hermana Hansena – że starożytni wielokrotnie w tych rozważaniach odwoływać. Pol-
spojrzawszy na ustrój, w którym żyjemy, uznaliby scy czytelnicy od niedawna mogą dowiedzieć się
go za taki, w którym zdecydowanie przeważa pier- o nich więcej dzięki publikacji Panele obywatelskie.
wiastek oligarchiczny nad demokratycznym. Przewodnik po demokracji, która działa autorstwa
niestrudzonego popularyzatora tego rozwiązania
Jeśli nawet uznamy, że w omawianych propozy- Marcina Gerwina.
cjach reformy Senatu nie chodzi o wzmocnienie
pierwiastka demokratycznego arystokratycznym, „Panel obywatelski powinien być reprezentatywny
a jedynie celowe w procesie naprawy ustroju zastą- pod względem demograficznym. Jakie kryteria
pienie pierwiastka oligarchicznego arystokratycz- wybrać? Przygotowując panele w Polsce, na pozio-
nym, to cały czas sądzę, że w tak zmieszanym ustro- mie miasta, stosujemy cztery podstawowe kryte-
ju owego pierwiastka demokratycznego zwyczajnie ria  – płeć, grupa wiekowa, dzielnica oraz poziom

44
PIOTR TRUDNOWSKI — PROJEKT „DEMOKRACJI LOSOWANEJ”
wykształcenia. (…) Organizując panel na poziomie
całego państwa, warto uwzględnić podział na miesz-
kańców dużych miast, małych i wsi. Co natomiast
z kryterium ekonomicznym? Z naszego doświad-
czenia w Polsce wynika, że gdy uwzględni się cztery
podstawowe kryteria oraz przeprowadzi losowanie,
to wystarcza to do zapewnienia, że w skład panelu
wchodzą osoby o różnych dochodach” – przekonu-
je Gerwin. Dokładnie te same kryteria należałoby
wziąć pod uwagę przy „losowaniu senatu”. Ewentu-
alne dodatkowe cenzusy merytoryczne wydają się
zbędne, niemniej i o nich być może warto rozpocząć
debatę. W przytaczanej publikacji Gerwin przedsta-
wia szczegółowo rozwiązania technologiczne, które
bez żadnych wątpliwości powinny gwarantować
pełną losowość i transparencję wyboru.
Oczywiście na tym etapie nie powinniśmy rozstrzy-
gać szczegółowych mechanizmów powoływania do
takiego senatu. Inspirując się choćby systemem po-
woływania przysięgłych w amerykańskich sądach,
można wyobrazić sobie wizję ambitną, w której ko-
rzystanie z „losu” i objęcie stanowiska w senacie jest
uważane za obowiązek obywatelski, a rezygnacja
z niego wiązałaby się wręcz z grzywną. Dużo
bardziej realistyczne wydaje się jednak przyję-
cie – choćby ze względu na czteroletnią kadencję –
prawa obywatela do odmowy objęcia mandatu.
Prozaiczny problem „wakatów” po odmowach moż-
na rozwiązać w sposób niezwykle prosty: od razu
przystępując do losowania większej próby i przez
uzupełnianie składu pierwotnej setki w oparciu
o potrzebę zachowania demograficznej reprezenta-
tywności (na marginesie warto wspomnieć, że rów-
nież do ateńskiej Rady Pięciuset losowano od razu
1000 obywateli).
Wydaje się niezbędne, by zapewnić wylosowanym
senatorom wynagrodzenie, niemniej dzisiejsze
uposażenie parlamentarne przekraczające dwu-
krotnie tzw. średnią krajową i kilkukrotnie prze-
wyższające najczęstsze wynagrodzenie Polaków
powinno w zupełności wystarczyć, by zapewnić
wylosowanym niezależność i skłonić ich do dość
odważnej, kilkuletniej przygody parlamentarnej.
Jakie zalety wynikną z samego faktu losowania?
Po pierwsze, w demokratyczny proces decyzyj-
ny włączony zostanie pełen przekrój obywateli  –
a więc również ta połowa, która z różnych powodów
nie bierze udziału w wyborach. Po drugie, będziemy
mieli zapewnioną wysoką reprezentatywność – wszak
w senacie ułożonym zgodnie z regułą demograficzną
będziemy mieli w sposób zupełnie naturalny i niewy-
muszony swoiste „kwoty” kobiet i mężczyzn, osób
młodych i starych, mieszkańców wielkich miast
i prowincjonalnych ośrodków. Po trzecie wreszcie, ist-
nieje duże prawdopodobieństwo, że dzięki losowaniu
będziemy mieli do czynienia z senatorami o repre-
zentatywnych poglądach politycznych. Dziś w izbie
wyższej mamy co do zasady reprezentantów jedynie
dwóch największych partii politycznych, a w losowa-
nej próbie 100 osób najpewniej znajdą się sympatycy
wielu mniejszych ugrupowań (pamiętajmy, że popar-
cie dwóch największych partii liczone łącznie rzadko
przekracza 70% wszystkich głosujących). Jednocze-
śnie nie będą mieli oni żadnego interesu w tym, by kie-
rować się partyjnym partykularyzmem. Mimo różnic
ich światopoglądów temperatura ich prezentowania
i głoszenia powinna być istotnie niższa, niż ta
„sejmowa”.
SPOKOJNIE, TO NIEGROŹNE!
Nim rozlegnie się chór krytyków mówiących o absur-
dalności tego rozwiązania, niekompetencji wylosowa-
nych senatorów oraz zagrożeniu, jaki reforma przy-
niosłaby Rzeczpospolitej przypomnijmy, co w Polsce
może dziś Senat.
Najważniejszym uprawnieniem Senatu jest udział
w procesie legislacyjnym, a więc możliwość za-
twierdzania, odrzucania lub wprowadzania po-
prawek do ustaw, które zostały przyjęte w Sejmie.
Jeśli jednak Senat zdecyduje się odrzucić lub zmo-
dyfikować proponowaną zmianę prawa  – ta wraca
do izby niższej i musi być przegłosowana większo-
ścią bezwzględną posłów (a więc liczba głosujących
„za” musi przewyższać liczbę głosujących „przeciw”
i wstrzymujących się przy obecności połowy izby).
Drugim wymiarem legislacyjnej kompetencji izby
wyższej jest inicjatywa ustawodawcza, którą jed-
nak Senat dysponuje jako ciało (w przeciwieństwie
do Sejmu, gdzie ma ją zaledwie piętnastu posłów).
W oczywisty sposób ustawa z inicjatywy senackiej
musi przejść przez pełną ścieżkę legislacyjną.
45

Dodatkowo Senat realizuje też funkcję kreacyjną:
zgadza się na powołanie przez Sejm części organów
(m.in. prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika
Praw Obywatelskich czy prezesa Instytutu Pamięci
Narodowej) i powołuje niewielką część członków
organów kolegialnych (Kolegium IPN, Rady Poli-
tyki Pieniężnej, Krajowej Rady Radiofonii i Telewi-
zji). Zatwierdza prezydencki wniosek o referendum
ogólnokrajowe i może występować z jego inicjatywą
do Sejmu. Wreszcie, może wnioskować do Trybuna-
łu Konstytucyjnego o zbadanie konstytucyjności
już obowiązujących przepisów.
W praktyce więc  – przy zachowaniu dzisiejszych
kompetencji i w normalnych warunkach, przy sta-
bilnej większości sejmowej – Senat z losowania nie
ma właściwie żadnych możliwości, by „nabroić”. Je-
śli ktoś bałby się, że wylosowani senatorowie będą
stosować obstrukcję lub zechcą forsować rekor-
dowo głupie ustawy (co wobec silnej konkurencji
dotychczasowych prawodawców wcale nie byłoby
takie łatwe), to musi mieć świadomość, że w lwiej
części sytuacji większość sejmowa znakomicie so-
bie z nią poradzi.
Prawdę mówiąc słabość uprawnień Senatu jest tak
uderzająca, że w przypadku jakiegokolwiek zróżni-
cowania składu izby względem dzisiejszej większo-
ści sejmowej  (a takie mogłoby zagwarantować nie
tylko losowanie, ale też każda z omawianych w tym
tekście reform, a nawet samo czasowe oddzielenie
wyborów do obu izb), wzmocnieniu jego racji bytu
służyłoby wprowadzenie wymogu odrzucania sta-
nowisk Senatu w procesie legislacyjnym sejmową
większością kwalifikowaną 3/5 głosów. Równolegle
warto pomyśleć nad zwiększeniem roli tej izby
w sprawowaniu funkcji kreacyjnej, co postulowali
również Rzeczycki i Radwan. Inaczej dalej będzie-
my wydawać co roku 200 milionów złotych rocz-
nie na funkcjonowanie ciała, które właściwie nic
nie może.
PARLAMENT WRACA DO KORZENI
Stworzenie izby parlamentarnej z losowania stwo-
rzyłoby szansę na przywrócenie parlamentowi
jego naturalnej roli. Tą jest zaś – przypomnijmy –
dyskusja i wzajemne przekonywanie się przez de-
46
PRESSJE 2018 — TEKA 54
putowanych. Dziś, gdy w Sejmie i Senacie zasiadają
w większości bezwolni nominaci plemiennych wo-
dzów skrępowani dyscypliną partyjną, ta perswa-
zyjna funkcja debat parlamentarnych stała się fikcją.
W dniu trafienia projektu do Sejmu w przytła-
czającej większości przypadków wiadomo, jak
zagłosują w jego sprawie poszczególni posłowie
i senatorowie. Zwykle nie zadają oni sobie trudu,
by specjalnie wnikliwie analizować uchwalane,
a nawet zgłaszane przepisy – ufają (lub z założenia
nie ufają) rządowi czy szefowi klubu.
Tymczasem „zwykłych obywateli”, którzy trafiliby
do Senatu w wyniku losowania, szefowie klubu,
partii czy przedstawiciele resortów stojących za
projektem zmiany prawa tak łatwo nie spacyfiku-
ją. Można mieć nadzieję, że nie dadzą się tak łatwo
przekonać argumentem, że ustawa jest dobra „bo
zgłosił ją rząd”, ani nie uwierzą w to, że jest zła,
bo „stoi za nią opozycja”. Wydaje się, że przynaj-
mniej istotna część z nich będzie pytać tak długo,
aż zrozumie racje stojące za jakimiś przepisami.
Nie mając kompetencji w ocenie problemów, loso-
wani senatorowie powinni wsłuchiwać się w głos
nie tylko przedstawicieli sejmowych partii, ale też
zapraszanych interesariuszy, ekspertów i przed-
stawicieli strony społecznej. Wreszcie  – powinni
głosować nie zgodnie z dyscypliną, ale zgodnie
z tym, do czego ktoś ich przekona w czasie senac-
kich dyskusji.
Dokładnie na tym samym polega idea wspo-
mnianych już paneli obywatelskich – wylosowani
przedstawiciele danej wspólnoty mają szansę na
spokojne zapoznanie się z różnymi poglądami in-
teresariuszy i ekspertów, a następnie w oparciu
o argumenty, których wysłuchali mają podjąć, kie-
rując się prymatem dobra wspólnego, najlepszą
ich zdaniem decyzję. Na tym w teorii polega też
praca w parlamentarnych komisjach  – problem
w tym, że „przedstawiciele narodu” niechętnie
słuchają jakichkolwiek argumentów.
W efekcie takiej zmiany dużo trudniejsze będzie
błyskawiczne przepychanie przez parlament naj-
bardziej kontrowersyjnych przepisów. Legislacyj-
ny ekspres będzie musiał zwolnić, a debata nad
stanowionym prawem będzie musiała być dużo
PIOTR TRUDNOWSKI — PROJEKT „DEMOKRACJI LOSOWANEJ”
bardziej wnikliwa. Wydaje się też, że pozytywnym
skutkiem ubocznym będzie mniejsza ilość i lepsza
jakość stanowionego prawa. Trudno uwierzyć, że
wylosowani obywatele dadzą sobie wmówić, że
czymś normalnym jest uchwalanie przepisów, któ-
rych nie mieli szansy ze zrozumieniem przeczytać.
PRZECIWKO POLARYZACJI, KU LEPSZEMU
PRAWU
Już powyższe argumenty powinny wystarczyć, by
utrudnić dalszą polaryzację polityczną przez forso-
wanie najbardziej dzielących Polaków zmian prawa.
Jednak jeżeli kogoś te założenia nie przekonują,
to warto odesłać do ustaleń interdyscyplinarnego
zespołu badawczego politologów, ekonomistów
i fizyków pracującego nad tym zagadnieniem na
Uniwersytecie w Katanii. Zespół Alessandro Plu-
chino, Cesare Garofalo i Salvatore Spagano, po-
sługując się dość zawiłym dla laika modelem ma-
tematycznym, próbował przekonać, że dodanie do
spolaryzowanego parlamentu pewnej grupy loso-
wych głosujących spoza dwubiegunowego podzia-
łu zwiększa szansę na jego dobrą pracę.
Jak miałoby to zadziałać? Naukowcy uznali, że de-
cyzje parlamentarzystów można rozpisać na osiach
pod względem kierowania się interesem partyku-
larnym i publicznym. Na interes partykularny skła-
dają się w przypadku tradycyjnych posłów rów-
nież interesy związane z przynależnością partyjną
i walką o reelekcję. Często zatem głosują nie
zgodnie z sumieniem czy własnymi pogląda-
mi, ale kierując się potrzebą zachowania dys-
cypliny partyjnej. Projekty realizujące interes
publiczny (które nigdy nie pojawiają się tylko
ze strony jednej formacji politycznej, ale zda-
rzają się różnym stronnictwom) często bywa-
ją odrzucane przez większość parlamentar-
ną ze względu na fakt, że zgłoszone zostały
przez konkurencyjne ugrupowanie. Gdy zatem
w parlamencie pojawi się grono niezależnych, wy-
branych losowo parlamentarzystów bez dalszych
ambicji wyborczych (by nie można było ich do-
kooptować do żadnego z obozów) okazuje się, że
projekty tworzone w interesie publicznym będą
miały większe szanse powodzenia, a cały parla-
ment pracował będzie bardziej efektywnie.
To oczywiście koncept nieco inny, niż pełne loso-
wanie jednej z izb, niemniej równie interesujący.
Na marginesie warto jeszcze przywołać esej Mi-
chaela Donovana z kanadyjskiego Uniwersyte-
tu Simona Frasera, który zaproponował, by do
parlamentu… losować przedstawicieli niegłosu-
jących. Przykładowo  – gdy frekwencja wyborcza
wynosi 55%, to właśnie 55% składu izby powinno
odpowiadać preferencjom głosujących, a pozosta-
łe 45% – niech będzie losową reprezentacją tych,
którzy do urn się nie pofatygowali. Trudno nie
uznać takiego pomysłu za sprawiedliwy i wysoce
reprezentatywny.
DEBATA JUŻ TRWA
Większość pomysłów na innowacje ustrojowe  –
nawet tak bliskich części konserwatystów, jak
choćby głosowanie rodzinne  – pojawia się dziś
w coraz poważniejszej debacie politycznej na Za-
chodzie za sprawą lewicy. Nie inaczej jest w tym
przypadku  – korekta polityczna inspirowana lo-
sowaną demokracją ateńską, która w Polsce AD
2018 brzmi jak absolutne political fiction, jest
coraz poważniej dyskutowana na świecie.
We Francji przed kilkoma laty Jean-Luc Mélen-
chon proponował, by transformację Francji ku
VI Republice przeprowadziło Zgromadzenie Na-
rodowe wybrane drogą losowania. Przekształce-
nie francuskiego Senatu z „izby emerytów poli-
tycznych” w ciało wyłonione w drodze losowania
w 2016 r. proponował były minister gospodarki
w rządach socjalistów Arnaud Montebourg.
W Wielkiej Brytanii od lat krąży postulat zastą-
pienia Izby Lordów losowaną „Izbą Obywateli”,
a stojąca za nim Sortition Foundation w tym roku
chwaliła się, że na jej postulat z entuzjazmem za-
reagował Ed Miliband, niedawny lider Partii Pracy.
To tylko te najprostsze do odnalezienia przykłady
formułowania analogicznego do naszego postula-
tu przez mainstreamowych polityków w dużych
i poważnych państwach. Oczywiście dużo więcej
doświadczeń i postulatów odnajdziemy, gdy nie
będziemy koncentrowali się wyłącznie na pomy-
śle wykorzystania losowania w parlamencie, ale
przyjrzymy się różnym mechanizmom losowanej
47

demokracji wykorzystywanym w polityce ogólno-
krajowej, o samorządowej już nie wspominając.
Oddolny proces tworzenia konstytucji w Islandii
opisywaliśmy obszernie na łamach portalu Klubu
Jagiellońskiego i korzystając z tej inspiracji suge-
rowaliśmy, że analogicznie do Islandczyków losowe
zgromadzenie pracujące nad pytaniami referen-
dalnymi winien był zaproponować prezydent An-
drzej Duda, gdy forsował swój pomysł referendum
konstytucyjnego. W 2012 r. Irlandczycy powołali
z kolei Konwencję Konstytucyjną, w której wspól-
nie z 29 przedstawicielami parlamentu obradowało
66 losowo wybranych obywateli. Eksperyment zo-
stał przyjęty na tyle pozytywnie, że w 2016 r. powo-
łano Zgromadzenie Obywateli złożone już w całości
z wylosowanych obywateli, którzy przygotowywali
dla parlamentu swoje rekomendacje w najbardziej
palących sporach.
POCHWAŁA LOSOWOŚCI
Pomysł losowania parlamentarzystów w natural-
ny sposób irytuje nas, bo wyobrażamy sobie nasz
system polityczny i czasy, w których przyszło nam
żyć jako bezprecedensowo racjonalne. Losowanie
starożytnych miało przecież wymiar zawierzenia
się woli bogów, tymczasem my chcemy żyć w prze-
konaniu, że wszystkie procesy podporządkowane
są naszej rozumnej woli. Z takim spojrzeniem po-
lemizuje w głośnej Antykruchości Nassim Nicholas
Taleb, zdeklarowany zwolennik losowości w polity-
ce i gospodarce.
„Odrobina zamieszania w istocie stabilizuje system.
Lekko zbijając ludzi z tropu, wywołuje się korzyst-
ny efekt – zarówno dla siebie samego, jak i dla nich.
Kiedy pewne systemy trwają w niebezpiecznym
impasie, to losowość i tylko losowość może je z nie-
go wyrwać i uwolnić” – przekonuje autor Czarnego
łabędzia.
Zaskakujący przykład na prawdziwość tej tezy
można zaczerpnąć… z najnowszej historii polskich
wyborów. Głębokie przekonanie o racjonalności na-
szych czasów każe nam bowiem wyprzeć, że i dzisiaj
w procedurze wyborczej stosuje się element losowy.
W aktualnym Kodeksie Wyborczym o losowaniu
48
PRESSJE 2018 — TEKA 54
mowa jest blisko pięćdziesiąt razy. Oczywistym
kontekstem jest losowanie numerów list wybor-
czych i kolejności nadawania spotów w audycjach
komitetów wyborczych. Wielu zaskoczy pewnie,
że od wyniku zorganizowanego przez komisję wy-
borczą losowania zależeć może, kto będzie pełnił
funkcję wójta, burmistrza, prezydenta lub senato-
ra – ale właśnie taką procedurę polskie prawo prze-
widuje, gdy będziemy mieli do czynienia zarówno
z równą nominalnie liczbą głosów, jak i wyrównanym
poparciem w okręgach. Wreszcie – kodeks przewi-
duje losowy wybór jednego przedstawiciela Sejmu
w Państwowej Komisji Wyborczej, jeśli w izbie
znajdą się tylko dwa ugrupowania.
Gdzie w tym wszystkim „wyrwanie z impasu”,
o którym pisał Taleb? Otóż właśnie dzięki wynikom
losowania ustawodawca i społeczeństwo zoriento-
wało się w 2014 r., jak niebezpieczne dla odzwier-
ciedlenia preferencji wyborczych skutki przynosić
może książeczka wyborcza. Dzięki temu, że Polskie
Stronnictwo Ludowe wylosowało „jedynkę” w wy-
borach do sejmików, to w głosowaniu otrzymało co
najmniej kilkupunktową premię. Spotkało się z to
z krytyczną refleksją, zdiagnozowaniem istnienia
„efektu książeczki” i w konsekwencji rezygnacją z jej
użycia w kolejnych wyborach na rzecz płachty. Gdy-
by zamiast losowania procedura wyborcza przewi-
dywała jakiś inny, w teorii bardziej sprawiedliwy
i merytoryczny sposób porządkowania list, mogli-
byśmy dłuższy czas jeszcze nie zauważyć anomalii
w wynikach głosowania…
OSTATNI MOMENT NA TAKIE EKSPERYMENTY
Rosnący w siłę populizm, zyskujący coraz więcej
wyznawców anty-scjentyzm wszelkiej maści i co-
raz popularniejsza anty-establishmentowość to
reakcja na wieloletnią pychę hiperracjonalnych
we własnym mniemaniu ekspertów i technokra-
tów. Lękom obywateli i utracie zaufania do elit
trzeba wyjść naprzeciw i reformować ustrój w taki
sposób, który wyprowadzi nas z fałszywej wiary
w nieomylność „systemu”. W innym wypadku tempo,
w jakim oddalamy się od stabilnych czasów de-
moliberalnego konsensu ku jakiemuś nowemu  –
oświeconemu lub nie  – autorytaryzmowi będzie
coraz szybsze.
PIOTR TRUDNOWSKI — PROJEKT „DEMOKRACJI LOSOWANEJ”

Za każdym razem, gdy czytam, że reakcją na te
niebezpieczne zjawiska ma być wzmocnienie nie-
wybieralnych ciał merytorycznych, finansowane
z podatków granty na edukację „ciemnego ludu”
w zakresie liberalnych wartości (projektowany
Europejski Fundusz Wartości) albo eliminacja
mechanizmów demokracji bezpośredniej (rozwa-
żania post-Brexitowe), to przechodzą mnie ciarki.
Jakkolwiek życzyłbym sobie pokojowej i stabilnej
przyszłości dla świata zachodniego, to mam wra-
żenie, że postulujący takie remedia chcą raczej do-
lać benzyny do ognia. W chwili, gdy realna decy-
zyjność demosu za pośrednictwem Internetu jest
na wyciągnięcie ręki, próba pouczania go i odbie-
rania mu głosu raczej tylko go, skądinąd słusznie,
rozwścieczy.
Pamiętając, że paliwem antydemokratycznych
przewrotów jest zwykle wściekłość ludu na ode-
rwane od rzeczywistości „stare elity”, powinniśmy
szukać inspiracji tam, gdzie rzeczywiście udział na-
rodu politycznego w sprawowaniu władzy był naj-
większy, a rola elit – najlepiej kontrolowana. Musi-
my szukać takich mechanizmów demokratycznych,
które pozwolą wybrzmieć głosom dotychczas nie-
słyszanym i zaistnieć postawom niedostrzeganym,
nim ignorowane zaczną się radykalizować. Taki po-
tencjał – polegający choćby na włączeniu w debatę
niegłosujących  – ma właśnie tworzenie organów
kolegialnych przez losowanie.
Decydując się na taki senacki eksperyment, właści-
wie niewiele możemy stracić. Już tylko inicjując de-
batę na temat tej reformy, mamy szansę skierować
debatę publiczną na tory potrzebnej dziś refleksji
nad naturą naszego ustroju, postępującą polary-
zacją polityczną, fatalnym stanem procesu prawo-
dawczego i powodach utraty zaufania do instytucji
reprezentatywnych na całym Zachodzie.
Gdyby eksperyment się powiódł  – moglibyśmy
wnieść na arenę międzynarodową istotne do-
świadczenie, które być może przysłuży się odno-
wie zachodnich demokracji miotanych dziś między
skrajnościami. Włączenie w proces legislacyjny ele-
mentu demokracji losowanej może bowiem okazać
się dobrą alternatywą dla wyboru między dalszymi
absolutnymi rządami słabo kontrolowanych repre-
zentantów a nieprzewidywalnymi torami demokra-
cji bezpośredniej.
Cóż zatem ryzykujemy?

Piotr Trudnowski 
stały współpracownik czasopisma idei „Pressje”, redaktor portalu opinii
klubjagiellonski.pl. Prezes Klubu Jagiellońskiego.

49
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

Poszukiwania
„inteligentnej
demokracji”
Arkadiusz Radwan

Trwający kryzys konstytucyjny sprawił, że nazwisko Monteskiusza, intelektu-

alnego ojca koncepcji trójpodziału władzy, trafiło z akademickich podręczników
na telewizyjne paski i prasowe nagłówki. Wielu komentatorów życia politycz-
nego pokusiło się nawet o tezę, że wraz z rządami Prawa i Sprawiedliwości ten
trójpodział już się w Polsce skończył. A może stało się to już wcześniej i w całkiem
odmienny sposób?

Celem mojego artykułu nie jest recenzowanie ani jako na wyzwanie wymagające podejścia strategicz-
poczynań obozu rządzącego, ani ich percepcji przez nego, obejmującego postawienie diagnozy, określe-
opozycję. Chodzi raczej o wyjaśnienie kilku kwestii, nie celów, dobór narzędzi i – tam, gdzie to możliwe
które być może pomogą Czytelnikowi w wyrobieniu – zdefiniowanie mierników. Na końcu przedstawię
sobie własnej oceny rywalizujących narracji oraz kilka tropów myślowych i wstępnych propozycji
konkurujących wizji państwa. Próbą wyjaśnienia rozwiązań ustrojowych dla Polski.
zostaną objęte zarówno kwestie pojęciowe, które
porządkują dyskusję, jak i mechanizmy oraz proce- CO NAPRAWDĘ PROPONOWAŁ MONTESKIUSZ?
sy, które zachodzą we współczesnej Polsce i świe-
cie, a które muszą być wzięte pod uwagę przy two- Wyjdźmy od tego, co w rzeczywistości propo-
rzeniu konkretnych rozwiązań ustrojowych. Będę nował Monteskiusz (co zresztą niedawno, choć
chciał spojrzeć na projektowanie takich rozwiązań z nieco innym od proponowanego poniżej rozło-

50
ARKADIUSZ RADWAN — POSZUKIWANIA „INTELIGENTNEJ DEMOKRACJI”
żeniem akcentów, przypomniał na łamach portalu
klubjagielloński.pl Michał Rzeczycki w artykule
Równowaga, nie  trójpodział. Co tak  naprawdę pisał
Monteskiusz?). Monteskiusz, w swoim traktacie
z 1748 r. O duchu praw, pisał o ustroju angielskim,
który był, jak większość ustrojów tamtego czasu,
osadzony w społeczeństwie stanowym, obejmu-
jącym monarchę, arystokrację i lud. Model ten
postrzegał Monteskiusz jako wzorcowy dla Fran-
cji, która była monarchią absolutną, podobnie jak
wiele innych państw europejskich w tamtym czasie.
Według koncepcji francuskiego myśliciela – nota
bene wyłożonej dopiero w Rozdziale VI Księgi XI
jego rozprawy – w każdym państwie funkcjonują
trzy władze, które autor wyodrębniał i nazywał
tymi słowami: „Władza prawodawcza, władza wy-
konawcza rzeczy należących do prawa narodów
i władza wykonawcza rzeczy należących do pra-
wa cywilnego”. Ta pierwsza to legislatywa, druga
– egzekutywa, a trzecia to judykatywa. Władze te
powinny być według Monteskiusza rozdzielne (każ-
da od każdej). Jako że Monteskiusz wzorował się
na modelu angielskim, w opisywanym przez niego
ustroju król był władzą wykonawczą, arystokracja
izbą wyższą parlamentu (Lordów), a lud izbą niższą
(Gmin).
Istotne dla koncepcji Monteskiusza było to, że
zakładał on istnienie czynnika stałego, którym
miała być władza wykonawcza, sprawowana przez
niewybieralnego monarchę (i mianowanych przez
niego urzędników), oraz czynnika zmiennego, któ-
rym miał być prawodawca – wybieralny parlament
(przynajmniej jego izba niższa). Parlament nie miał
zatem wpływu na władzę wykonawczą (nie wybie-
rał ani nie mianował egzekutywy), podobnie jak
monarcha nie kontrolował parlamentu. Ta odręb-
ność była istotna dla myśli Monteskiusza. Dobit-
nie oddają to słowa: „[K]iedy, w jednej i tej samej
osobie lub w jednym i tym samym ciele, władza
prawodawcza zespolona jest z wykonawczą, nie
ma wolności; ponieważ można się lękać, aby ten
sam monarcha albo ten sam senat nie stanowił ty-
rańskich praw, które będzie tyrańsko wykonywał”.
W modelu Monteskiusza sprawowanie władzy
miało być zatem działaniem sprawczym w sferze
decyzji, zadaniem parlamentu miało być wyznacza-
nie temu granic, rolą zaś sądów miało być badanie
zgodności pierwszego z drugim oraz rozstrzyganie
sporów między obywatelami.
Dopiero długo po Monteskiuszu, pod wpływem
koncepcji Georga Jellinka (schyłek XIX w.) i Hansa
Kelsena (początek XX w.), powstała idea sądów kon-
stytucyjnych, które z czasem uzyskały władzę ogra-
niczania działalności prawodawczej parlamentu.
Prawdziwy rozwój sądownictwa konstytucyjnego
w Europie przypadł na czas po II wojnie światowej
w odpowiedzi na „ustawowe bezprawie” i zbrodni-
cze doświadczenie nazizmu, a także rozwój doktry-
ny praw człowieka. Ten ostatni czynnik, czyli opar-
cie systemu wyłącznie na prawach podmiotowych,
dał nota bene asumpt do powstania konfliktów,
głównie światopoglądowych, między demokratycz-
ną większością a pozbawioną kontroli demokratycz-
nej „radą mędrców”, czyli sądem konstytucyjnym.
Istota sporu między tymi podmiotami polegała na
rozsądzeniu, kto jest prawdziwym suwerenem: lud,
od którego autorytet praw pochodzi, czy sędziowie,
którzy stoją na straży suwerenności już ukonstytu-
owanej i wyrażonej w ustawie zasadniczej – wyrażo-
nej, ale poddającej się stale kształtowaniu w drodze
wykładni.
Nic podobnego nie byłoby do pomyślenia dla Mon-
teskiusza. Uważał on bowiem, że władza sądowa
nie jest równa pozostałym dwóm, jest „poniekąd
żadna” („[puissance] de juger est, en quelque façon,
nulle”). Według jego koncepcji sędziowie mieli po-
chodzić z wyboru, a w sprawowaniu urzędu wy-
kazywać daleko idącą powściągliwość. Zdaniem
Monteskiusza „sędzia powinien być ustami ustawy”
(fr. „a bouche, qui prononce les paroles de la loi”).
Myśl Monteskiusza przyjął za własną – i ubrał w
dosadniejsze jeszcze słowa – król pruski Fryderyk
II, który w 1780 r. zaordynował: „Nie będziemy
dozwalać, aby jakiś sędzia nasze ustawy interpreto-
wał, rozciągał albo zawężał, albo zgoła nowe prawa
tworzył” (niem. „Dagegen aber werden Wir nicht
gestatten, daß irgend ein Richter (…)Unsere Gesetz
zu interpretiren, auszudehnen oder einzuschrän-
ken, vielweniger neue Gesetze zu geben, sich ein-
fallen lasse”). Sceptycyzm wobec sądownictwa nie
był wówczas czymś odosobnionym. Cesare Bec-
caria, przedstawiciel włoskiego oświecenia, jeden
51

z bardziej wpływowych filozofów politycznych epo-
ki, mawiał, że „lepiej być rządzonym przez jedne-
go absolutnego władcę, niż być, wydanym, niczym
niewolnik, na łaskę swawolnej wykładni sędziów –
wielu małych tyranów”.
Jaki cel stawiał sobie Monteskiusz jako
XVIII-wieczny innowator ustrojowy? Francja była
podówczas monarchią absolutną, w której wład-
ca był uosobieniem państwa. „L'État, c'est moi”–
zwykł mawiać Ludwik XIV i nie inaczej było za
rządów jego prawnuka Ludwika XV – dwóch królów,
za panowania których żył i tworzył Monteskiusz.
Monteskiusz dążył do ograniczenia władzy absolut-
nego monarchy, bez jednoczesnego dopuszczenia
do folgowania namiętnościom tłumu. Remedium
na to miał być właśnie trójpodział. Nota bene: trój-
podział, jako zgrabną językową formułę, zawdzię-
czamy Tadeuszowi Boyowi-Żeleńskiemu, autorowi
dokonanego w 1927 r. przekładu traktatu Monte-
skiusza na język polski. Sam Monteskiusz posłu-
giwał się raczej określeniem „rozdzielenia władz”
(fr. séparation des pouvoirs), choć rzeczywiście ope-
rował nim w odniesieniu do trzech władz.
WCIELENIA I ADAPTACJE WIZJI MONTESKIUSZA
Monteskiusz nie był uniwersalistą – uważał, że roz-
wiązania ustrojowe muszą uwzględniać specyfikę
i uwarunkowania danego państwa (dziś podkre-
śla ten aspekt Martin Mendelski, badacz reform
ustrojowych w Europie Środkowo-Wschodniej
i Południowo-Wschodniej). Idea Monteskiusza była
zatem programowo adaptacyjna. Takie adaptacyj-
ne wykorzystania koncepcji Monteskiusza dość
szybko zresztą nastąpiły. Idea monteskiuszow-
ska była recypowana w różnych systemach, choć
ich żywot bywał niekiedy krótki. W samej Francji,
po wybuchu rewolucji, która wraz z Konstytucją
z 1791 r. wprowadziła ustrój monteskiuszowski,
doszło bardzo szybko do zerwania z tym modelem
(uczyniła to już Konstytucja jakobińska z 1793 r.).
Po kolejnych innowacjach ustrojowych turbulent-
nych czasów Wielkiej Rewolucji, władza została
ostatecznie (przynajmniej na jakiś czas) skon-
centrowana w rękach Napoleona. On to bowiem
– jako Pierwszy Konsul, a z czasem Cesarz Fran-
cuzów – będąc główną figurą egzekutywy, stał się
52
PRESSJE 2018 — TEKA 54
jednocześnie wielkim kodyfikatorem. Znamienne
są przypisywane Napoleonowi słowa „La Loi, c'est
moi” („Prawo to ja”) będące parafrazą przytoczone-
go wyżej creda Króla-Słońce. Systemem monteskiu-
szowskim, ale „rozwodnionym”, była monarchia
lipcowa we Francji od rewolucji lipcowej 1830 r. do
Wiosny Ludów i rewolucji lutowej 1848 r. W tym
modelu król (Ludwik Filip I) mianuje przynajmniej
niektórych ministrów, zostaje zatem zachowany
pewien czynnik stały, wobec zmiennej, obieralnej
legislatywy.
Czysto monteskiuszowskie były Niemcy Bismarc-
ka (II Rzesza), gdzie rząd i administracja były mia-
nowane przez cesarza stanowiącego czynnik stały,
a parlament był zmienny i wyłaniany w wyborach,
w których uczestniczyły konkurujące ze sobą partie
polityczne. Trzecią zaś władzą było sądownictwo
o rosnącym autorytecie, którego tradycja niezależ-
ności od pozostałych władz sięgała już czasów abso-
lutyzmu. Ilustruje to historia młynarza z Sanssouci
i jego słynne „Il y a des juges à Berlin” oraz nam
bliższa, geograficznie i czasowo, historia Michała
Drzymały, który wykorzystywał przed pruskim
sądem lukę w prawie zaborczym. Model monte-
skiuszowski utrzymał się w Niemczech do końca
Republiki Weimarskiej – do rządu kanclerza von
Schleichera (jako bodaj ostatnie wcielenie czystej
trias politica).
W Stanach Zjednoczonych Ojcowie Założyciele
zmodyfikowali koncepcję Monteskiusza przez jej
zaadaptowanie do społeczeństwa bezklasowe-
go. Mimo deklarowanego uznania dla demokracji
twórcy amerykańskiej Konstytucji z 1776 r., byli
sceptyczni wobec żywiołu ludowego. Swoich zwo-
lenników miała koncepcja, aby prezydent i senato-
rowie byli mianowani dożywotnio, co przy równo-
czesnej wybieralności izby niższej byłoby łącznie
urzeczywistnieniem idei monteskiuszowskiej. Tak
się jednak ostatecznie nie stało, choć śladem po
nieufności (głównie Aleksandra Hamiltona) wobec
czynnika demokratycznego pozostaje wybór prezy-
denta za pośrednictwem elektorów. Ojcowie Zało-
życiele zostali jednak wierni antyuniwersalistycz-
nej skłonności Monteskiusza, która wyrażała się
w przekonaniu, że konkretne rozwiązania ustrojo-
we powinny być dopasowane do lokalnych uwarun-
ARKADIUSZ RADWAN — POSZUKIWANIA „INTELIGENTNEJ DEMOKRACJI”
kowań. Jak zatem model podziału władz w wersji
Monteskiusza miał być odpowiedzią na absolutyzm
i napięcia społeczne w państwie stanowym, tak mo-
del amerykański miała przede wszystkim zarządzać
narodowościową, kulturową i religijną różnorodno-
ścią nowego bytu państwowego (stąd koncepcja
państwa federalnego) i jednocześnie okiełznać na-
miętność ludu (stąd silne sądownictwo).
Polska była niemal monteskiuszowska w pierw-
szych latach po przewrocie majowym (1926 – 1930),
kiedy to naczelnik Piłsudski mianował rząd, ale nie
kontrolował parlamentu, który odgrywał rolę fo-
rum walk politycznych partii. „Niemal”, gdyż trze-
ba odnotować, że nowela sierpniowa (1926 r.) do
Konstytucji marcowej upoważniała prezydenta do
wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, w której
to formie wydano wiele istotnych aktów prawnych,
również o randze kodeksowej. Mimo to jednak
strukturalnie i – z pewnym ograniczeniem (wspo-
mniane rozporządzenie z mocą ustawy) – funkcjo-
nalnie ustrój odpowiadał wzorcowi trójpodziału.
Jak u Monteskiusza egzekutywa była czynnikiem
stałym, niezależnym od parlamentu, parlament był
wybierany i zmienny, sądownictwo pozostawało
władzą odrębną. Kres temu położył – osiągnięty
„przy drugim podejściu” (1930 r.) – sukces wybor-
czy BBWR, stronnictwa piłsudczykowskiego powo-
łanego niedługo wcześniej, którym kierował Wale-
ry Sławek. Od tej pory Piłsudski miał wpływ i na
egzekutywę (bezpośrednio), i na legislatywę (przez
BBWR), na skutek czego doszło do faktycznego
zniesienia odrębności tych władz. W ten sposób
model monteskiuszowski upadł, by już nigdy się w
Polsce w swojej czystej formie nie odrodzić. Rozbrat
z Monteskiuszem został utrwalony Konstytucją
kwietniową z 1935 r.
System parlamentarno-gabinetowy III RP, przyję-
ty w obecnie obowiązującej Konstytucji z 1997 r.,
z definicji nie urzeczywistnia modelu monteskiu-
szowskiego, ponieważ rząd (gabinet) jest zależny
od parlamentu, brak jest zatem czynnika stałego,
podobnie jak brak jest niezależności egzekutywy
od legislatywy, która to niezależność jest istotnym
elementem funkcjonalnej odrębności w rozumieniu
Monteskiusza. Pewnym wychyleniem w kierunku
monteskiuszowskiego modelu był nieco wcze-
śniejszy system usankcjonowany praktyką, która
zaistniała pod rządami tzw. Małej Konstytucji
z 1992 r. Wtedy to doszło do zaaprobowania, mają-
cego wszak wątłą podstawę tekstualną, prawa pre-
zydenta Lecha Wałęsy do obsady resortów spraw
zagranicznych i spraw wewnętrznych. Ów epizod
ustrojowy, zapamiętany bardziej jako „falandyza-
cja” prawa, był w pewnym sensie nawiązaniem do
monteskiuszowskiego oderwania (przynajmniej
części) egzekutywy od umocowania w większości
parlamentarnej – choć sam czynnik, z którego eg-
zekutywa (ściślej: zaledwie jej trzy resorty) czerpała
de facto swoje umocowanie, był również czynni-
kiem obieralnym, a zatem zmiennym – inaczej niż
w czystym modelu Monteskiusza.
GDZIE SIĘ PODZIAŁ TRÓJPODZIAŁ?
Trendem obecnym we współczesnym systemie po-
litycznym Polski jest integracja wertykalna egzeku-
tywy i legislatywy pod kontrolą partii politycznych.
Zgodnie z tą tendencją czynnik decyzyjny ulokowa-
ny jest w kierownictwie partii, będącej najczęściej,
choć nie zawsze, jednocześnie kierownictwem rzą-
du. Najnowsza historia zna przypadki ulokowania
ośrodka decyzyjnego jedynie w partii, ale poza
rządem (Marian Krzaklewski w latach 1997–2001,
Jarosław Kaczyński od 2015 r.), co najdobitniej po-
kazuje zmianę linii rzeczywistego podziału władz,
do czego jeszcze wrócę w dalszych rozważaniach.
Zjawisko integracji wertykalnej władzy ustawo-
dawczej i wykonawczej poprzez poddanie ich kon-
troli partyjnej (monopartyjnej bądź koalicyjnej)
nie jest bynajmniej specyficzne dla Polski. Jest
ono powszechne (definicyjne) we współczesnych
systemach parlamentarno-gabinetowych. Obec-
nie zatem (a jest tak od dłuższego już czasu – vide
ostatnie przejawy realizacji czystej idei Monteskiu-
sza w historii wybranych ustrojów, wzmiankowane
powyżej, a opisane znakomicie przez Adolfa Bo-
cheńskiego w jego eseju z 1933 r. pt. Monteskiusz
i pułkownik Sławek) trójpodział jest bardziej meta-
forą równoważenia i hamowania odrębnych władz
(checks & balances), aniżeli ich dosłownie rozumianą
trójdzielnością. Mimo to jednak iluzja odrębności
parlamentu od władzy wykonawczej jest podtrzy-
mywana w dyskursie akademickim, co z kolei wpły-
53
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

wa na myślenie o rozwiązaniach ustrojowych. Ta – tualnie 5, jeśli osobno liczyć rząd): (i) izba niższa
swego rodzaju – inercja koncepcyjna znalazła swoje (Assemblée nationale); (ii) izba wyższa (Sénat); (iii)
przełożenie na kształt m.in. polskiej Konstytucji prezydent jako główna władza wykonawcza i rząd
z 1997 r., której rozwiązania ustrojowe dotyczące zazwyczaj od prezydenta zależny (choć zachodzą
rozdziału i równoważenia władz są w wielu miej- niekiedy przypadki tzw. cohabitation); (iv) sądy,
scach dyskusyjne (co punktowo wykażę poniżej). w tym sąd konstytucyjny – o słabszej odrębności
i bardziej spolityzowany niż w modelu niemieckim.
Osobnym trendem była postępująca emancypacja Model amerykański obejmuje cztery władze: (i) Se-
i rozrost kompetencyjny władzy sądowniczej, głów- nat (izba wyższa); (ii) Izba Reprezentantów (izba
nie sądów konstytucyjnych. Aktywizm sędziowski niższa); (iii) prezydent; (iv) sądy, w tym bardzo
i znacząca sprawczość „pozytywna” (wyjście poza silny Sąd Najwyższy. Model ustrojowy UE to cztery
rolę negatywnego ustawodawcy) stały się powo- władze: (i) Rada Europejska (głowy państw) i Rada
dem dyskusji akademickiej i napięć politycznych po UE (ministrowie) – jako główna władza polityczna;
obu stronach Atlantyku (m.in. pod hasłem deficytu (ii) Komisja Europejska jako namiastka ponadnaro-
demokratycznego i tzw. counter-majoritarian dilem- dowego rządu; (iii) Parlament Europejski jako ema-
ma). Obecna pozycja judykatywy dalece oderwała nacja czynnika demokratycznego; (iv) Trybunał
się od znacznie bardziej powściągliwej wizji Mon- Sprawiedliwości UE – unikatowo silny europejski
teskiusza, zarówno jeśli chodzi o kompetencje (pra- „sąd konstytucyjny”, działający nierzadko jako de
wotwórcza rola sądów), jak i legitymację (deficyt facto kreator polityk publicznych (policy-maker) –
demokratyczny). Z tą ostatnią związany jest jednak „sąd z agendą” (niem. „Gericht mit einer Agenda”),
pewien paradoks: według badań opinii publicznej jak określił go Rainer Wahl, a za nim Dieter Grimm.
prowadzonych w wielu krajach niewybierane demo-
Na tym tle skrótowego, porównawczego pejza-
kratycznie sądy cieszą się większym zaufaniem spo-
łecznym niż bezpośrednio wybierane parlamenty. żu ustrojów państwowych i ponadpaństwowych
doby współczesnej, obecny model konstytucyjny
WSPÓŁCZESNE MODELE FUNKCJONALNEGO III RP pozwala wyróżnić trzy władze funkcjonalne:
ROZDZIAŁU WŁADZ (i): rząd z parlamentem (wprawdzie dwuizbowy,
ale Senat powiela większość sejmową) – przy czym
Współcześnie istnieją różne modele podziału władz. oba te czynniki znajdują się pod kontrolą partii;
W poniższym przeglądzie skupię się nie na podziale (ii) prezydent – formalnie kwalifikowany jako
jurydycznym (konstrukcyjnym, teoretycznym), ale władza wykonawcza, aczkolwiek szczegółowe roz-
na podziale funkcjonalnym (operacyjnym, prak- wiązania konstytucyjne przeczą takiej kwalifika-
tycznym), gdyż taki klucz czytania podziału władz cji – wybierany bezpośrednio, ale wywodzący się
jest poznawczo bardziej użyteczny. z jednej z głównych sił politycznych i pozostający
z nią w symbiozie; (iii) sądy, w tym (ustrojowo i bez
Przykładowo zatem w modelu brytyjskim moż- większej „winy” własnej) stosunkowo spolityzowa-
na – według klucza funkcjonalnego – wyróżnić ny Trybunał Konstytucyjny, co przejawia się w uni-
dwie główne władze: (i) rząd i parlament wspólnie katowo szerokim zakresie kontroli abstrakcyjnej
zdominowane przez partię rządzącą (parlament – najbardziej politycznym trybie badania konstytu-
wprawdzie dwuizbowy, ale Izba Lordów ma małe cyjności ustaw, bardziej politycznym, niż kontrola
znaczenie w procesie legislacyjnym); (ii) sądy. W konkretna na skutek pytań prawnych czy kontrola
modelu niemieckim mamy trzy władze: (i) izba wszczynana skargą konstytucyjną.
niższa (Bundestag) z rządem – obie pod kontrolą
rządzącej większości partyjnej, zazwyczaj koalicyj- RECEPTA NA NIEAKTUALNE DIAGNOZY
nej; (ii) izba wyższa (Bundesrat); (iii) sądy, w tym
bardzo silny Federalny Trybunał Konstytucyjny Polskie rozwiązania ustrojowe przyjęte w Konsty-
(Bundesverfassungsgericht). We współczesnym tucji z 1997 r., osadzone w schemacie myślowym
modelu francuskim mamy cztery władze (ewen- wywodzącym się z dziedzictwa Monteskiusza, nie

54
ARKADIUSZ RADWAN — POSZUKIWANIA „INTELIGENTNEJ DEMOKRACJI”
odzwierciedliły głównego trendu ustrojowego,
który od dawna dominuje w polityce, mianowicie
wzrostu znaczenia partii politycznych. W nieco
innym kontekście i z silnym ładunkiem negatyw-
nym mówił o tym wielokrotnie Paweł Kukiz, cha-
rakteryzując obecny faktyczny ustrój państwa jako
partiokrację. Na obserwowany już od dawna wzrost
znaczenia partii politycznych nakłada się nowy
globalny megatrend, którym jest polaryzacja. Pola-
ryzacja nadaje nową dynamikę konkurencji stron-
nictw politycznych, doprowadzając ją do poziomu
„plemienności”. Integracja wertykalna egzekutywy
i legislatywy pod kontrolą partii (partiokracja)
w połączeniu ze zmianą logiki rywalizacji partyjnej
przy erozji mainstreamu i przy względnym wzro-
ście czynnika tożsamościowego kosztem czynnika
ekonomicznego w dyskursie publicznym (polaryza-
cja) powodują łącznie, że projektodawcy rozwiązań
ustrojowych w zakresie rozdziału i równoważenia
władz stają przed zupełnie nowymi wyzwaniami.
Stare recepty nie mogą być dobrą odpowiedzią na
nieaktualne diagnozy.
W tych uwarunkowaniach koncepcja Monteskiusza
musi być uznana za przestarzałą, jeśli rozumieć ją
jako propozycję pewnej gotowej mechaniki. Tym,
co jest dziś potrzebne, jest raczej – nomen omen –
duch Monteskiusza (innowacyjność ustrojowa) ani-
żeli litera z jego dawnych propozycji. Nie oznacza
to, że wiodący element diagnozy Monteskiusza –
potrzeba dbałości o rozdział i równoważenie władz
– stracił swoją aktualność. Wypada się zgodzić z nie-
co humorystycznym ujęciem tego ponadczasowego
elementu myśli Monteskiusza przez Martina Sha-
piro, który stwierdził: „I would rather be governed
by three crazy people than by one crazy person”.
Zanim jednak zastanowimy się nad tym, jak zapro-
jektować ustrój, w którym – parafrazując M. Shapi-
ro – nawet trzech szaleńców będzie dobrze służyło
państwu, zwrócę tylko na marginesie uwagę na
jeszcze jeden element, który od czasów powsta-
nia traktatu O Duchu praw uległ istotnej zmianie.
Otóż zmiana ta zaszła w relacji między wolnością
a bezpieczeństwem. U Monteskiusza bezpieczeń-
stwo warunkuje wolność. Współcześnie, co jest
następstwem przyspieszenia technologicznego
oraz nowych wyzwań bezpieczeństwa publicznego
i bezpieczeństwa międzynarodowego, rzeczone
bezpieczeństwo i wolność wchodzą z sobą w kon-
flikt i są widziane jako wartości przeciwważne („tra-
deoffs”). Odpowiedź na pytanie, czy rozwój techno-
logii jest okolicznością utrudniającą czy ułatwiającą
powstawanie ustrojów autorytarnych, powinna być
elementem diagnozy i przesłanką w myśleniu nad
nowym ustrojem pod kątem bezpieczników „anty-
koncentracyjnych” (władza) i gwarancji wolnościo-
wych (obywatel).
PARTIOKRACJA
Partiokracja w przyjętym przeze mnie rozumieniu
oznacza integrację wertykalną legislatywy i eg-
zekutywy, czy też wręcz kanibalizację tych dwóch
konstytucyjnych władz przez stronnictwa politycz-
ne. W czym konkretnie przejawia się partiokracja?
Oto jej manifestacje i konsekwencje widoczne we
współczesnym polskim systemie politycznym (ale
obecne też w wielu systemach państw obcych):
(i) stopniowa degradacja parlamentu; (ii) uprzed-
miotowienie pojedynczego posła (poseł jako jed-
nostka wagi w głosowaniu ważonym liderów partyj-
nych) i rosnąca zależność od lidera, który decyduje
o miejscu na liście w kolejnych wyborach, co z kolei
powoduje (iii) kryzys biernego prawa wyborczego
(lista komitetu wyborczego i pieniądze na kampa-
nię silniejsze niż nazwisko, wiarygodność szyldu
partyjnego większa niż wiarygodność własna kan-
dydata); (iv) nieformalny ośrodek decyzyjny, kon-
trolujący zarówno rząd jak i parlament, ulokowany
w kierownictwie partii, często jednoosobowy, bę-
dący jednocześnie w rządzie lub usytuowany poza
rządem (ten ostatni przypadek – współcześnie
M. Krzaklewski, J. Kaczyński, a w II RP J. Piłsud-
ski); (v) ustawy są w mniejszym zakresie ramami
rządzenia, które legislatywa wyznacza egzekutywie,
a w większym zakresie środkami rządzenia przez
egzekutywę (ściślej przez partię rządzącą za po-
średnictwem parlamentu i rządu); (vi) aparat po-
trzebny do przygotowania ustaw w dziedzinach
wymagających wiedzy fachowej (w tym tzw. poli-
tyki publiczne oparte na dowodach) jest siłą rze-
czy ulokowany w ministerstwach (rządzie), choć
o kluczowych dla partii rządzącej ustawach decydu-
je ośrodek kierowniczy partii w oparciu o przesłan-
ki polityczne; (vii) w procesie legislacyjnym role
55
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

rządu i parlamentu są przemieszane, a niekiedy wych nad problemami ekonomicznymi lub innymi
wręcz wyrodzone z pierwotnych znaczeń – przykła- zagadnieniami, które z racji swojego charakteru są
dem może być inicjatywa ustawodawcza mająca de zdecydowanie bardziej merytokratyczne niż poli-
iure postać tzw. projektu poselskiego, ale będąca de tyczne. Towarzyszy jej ponadto pakietyzacja ofert
facto projektem rządowym, składanym jako posel- politycznych, o czym na łamach ResPubliki pisała
ski wyłącznie dla uproszczenia (ominięcia) wymo- Anna Wojciuk.
gów formalnych tradycyjnej ścieżki legislacyjnej.
Upadek debaty publicznej na skutek polaryzacji
Logika opisana wyżej zostaje zmodyfikowana stawia nowe wyzwania przed projektantami ustro-
w przypadku rządu koalicyjnego. Wówczas istot- jów demokratycznych. Demokracja i opinia publicz-
niejsza od tradycyjnego (i – jak opisałem wyżej – na mają obie krótką, „wyspową” i – nade wszystko –
iluzorycznego) podziału władzy między legislatywę zbieżną czasowo historię. To nie jest przypadek, bo
a egzekutywę okazuje się dystrybucja władzy mię- ta druga (opinia publiczna) warunkuje tę pierwszą
dzy dużym a małym partnerem koalicyjnym. Wyni- (demokracja). Opinię publiczną mieliśmy w greckiej
ka to stąd, że mały partner koalicyjny bardziej rów- polis, która była stosunkowo mała, co pozwalało na
noważy dużego partnera, niż czyni to parlament koncentrację życia publicznego na agorze, gdzie
wobec rządu w warunkach władzy jednopartyjnej. mówcy, tacy jak chociażby Demostenes z Aten,
Równolegle jednak ten horyzontalny podział wła- mogli kształtować opinię publiczną drogą bezpo-
dzy i będący jego efektem pewien zakres kontroli średniego odziaływania. Na większą skalę opinia
między partiami rządzącymi w koalicji ma swój publiczna zaistniała bardziej współcześnie wraz
koszt – jest nim zwiększone zapotrzebowanie na z narodzinami sfery publicznej oraz mediów ma-
korzyści ze sprawowania władzy, tzw. frukty (spoils sowych (prasy) przede wszystkim w epoce zwanej
of government). „długim wiekiem XIX”. W niektórych krajach proces
ten miał miejsce nieco wcześniej – na przestrzeni
Opisana wyżej integracja wertykalna władzy XVIII w. To zjawisko zbiega się z powstaniem demo-
prawodawczej i wykonawczej jest zjawiskiem, kracji w Europie i w USA. Znaczenie opinii publicz-
z którym prawdopodobnie nie ma sensu obecnie nej dla spraw ustrojowych i demokracji widać też
polemizować. Należy je uznać za element stanu u J.J. Rousseau, który podkreśla w swojej Umowie
wyjściowego – część diagnozy, którą muszą posta- społecznej (1762 r.), że dla wykształcenia się woli
wić projektanci rozwiązań ustrojowych. Dość łatwo powszechnej (volonté générale) konieczna jest wła-
– jak mniemam – będzie Czytelnikowi udzielić sobie ściwa informacja członków zrzeszenia politycznego
odpowiedzi na pytanie, czy w takich warunkach na temat spraw publicznych. Gdzie nie ma debaty
partiokracja zwiększa czy zmniejsza zapotrzebo- kształtującej opinię publiczną bądź gdzie wykazu-
wanie na niezależne i niezawisłe sądy oraz inne je ona niedostatki, tam albo nie ma warunków do
instytucje arbitrujące, tj. dbające o równość szans zaistnienia demokracji, albo skazana ona będzie
w konkurencji politycznej. na turbulencje (przykłady: deficyt legitymizacyjny
UE; erozja mainstreamu i bańki informacyjne oraz
POLARYZACJA, LEGITYMIZACJA, ERUPCJA związane z nimi zjawiska nasilenia populizmów
i plemienności politycznej nawet w ustabilizowa-
Zachodzące w Polsce ostatnich lat zjawiska politycz- nych demokracjach).
ne można objaśnić jako rezultat kilku czynników.
Drugim czynnikiem jest podwójna słabość Kon-
Pierwszym z nich jest nowy globalny trend spo- stytucji z 1997 r. – słabość legitymacyjna i słabość
łecznej i grupowej polaryzacji, który modyfikuje strategiczna. Słabość legitymacyjna przejawia się
reguły politycznej rywalizacji. Polska jest w awan- w tym, że Konstytucję najpierw uchwalił najmniej
gardzie tego megatrendu. Polaryzacja wiąże się po 1989 r. reprezentatywny parlament, a następnie
z erozją głównego nurtu politycznego, dominacją zaaprobował podzielony na pół naród. W głosowa-
w komunikacji politycznej kwestii tożsamościo- niu powszechnym nad projektem Konstytucji nie

56
ARKADIUSZ RADWAN — POSZUKIWANIA „INTELIGENTNEJ DEMOKRACJI”
udało się przełamanie tradycyjnego podziału na
południowo-wschodnią „Polskę konserwatywną”
i północno-zachodnią „Polskę progresywną” – po-
działu wprawdzie akceptowalnego (choć w dalszej
konsekwencji nadal kosztownego) przy polityce
zwyczajnej (wybory parlamentarne), ale legityma-
cyjnie bardzo obciążającego przy polityce konsty-
tucyjnej (referendum konstytucyjne) – jeśli przyjąć
słynne rozróżnienie Bruce’a Ackermana na normal
politics i constitutional politics.
Słabość strategiczna Konstytucji z 1997 r. obja-
wia się w braku wyraźnego określenia, jaki model
ustrojowy odpowiada na wyzwania współczesno-
ści, w tym także braku uwzględnienia obserwowa-
nego już od dawna wzrostu znaczenia partii poli-
tycznych, które kanibalizują władzę wykonawczą
i prawodawczą, oraz braku rozpoznania rodzącego
się już wówczas nowego trendu w logice politycz-
nego sporu, jakim jest ewidentna dziś polaryzacja.
Te deficyty diagnostyczno-strategiczne przełożyły
się na słabość konkretnych rozwiązań: nieprzeko-
nującą koncepcję dwuizbowości parlamentu (po
co druga izba przy podobnych zasadach wyboru
i równych kadencjach obu izb, co skutkuje powiele-
niem w Senacie większości sejmowej); brak jasnej
myśli przewodniej w rozdzieleniu kompetencji pre-
zydenta i rządu (czy prezydent w ogóle jest władzą
wykonawczą? czy silna legitymacja demokratyczna
prezydenta nie jest trwoniona za sprawą szczupło-
ści i niejasności kompetencji prezydenta?); brak
wystarczających bezpieczników ustrojowych, które
by zapobiegały upolitycznieniu bądź korporatyzacji
instytucji (sądownictwo, szkolnictwo wyższe); nie-
wystarczające mechanizmy konstytucyjnej ochro-
ny konkurencji idei i ofert politycznych w dwóch
wymiarach: kontestowalność władzy państwowej
i samorządowej (między partiami/kandydatami/
komitetami) i kontestowalność władzy w obrębie
partii politycznych.
Trzecim czynnikiem, na co zwracał uwagę Bartło-
miej Radziejewski, jest brak sublimacji pewnych
poglądów w ćwierćwieczu następującym po 1989 r.
Dotyczyło to zwłaszcza marginalizacji w głównym
nurcie wrażliwości ludowej i niektórych postaci
konserwatyzmu, co ułatwiło budowanie kapitału
politycznego na obietnicy zmiany klucza dystrybu-
cji szacunku i godności – jednego z głównych paliw
wyborczego sukcesu PiS. W nurcie akademickim
w pewnym sensie analogiczny był brak sublimacji
idei polemicznych wobec dominującej narracji ha-
giograficznej na temat roli Trybunału Konstytu-
cyjnego (względna słabość głosów kontestujących
czy chociażby diagnozujących zjawisko aktywizmu
sędziowskiego w Polsce czy też poszczególne roz-
wiązania ułatwiające polityzację kontroli konstytu-
cyjnej, zwłaszcza przez wyjątkowo szerokie ujęcie
kontroli abstrakcyjnej, o czym pisałem swego czasu
wspólnie z Jackiem Sokołowskim w artykule Kom-
promis jest możliwy na łamach klubjagiellonski.pl).
Wspomniany brak sublimacji doprowadził w końcu
do „zagotowania pod przykrywką” i gwałtownej
erupcji niedoreprezentowanych dotąd poglądów
i wrażliwości, co sprzyja ich radykalizacji.
KONSTYTUCJA STRATEGICZNA
W myśleniu o konstytucjonalizmie i ustroju bliska
jest mi perspektywa Roberta Cootera, wyrażona
przez niego słowami: „Konstytucjonaliści teore-
tyczni z determinacją szukają znaczeń, ale brak im
determinacji do szukania przyczyn. Znaczenie słów
i filozofia ich twórców nie jest w stanie przewidzieć,
jak ludzie zareagują na prawo. Teoria konstytucyj-
na potrzebuje mniej znaczeń a więcej modeli. Kon-
stytucjonalista-konsekwencjonalista opuszcza ban-
kiet konstytucjonalistów-teoretyków, będąc nadal
głodnym prognoz” („Constitutional theorists look
too hard for the right words and not hard enough
for the real causes. The meaning of the words and
the philosophy of its makers cannot predict the
response of people to a law. Constitutional theory
needs more models and less meaning. […] Con-
sequentialists leave the banquet of constitutional
scholarship while still hungry for predictions”).
Jestem zdania, że projektowanie rozwiązań ustrojo-
wych powinno poprzedzić zadanie pytań strategicznych,
wśród których na czoło wysuwa się następujące: jaka jest
główna diagnoza i jakie są cele, których osiągnięcie po-
winny umożliwić projektowane rozwiązania (i czy je rze-
czywiście osiągną)? Dla Monteskiusza takim celem było
ograniczenie władzy absolutnego króla, bez jednocze-
snego dopuszczenia do folgowania namiętnościom tłu-
mu. Co powinno być celem strategicznym dla nas dzisiaj?
57

Uważam, że chodzi głównie o znalezienie skutecz-
nego narzędzia zarządzania różnorodnością i obni-
żenie kosztów sporu politycznego, czego skutkiem
powinno być m.in. usprawnienie w strategicznych
obszarach funkcjonowania państwa, w tym stwo-
rzenie mechanizmów efektywnej sukcesji poli-
tycznej, która obejmie m.in. poprawę w zakresie
kontynuacji strategicznie istotnych linii w kluczo-
wych dla państwa politykach (np. zakupy dla armii).
Wszystkim zmianom musi towarzyszyć zapewnie-
nie zdrowych warunków konkurencji politycznej
dzięki systemowi bezpieczników (instytucjonalne
rozwiązania arbitrujące, które obejmą głównie, ale
nie wyłącznie, sądownictwo). Konstytucja nowo-
czesna powinna być przy tym konstytucją adapto-
walną, co wynika z uznania prognozy, że rzeczywi-
stość będzie się zmieniała coraz szybciej, a kierunki
tych zmian są trudne do przewidzenia.
Rodzi to konieczność pogodzenia (jednoczesnego
zapewnienia) stabilności ram ustrojowych z adapto-
walnością rozwiązań ustrojowych. Dla stabilności
koniecznym jest zabezpieczenie przed „zhakowa-
niem” i instrumentalizacją Konstytucji dla celów
dominacji politycznej przez jedną siłę polityczną.
W adaptowalności chodzi o otwartość na zmiany
wynikające zarówno z systemowego uczenia się
(korekta suboptymalnych rozwiązań), jak i z po-
trzeby nadążania za przemianami zachodzącymi
w świecie (technologia, wyzwania cywilizacyjne, wy-
zwania międzynarodowe, zagrożenia przyrodnicze).
Należy zakładać, że zmiany będą obejmowały nowe
wyzwania redystrybucji dóbr (lista „what money can’t
buy” będzie coraz krótsza), gwałtowne zmiany de-
mograficzne (systematyczne podwyższanie mediany
wieku wyborcy), ekspansję sztucznej inteligencji czy
szanse i zagrożenia transhumanizmu.
BEZPIECZNIKI I INNOWACJE
Ankieta przeprowadzona niedawno (2017 r.) wśród
polskich konstytucjonalistów akademików (po-
pulacja adresatów: 186 osoby, populacja respon-
dentów: 72 osoby) zawierała m.in. pytanie: „Czy
Konstytucja przeciwdziała koncentracji władzy?”.
Pozytywnie odpowiedziało 48% respondentów,
przeciwnego zdania było 52% uczestników bada-
nia. Jeśli wziąć poprawkę na możliwą powściągli-
58
PRESSJE 2018 — TEKA 54
wość respondentów dyktowaną swoistym dyso-
nansem poznawczym (w populacji respondentów
przewagę mają obrońcy Konstytucji, a odpowiedź
negatywna wpisuje się w pewnym sensie w dez-
aprobatę rozwiązań ustrojowych Konstytucji), wy-
nik tej ankiety ujawnia wyraźną krytykę przyjętych
w 1997 r. rozwiązań. Krytyka ta, jak starałem się
wykazać powyżej, jest uzasadniona i powinna skła-
niać do poszukiwania nowych modeli.
Zgodnie z teorią prawa antymonopolowego zwięk-
szenie liczby uczestników kartelu potrzebnych do
zmonopolizowania rynku destabilizuje kartel, po-
nieważ zwiększa prawdopodobieństwo tego, że
któryś z jego uczestników się wyłamie. Prawidło-
wość tę da się – za Robertem Cooterem – przez
analogię odnieść do rozwiązań prawa ustrojowego.
Na jej podstawie można obrazowo powiedzieć, że
większa liczba uczestników politycznego kartelu
zwiększa prawdopodobieństwo tego, że któryś
z nich w pewnym momencie pójdzie na współpracę
z Konstytucją.
Podział, który służy opisanemu zamierzeniu, może
być realizowany z jednej strony przez pluralizm
(rząd koalicyjny, dwu- lub więcej-partyjny jako
swoisty kartel) bądź przez włączenie kilku ogniw
(organów) w polityczny proces decyzyjny (np. za-
twierdzenie przez wybrany według nowego klucza
Senat – zob. propozycje w tej mierze niżej). To
ostatnie rozwiązanie, tj. zwiększenie liczby orga-
nów – członków kartelu – może być uzasadnione
zwłaszcza w sprawach o dużym potencjale konflik-
tu interesów między uczestnikami gry politycznej.
To z kolei jest lekcja wypływająca z nauki o corpora-
te governance, która odróżnia operacje naznaczone
konfliktem interesu (non-arm's length transactions,
self-dealing) od tych, które są od tego konfliktu
wolne. Na mocy tej dystynkcji ten pierwszy rodzaj
operacji (z konfliktem interesu) poddaje się specjal-
nej, bardziej sformalizowanej i poddanej większym
rygorom transparentności procedurze.
Podział władzy ma też ten skutek – jak wskazuje
cytowany już R. Cooter – że zmienia logikę sprawo-
wania władzy: w obrębie jednej władzy sprawczość
dokonuje się przez polecenie służbowe; podział
władzy sprawia natomiast, że polecenie zostaje
ARKADIUSZ RADWAN — POSZUKIWANIA „INTELIGENTNEJ DEMOKRACJI”
zastąpione ucieraniem pozycji (bargaining). Odręb-
ne władze muszą bowiem negocjować, aby dojść
do kompromisu. To samo dotyczy odrębnych sił
politycznych w obrębie jednej władzy konstytu-
cyjnej (parlamentu bądź rządu), wspólnie kontro-
lowanych przez partnerów koalicyjnych, którzy
w pewnym sensie monitorują się wzajemnie i ogra-
niczają zapędy do koncentracji władzy. Zabezpie-
czeniem przeciwko koncentracji władzy powinien
być współcześnie nie tyle klasyczny trójpodział, ile
równoważenie i hamowanie ujęte w nowym para-
dygmacie: pogodzenia się z integracją wertykalną
egzekutywy i legislatywy i skupienia się na zasa-
dach rządzących relacjami horyzontalnymi między
władzą a opozycją.
W tym duchu warto zadać sobie pytanie, czy za-
miast tradycyjnego kultywowania iluzorycznego
już funkcjonalnie podziału na legislatywę i egzeku-
tywę, nacisk nie powinien zostać położony na pra-
wa większości, prawa mniejszości i prawa obywatel-
skie? W wymiarze podziału władzy (i w nawiązaniu
do monteskiuszowskiego myślenia w kategoriach
„stanów”) oznaczałoby to wyróżnienie stanu rządzą-
cego (partia bądź partie kontrolujące egzekutywę
i legislatywę), stanu kontestującego (opozycja)
i stanu rządzonego (obywatele). Na straży tego
ostatniego oraz na straży reguł gry (ochrona rów-
ności szans politycznych) stałyby organy sądowe
oraz inne bezpieczniki instytucjonalne („stan
arbitrujący”) – należycie umocowane w Konsty-
tucji. Dzięki temu uzyskamy lepsze mechanizmy
hamowania i ograniczania niż w wypadku trwania
w iluzji rozdziału władzy prawodawczej i wykonaw-
czej. Jednocześnie uwypuklony zostanie kluczowy
element: troska o zachowanie równości szans poli-
tycznych w konkurencji międzypartyjnej.
Równie ważnym wyzwaniem powinno być poszu-
kiwanie sposobów na obniżenie kosztów sporu po-
litycznego, kiedy konflikt wartości i narracji tożsa-
mościowych, obejmujący mniejsze wagowo stawki
(przy wadze mierzonej czy to udziałem w wydat-
kach publicznych, czy innymi zobiektywizowanymi
miarami), rozlewa się i destrukcyjnie oddziałuje
na stawki wagowo dużo większe, w tym materie
egzystencjalne, takie jak bezpieczeństwo państwa
wobec czynników międzynarodowych i warunko-
wanych cywilizacyjnie zagrożeń naturalnych (przy-
rodniczych). Można szukać różnych rozwiązań
opisanego problemu – najbardziej obiecujące tropy
wskazują na inteligentną decentralizację czy na de-
pakietyzację ofert politycznych.
Być może w nowym ustroju konstruktywną rolę
będzie mógł odegrać zreformowany Senat. Obec-
nie kadencje obu izb parlamentu się pokrywają,
a układ sił w Senacie odzwierciedla układ sił w Sej-
mie (zazwyczaj nawet wyostrza przewagę głównej
siły sejmowej). Stawia to pod znakiem zapytania
przydatność izby wyższej (o ile w ogóle taka tra-
dycyjna nazwa jest nadal uprawniona w polskim
modelu). Alternatywą, którą warto rozważyć, mo-
głoby być przyjęcie rozwiązania, w którym w Se-
nacie zasiadają przedstawiciele województw bądź
inaczej zdefiniowanych regionów. Podobną pro-
pozycję sformułował jakiś czas temu Kazimierz M.
Ujazdowski, a niedawno aprobująco przypomniał
Michał Rzeczycki na łamach portalu opinii Klubu
Jagiellońskiego w artykule Wyjście z  wojny polsko-
-polskiej prowadzi przez reformę Senatu.
Uważam, że w nowym modelu senatorowie powin-
ni być wybierani bądź desygnowani przez regiony
(województwa) według ruchomego kalendarza
wyborczego. Przyniosłoby to następujące korzyści:
(i) stopniowa (rotacyjna), a nie całościowa, wy-
miana składu ułatwi akumulację doświadczenia
i kontynuację prac legislacyjnych; (ii) zróżnicowa-
ny kalendarz wyborczy (w różnych województwach
wybory w różnych latach) pozwoli na zmitygowa-
nie czasowych przechyłów politycznych (z prawa
na lewo lub odwrotnie) oraz zmniejszy ryzyko, że
wybory samorządowe (ergo: obsada Senatu) zo-
staną zdominowane przez losowo pojawiający się
w danym momencie czynnik kształtujący emocje
polityczne na poziomie ogólnokrajowym; (iii) inny
klucz wyborów do Senatu, a inny do Sejmu przy-
wróci sens bikameralizmu i jednocześnie umożli-
wi (jako jeden z wariantów możliwych rozwiązań
„bezpiecznikowych”) ponadpartyjne obsadzanie
stanowisk w organach istotnych dla zapewnienia
równych szans konkurencji politycznej (władza
„arbitrująca”, w tym zwłaszcza Państwowy Komitet
Wyborczy, Trybunał Konstytucyjny, Sąd Najwyż-
szy, Naczelny Sąd Administracyjny) oraz innych
59

kluczowych instytucji i organów państwa, takich
jak Najwyższa Izba Kontroli, Centralne Biuro Anty-
korupcyjne, Instytut Pamięci Narodowej, Krajowa
Rada Radiofonii i Telewizji/media publiczne, Urząd
Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Komisja
Nadzoru Finansowego, Urząd Regulacji Energetyki,
Urząd Zamówień Publicznych, Generalny Inspek-
tor Ochrony Danych Osobowych, Urząd Komunika-
cji Elektronicznej, Narodowy Bank Polski, Bankowy
Fundusz Gwarancyjny, Polska Agencja Prasowa,
Centrum Badań Opinii Społecznej, Główny Urząd
Statystyczny etc., a być może także Polska Akade-
mia Nauk, Narodowe Centrum Nauki, Narodowe
Centrum Badań i Rozwoju.
Pod rozwagę należy poddać ograniczenie sprzeda-
ży pakietowej („cross-sellingu”) ofert politycznych,
na co zwraca uwagę przywoływana już wyżej Anna
Wojciuk. Obecnie, jeśli dany wyborca ma zapo-
trzebowanie na ofertę polityczną, która obejmuje
np. poszanowanie tradycyjnych wartości albo
eksponowanie polityki historycznej, dostaje ją
w pakiecie z określonymi innymi politykami –
społeczną, zagraniczną, etc. Takie pakietowanie
nie odzwierciedla zróżnicowanych preferencji wy-
borczych i zmusza wyborców do trudnych wybo-
rów: akceptowania pożądanych elementów pakietu
za cenę tolerowania tych niepożądanych. Jak rozbić
ten polityczny kartel poziomy? Wydaje się, że może
to nastąpić przez segmentację rynków dostawców
ofert politycznych, która wymagać będzie tego, aby
jedne rzeczy pozostawić do rozstrzygnięcia na po-
ziomie lokalnym (regionalnym) inne na poziomie
ogólnopolskim.
W POSZUKIWANIU INTELIGENTNEJ DEMOKRACJI
Problemem dzisiejszej Polski nie jest tylko spór
o Konstytucję – jej kształt czy przestrzeganie. Fun-
damentalnym problemem są wartości, które się za
tym sporem kryją. Nawet gdyby PiS posiadał więk-
szość konstytucyjną, to w żadnym wypadku spór
polityczny wokół wartości by nie ustał lub nie stał-
by się mniej ostry. Ci wszyscy, którzy przy takiej
hipotetycznej arytmetyce okazaliby się konstytu-
cyjną – a nie jedynie zwykłą – mniejszością, czuli-
by się być może jeszcze bardziej nie w swoim pań-
stwie, niż czuli się każdorazowi przegrani wyborów
60
PRESSJE 2018 — TEKA 54
parlamentarnych od co najmniej ostatnich kilku
elekcji (z jednej strony moherowe berety, ciemno-
gród, sekta smoleńska, Janusze i babcie, którym
trzeba zabrać dowód, z drugiej zaś lemingi, resor-
towe dzieci, targowiczanie i potomkowie dziadków
z Wehrmachtu).
Palącym problemem politycznym w Polsce jest
zatem to, że od dłuższego czasu duża część Po-
laków (wyborcy przegranej partii) nie czuje się
u siebie we własnym państwie, a za ten stan rzeczy
obwiniają nie jakiś zewnętrzny czynnik (jak to ma
miejsce pod klasyczną okupacją), ale innych – gor-
szych albo mniej prawdziwych Polaków oraz ich
politycznych reprezentantów (okupacja tożsamo-
ściowa). Faktyczny konflikt, obejmujący w gruncie
rzeczy mniejszość sfer istotnych dla życia indywi-
dualnego i zbiorowego, utrudnia skoncentrowanie
się na większości sfer (gdzie konfliktu nie ma albo
w których jest on jedynie konfliktem pochodnym,
powstałym z rozlania się rzeczywistych konflik-
tów tożsamościowych), w tym kluczowych dla
bogacenia się obywateli oraz dla rozwoju państwa
i zapewnienia mu długotrwałego bezpieczeństwa
wewnętrznego i zewnętrznego. To jest koszt po-
laryzacji i karmiącego się nią sporu politycznego.
Koszt ten trzeba radykalnie obniżyć. To jest obec-
nie główne wyzwanie ustrojowe.
Monteskiusz, Locke, Tocqueville, Madison, Hamil-
ton, ale także Jellinek, Kelsen i wielu innych – oni
byli awangardą w myśleniu o ustroju i z ich dzie-
dzictwa korzystamy, ale to nie znaczy, że w kwestii
dyskusji ustrojowych powiedziano już wszystko,
włączając recepty na rozwiązanie problemów, z któ-
rymi nasi poprzednicy nie musieli się mierzyć. Jak
oni za swoich czasów, tak my powinniśmy być in-
nowatorami ustrojowymi według potrzeb i wyzwań,
ale także narzędzi i stanu wiedzy naszych czasów.
W przeciwnym wypadku musielibyśmy uznać, mó-
wię to jako prawnik, że dziedzina, którą uprawiamy,
jest nie nauką (dla której definicyjnym kryterium
jest postęp), ale rzemiosłem albo magią. Prawnicy
powinni przy tym czerpać z dorobku innych nauk:
nauk politycznych, nauk kognitywnych, ekonomii,
w tym nowej ekonomii instytucjonalnej, ekonomii
rozwoju i studiów skutków polityk publicznych, za-
rządzania (w tym strategii), psychologii, ekonomii
ARKADIUSZ RADWAN — POSZUKIWANIA „INTELIGENTNEJ DEMOKRACJI”
behawioralnej, w tym narzędzi miękkiego paterna-
lizmu (nudges) etc.
W niniejszym eseju naszkicowałem kilka tropów –
myśli w poszukiwaniu rozwiązań zdiagnozowanych
wyżej problemów i urzeczywistnienia sformułowa-
nych celów strategicznych, które w mojej ocenie
przyświecać powinny ustrojodawcy. Przedstawione
idee to bardziej propozycje wyjściowe, czy hipote-
zy do dalszej weryfikacji, aniżeli idées fixes. Są one
jednak wysiłkami w kierunku zaprojektowania in-
teligentnej demokracji (smart democracy) odpornej
na zagrożenia dnia dzisiejszego i dającej się prze-
widzieć przyszłości, oraz adaptowalnej do wyzwań,
które przewidzieć się nie dają.
Mój esej rozpocząłem od obserwacji, że kryzys
prowokuje do stawiania na nowo starych pytań.
Arkadiusz Radwan
doktor habilitowany nauk prawnych, adwokat. Profesor na  Uniwersytecie
Witolda Wielkiego w Kownie. Prezes Instytutu Allerhanda.
Tytuł eseju nawiązuje do wiersza Jana Lechonia
z tomu „Aria z kurantem”. Monteskiusz (jako
uosobienie idei), podobnie jak bohater Lechonia,
„nie [jest] jeszcze stary / lecz bardzo wiele cierpiał
i był już zmęczony”. Dokumentują to liczne adapta-
cje, ale także deformacje koncepcji Monteskiusza
w ustrojach państwowych końca XVIII, całego XIX
i XX oraz początku XXI w. Kryzys konstytucyjny,
podobnie jak kryzys wieku średniego, który przeży-
wał opisywany przez Lechonia Mickiewicz, skłania
do przewartościowań i do stawiania na nowo pytań
zasadniczych. Odpowiedzi na te pytania muszą być
udzielane z uwzględnieniem aktualnego kontekstu,
problemów i wyzwań.
61
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

Reforma
Senatu
jako wyjście
z wojny
polsko-polskiej
Michał Rzeczycki

Skoro walka idzie o zyskanie wyłącznej legitymizacji politycznej, to nie powinno

dziwić, że strona, która przegrywa w wyborach, traktuje czas spędzony w opo-
zycji na  wzór wrogiej okupacji. Jedynym wyjściem z  tego pata jest refleksja
ustrojowa oraz  takie przemodelowanie formy prawnej państwa, żeby  wojna
polsko-polska nie była w stanie swoimi konsekwencjami rozlewać się na wszyst-
kie najważniejsze instytucje.

62
MICHAŁ RZECZYCKI — REFORMA SENATU JAKO WYJŚCIE Z WOJNY POLSKO-POLSKIEJ
POWTÓRKA Z KLASYKÓW
Praworządność nie jest wartością tylko i wyłącznie
liberalną. Przestrzeganie prawa jest warunkiem
wszelkiej polityki. Widać to  dobitnie na  przykła-
dzie Cycerońskiej definicji państwa. „Rzeczpospo-
lita – powiada rzymski mówca – to wspólna sprawa,
o którą dbamy pospołu, nie jako bezładna gromada,
tylko  liczne zgromadzenie, jednoczone uznawa-
niem prawa i pożytków z życia we wspólnocie”.
Arystotelesowski schemat czterech przyczyn świet-
nie nadaje się do  analizy tej  definicji. Przyczyną
materialną państwa jest pewna zbiorowość ludzka.
Przyczyną formalną jest prawo. Celową – pożytki
płynące z życia we wspólnocie. Po podaniu takiego
rozumienia państwa Cyceron w następnym zdaniu
wyjaśnia, że  tym, co powoduje, że  ludzie skupiają
się w  grupy, jest naturalny człowiekowi pęd spo-
łeczny. To pęd społeczny byłby przyczyną sprawczą
wspólnoty politycznej.
Spośród tych czterech aspektów państwowości
fundamentalna okazuje się relacja między ce-
lem istnienia państwa a  jego formą prawną, czyli
ustrojem politycznym. To  właśnie ten ostatni jest
czynnikiem umożliwiającym namysł nad  polityką,
a w szczególności nad państwem.
Państwo jest tym, czym jest, z  powodu nadanego
mu ustroju. Poznając ustrój państwa możemy roz-
poznać, jaki jest zakres owych pożytków z  życia
we wspólnocie, które dana forma prawna pozwala
osiągnąć. Poznawszy ją możemy następnie rozwa-
żyć, czy nie można by rozpoznanego ustroju tak po-
prawić, aby zwiększyć zakres korzyści czerpanych
z udziału w dobru wspólnym.
Nim jednak wzorem klasycznej filozofii polity-
ki myśliciel będzie mógł oddać się poszukiwaniu
ustroju, który  pozwala najpełniej zrealizować po-
tencjał człowieczeństwa, musi wpierw upewnić się,
że jego pomysł na formę prawną jakiejś wspólnoty
spełnia podstawowy warunek: gwarantuje stabil-
ność. Nie  chodzi tu o  taką wizję, która  przekreśli
nawet możliwość siłowego przewrotu. Taki projekt
zakładałby z konieczności państwo policyjne, które
jest jednak tworem najbardziej niemile widzianym.
Chodzi natomiast o  to, aby zawęzić przestrzeń
do manipulowania instytucjami i ograniczyć w ten
sposób niekontrolowany rozrost wpływów jednego
ośrodka władzy na  całość państwa. Innymi słowy,
nie  można godzić się na  to, aby stan wyjątkowy
mógł powstać z  wykorzystaniem, legalnym bądź
pozornie legalnym, mechaniki ustrojowej.
Mógłby ktoś podnieść tutaj zarzut, że łamanie zasad
nie jest dowodem ich niesłuszności. Reguła naduży-
ta z  definicji nie  jest tym, co sama ta reguła. Choć
na poziomie teoretycznym to prawda, zimna rzeczy-
wistość techniki politycznej mówi zgoła coś innego.
Rzymianie, na  przykład, ustanowili instytucję dyk-
tatora z mocy prawa. Z jednej strony był to przykład
niezwykłej roztropności politycznej. Przewidywano
w ten sposób, że mogą pojawić się sytuacje wymaga-
jące szybkich i zdecydowanych działań, których spe-
cyfika wymyka się dotychczas przyjętym rozwią-
zaniom prawnym. Z  drugiej jednak strony, co ma
zagwarantować, że ten, któremu powierzono władzę
absolutną, odda ją zgodnie z prawem? Czy na tę rę-
kojmie mają składać się równoważny układ sił poli-
tycznych i cnota dyktatora? A co będzie, gdy równo-
waga zniknie i cnoty zabraknie?
Ustrojodawca musi zatem brać pod  uwagę szereg
czynników. Poza celem, który mu przyświeca, musi
też rozważyć, na  co zastane warunki społeczne
i  układ sił politycznych mu pozwalają. Zauważył
to  już Arystoteles w  Polityce, gdzie sformułował
rozróżnienie między ustrojem bezwzględnie naj-
lepszym a  względnie najlepszym. Jeżeli, na  przy-
kład, projektujemy ustrój demokratyczny, musimy
mieć jakieś fundamentalne racje, na  podstawie
których  będziemy w  stanie stwierdzić, że  ład poli-
tyczny oparty o  takie zasady jest tym najbardziej
godnym pożądania ze względu na wspomniane po-
żytki, które płyną z życia we wspólnocie. Jeżeli jed-
nak chcemy ten ustrój wprowadzić w życie, musimy
brać wpierw pod uwagę możliwość jego stabilności
w zastanych warunkach. Jest to pierwsze i zasadni-
cze kryterium wdrożenia danej formy prawnej.
POLARYZACJA WYGRYWA Z KOMPROMISEM
Jakość polskiej debaty od dłuższego czasu pozosta-
wia wiele do życzenia. Teza o dzielącym polskie spo-
63
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

łeczeństwo konflikcie była już tyle razy artykułowa- się o  tych, którzy  źródła wartości moralnych upa-
na, że w sferze opisu stała się komunałem, w sferze trują w Bogu, jak i o tych, którzy tej wiary nie po-
zaś ocen – powodem do uzasadnionego ubolewania. dzielają. Widać to  również w  zawartych w  niej
przepisach, wśród których  znajdziemy chadecką
Oczywiście, każdy system polityczny, którego  czę- zasadę dobra wspólnego (art. 1), liberalne gwaran-
ścią jest debata, dopuszcza również konflikt opinii cje praw podmiotowych (art. 30-86) oraz, w zależ-
i interesów. Jednak konflikt ten powinien być łago- ności od  interpretacji, socjalistyczny lub chadecki
dzony z jednej strony przez odpowiednie ramy praw- art. 2, na mocy którego Rzeczpospolita Polska ma
ne procesu politycznego, a z drugiej – przez kulturę urzeczywistniać zasady sprawiedliwości społecznej.
polityczną, która  nakłada na  uczestników życia pu-
blicznego szereg obowiązków i  oczekiwań związa- Kompromis ten był jednak zawarty przez przed-
nych z zachowaniami politycznymi. stawicieli tych  elit politycznych, które sprawo-
wały wówczas władzę. Projekt konstytucji został
Słowem, jeżeli w demokracji występuje konflikt, jest przyjęty głównie głosami rządzącej koalicji SLD-
on zawsze kontrolowany. Co jednak, gdy wspomnia- -PSL przy niewielkiej większości głosów w  Zgro-
ny podział społeczny jest bardzo głęboki, a kultura madzeniu Narodowym. Również niewielka była
polityczna (w  normatywnym sensie tego słowa) ni- przewaga zwolenników nad  przeciwnikami w  re-
gdy w gruncie rzeczy nie zaistniała? Otóż, w takich ferendum konstytucyjnym.
warunkach każdy system, który opiera się na delibe-
racji i konsensusie, traci swoją legitymizację. Nową ustawę zasadniczą poparło 52,71% głosu-
jących, a  frekwencja wyniosła 42,86%.Wynika
Jak zauważyli Maciej Kisilowski i  Arkadiusz z tego, że społeczna legitymizacja nowego ustroju
Radwan w artykule Konstytucja dobra, ale słaba: państwa była niewielka, zaś konflikt społeczny był
„Nadzieje na «darwinowskie» rozprawienie się z Pol- widoczny już wtedy. Wynik referendum oraz  to,
ską konserwatywną widać wśród liberałów jeszcze że  ówczesna prawica zrzeszona wokół Ruchu Od-
w  2011 r., przy okazji znamiennej akcji «zabierz budowy Polski i  Akcji Wyborczej „Solidarność”
babci dowód». Dziś jednak widać, że to nie spola- namawiała obywateli do  głosowania na  „nie”, po-
ryzowana moralnie i  kulturowo Polska stała się kazują, że  niecała połowa czynnych politycznie
bardziej europejska; to  Europa, a  nawet szerzej Polaków już w  pierwszej chwili pokazała Konsty-
świat zachodni, staje się coraz bardziej «polski», tucji z 1997 roku czerwoną kartkę.
czyli podobnie jak my – spolaryzowany. Mimo
że  konkretne linie podziału różnią się w  każdym Skoro wojna polsko-polska już wtedy się tliła, ro-
państwie, to  fundamentalny spór o  stosunek dzi się pytanie, czy  ustrojodawca zawarł w  Kon-
do  postindustrialnej, globalnej gospodarki i  post- stytucji mechanizmy, które mogłyby w jakiś spo-
modernistycznego, wielokulturowego społeczeń- sób przeciwdziałać psuciu kluczowych instytucji
stwa wykazuje wiele cech wspólnych. Perspektywa państwa przez silną polaryzację społeczną? Moim
demokracji deliberatywnej oddala się. Akty pojed- zdaniem odpowiedź brzmi negatywnie.
nania Polaków nie  wyszły poza warstwę emocji.
«Zgniłe kompromisy» w  sferze wartości, tak  jak SPÓR O LEGITYMIZACJĘ
kompromis aborcyjny, są podważane z  obydwu
stron”. Od  1997 roku konflikt polityczny w  Polsce
przybrał znacznie na  sile i  już dawno przestał
Utratę legitymizacji aktów kompromisowych kwalifikować się do  nadania mu miana kontro-
na  skutek polaryzacji społecznej łatwo można lowanego. Spirala nadużyć konstytucyjnych, któ-
dostrzec w  odniesieniu do  polskiej Konstytu- rych jesteśmy świadkami, jest po prostu skutkiem
cji. Jej uchwalaniu bowiem towarzyszyła właśnie zaostrzania się walki politycznej. Na płaszczyźnie
taka kompromisowa atmosfera. Widać to  już metapolitycznej można to  uzasadnić opisaną już
w  preambule, w  której  w  jednym zdaniu pisze zależnością między kompromisem a polaryzacją.

64
MICHAŁ RZECZYCKI — REFORMA SENATU JAKO WYJŚCIE Z WOJNY POLSKO-POLSKIEJ
Zważywszy na to, że w tle tej polaryzacji kryje się
stosunek do  PRL i  różnica w  ocenie procesu wy-
chodzenia z  poprzedniego systemu politycznego,
wówczas obserwowany w  Polsce konflikt jawi się
jako spór o legitymizację. Świadczy o tym chociaż-
by język debaty publicznej, który  naznaczony jest
piętnem wyklinania jednej strony przez drugą.
Skoro jednak walka idzie o zyskanie wyłącznej legi-
tymizacji politycznej, nie  powinno dziwić, że  stro-
na, która  przegrywa w  wyborach, traktuje czas
spędzony w  opozycji na  wzór tego spędzonego
pod  wrogą okupacją. W  takim układzie narusze-
nie jakiejś reguły przez jedną stronę konfliktu daje
drugiej stronie zielone światło do nadużyć jeszcze
drastyczniejszych.
Myślę, że powyższa teza zyskuje na klarowności
dzięki przykładowi aktualnego sporu o  sądownic-
two. Żeby się o tym przekonać, wystarczy rozważyć
wydarzenia począwszy od 27 maja 2015 roku. Wte-
dy to  ówczesna koalicja rządząca PO-PSL dopro-
wadziła do  uchwalenia przez  Sejm nowej ustawy
o  Trybunale Konstytucyjnym, dzięki której  moż-
na było obsadzić pięć zwalniających się w tamtym
roku miejsc w  TK jeszcze przed  końcem kadencji
dotychczas urzędujących sędziów. O  tym, że  było
to  ewidentne naruszenie reguł, wskazywali nawet
komentatorzy z  mediów zazwyczaj przychylnych
ówczesnemu rządowi (przykładem niech  będzie
artykuł Ewy Siedleckiej opublikowany w  „Gazecie
Wyborczej” 29 maja 2015 r. pod  tytułem Platfor-
ma psuje Trybunał Konstytucyjny). Posunięcia zwy-
cięzców kolejnych wyborów były w swojej naturze
analogiczne do tego, co zrobili poprzednicy. Skład
Trybunału Konstytucyjnego stał się w wyniku tych
wydarzeń przedmiotem walki politycznej. Skoro
koalicja PO-PSL postarała się o  obsadzenie sądu
konstytucyjnego swoimi nominatami i  zrobiła
to z ewidentnym złamaniem przepisów, druga stro-
na postąpiła tak samo, chcąc mieć pełną możliwość
realizacji własnej wizji.
MIT WOLI POWSZECHNEJ
Czy  Konstytucja RP daje gwarancję, że  istnieją-
cy konflikt pozostanie pod kontrolą i  nie  będzie
stwarzał ryzyka  destrukcji porządku prawnego?
Płonna jest nadzieja na  to, że  polaryzacja zniknie
sama wraz z upływem czasu. Na jej trwanie z kolei,
owszem, można zgodzić się, lecz wyłącznie za cenę
tolerowania dalszych strat ponoszonych przez całe
państwo. Wydaje mi się to  nieakceptowalne dla
każdego obywatela bez względu na jego orientację
polityczną. W zaistniałej sytuacji uważam, że jedy-
nym wyjściem z tego pata jest refleksja ustrojowa
oraz  takie przemodelowanie formy prawnej pań-
stwa, żeby  wojna polsko-polska nie  była w  stanie
swoimi konsekwencjami rozlewać się na  wszyst-
kie najważniejsze instytucje. Stabilizacja jest ko-
nieczna. Czy zatem trójpodział władzy w obecnym
kształcie ją zapewnia?
Nie sądzę. Politologiczny opis sprawowania władzy
w Polsce oraz część przepisów sprawiają, że trójpo-
dział w  obecnej postaci jest mechanizmem fikcyj-
nym. Wszystkie trzy władze, to  jest wykonawcza,
ustawodawcza i  sądownicza, są bowiem powiąza-
ne logiką partyjną. Kandydat na  prezydenta jest
wysuwany z  ramienia partii, rząd jest formowany
pod  przewodnictwem lidera zwycięskiego ugrupo-
wania, parlament jest kontrolowany przez  zwycię-
ską partię, sędziowie Trybunału Konstytucyjnego
są powoływani przez  partyjny parlament. W  jaki
sposób w takich warunkach formalna teoria trójpo-
działu ma się spotkać z empirycznie doświadczaną
polityką? W jaki sposób ma ona pomóc w stabiliza-
cji systemu instytucjonalno-prawnego i ochronić
go przed  konfliktem partyjnym? Odpowiedź jest
prosta: nie  może. Przyczyną tego jest sama kon-
strukcja ustrojowa, której formalne regulacje zdają
się zupełnie lekceważyć realia procesu politycznego.
Osobne źródło problemu stanowi teoria filozoficz-
no-polityczna, która legła u podłoża niemal wszyst-
kich współczesnych państw demokratycznych.
Stanowczą krytykę demokracji liberalnej znaj-
dziemy w  pracy Legalność i  prawomocność Carla
Schmitta. Demokratyczno-liberalne państwo pra-
wa, zdaniem niemieckiego prawnika, jest ze swojej
natury ślepe na silny konflikt polityczny oraz sytu-
ację stanu wyjątkowego. Jego forma prawna ma być
neutralna światopoglądowo i opierać się wyłącznie
na pojęciu legalności, przez którą rozumie się zgod-
ność z  obowiązującą normą prawną. Normy te są
uchwalane przez kompetentny organ prawodawczy,
65

którym  jest parlament, w  procedurze głosowania.
Zasadą decydującą o  przyjęciu lub odrzuceniu ja-
kiegoś pomysłu legislacyjnego jest arytmetyczna
zasada większości głosów.
Tym jednak, co uzasadnia teoretycznie tę kon-
strukcję, jest założenie jednolitości zbiorowego su-
werena, którym jest naród. Jak zauważa niemiecki
filozof: „Jeśli straci ważność przesłanka o  bezpo-
średniej narodowej jednorodności, to pozbawiony
przedmiotu i  treści funkcjonalizm czysto arytme-
tycznej większości będzie przeczył neutralności
i  obiektywności, stanowiąc tylko  kwantytatywnie
większą lub mniejszą przemoc wobec przegłosowa-
nej, a więc uciśnionej mniejszości”.
Z  tych słów dość jasno wynika, że  owa narodo-
wa jednorodność jest niczym innym, jak innym
określeniem mitu woli powszechnej, który po raz
pierwszy pojawia się w „Umowie społecznej” Jana
Jakuba Rousseau. Mit ten, choć użyteczny na  po-
trzebny teorii ustrojowej, może doznać zakwestio-
nowania na płaszczyźnie socjologicznej.
Innymi słowy, żeby najwyżsi rangą przedstawiciele
państwa byli poważani jako reprezentanci całości,
konieczna jest wiara w to, że to wola powszechna
przekształcona mocą arytmetyki wyborów, refe-
rendów lub głosowań parlamentarnych nadała im
to prawo do reprezentacji. Jeżeli to przeświadcze-
nie zostaje zakwestionowane przez  konflikt spo-
łeczny, najważniejsze urzędy w państwie stają się
siłą rzeczy łupem zwalczających się frakcji.
Problem polega na  tym, że  potencjalność nega-
tywnego obrotu spraw zupełnie nie jest przez ten
pogląd uwzględniana. W  wyniku tego założenia
system może całkowicie rozejść się z  bazą spo-
łeczną, co skutkuje zaistnieniem fikcji politycz-
no-prawnej. Ta teoria tak  bardzo zapatrzona jest
w normatywną wizję zgodnej i cnotliwej wspólno-
ty obywatelskiej, że zupełnie nie dostrzega możli-
wości konfliktu.
SENAT: IZBA POŚREDNICZĄCA
Jak zatem zagwarantować w  ramach ustroju pań-
stwa rzeczywistą stabilność i  roztoczyć kontrolę
66
PRESSJE 2018 — TEKA 54
nad tymi, którzy władzy chcieliby zbyt wiele? Sam
trójpodział władzy nie  wystarcza, gdyż  został po-
myślany przez  Monteskiusza jedynie jako instru-
ment rozdzielenia kompetencji już istniejących
instytucji.
Przykładem, po który sięgnął, była osiemnasto-
wieczna Wielka Brytania i jej ustrój, na który skła-
dały się: król, Izba Lordów i Izba Gmin. Z punktu
widzenia poruszanego tutaj problemu najważniej-
szą cechą, która  odróżnia tamtą rzeczywistość
od  naszej, była nie  tylko  różnica kompetencji,
lecz  przede wszystkim niemożność wpływania
przez  jeden element ustroju na  skład osobowy
drugiego. Wszak za normami prawnymi i preroga-
tywami zawsze stoją ludzie, którzy  podejmują de-
cyzje, a to właśnie na podstawie decyzji przesądza
się o kształcie rzeczywistości politycznej.
Inspiracji do  rozwiązań powinno się więc  szukać
w klasycznych koncepcjach rządu mieszanego, któ-
ry w założeniu miał składać się z pierwiastka mo-
narchicznego, arystokratycznego i demokratyczne-
go. Sednem regimen commixtum było zapewnienie
równowagi wewnętrznej w oparciu o rzeczywiście
istniejące warstwy społeczne, z których każda mia-
ła sprawować jedynie cześć władzy politycznej. In-
stytucją, którą można z  zachowaniem wszelakich
proporcji zreformować podług koncepcji rządu
mieszanego, jest Senat.
Obecnie zasadność istnienia izby wyższej par-
lamentu w  Rzeczpospolitej jest co najmniej
dyskusyjna. Stu senatorów wybieranych jest co
do  zasady według tego samego mechanizmu, co
reprezentacja sejmowa. Mechanizmem tym są wy-
bory powszechne, w których najwięcej mandatów
zgarnia ta partia polityczna, która  otrzyma naj-
więcej głosów od  wyborców. Ponadto, ordynacja
większościowa do Senatu pociąga za sobą ten sku-
tek, że zwycięskie ugrupowanie zyskuje przewagę
w izbie niższej i pewną dominację w izbie wyższej.
Tym samym Senat okazuje się przedłużeniem Sej-
mu, a jego jedyna funkcja to przedłużanie prac le-
gislacyjnych. Jeżeli można gdzieś szukać instytu-
cji, która jest bytem stworzonym ponad potrzebę,
to polska izba wyższa parlamentu jest najoczywist-
szym kandydatem do takiego miana.
MICHAŁ RZECZYCKI — REFORMA SENATU JAKO WYJŚCIE Z WOJNY POLSKO-POLSKIEJ
Obsadzenie Senatu reprezentacją niepartyjną
i  wybieraną w  wyborach pośrednich mogłoby
nadać tej  instytucji rolę, którą powinna pełnić
od początku: ciała pośredniczącego, które stanowi
o  równowadze między władzą wykonawczą a  de-
mokratyczną reprezentacją sejmową. Walka mię-
dzypartyjna zostałaby zamknięta tylko  w  jednej
instytucji i nie miałaby tym samym możliwości in-
fekować pozostałych obszarów państwa.
Jakie kompetencje powinna mieć ta izba? Jeżeli
zachować wybór sędziów Trybunału Konstytu-
cyjnego przez  parlament, to  należałoby rozdzielić
ten proces między Sejm i  zreformowany według
powyższego wzoru Senat. Zwiększyłoby to szansę
na rzeczywistą niezależność jednego z kluczowych
sądów w Polsce. Podobne uwagi stosują się również
do  innych organów wymienionych w  Konstytucji,
takich jak Rzecznik Praw Obywatelskich lub Kra-
jowa Rada Radiofonii i  Telewizji. Zatwierdzanie
wyboru do  tych ciał przez  obie izby parlamentu,
z  których  jedna nie  byłaby związana interesem
partyjnym, pozwoliłoby na stworzenie mechani-
zmu wypracowywania rzeczywistego kompromisu
w  sferze politycznej oraz  dałoby gwarancję bez-
stronności w sferze personalnej.
W  jaki sposób izba ta miałaby być powoływana?
Możliwości jest kilka. Jedną z nich jest utworzenie
izby wirylistów. Chodziłoby o  zagwarantowanie
w  Senacie miejsc byłym prezydentom, premierom,
prezesom najważniejszych sądów i  przewodniczą-
cym innych kluczowych instytucji konstytucyjnych.
Chociaż  byłyby to  osoby mające za  sobą członko-
stwo w  partiach politycznych, ich pozycja jako se-
natorów zapewniałaby im przestrzeń niezależności
w podejmowaniu decyzji.
Autorem alternatywnej propozycji, wysuniętej
w 2017 roku, jest Kazimierz M. Ujazdowski. W myśl
tej koncepcji Senat składałby się z  50 senatorów.
Wybierałyby ich samorządowe kolegia wyborcze,
złożone z  samorządowców wszystkich szczebli.
Byliby to  wójtowie, burmistrzowie i  prezydenci
miast, starostowie oraz marszałkowie województw,
a  także radni gminni, miejscy, powiatowi i  woje-
wódzcy. Główną racją reformy Senatu również jest,
według Ujazdowskiego, konieczność ograniczenia
konfliktu partyjnego poprzez stworzenie ram in-
stytucjonalnych, które wymuszałyby dochodzenie
do kompromisu.
W  mojej  opinii obie te propozycje są interesujące,
choć bliżej mi do koncepcji Ujazdowskiego. Każda
z nich stanowi jednak zbyt skromną gwarancję zmi-
nimalizowania wpływu partii politycznych na  pro-
ces legislacyjny. Wydaje mi się, że  lepszym pomy-
słem byłoby skorygowanie samorządowego Senatu
poprzez obsadzenie części miejsc reprezentantami
senatów uniwersyteckich. Wówczas izba wyższa
miałaby skład mieszany samorządowo-merytokra-
tyczny. Dzięki temu obecność głosu eksperckiego
byłaby trwale zapewniona, a  partie polityczne zo-
stałyby pozbawione dostępu do  przynajmniej czę-
ści mandatów senackich.
Tak czy inaczej, wszystkie te trzy propozycje mają
na razie charakter szkicowy, stanowią jednak dobry
punkt wyjścia do  debaty, którą tym tekstem chce-
my rozpocząć. Niezależnie od wad każdego z tych
pomysłów, dalsze trwanie przy obecnej konstruk-
cji Senatu jest pozbawione jakiegokolwiek sensu.
Obecnie izbę tę należałoby albo znieść albo zrefor-
mować. Reforma jest rozwiązaniem lepszym.
***
Jacek Sokołowski w  wywiadzie udzielonym „Go-
ściowi Niedzielnemu” zauważył: „Polska nie  funk-
cjonuje już w systemie, w którym wiemy, co to jest
prawo. Straciliśmy podstawowe elementy wyzna-
czające jego stabilność i  pewność”. Z  tej  diagnozy,
zestawionej z wyjściowymi rozważaniami o znacze-
niu prawa dla polityki, wynika, że na poziomie kon-
stytucyjnym istniejemy w stanie anarchii. Trudno
inaczej nazwać stan, w  którym  organy państwa
podejmuję decyzje, których podjęcie nie leży w za-
kresie ich kompetencji, albo czynią to na podstawie
ustaw o dalece spornej legalności. Co więcej, legal-
ności tychże ustaw nie ma kto sprawdzić, gdyż od-
powiednie do tego instytucje same stały się przed-
miotem kontrowersji personalno-prawnych.
Jeżeli państwo jest rzeczywiście gromadą ludzką
złączoną prawem dla pożytków płynących ze wspól-
nego życia, to w obecnych realiach Rzeczpospolita
67
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

Polska jest jedynie bytem quasi-państwowym.
Jedynym wyjściem z  tego położenia jest reforma
konstytucji.
Oczywiście, nie  mamy dziś w  Polsce momentu
konstytucyjnego. Co jednak jest prawdą w  sferze
empirycznej – czyli co do  opisu panujących prze-
świadczeń i  poglądów – nie  musi legitymować się
tym statusem w sferze powinności. Innymi słowy
– choć moment konstytucyjny nie został rozpozna-
ny z chwilą wysunięcia przez prezydenta propozycji
debaty nad ustawą zasadniczą, jest tenże moment
potrzebą chwili z punktu widzenia dobra państwa
jako takiego.
Na początek warto zacząć od konkretnej propozycji,
którą jest reforma Senatu w  kierunku uczynienia
z  izby wyższej pozapartyjnego ciała pośredniczą-
cego. Dalsze trwanie przy opisanym modelu demo-
kracji liberalnej nie dostarczy nam żadnych rozwią-
zań, które pozwoliłyby na uporanie się z konfliktem
społecznym. W  rezultacie nie możemy również li-
czyć na wyjście z anarchii prawnej, w którą obecny
rząd nas wrzucił. Natomiast bez  podjęcia kroków
zaradczych wojna polsko-polska będzie szalała
w najlepsze. Tylko Rzeczypospolitej szkoda.

Utrzymujący się nieład prawny dotyka w tej chwili

relacji między głównymi organami trzech władz po-
litycznych: wykonawczej, ustawodawczej i  sądow-
niczej. Nie  ma jednak żadnej gwarancji, że  erozja
systemu nie  sięgnie głębiej. Konflikt polityczny
w Polsce cechuje samonapędzająca się logika, a na-
stępcy czują się w prawie posuwać jeszcze dalej niż
robili to  poprzednicy. Jeżeli stan zniszczeń syste-
mu prawnego jest faktycznie tak  poważny, jak su-
geruje Jacek Sokołowski, to  jedynie ustanowienie
go na  nowo za  pomocą uchwalenia nowej ustawy
zasadniczej może doprowadzić do normalizacji sto-
sunków na poziomie ustrojowym.

Michał Rzeczycki
szef warszawskiego kolegium redakcyjnego czasopisma idei „Pressje”. Członek
Klubu Jagiellońskiego. Doktorant w Zakładzie Filozofii Polityki Uniwersytetu
Warszawskiego.

68
PIOTR TRUDNOWSKI — GŁOSOWANIE RODZINNE I „RZĄDY STARCÓW”

Głosowanie
rodzinne
i „rządy
starców”
Piotr Trudnowski

Koncepcja „głosowania rodzinnego” może mieć sens, gdy  spojrzymy

na nią jak na innowację w systemie politycznym, która pomoże zniwe-
lować negatywne społeczne i gospodarcze skutki starzenia się zachod-
nich demokracji. Tylko z pozoru głosowanie rodzinne narusza tzw. fun-
damenty demokracji. Można go bronić zarówno z pozycji zwolenników
demokracji liberalnej, jak i orędowników jej republikańskiej korekty.

RADA EUROPY SZUKA POMYSŁÓW mentu urodzenia wszystkim urodzonym na danym

NA PRZYSZŁOŚĆ DEMOKRACJI terytorium, jak również wszystkim jego obywate-
lom mieszkającym za  granicą oraz  tym dzieciom,
„Ta propozycja ma zagwarantować pełne prawo które zostały naturalizowane. Zdając sobie sprawę
uczestnictwa we  wspólnocie politycznej od  mo- z  oczywistej niezdolności dzieci do  wykonywania

69

ich formalnych praw bezpośrednio i  niezależnie,
reforma proponuje, by  rodzice byli upoważnie-
ni do  wykonywania prawa do  głosowania swoich
dzieci do  momentu, gdy  osiągną wiek dorosłości
określony prawem krajowym. (…) Taka reforma
powinna uczynić lokalną, regionalną i  narodową
demokrację bardziej zorientowaną na  przyszłość.
Nie  byłoby to  jedynie symboliczne przyznanie,
że wspólnota ponosi odpowiedzialność za przyszłe
pokolenia, ale też powinno być zachętą dla młodzie-
ży do wczesnego zainteresowania się polityką (…).
Co za tym idzie, powinno to zwiększyć różne formy
międzypokoleniowej debaty na  temat problemów
politycznych i  preferencji partyjnych wzmacniając
kanały politycznej socjalizacji oraz  podwyższyć
poziom obywatelskiego wychowania w  rodzinach,
które w ostatnich dekadach zostały osłabione. (…).
Nadanie prawa wyborczego dzieciom i nastolatkom
powinno przyczynić się do zwiększenia równowagi
procesu politycznego. Wraz z wydłużeniem się dłu-
gości życia i  stabilnym wiekiem przejścia na  eme-
ryturę, osoby starsze stają się coraz większą grupą
wszystkich obywateli, a  także mają zarówno czas,
jak i środki finansowe, żeby uczestniczyć w niepro-
porcjonalny sposób w procesach wyborczych i poli-
tycznych. W  efekcie coraz większa część funduszy
publicznych jest wydawana na  opiekę zdrowotną
i  dobrobyt starszych, a  coraz mniejsza – na  edu-
kację i  kształcenie młodzieży. W  dłuższej perspek-
tywie zjawisko to  musi być szkodliwe, gdyż  coraz
mniejsze grono aktywnych pracowników musi pła-
cić na coraz większe grono emerytów”.
To nie fragment programu partii Jarosława Gowina
ani żaden manifest konserwatywnych ideologów.
To  pierwsza z  propozycji odnowienia demokracji
zawarta w  Zielonej Księdze Rady Europy Przy-
szłość demokracji w  Europie, napisanej w  2004 r.
przez grupę roboczą ekspertów wysokiego szczebla
w  ramach projektu Making democratic institutions
work. Redaktorem i koordynatorem Zielonej Księgi
był Phillipe C. Schmitter, profesor European Uni-
versity Institute we  Florencji, prestiżowej uczelni
ufundowanej przez  kraje członkowskie Wspólnot
Europejskich i  postrzeganej jako kuźnia kadr eu-
rokratycznych, a  przez  dekadę również profesor
Uniwersytetu Stanforda (zgodnie z  tzw. Listą
70
PRESSJE 2018 — TEKA 54
Szanghajską drugiego po  Harvardzie najlepszego
uniwersytetu na świecie). Wśród 28 rekomendacji
ze  stworzonej na  zamówienie Rady Europy „listy
życzeń” znalazło się kilka pomysłów, które do dziś
mogą budzić zdziwienie wizjonerskim rozmachem.
Szereg z nich po czternastu latach od publikacji sta-
ło się albo niekontrowersyjnym tematem mainstre-
amowej debaty (jak np. głosowanie elektroniczne),
albo  wręcz chlebem powszednim praktyki demo-
kratycznej (jak choćby budżety obywatelskie).
TA DEBATA TRWA JUŻ OD 30 LAT
W  dokumencie Rady Europy reforma nazywana
jest „powszechnym obywatelstwem” (universal
citizenship). Jednak koncepcja rozszerzenia praw
wyborczych na  wszystkich obywateli – również
niepełnoletnich, w imieniu których sprawują je ro-
dzice – jest dużo starsza. W  Polsce nazywana jest
zwykle „głosowaniem rodzinnym”, ale  w  literatu-
rze przedmiotu nosi nazwę Demeny voting. Sformu-
łowana została w połowie lat 80. przez demografa
prof.  Paula Demeny, urodzonego na  Węgrzech ab-
solwenta i wieloletniego wykładowcy Uniwersytetu
w Princeton, a następnie profesora uniwersytetów
w Michigan i Berkeley.
Od  trzydziestu lat pomysł jest zatem rozważany
w  debacie akademickiej przez socjologów, politolo-
gów, ekonomistów i demografów. Co więcej, w kil-
ku państwach toczyła się już na jego temat poważna
debata polityczna. W  Niemczech już w  XXI wieku
pomysł pojawiał się kilkukrotnie w  czasie zaawan-
sowanej debaty na  temat praw wyborczych dzie-
ci (w  tej  sprawie wypowiadał się nawet Federalny
Trybunał Konstytucyjny, który potwierdził, że dzi-
siejszy stan prawny wykluczający niepełnoletnich
ze wspólnoty głosujących jest zgodny z niemiecką
ustawą zasadniczą). Co może zaskoczyć wielu pol-
skich krytyków pomysłu, u  naszych zachodnich
sąsiadów pomysł cieszył się ponadpartyjnym po-
parciem, a  inicjatorami prac w  tym kierunku byli
politycy formacji lewicowych, socjaldemokraci
i zieloni.
Najbardziej pogłębiona debata na  temat głosowa-
nia rodzinnego miała jednak miejsce w  Japonii.
To  nie  przypadek: żadne z  państw wysoko rozwi-
PIOTR TRUDNOWSKI — GŁOSOWANIE RODZINNE I „RZĄDY STARCÓW”
niętych nie cierpi tak bardzo z powodu starzenia
się społeczeństwa, jak właśnie Kraj Kwitnącej Wi-
śni. W  1980 r. liczba Japończyków, którzy  ukoń-
czyli 90 lat (sic!) wynosiła 120  tys., żeby  w  roku
2004 osiągnąć poziom miliona, a  w  2017 roku
podskoczyć już do  dwóch milionów obywateli!
Tylko po części wynika to z faktu, że średnia wie-
ku jest tam najwyższa na  świecie. Współczynnik
dzietności w  społeczeństwie japońskim nie  gwa-
rantuje zastępowalności pokoleń już od początku
lat 60. W połowie 2017 r. osoby powyżej 64. roku
życia stanowiły 27,7% populacji Japonii, podczas
gdy osoby poniżej 15. roku życia zaledwie 12,3%.
Liczba dzieci jest ponad dwukrotnie mniejsza niż
liczba seniorów. Nie  bez  powodu eksperci pro-
ponujący Demeny voting w  Japonii w  2009 r. sza-
cowali, że  dzięki wprowadzeniu reformy uda się
„zrównoważyć” japońską demokrację. Dzięki niej
zagregowana „siła głosu” rodziców stanowić miała
37% (czyli wzrosnąć z  ówczesnych 24%) wszyst-
kich głosów, zaś siła głosów osób po 55. roku życia
– 35% (spaść z ówczesnych 43%).
CO STATYSTYKI DEMOGRAFICZNE MÓWIĄ
O POLSCE AD 2050?
Jak to  wszystko ma się do  Polski? Choć do  skali
problemu, który  obserwujemy w  Japonii, ciągle
nam daleko, to proces starzenia się społeczeństwa
dotyka również nas. Zgodnie z  danymi Głównego
Urzędu Statystycznego (GUS) w  2016 r. w Polsce
żyło ponad 23,7 mln osób w wieku produkcyjnym,
czyli dorosłych w  wieku niższym niż emerytalny
(18-59/64). Około 15  mln osób to  osoby w  tzw.
wieku produkcyjnym mobilnym, czyli w przedziale
wiekowym 18-44. Populacja osób w  wieku emery-
talnym (60/65+) wyniosła ponad 7,7 mln. Cały czas
zatem na każdego emeryta (przyjmując zaniżające
uproszczenie, że  formalny wiek emerytalny jest
wiekiem realnym, choć w  praktyce jest on niższy)
przypadają mniej więcej trzy osoby w  wieku pro-
dukcyjnym, w  tym dwie osoby w  tzw. wieku pro-
dukcyjnym mobilnym (18-44). Patrząc na ten zbiór
całościowo warto również wskazać, że dziś połowa
dorosłych to  ludzie do  44. roku życia, a  połowa –
osoby 45+.
Jak zgodnie z  prognozami GUS będzie wyglądała
ta sytuacja w  roku 2050? Przewiduje się, że  w  po-
łowie stulecia mediana wieku wzrośnie o  10,9 lat
(do poziomu 48,8 lat) dla mężczyzn i o 12,3 lata (do 
53,7 lat) dla kobiet. Będzie nas ogółem (w jednym
z  bardziej optymistycznych wariantów prognoz
GUS) ok. 35 milionów. Dorosłych w wieku niższym
niż emerytalny będzie ok. 20 mln, emerytów zaś –
blisko 10 mln.
To  zresztą również dość optymistycznie brzmiące
wyliczenie, ponieważ GUS szacował w  cytowanej
analizie „wiek poprodukcyjny” zgodnie z  cofniętą
reformą wieku emerytalnego, według której  wszy-
scy mężczyźni mieli przechodzić na  emeryturę
w wieku 67 lat już w roku 2020, a wszystkie kobie-
ty – w  roku 2040. Gdy  założymy, że  w  2050 roku
wiek emerytalny nadal będzie wynosił 60 lat dla
kobiet i 65 lat dla mężczyzn, to w wieku poproduk-
cyjnym będziemy mieli wówczas 4,8 mln mężczyzn
i  7,5 mln  kobiet, czyli łącznie ok. 12,3 mln  osób
wobec 17,7 mln osób w wieku produkcyjnym. Osób
w  wieku produkcyjnym mobilnym (18-44) będzie
zaś niespełna 10 milionów.
Na  każdego emeryta przypadnie zatem 1,5 osoby
w  wieku produkcyjnym (przypomnijmy: dziś przy-
padają trzy!) i  0,8 osoby przed  45. rokiem życia
(dziś przypadają dwie!). Osób przed 45. rokiem ży-
cia (których dziś jest dwa razy więcej niż emerytów)
będzie o ponad 2 mln mniej niż emerytów i stano-
wić będą zaledwie ok. 1/3 wszystkich dorosłych
(z dzisiejszego poziomu 50%).
REALNA GROŹBA „RZĄDÓW STARCÓW”
Banałem jest stwierdzenie, że  własna sytuacja ży-
ciowa to  główna motywacja dla wyborów politycz-
nych. Siłą rzeczy rodzice są bardziej zainteresowani
poziomem edukacji czy  socjalnymi programami
pronatalistycznymi, a  emeryci – wyższym pozio-
mem emerytur czy ochroną zdrowia skoncentrowa-
ną na osobach starszych.
Dziś, gdy  każdemu obywatelowi po  ukończeniu
18. roku życia przysługuje jeden głos, struktura gło-
sów jest wprost proporcjonalna do struktury demo-
graficznej osób dorosłych. W  uproszczeniu zatem:
zagregowana siła głosu emerytów to  25%, a  siła
71
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

głosu osób w  wieku produkcyjnym: 75%, z  czego że fakt niezgodności z dzisiejszą ustawą zasadniczą
2/3 (czyli 50% wszystkich głosów) przypada na wy-nie oznacza, że przyznanie na drodze zmiany Kon-
borców przed 45. rokiem życia. stytucji prawa wyborczego dzieciom oznacza jakiś
gwałt na  demokratycznych zasadach. W  praktyce
Zgodnie z prognozami proporcje te ulegną istotne- bowiem można postrzegać je jako naprawdę pełną
mu zaburzeniu. Na 29,5 mln uprawnionych do gło- uniwersalizację prawa wyborczego i rozszerzenia go
sowania głosy emerytów stanowić będą blisko 42% na  wszystkich obywateli. Do  kwestii tego, jak roz-
puli (z dzisiejszych 25%), a siła głosu osób w wieku wiązać potencjalnie budzący wątpliwości problem
produkcyjnym spadnie poniżej 60%. Głosy osób „rozporządzania głosem” przez  rodziców i  związa-
przed 45. rokiem stanowić będą w efekcie zaledwie nych z tym konfliktów jeszcze wrócimy.
33% całej „puli wyborczej”!
Jeżeli do kogoś nie przemawiają argumenty demo-
Tu przychodzi moment, w którym warto dokonać graficzne i groźba „urządzenia państwa” przez eme-
eksperymentu, który  wskaże, jakie znaczenie dla rytów, to pochylić się powinien nad argumentami
rozkładu głosów w  grupach wiekowych miałoby podatkowymi. Często w  debacie politycznej za-
przyznanie rodzicom prawa głosowania za  dzie- pominamy, że  to  nie  podatki dochodowe i  mająt-
ci. Dla uproszczenia przyjmiemy, że  głosy dzieci – kowe, ale  podatki pośrednie, czyli głównie VAT,
zgodnie z prognozą na rok 2050, czyli 5,3 mln osób w  największym stopniu odpowiadają za  wpływy
w wieku od 0 do 18 lat – dodamy do puli osób w wie- do  budżetu państwa, ale  też całkowity poziom fi-
ku 18-44. Liczba „głosów w puli” wzrośnie wówczas skalizacji obywateli. W praktyce podatki pośrednie
do  34,8 mln. W  takiej kalkulacji głosy emerytów mają charakter regresywny: dużo większy odsetek
stanowić będą 35% wszystkich głosów, a  więc  cią- swoich dochodów płacą w postaci VAT osoby uboż-
gle istotnie więcej niż dziś! Siła głosu osób przed  sze niż osoby zamożne. Analogicznie zaś – więcej
45. rokiem życia wraz z  dziećmi stanowić będzie na konsumpcję wydają rodziny niż osoby samotne.
43% całej puli, a  więc  mniej, niż dzisiejsze głosy Jak w  opracowaniu dla Biura Analiz Sejmowych
osób w  wieku produktywnym-mobilnym bez  pre- wskazywał dr Piotr Russel ze Szkoły Głównej Han-
mii za głosy ich dzieci. dlowej, „wysokość podatków pośrednich płaconych
w cenach towarów i usług w przeliczeniu na jedną
Podsumowując: demograficzne tsunami komplet- osobę w  czteroosobowym gospodarstwie domo-
nie wywróci proporcje wpływu konkretnych grup wym jest wyższa niż kwota ulgi podatkowej na jed-
wiekowych na  polską demokrację. W  2050 roku no dziecko”. Choć w  oczywisty sposób sytuację fi-
emeryci dziś rozporządzający zaledwie co czwar- nansową i fiskalną rodzin poprawiło wprowadzenie
tym głosem będą już najsilniejszą grupą wyborców. programu „Rodzina 500 Plus”, to należy pamiętać,
Najmocniejsza dziś grupa głosujących w  przedzia- że pewna „nadreprezentacja” podatków „od rodzin”
le wiekowym 18-44 nie  utrzyma swojego wpływu w strukturze wpływów do budżetu państwa z tytu-
w procesie wyborczym nawet wówczas, gdy pozwo- łu podatku VAT pozostaje aktualna.
limy im rozporządzać głosami dzieci! Trudno o lep-
szy argument dla pewnej korekty systemu wybor- Rozważania te sprowadzają się do  prostego przy-
czego, jeżeli nie chcemy żyć w gerontokracji. kładu. Dziewięcioosobowa rodzina (dwoje rodzi-
ców i  siedmioro dzieci przed  18. rokiem życia)
CZY GŁOSOWANIE RODZINNE PODWAŻA proporcjonalnie do  swoich dochodów zostawia
FUNDAMENTY DEMOKRACJI? w budżecie o wiele więcej, niż bezdzietna para, choć
jedni i  drudzy w  procesie demokratycznym dys-
Jest rzeczą oczywistą i  nie  podlegającą dysku- ponują zaledwie dwoma głosami. W  praktyce jed-
sji, że  wprowadzenie tzw. głosowania rodzinnego nak w  pierwszym przypadku mamy do  czynienia
wymaga zmiany Konstytucji RP, o  czym zresztą w dziewięcioma osobami, których konsumpcja jest
wprost mówią politycy opowiadający się za  tym opodatkowana. Można zatem uznać, że przyznanie
rozwiązaniem. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, dodatkowych głosów za dzieci oznacza specyficzną

72
PIOTR TRUDNOWSKI — GŁOSOWANIE RODZINNE I „RZĄDY STARCÓW”
próbę adaptacji zasady, zgodnie z którą warunkiem
opodatkowania jest reprezentacja polityczna (no ta-
xation without representation).
JAK MOGŁOBY TO WYGLĄDAĆ W PRAKTYCE?
Wśród powielanych zarzutów wobec głosowania ro-
dzinnego najczęściej powtarzają się dwa. Po pierw-
sze – kto w praktyce miałby realizować  prawa wy-
borcze dzieci? Mama czy  tata? Po  drugie zaś – co
w sytuacji, kiedy dzieci są już politycznie świadome,
a rodzice nie chcą uwzględnić ich preferencji w roz-
porządzaniu głosem?
Pierwszy z  dylematów rozwiązać można bardzo
prosto. By uniknąć konfliktów każdemu z rodziców
przysługuje „pół głosu” za  każde dziecko. W  prak-
tyce oznaczać mogłoby to dodatkową, np. kolorową
kartę do  głosowania o  mniejszej wadze, wręczaną
wyborcy w  lokalu. Wówczas zarówno mama, jak
i  tata rozporządzali by  w  sposób proporcjonal-
ny głosami swoich dzieci. Większych problemów
nastręcza potencjalnie sytuacja, w  której  dzieci
pozbawione są rodziców lub rodzice pozbawieni
zostali praw rodzicielskich. Jak słusznie zauważa
prof.  Piotr Uziębło, konstytucjonalista z  Uniwer-
sytetu Gdańskiego, niemożność realizacji prawa
głosu oznaczałoby jakąś formę dyskryminacji. Roz-
wiązaniem wydaje się jednak przekazanie prawa
do realizowania głosu opiekunom prawnym – choć
mogłoby to rodzić zjawisko pociągające za sobą ry-
zyko „kumulacji” głosów w  przypadku niektórych
opiekunów, to trudno uznać, by skala takich przy-
padków mogła doprowadzić do  jakichś istotnych
konsekwencji dla wyników wyborów.
Również druga z wątpliwości jest potencjalnie pro-
sta do  rozwikłania. Warto rozważyć, by  dla osób
przed  osiągnięciem pełnoletności wprowadzić
formę państwowego „egzaminu konstytucyjnego”,
którego zdanie pozwalałoby na samodzielne rozpo-
rządzanie głosem. Jednocześnie warto też zwrócić
uwagę na pojawiające się często w dyskusji o głoso-
waniu rodzinnym argumenty, że już sam fakt przy-
pisania „prawa głosu” do każdego dziecka powinien
podnieść ich świadomość obywatelską, a  także
pozytywnie wpłynąć na  zainteresowanie dyskusją
o życiu publicznym wewnątrz rodzin. Idealnym roz-
wiązaniem byłby przecież model, w którym rodzice
przed  pójściem na  wybory rozmawiają ze  swoimi
dziećmi o ich preferencjach i oddają głosy zgodnie
z  ich oczekiwaniami. W  połączeniu z  opcją „egza-
minu” dla niepełnoletnich można postawić tezę,
że  głosowanie rodzinne pozytywnie wpłynęłoby
na poziom świadomości politycznej młodych ludzi,
co jest problemem wielu przeżywających turbulen-
cje zachodnich demokracji.
Wreszcie – pobocznym, ale  intrygującym efektem
wprowadzenia głosowania rodzinnego mogłoby
być pewne rozhermetyzowanie sceny politycznej.
Wśród młodzieży zwykle większą popularnością niż
w ogóle populacji cieszą się mniejsze ugrupowania
spoza politycznego mainstreamu. Już sam ten fakt
mógłby stworzyć sytuacje, w których (znów posłuż-
my się pewnym uproszczeniem, w  którym  ogólne
preferencje światopoglądowe są dziedziczone)
w  konserwatywnych rodzinach „rodzice głosują
swoimi głosami na PiS, a głosami dzieci – na partię
Wolność”, a w rodzinach bardziej lewicowo-liberal-
nych – „rodzice głosują swoimi głosami na  Nowo-
czesną, a głosami dzieci – na partię Razem”.
Nawet gdyby  jednak takie głosowanie zgodnie
z  preferencjami dzieci nie  byłoby normą, to  sam
fakt dysponowania więcej niż jedną kartą wybor-
czą byłby impulsem do zwiększenia zróżnicowania
na scenie politycznej. Podobnie jak choćby w ordy-
nacji STV, możliwość oddania głosów na więcej niż
jednego kandydata mogłaby wzmocnić mniejsze
formacje, gdyż  ryzyko „całkowitego zmarnowania
głosu” zostałoby istotnie zniwelowane.
WSPÓLNOTOWA KOREKTA
INDYWIDUALISTYCZNEJ DEMOKRACJI 
Większość przedstawionych wyżej argumentów
to  wyjaśnienia, które – mam nadzieję – uspokoją
chociaż część zwolenników demokracji liberalnej
w  jej dzisiejszym wydaniu. Choćby prof.  Mikołaj
Cześnik w  rozmowie z  „Gazetą Wyborczą” niepo-
koi się o  to, że  17-latkowie mają inne poglądy po-
lityczne od rodziców i nie wiadomo, czy głos w ich
imieniu miałby realizować tata czy  mama. Przy
okazji zresztą powiela absurdalny – wobec jasnej
wypowiedzi Gowina, że  rozmawiamy o  propozycji
73

zmiany ustawy zasadniczej  – zarzut niekonstytu-
cyjności i  przyznaje się do  mało chlubnego faktu,
że nigdy o takim mechanizmie nie słyszał.
Jednocześnie nie powinniśmy zapominać, że za gło-
sowaniem rodzinnym można opowiadać się również
z  pozycji bardziej sceptycznych wobec dzisiejszej,
zindywidualizowanej formy demokracji liberalnej.
Postulat głosowania rodzinnego uznać można bo-
wiem za  swoiste dowartościowanie rodziny jako
realnie podstawowej komórki życia – nie tylko spo-
łecznego, ale też ekonomicznego i politycznego.
Dyskusja o  tym, czy  to  rodzina może być podmio-
tem praw, może budzić niechęć wielu ideologów
praw człowieka rozumianych w sposób skrajnie in-
dywidualistyczny. Z  pewnością wchodzimy w  tym
momencie na grunt grząski i kontrowersyjny – ale  brzmiałby poważniej, gdyby  zamiast konwencyjnej
zarówno wobec wyzwań demograficznych, jak i kul-
turowych – być może warto również taką debatę za-
cząć prowadzić.
„Republikańska korekta” demokracji liberalnej za-
warta w pomyśle głosowania rodzinnego ma jeszcze
jeden wymiar. Z powodów wyżej już wymienionych
w  naturalny sposób postulat głosowania rodzin-
nego podnosi rangę kwestii odpowiedzialności wy-
borców za  losy przyszłych pokoleń. Rzadko pamię-
tamy, że  to  zobowiązanie i  w  dzisiejszym systemie
prawnym ma charakter konstytucyjny i  zostało
wyrażone wprost – zarówno w  Preambule do  usta-
wy zasadniczej, jak i choćby w art. 74 (gdzie zresztą
mamy dość oryginalne sformułowanie, które sprawia,
że w praktyce podmiotem prawa do „bezpieczeństwa
ekologicznego” są właśnie przyszłe, nieistniejące dziś
pokolenia). Ma to jednak wymiar bardzo praktyczny –
próbując „wzmocnić” głos młodszych pokoleń wzglę-
dem rosnącej rzeszy osób w wieku emerytalnym, siłą
rzeczy nie  tylko  podniesiemy w  debacie znaczenie
wyzwań ekonomicznych związanych ze  starzeniem
się społeczeństwa, ale  też więcej uwagi zaczniemy
poświęcać choćby kwestiom związanym z  ochroną
środowiska naturalnego.
TO NIE KUPOWANIE GŁOSÓW WIELODZIETNYCH
Uczciwość względem Czytelników każe raz jeszcze
przypomnieć, że  przed  kilkoma laty byłem osobi-
74
PRESSJE 2018 — TEKA 54
ście zaangażowany we  wprowadzenie głosowania
rodzinnego do  programu politycznego partii Jaro-
sława Gowina. Wówczas – gdy dzisiejszy wicepremier
opuszczał Platformę Obywatelską i  tworzył własną
formację – uważałem, że wprowadzenie głosowania
rodzinnego do polskiej debaty politycznej może być
nie  tylko  impulsem do  poważniejszego potraktowa-
nia wyzwań demograficznych, ale  też potrzebnym
przykładem innowacyjnego spojrzenia na  nasz sys-
tem polityczny. Gdyby  dziś przyszło mi doradzać
Gowinowi, zalecałbym mu pewnie większą powścią-
gliwość. Na więcej można sobie pozwolić, gdy tworzy
się formację liczącą raczej na  jednocyfrowy wynik
wyborczy. Nieco większa ostrożność w  formułowa-
niu odważnych postulatów politycznych na wiecach
partyjnych wskazana jest w sytuacji, gdy jest się wi-
cepremierem polskiego rządu. Pewnie postulat wy-
„wrzutki” miał charakter szerszego i poważnie uargu-
mentowanego opracowania, o które z pewnością dziś
partii Gowina łatwiej, niż w  chwili jej powstawania
w 2013 r. Nie zmienia to faktu, że pojawienie się tego
postulatu w  głównym nurcie polskiej debat publicz-
nej uznać należy nie  tylko  za  w  pełni uprawnione,
ale też pożyteczne.
W  żaden sposób nie  można za  to  usprawiedliwić
zarzutów, że postulat głosowania rodzinnego spro-
wadza się do  chęci „poszerzenia elektoratu partii
rządzącej”. Część komentatorów słusznie przy-
pomniała, że  według badań poparcie dla Prawa
i Sprawiedliwości wyższe jest wśród rodziców wielo-
dzietnych (choć zalecałbym pewną ostrożność przy
przywiązywaniu się do tych danych biorąc pod uwa-
gę niewielką liczbę takich osób w standardowej pró-
bie sondażowej). Warto jednak pamiętać, że Gowin
swoje poparcie dla postulatu wyraził nie  będąc so-
jusznikiem, a konkurentem PiS-u. Od siebie dodać
mogę, że formułując go nie mieliśmy żadnych badań
ani analiz dotyczących tego, czy tworzona wówczas
formacja „między PO a PiS-em” może faktycznie li-
czyć na jakąkolwiek premię od wielodzietnych. Zwy-
czajnie – uznawaliśmy, że to wartościowy i godny po-
ważnej dyskusji postulat. Zarzuty partykularnego
podejścia do tego pomysłu świadczą, jeśli nie o złej
woli czy  nierzetelności, to  z  pewnością o  kiepskiej
pamięci komentatorów życia publicznego.
PIOTR TRUDNOWSKI — GŁOSOWANIE RODZINNE I „RZĄDY STARCÓW”
ALBO BĘDZIEMY INNOWACYJNI, ALBO URZĄDZĄ
NAS EMERYCI
Na koniec oddajmy raz jeszcze głos autorom Zielo-
nej Księgi Rady Europy. „Naszą przewodnią hipo-
tezą jest, że  przyszłość demokracji w  mniejszym
stopniu leży we  wzmacnianiu i  utrwalaniu istnie-
jących już formalnych instytucji, a  raczej na  zmie-
nianiu ich. Jak zauważył Robert Dahl »Niezależnie
od  tego jaką formę przyjmie demokracja naszych
następców, to  nie  będzie i  nie  może być demokra-
cją naszych poprzedników«. Innymi słowy – chcąc
pozostać tym samym i  utrzymać swoją legity-
mizację demokracja będzie musiała się zmieniać
i  to  zmieniać istotnie (…). To  zresztą nic nowego.
W  przeszłości demokracja przeszła kilka wielkich
przemian, aby umocnić swoje główne zasady: su-
werenność równych obywateli i  odpowiedzialność
nierównych władców. Wzrastała w skali od miasta
do  państwa narodowego; rozszerzyła swoje oby-
watelstwo z  wąskiej oligarchii męskiej na  masową
publiczność mężczyzn i  kobiet; rozszerzyła swój
zakres z  obrony przed  agresorami i  wymiarem
sprawiedliwości na cały pakiet polityk związanych
z państwem opiekuńczym”.
Taki sposób myślenia powinien być bliski każdemu,
kto w  demokracji widzi bezprecedensową wartość,
ale  nie  zatyka uszu na  trzeszczenie w  szwach jej
dzisiejszego wydania. Mówienie o  innowacjach
Piotr Trudnowski 
stały współpracownik czasopisma idei „Pressje”, redaktor portalu opinii
klubjagiellonski.pl. Prezes Klubu Jagiellońskiego.
jest proste, gdy  w  praktyce polega na  kopiowaniu
sprawdzonych w  innych państwach wzorców. Nie-
sie o  wiele więcej ryzyka, ale  i  wiele więcej szans,
gdy stajemy się gotowi nie tylko do rzetelnego de-
batowania, ale  też testowania jakichś rozwiązań
jako pierwsi na świecie.
Choćby pobieżne prześledzenie debaty naukowej
i  politycznej wskazuje, że  w  nieodległej przyszło-
ści któreś z państw szeroko rozumianego Zachodu
zdecyduje się na  głosowanie rodzinne. Można za-
kładać, że  to  właśnie ono uzyska swoistą „premię
pierwszeństwa” w walce z negatywnymi skutkami
starzenia się społeczeństw, a  być może właśnie
dzięki temu istotnie podniesie swoją międzynaro-
dową pozycję.
Jeżeli nie nauczymy się rzetelnie i z należytą powa-
gą choćby debatować o takich politycznych innowa-
cjach, to  możemy być pewni, że  na  żadną premię
pierwszeństwa Polska nie zasłuży.
W  związku z  publicystycznym charakterem tekstu
wyliczenia dotyczące udziału konkretnych grup wieko-
wych w populacji oraz ich udział w puli wszystkich gło-
sujących zostały przeprowadzone z   pewnym uprosz-
czeniem. Klub Jagielloński zamierza przygotować
dalsze, bardziej zaawansowane i  bardziej precyzyjne
wyliczenia o charakterze stricte eksperckim.
75
Nowy
chiński świat
Nie mamy wątpliwości, iż próba pogłębionej refleksji nad specyfiką Państwa Środka
to realizacja polskiej racji stanu. Do tematu podchodzimy z czterech różnych perspektyw
i nie będzie to na pewno nasze ostatnie słowo.
ROZMOWA Z BOGDANEM GÓRALCZYKIEM

Chiny u progu
wielkiej
transformacji
Z Bogdanem Góralczykiem rozmawiają Bartosz Brzyski i Jakub Kucharczuk

Chiny to  nie  państwo, lecz  osobny kontynent i  cywilizacja istnieją-

ca jeszcze w czasach Imperium Rzymskiego. Dlatego ostatnie 200 lat
dominacji Stanów Zjednoczonych i Zachodu to z ich perspektywy tyl-
ko krótka historyczna aberracja. Teraz Chińczycy wracają na należne
im miejsce globalnego lidera.

Jakie zmiany zaszły w  Chinach, że  przewodni-
czący Chińskiej Republiki Ludowej Xi Jinping
zdecydował się na  odejście od  zasad rozproszo-
nego, kolektywnego przywództwa, które wpro-
wadził jeszcze słynny Deng Xiaoping, i postano-
wił skoncentrować władzę we własnych rękach?
Nie ma jednej odpowiedzi na to pytanie. W gronie
obserwatorów chińskiej polityki sformułowano
trzy potencjalne wyjaśnienia.
Pierwsza szkoła mówi, że Xi Jinping w czasie swo-
jej pierwszej kadencji prowadził kampanię antyko-
rupcyjną o  skali dotychczas w  chińskim państwie
niespotykanej. W ten sposób naruszył jednak całą
masę interesów indywidualnych i  grupowych. Wy-
rzucił ludzi z  politycznej wierchuszki, czystką zo-
stało objętych kilkuset wojskowych oraz  ważnych
polityków, w tym Bo Xilai i Zhou Yongkang, odpo-
wiedzialni w  poprzedniej ekipie za  służby bezpie-
czeństwa. Mechanizm miałby więc  działać bardzo
prosto: teraz oni siedzą, ale gdyby Xi Jinping stracił
stołek przewodniczącego, to  szybko by  się z  tymi
panami zamienił.
Druga szkoła myślenia szuka odpowiedzi w  proce-

77

sach historycznych. Zdaniem jej zwolenników już
od  lat 90. XX wieku rośnie w  siłę nurt poszukują-
cy inspiracji w  chińskiej tradycji i  głoszący hasło
powrotu do  korzeni chińskiej cywilizacji. Jego en-
tuzjaści uważają za  konieczne sięgnięcie po  dzie-
dzictwo konfucjanizmu i  odejście od  czerpania
rozwiązań z Zachodu. Skoro więc wracamy do prze-
szłości, to w końcu na scenie musi pojawić się Tian-
zi, Syn Niebios, nowy Cesarz.
Trzecie podejście podkreśla znaczenie strategii
politycznej. Zdaniem zwolenników tego wyjaśnie-
nia, do  którego  zaliczam także siebie, Xi Jinping
odrzucił dziedzictwo poprzednich przywódców
wypracowane przez  Deng Xiaopinga. Zamiast
kolektywnego kierownictwa i  polityki low profile
(taoguang yanghui), zakładającej skromne i stopnio-
we nabieranie sił, dostajemy koncepcję bardziej zde-
cydowanych i  asertywnych rządów, które stawiają
sobie nad wyraz ambitne cele. Niektórzy w Chinach
twierdzą, że Xi Jinping celuje w nich za wysoko.
Pojawiły się również informacje wskazujące,
że  decyzja o  zniesieniu limitu dwóch kadencji
dla urzędu Przewodniczącego Chińskiej Repu-
bliki Ludowej nie została podjęta jednomyślnie.
Ta zmiana daje bowiem Xi Jinpingowi teore-
tyczną perspektywę na długoletnie, a nawet do-
żywotnie rządy.
W Chinach żyje jeszcze pokolenie pamiętające „wy-
czyny” Mao Zedonga i  jego rewolucji kulturalnej.
Obawy przed  potencjalnie dramatycznymi konse-
kwencjami jedynowładztwa przyświecały przecież
Deng Xiaopingowi, tworzącemu system kolektyw-
nej władzy w  państwie, który  Xi Jinping obecnie
rozmontowuje. Te obawy jednak nie  zniknęły
i  są obecne w  chińskich kręgach intelektualnych –
nie tylko tych opozycyjnych, ale także związanych
z obozem władzy.
Na szali stawia się więc stabilność systemu.
To  jest krok niezwykle ryzykowny. Rozumiem go,
ale  się z  nim nie  zgadzam. Na  krótką metę może
okazać się skuteczny, ale  nie  wiemy, jakie konse-
kwencje przyniesie w  dłuższej perspektywie. Hi-
storia nie dostarcza nam przecież zbyt wielu przy-
78
PRESSJE 2018 — TEKA 54
kładów autokratycznej, jednoosobowej władzy,
która ostatecznie „nie odleciała”.
Zakładając, że  Xi Jinping nie  jest „złym cesa-
rzem”, ale zależy mu na potędze państwa i spo-
łecznym dobrobycie, to musiał mieć mocne prze-
słanki, aby taką, a nie inną decyzję podjąć.
Przesłanki są więcej niż mocne. Chiny od 
1991 roku, kiedy rozpadł się ZSRR, realizowały po-
lityczny testament Deng Xiaopinga. Jego podstawą
była tzw. doktryna 28 znaków, zakładająca ukrywa-
nie własnych możliwości i zamiarów. Przez 20 lat ta
strategia nie była podważana. W tym czasie Chiny
nabierały stopniowo wewnętrznej mocy, jednocze-
śnie nie angażując się zbytnio na arenie międzyna-
rodowej. Za ten sukces w dużej mierze odpowiadał
prawdziwy geniusz ekonomii politycznej Zhu Ron-
gji – połączenie Balcerowicza i  Kołodki, jeśli moż-
na tak to ująć, który przez 12 lat kierował chińską
gospodarką.
Na czym konkretnie polegał jego geniusz?
Kiedy Zhu Rongji obejmował stery chińskiej go-
spodarki, to nazywał ją stalinowską. Jego ambicją
było nadanie jej bardziej rynkowej struktury. Lista
jego osiągnięć robi wielkie wrażenie i  nic dziwne-
go, że  dziś na  chińskich uniwersytetach powstają
katedry poświęcone analizie jego myśli, polityki
i  osiągnieć. To  Zhu Rongji przeprowadził Chi-
ny bez  bólu przez  tzw. kryzys azjatycki w  1997 r.,
to  on jest architektem wejścia Chin (w  grudniu
2001 r.) do  Światowej Organizacji Handlu. To  on
umożliwił chińskim przedsiębiorstwom zwycięską
rywalizację na  światowych rynkach, uporządko-
wawszy wcześniej w  tym celu sprawy wewnątrz
Chin, np. poprzez budowę nowoczesnego systemu
podatkowego lub skuteczne zwalczanie inflacji.
W  konsekwencji możliwa była globalna ekspansja
takich marek jak Lenovo czy Huawei.
Po drugie, Chiny miały już wtedy miliard mieszkań-
ców, dysponując jednocześnie rezerwami waluto-
wymi w wysokości ledwie 18 mld dolarów, czyli tyle
co nic. Piętnaście lat później rezerwy przekroczyły
już poziom biliona dolarów, a  w  szczytowym mo-
mencie, w grudniu 2014 roku, doszły do wysokości
ROZMOWA Z BOGDANEM GÓRALCZYKIEM
4 bilionów dolarów. To tyle co polski PKB, ale zsu-
mowany z sześciu lat.
Wracając do  Xi Jinpinga i  jego wizji koncentra-
cji władzy…
W  2009 roku Chiny wyprzedziły Niemców, stając
się tym samym największym eksporterem na  glo-
bie. Pięć lat później zdobyły pierwsze miejsce w ka-
tegorii „największe państwo handlujące na świecie”,
przeskakując Stany Zjednoczone w  wolumenie
eksportu i  importu. I  co najważniejsze, od  tego
samego 2014 roku, biorąc pod  uwagę parytet siły
nabywczej, Chiny są już największą gospodarką
świata. Od  tego czasu ich przewaga nad  USA tyl-
ko się powiększa. Do tego dochodzi załamanie się
konsensusu waszyngtońskiego w  wyniku kryzysu
finansowego z  2008 roku, który  podważył status
Stanów Zjednoczonych jako jedynego globalnego
supermocarstwa ekonomicznego.
W  tych okolicznościach Xi Jinping uznał, że  nad-
szedł czas na  odejście od  dotychczasowej zacho-
wawczej polityki low profile, że  uwarunkowania
geopolityczne i ekonomiczne każą mu przekroczyć
polityczny testament Deng Xiaopinga. Stąd decyzja
o  ogłoszeniu koncepcji Nowego Jedwabnego Szla-
ku. Chiny zaczynają zachowywać się jak globalne
mocarstwo, rzucając tym samym wyzwanie dotych-
czasowemu hegemonowi.
Byłem w  Chinach akurat, kiedy wybrano Donal-
da Trumpa na  nowego gospodarza Białego Domu.
W  chińskiej telewizji publicznej jeden z  uznanych
ekspertów stwierdził wówczas, że  oto pojawił się
prezydent, za którego kadencji Chiny staną się nu-
merem jeden na świecie.
Chińskie elity chyba specjalnie nie poważają Do-
nalda Trumpa.
Dla nich, zgodnie z  tamtejszymi zasadami mery-
tokracji trzeba mieć duże doświadczenie, by wejść
na szczyty. Już Barack Obama nie miał wystarcza-
jącego doświadczenia politycznego, aby w Chinach
móc piastować choćby stanowisko szefa prowincji,
a  co dopiero Trump. Ponadto Chińczycy zwracają
uwagę, że  państwo to  nie  korporacja, a  społeczeń-
stwo to organizm zbyt złożony, aby próbować nim
rządzić jak CEO. W  tym upatrują swojej szansy
w walce o globalną hegemonię z USA.
Sami Amerykanie wydają się już jednak świa-
domi nadchodzącej rywalizacji. Nie zlekceważą
raczej Pekinu.
Kluczem są zmniejszające się różnice w  potencja-
le militarnym. Amerykanie zdają sobie sprawę,
że czas nie gra na ich korzyść. Wśród tamtejszych
elit może pojawić się pokusa wywołania konfliktu.
I nie mówię tutaj tylko o wojnie handlowej.
Chiny są gotowe na takie starcie?
Chiny się zbroją. Wśród ludzi z armii, służb bezpie-
czeństwa i  resortów siłowych panuje przekonanie,
że Chiny są już supermocarstwem gotowym rzucić
bezpośrednie wyzwanie dotychczasowemu hege-
monowi. Według najnowszych danych szwedzkiego
ośrodka analitycznego SIPRI w 2018 roku Chińczy-
cy wydadzą na zbrojenia o 8,1% więcej niż w  roku
poprzednim.
To nadal sporo mniej niż USA.
Dla Chin to i tak olbrzymia zmiana. SIPRI publiku-
je coroczne raporty na temat nakładów poszczegól-
nych państw na wojsko. W latach 90. Chiny wyda-
wały jedną czternastą amerykańskich wydatków
i zajmowały w rankingu pozycję w drugiej dziesiąt-
ce. Od  2010 roku są już mocarstwem numer dwa
pod  względem nakładów na  armię. Według SIPRI
przeznaczają na  nią już prawie jedną trzecią tego
co Amerykanie.
Nie możemy też zapominać, że to nie Chiny będą
pierwsze atakować.
W  ich cywilizacji nie  sztuką jest pokonać przeciw-
nika w walce, jak pisał Sun Tzu (Sun Zi). Z tego po-
wodu nie zaatakują ani USA, ani krajów sąsiednich.
Co nie  oznacza jednak militarnej bierności. Pekin
jest aktywny w rejonie Morza Południowochińskie-
go, gdzie buduje nowe stacje radarowe i posterunki.
Nie  ogranicza się przy tym do  działań defensyw-
nych. Chiny często, poprzez budowę przyczółków,
79

dokonują aneksji spornych wysp. Według nich
Morze Południowochińskie jest morzem wyłącznie
chińskim. Na  takie potraktowanie sprawy nie  po-
zwolą im oczywiście Amerykanie, co oznacza,
że na tym obszarze czeka nas prawdopodobne star-
cie dotychczasowego hegemona z  pretendentem
do tytułu.
W  dyskusjach na  temat Chin wątek rywalizacji
morskiej wysuwa się na pierwszy plan. A co z bar-
dziej „lądową” aktywnością Pekinu w regionie?
Chińczycy działają tutaj na  trzech frontach.
Po  pierwsze, chodzi o  RCEP – Regional Compre-
hensive Economic Partnership. Temat transpa-
cyficznego partnerstwa handlowego pojawił się
w  debacie publicznej, kiedy Barack Obama zapo-
wiedział zaangażowanie USA w  nowozelandzką
inicjatywę TPP. Tymczasem nikt nie  zwrócił uwa-
gi, że  alternatywne rozwiązanie jest już forsowane
od  2012 roku przez  Xi Jinpinga. Dzisiaj z  amery-
kańskiej obecności w TPP nic już nie zostało, a Do-
nald Trump zaczyna stopniowo realizować politykę
gospodarczego nacjonalizmu. A  Chiny? W  zeszłym
roku na  Forum w  Davos Xi Jinping wygłosił praw-
dziwy pean na  cześć wolnego rynku. RCEP angażu-
je obecnie 16 państw, wśród nich znajdziemy takie
kraje jak: Chiny, Indie, Japonię, Koreę Południo-
wą, Australię, Nową Zelandię, Singapur, Indonezję
czy  Tajlandię. Inicjatywa zakłada stworzenie strefy
handlowej, w  której  będą obowiązywać trzy z  czte-
rech swobód budujących jednolity rynek unijny:
swobodny przepływ towarów, kapitału i  usług. Bra-
kuje tylko swobodnego przepływu osób, a o całej ini-
cjatywie w polskich mediach cisza.
Strategia numer dwa opiera się na Szanghajskiej Or-
ganizacji Współpracy, która  jest instytucjonalizacją
współpracy chińsko-rosyjskiej i  ciągle się rozrasta.
Wśród jej członków od  2015 roku są Indie i  Paki-
stan. Status państwa stowarzyszonego, intensywnie
współpracującego, ma Turcja. Wśród członków znaj-
dziemy także Białoruś, na  co w  Polsce nie  zwraca
się specjalnej uwagi. Tymczasem SWO to  pierwsza
organizacja międzynarodowa, która  po  II wojnie
światowej powstała bez udziału któregokolwiek z za-
chodnich mocarstw. Przez Roberta Kagana i innych
geostrategów nazywana jest wprost: „Anty-NATO”.
80
PRESSJE 2018 — TEKA 54
Front trzeci to  CICA, system zbiorowego bezpie-
czeństwa Azji, powstały z  inicjatywy Nursułtana
Nazarbajewa, prezydenta Kazachstanu, w  roku
1996. CICA, podobnie jak SWO, powstało nie  tyl-
ko  bez  udziału lub współudziału zachodnich mo-
carstw, ale wręcz przeciwko nim. To zupełnie nowe
przedsięwzięcie, któremu  warto się z  uwagą przy-
glądać.
Jaką rolę do odegrania w tej chińskiej układan-
ce mają Rosjanie?
Podrzędną. Dla Pekinu, choć nikt tego tam
tak otwarcie nie formułuje, Moskwa to wasal, któ-
ry dostarcza tylko potrzebnych surowców. W ostat-
nim czasie także żon dla chińskich obywateli.
Ze  względu na  praktykowaną w  Chinach politykę
jednego dziecka doszło do  zasadniczego rozchwia-
nia proporcji płciowych w kraju. Statystyki pokazu-
ją, że  16 na  100 mężczyzn nie  ma szans na  znale-
zienie żony. Jednym ze sposobów rozwiązania tego
problemu okazały się wyjazdy chińskich mężczyzn
do  Kraju Zabajkalskiego na  granicy chińsko-rosyj-
skiej. Pochodzące stamtąd Rosjanki decydują się
zostać żonami chińskich obywateli.
Drenaż surowców i drenaż demograficzny. A co
z  Nowym Jedwabnym Szlakiem? Czy  Moskwa
ma szansę ugrać coś na  tym projekcie czy  tyl-
ko  utrwali on asymetryczne relacje pomiędzy
państwami?
Moskwa preferuje swój alternatywny program
integracyjny zwany Unią Euroazjatycką, ale  wię-
zi i  zależności gospodarcze od  Chin są tak  duże,
że Rosjanie, a przynajmniej prezydent Putin, zdają
się forsować zasadę: jak nie  możesz rywala poko-
nać, to  się do  niego przyłącz. Szczególnie że  jest
tak  przydatny w  walce z  tym trzecim, najważniej-
szym przeciwnikiem, czyli Zachodem. Jak długo
tak  będzie – nie  wiemy. Więzi gospodarcze Chin
i  Rosji są silne, a  Rosjanie koncepcji Jedwabnych
Szlaków nie podważają.
Dotychczas zrekonstruowaliśmy zewnętrzne
pobudki koncentracji władzy przez Xi Jinpinga.
A jakie zadania w polityce wewnętrznej stawia
przed Chinami nowy-stary Przewodniczący?
ROZMOWA Z BOGDANEM GÓRALCZYKIEM
Sam Xi Jinping sformułował dwa podstawowe „cele
na  stulecie”. Pierwszy w  perspektywie stulecia ist-
nienia Komunistycznej Partii Chin, czyli do 1 lipca
2021 roku; drugi na  stulecie powstania Chińskiej
Republiki Ludowej, która  to  rocznica przypada
1 października 2049 roku.
Pierwsze zadanie zakłada stworzenie xiaokang
shehui, społeczeństwa umiarkowanego dobrobytu.
Zgodnie z tą koncepcją motorem napędowym chiń-
skiej gospodarki nie będą już tylko forsowne inwe-
stycje i intensywny eksport, ale przede wszystkim
silna klasa średnia i rozbudowany rynek wewnętrz-
ny. W  tak  ogromnym społeczeństwie jak chińskie
to  prawdziwy przewrót kopernikański, który  ma
jednocześnie pociągnąć za sobą zmianę charakteru
chińskiej gospodarki: z  produktów niskiej jakości
na te nasycone nowoczesnymi technologiami.
Drugi z  celów jest jeszcze ambitniejszy. W  per-
spektywie 2049 roku Chiny mają dokonać Zhong-
hua minzu weida fuxing, czyli „Wielkiego renesansu
narodu chińskiego”. Ten renesans ma być trzecim
największym w  całej historii Chin. Pierwszym był
okres dynastii Han, kiedy dopracowano chińskie
znaki-ideogramy, będące podstawą kultury i  cy-
wilizacji chińskiej. Później był wiek IX i  dynastia
Tang, za  panowania której  doszło do  bezprzykład-
nego rozwoju literatury i architektury. I co ważne,
działo się to  pod  panowaniem dynastii chińskiej,
a nie mongolskiej czy mandżurskiej.
Na czym będzie polegać ten trzeci „wielki renesans”?
Nie  dojdzie do  niego dopóty, dopóki będą ist-
nieć dwa organizmy z  przymiotnikiem „chińska”
w  nazwie. Stąd plan pokojowego (bo na  wojnie
nikt nie  zyska) zjednoczenia z  Republiką Chińską
na Tajwanie. To sprawa podstawowa.
Po co Pekinowi taka nieduża wyspa, kiedy wciąż
mają tak ogromne niezagospodarowane połacie
terytorium wewnątrz kraju?
Powrót Tajwanu do  „macierzy” ma w  chińskiej
polityce wyższy priorytet niż rozwój gospo-
darki czy  walka z  nierównościami społecznymi.
To tak jakby Polsce zabrać Kraków lub Gniezno. Dla
Chińczyków Tajwan to integralna część ich narodo-
wej tożsamości, z której nie mogą po prostu zrezy-
gnować.
Co poza przyłączeniem Tajwanu ma oznaczać
ten trzeci „wielki renesans”?
Kilka miesięcy temu na  XIX Zjeździe Komuni-
stycznej Partii Chin pojawiła się nawet data po-
średnia – do  2035 roku Chińczycy mają stać się
społeczeństwem innowacyjnym. Chiny już dziś
są wyzwaniem i  ekonomiczną alternatywą dla Za-
chodu. Za 30 lat chcą się nią stać również na płasz-
czyźnie technologicznej. Stąd pojawiają się hasła
o budowie nowej, zielonej, bezwęglowej gospodarki
opartej o koncepcję zrównoważonego rozwoju. Chi-
ny już teraz są największym producentem baterii
solarnych i  turbin wiatrowych na  świecie. Ciągle
słyszymy o  Tesli, tymczasem z  10 największych
producentów aut elektrycznych na świecie, sześciu
jest chińskich, w  tym największy z  nich przedsię-
biorstwo BYD Auto.
Z  tego powodu zasadniczym wyzwaniem dla chiń-
skiego państwa jest przeprowadzenie prawdziwej
rewolucji w  systemie oświaty publicznej. Dzisiaj
opiera się on bowiem głównie na zapamiętywaniu
i odtwarzaniu, a nie twórczej kreatywności.
Przy czym istnieje świadomość, że te śmiałe plany
mogą się wywrócić, bowiem już Alexis de Tocqu-
eville – znany i  czytany w  Chinach – zauważył,
że system autorytarny w trakcie reform łatwo może
się „wywrócić”. Pokazał to dobitnie przykład Rosji
Gorbaczowa. To  kolejny, bardzo mocno argument
za rządami silnej ręki, który Chińczycy dostrzegają
i przyjmują.
Dlaczego Zachód tak późno dostrzegł specyfikę
chińskiego systemu politycznego, który  ani my-
śli się liberalizować?
Kto nie  dostrzegł, ten nie  dostrzegł. Już 15 lat
temu, w  2003 roku, wyszły dwie istotne pozycje,
które podważały naiwny optymizm w sprawie Chin
i  Rosji. Mówię tutaj o  Powrocie historii i  końcu ma-
rzeń Roberta Kagana oraz  wydanej kilka miesięcy
temu po  polsku pracy Fareeda Zakarii o  „nielibe-
81

ralnych demokracjach”. Obie pozycje jasno wska-
zywały: „żadnych nadziei na  liberalizację, drodzy
państwo”. Kiedy w  2008 roku wróciłem z  placów-
ki ambasadorskiej w  Tajlandii i  zacząłem mówić
podobne rzeczy, to  wszyscy w  Polsce wzięli mnie
za człowieka niespełna rozumu…
Zgodnie z  zachodnią wyobraźnią polityczną
za  wzmocnieniem klasy średniej musi iść ko-
niecznie demokratyzacja całego systemu.
W przypadku Chin to nieprawda. W wydanej jakiś
czas temu książce The Dictator’s Dilemma: The Chi-
nese Communist Party’s Strategy for Survival Bruce
Dickson wykazał na  podstawie sondaży prowa-
dzonych na terenie Chin i analizy tamtejszej klasy
średniej, że  to  właśnie ona jest społeczną ostoją
Komunistycznej Partii Chin. Chiny idą swoją drogą
i nie patrzą na dogmaty zachodnich politologów.
System może być akceptowany, ale jednocześnie
nie jest pozbawiony kontroli społecznej na dużą
skalę.
Kiedyś ta kontrola określana była mianem hukou,
co oznaczało przywiązanie chłopa do ziemi, ale jed-
nocześnie pewnego rodzaju system zabezpiecze-
nia socjalnego. Numer nadawany przy urodzeniu
traciło się dopiero, opuszczając miejsce urodzenia,
a  wraz z  nim świadczenia socjalne. Dzisiaj mamy
do  czynienia z  ogromną liczbą, szacowaną na  było im powtarzać! Może warto zauważyć, że jeden
260 milionów liudong renkou, czyli ludnością napły-
wową ze wsi do miejskich placów budowy, którzy są
pozbawieni hukou i  z  tego powodu stanowią swe-
go rodzaju podklasę, bez uprawnień i przywilejów
społecznych. W 1979 roku 83% chińskiej ludności
żyło na wsi. W 2011 roku, po raz pierwszy w chiń-
skiej historii, więcej ludzi mieszkało w miastach niż
na  wsi. Dzisiaj odsetek ludności miejskiej wynosi
57%, a władze chcą, aby do roku 2030 wzrósł do po-
ziomu 70%. Hukou dopiero z opóźnieniem zaczyna
podążać za tymi migracyjnymi procesami.
Drugi ze środków kontroli społecznej to instytucja
tzw. komitetu blokowego, zwanego danwei, czyli ro-
dzaj sołtysa, który każdego śledzi i donosi wyższym
czynnikom. Za  czasów Mao była to  kontrola tota-
litarna, gdzie nie tylko bielizna, ale nawet kobiecy
82
PRESSJE 2018 — TEKA 54
cykl miesiączkowy był własnością kolektywu. Dzi-
siaj dawny totalitaryzm polityczny zastąpiła kon-
trola finansowa i  ideologia „mamonizmu”. Totali-
taryzm polityczny zamienił się w pełną dominację
pieniądza: tyle jesteś wart, ile tego pieniądza masz,
nic innego się nie liczy. Pieniądz stał się jedyną war-
tością i miernikiem oceny danego człowieka.
Do  tego dochodzi przymus technologiczny, co-
raz mocniej wkraczający w  życie społeczne Chiń-
czyków. Lubimy się przedstawiać jako liderzy
w  płatnościach bezgotówkowych, ale  to  Chiny są
w  tej  dziedzinie prawdziwym prymusem. Nie  mó-
wiąc już o  zaawansowanych systemach kontroli
tego przepływu, które są własnością chińską, czyli
wszystko zostaje pod kontrolą władzy.
Tymczasem w potocznych wyobrażeniach Chiny
najczęściej nadal występują jako kraj kolekty-
wizmu.
To  fałszywy obraz. Wystarczy pojechać do  jakie-
gokolwiek Chinatown, żeby zobaczyć, jak wygląda
w  praktyce ten „kolektywizm”. Jednym z  najwięk-
szych grzechów Mao Zedonga była próba stłamsze-
nia istniejącego w  chińskim DNA ducha przedsię-
biorczości. Geniusz Deng Xiaopinga polegał na tym,
że jasno powiedział: „pracujcie i bogaćcie się, a pań-
stwu nic do  tego, dopóki nie  zaczniecie kontesto-
wać systemu politycznego”. Dwukrotnie nie trzeba
z królów Tajlandii jeszcze w latach 20. XX wieku na-
pisał książkę pod jakże wymownym tytułem: Chiń-
czycy – Żydzi Dalekiego Wschodu…
Natomiast wiara w  komunizm została rozjecha-
na czołgami na  placu Tian’anmen. Od  tego czasu
komunizm nie  odgrywa już większej tożsamościo-
wej roli w  życiu społecznym Chińczyków. Chociaż
Xi Jinping próbuje go odbudowywać i  wzmacniać
tym samym unikatowe rozwiązanie zwane „socja-
lizmem o chińskiej specyfice”.
Z czego wynika ta chińska osobność?
Zbyt łatwo pomijamy fakt, że Chiny nie są po pro-
stu kolejnym państwem, tylko  kontynentem.
To starożytna cywilizacja, która istniała już w cza-
ROZMOWA Z BOGDANEM GÓRALCZYKIEM

sach Imperium Rzymskiego! Chińczycy sami sie- poczynając wkrótce wojny opiumowe. Istnieją
bie określają mianem Zhōngguo – Państwo Środka. badania wskazujące, że  w  tamtym czasie chińska
Tylko  że  mówimy tutaj o  państwie większym niż gospodarka produkowała jedną trzecią światowe-
cały kontynent europejski, na dodatek trzykrotnie go PKB. Od narodzin Chrystusa do wojen opiumo-
liczniejszym. wych pozycją największej gospodarki świata wy-
mieniały się Chiny i Indie. Dlatego z perspektywy
Z  tego powodu Chiny kierują się własną logiką, Chin ekonomiczna dominacja Zachodu i  Stanów
zgodnie z  którą liczy się przede wszystkim to, co Zjednoczonych to  krótkotrwała aberracja. Swoje
własne. Nie  mają jednak problemu z  zapożycza- obecne przyspieszenie gospodarcze traktują jako
niem czy  importowaniem rozwiązań od  innych, oczywisty powrót do naturalnego porządku.
ale  zawsze tylko  jako uzupełnienie do  własnych
pomysłów. Jak wzięli marksizm-leninizm, to  za  Dwie wojny opiumowe, niezwykle krwawe powsta-
10 lat dostaliśmy maoizm. Tak robią ze wszystkim. nie tajpingów, powstanie bokserów, obalenie ce-
Dzisiaj, o czym w Polsce nie mówi się wcale, Chiny sarstwa, pierwsza i druga agresja japońska, wojna
zerkają chętnie na  rozwiązania z  Singapuru. Tam domowa między Kuomintangiem a  komunistami
również nie ma demokracji liberalnej, rządzi mono- – okres od 1839 roku do momentu proklamowania
partia, a jednocześnie cały system działa sprawnie Chińskiej Republiki Ludowej sto lat później okre-
i efektywnie. Jest to tzw. model państwa rozwojo- śla się w Chinach mianem Bai nian guo chi (sto lat
wego, w  którym  rynek miesza się z  planowaniem narodowego poniżenia). Te wszystkie wydarzenia
gospodarczym, a  interwencjonizm państwowy doprowadziły do  drastycznego spadku udziału
w gospodarkę jest mile widziany, choć w systemie chińskiej gospodarki w globalnym PKB– z poziomu
dominuje rynek. Co więcej, to  obszar, którego  bli- 1/3 do  wysokości ledwo 3,5%. Dzisiaj Chiny nad-
sko 80% mieszkańców to Chińczycy. Naśladuje się robiły już część strat i  są odpowiedzialne za  17%
więc tym samym „swoich”. światowego PKB (w  zestawieniu nominalnym),
podczas gdy największa światowa gospodarka, czy-
Tak  silne „chińskocentryczne” spojrzenie li USA, za 22%. Lada chwila, a już na pewno w erze
na  świat musi mieć swoje daleko idące konse- Xi Jinpinga, Chiny mają duże szanse na zdetronizo-
kwencje. wanie Stanów Zjednoczonych.

Ile osób w  Polsce zdaje sobie sprawę, że  w  Chi-
nach funkcjonuje podział na  pięć kierunków świa-
ta? Obok czterech klasycznych występuje jeszcze
pojęcie „Środka”,   w którym  są oczywiście Chiny.
W perspektywie Chińczyków tylko ich kraj znajduje
się pod  sklepieniem niebios – reszta to  świat bar-
barzyńców. „Barbarzyńcy” mają więc  jedną drogą
do  wstąpienia pod  niebiosa – muszą przyjąć chiń-
ską kulturę. Dzięki temu Chinami mogły rządzić
dynastie mongolska i mandżurska. Warto pamiętać,
że dla Chińczyków mówienie, że Czyngis-chan był
Mongołem to obelga. Dla nich to chiński cesarz.
Wychodzi więc na to, że poczucie cywilizacyjnej
wyższości to kluczowy składnik chińskiej tożsa-
mości.
W  latach 20. XIX wieku – już po  wojnach napole-
ońskich – w  Chinach pojawili się Brytyjczycy, roz-
Z  Pańskich słów wyłania się obraz Chińczyków,
którzy wydają się inaczej niż ludzie Zachodu po-
strzegać czas i historię. Horyzont zdarzeń rysu-
je się u nich znaczniej szerzej.
W  Chinach czas to  poczucie dystansu i  cierpliwo-
ści, rzecz liczona upływem pokoleń. W  Chinach
nie usłyszy się pytania o to, co chcemy robić za rok
czy  za  dwa. Chińczycy pytają o  to, co będą robić
nasze dzieci lub wnuki. Podobny horyzont czaso-
wy występuje w  systemie politycznym, opartym
o  rozbudowany system merytokracji, gdzie klu-
czowe znaczenie odgrywa myślenie strategiczne,
liczone w dekadach, nie w latach.
Rozmawiając o  specyfice cywilizacyjnej,
nie można pominąć kwestii religii.
Jednym z cywilizacyjnych fundamentów Chin jest

83

religijny synkretyzm. Wspomniany już wcześniej
konfucjanizm jest przede wszystkim szkołą filo-
zoficzną i  kodeksem etycznym. System ceremo-
niałów jest w nim niezmiernie ważny, ale nie tych
o  czysto religijnym wymiarze. Prawdziwą re-
ligią jest za  to  taoizm, który  – jako gorący pean
na  część wolności jednostki – stanowi absolutne
zaprzeczenie konfucjanizmu. Do  tego Chińczycy
zaimportowali buddyzm. Tybetański lamaizm
od  czasów dynastii Yuan (przełom wieków XIII
i XIV) miał status religii dworskiej. Do dzisiaj naj-
piękniejsza świątynia lamaizmu poza Lhasą, stoli-
cą Tybetu, znajduje się w Pekinie, bo tam modlili
się przez setki lat chińscy cesarze.
Wspomniał Pan Profesor na  początku rozmo-
wy o politycznym nurcie, który chce dziś sięgać
po  tradycje konfucjańskie. Na  czym w  prakty-
ce ma to  polegać, poza wzmocnieniem jedyno-
władztwa?
Już od  lat 90. ubiegłego stulecia trwa debata
nad  tzw. wartościami azjatyckimi czy  konfu-
cjańskimi. Wynika z  niej, że  tak  jak my, ludzie
Zachodu, najbardziej sobie cenimy indywidual-
ne wolności, tak  w  ramach tamtejszego systemu
najważniejsze są zbiorowe powinności – wobec
Rodziny (a  Ojczyzna, to  nic innego jak Rodzina
w  szerszym rozumieniu), jak też osób starszych
i  wyżej postawionych. My hierarchie podważamy,
oni je wzmacniają, my autorytetów nie  cenimy,
oni otaczają je kultem…
Jednym z filarów hegemonicznej pozycji Stanów
Zjednoczonych jest ich zdolność do  „eksporto-
wania” własnych rozwiązań politycznych poza
granice kraju. Czy  w  przypadku Chin też może-
my się spodziewać podobnych ruchów?
Chiny nie  będą eksportować swojego systemu.
Wiedzą doskonale, że  to, co budują, jest rozwią-
zaniem swoistym, samoistnym, czysto chińskim,
poza tamtejszą cywilizacją niemożliwym do  za-
stosowania w  całości. Natomiast niektórym tam
zastosowanym rozwiązaniom cząstkowym sam
bym  się radził dobrze przyjrzeć, o  czym piszę
w pracy pt. Chiński renesans, która zostanie wyda-
na w lecie tego roku.
84
PRESSJE 2018 — TEKA 54
Ustrój to jedno, a gospodarka to drugie.
Nie kto inny jak Zhu Rongji wybrał 100 firm, które
miały eksportować i wciąż eksportują chińskie mar-
ki do  krajów Zachodu. Wystarczy sięgnąć do  kie-
szeni mieszkańców Niemiec lub Francji i zobaczyć,
ilu z  nich ma smartfony Huawei. Model pierwszy
to eksport technologii użytkowej. Drugie podejście
to fusion and merger, czyli fuzje i przejęcia. W tym
koszyczku Chińczycy mają już Volvo, Pirellego, Da-
imlera czy KUKĘ – największą niemiecką firmę zaj-
mującą się robotyką. W ostatnim czasie ta strategia
nabiera rozpędu.
Polska wydaje się niespecjalnie odnajdywać
w  tych zmieniających się warunkach geoekono-
micznych.
Po raz pierwszy w długich dziejach chińskiej cywili-
zacji w interesie Chin jest wejść do Polski. Niestety
nasze elity tego nie  zauważają. Wiadomo, że  Chiń-
czycy nie czynią tego z altruistycznych pobudek lub
z podziwu dla polskiej historii. Powinniśmy jednak,
będąc świadomi chińskich intencji, wyciągnąć z tego
faktu tyle, ile się da, starając się maksymalnie zrów-
noważyć interesy obu stron.
Tymczasem zamiast podjąć działania pragmatyczne,
my Chińczyków wypychamy albo patrzymy na nich
nadal jak na tych panów kiedyś sprzedających białe
T-shirty na Stadionie Dziesięciolecia. Dla nas Chiny
to wciąż państwo Trzeciego Świata, komunistyczna
dyktatura, która nie robi nic innego, tylko łamie pra-
wa człowieka. Tworząc sobie dla własnego świętego
spokoju taki jednostronny lub zwyczajnie fałszy-
wy wizerunek Chin, sami wystawiamy sobie świa-
dectwo. Chiny można było ignorować 40 lat temu,
a nie dzisiaj, kiedy są globalną potęgą.
Nasze braki doskonale obrazuje stan polskiego śro-
dowiska analitycznego. Możemy się pochwalić świet-
nie działającym Ośrodkiem Studiów Wschodnich,
a nie mamy żadnego instytutu politycznego zajmu-
jącego się stricte Azją Wschodnią. Jak bardzo jest
to krótkowzroczne, pokazują statystyki – 60% świa-
towego PKB koncentruje się już w obszarze Oceanu
Spokojnego, tam też przeniosło się centrum świa-
towej gospodarki, przenosi się centrum finansowe,
ROZMOWA Z BOGDANEM GÓRALCZYKIEM
a w bliskiej przyszłości nie inaczej będzie z centrum
technologicznym.
Ostatnio podróżuję do Chin minimum raz w roku.
W drodze powrotnej z Pekinu czy Szanghaju do eu-
ropejskich miast Chińczycy stanowią 90% ludzi
na pokładzie. To znaczy, że oni już tutaj są i robią
interesy. A  my wciąż tkwimy w  stereotypowym
przekonaniu, że Chiny to kraj tanich podróbek.
Pytanie, czy tak silne uzależnienie od zmiennej
chińskiej strategii to  faktycznie dobry pomysł.
Czy  rzeczywiście powinniśmy tak  mocno sta-
wiać na Nowy Jedwabny Szlak?
Nie  dostrzegam w  Polsce ryzyka zbytniej jedno-
stronności, bo teraz nikt na  poważnie na  Chiny
nie stawia. Uprawiamy za to dyplomację turystycz-
ną. Polecieć do Chin? Taaak. Poślizgać się na Wiel-
kim Murze? Taaak. Obiecać inwestycje? Taak. Tyl-
ko na tym się kończy.
Polska dla Chin nie jest dla oczywiście żadnym pęp-
kiem świata. Ważne są dla nich Niemcy i Europa Za-
chodnia. Tylko że droga do nich wiedzie przez Pol-
skę. Viktor Orbán staje na  głowie, żeby  Chiny
dostrzegły Węgry i  ulokowały tam swoje inwesty-
cje. W konsekwencji w Budapeszcie już znalazły się
chińskie podmioty. Chińczycy nadal chcą jednak
inwestować w Łodzi i ulokować tam swoje centrum
przeładunkowe. Bo tak wynika z geopolityki.
Po co zainwestowali kilkanaście miliardów dolarów
w  Białoruś i  Łukaszenkę? Bo leży na  trasie Pasa
i Szlaku. Nie pozwolono im zainwestować w Łodzi,
to  podpisali porozumienie z  burmistrzem Kutna.
Kontenery chińskie stoją już w  Kutnie, a  w  Łodzi
chińscy inwestorzy wciąż nie dostali odpowiedniej
działki.
Prawdziwym problemem jest to, że w żadnej z na-
szych partii politycznych nie  znajdziemy lobby
prochińskiego, szybciej znajdzie się protybetańskie.
Nie dostrzegamy, jak mocno zmienił się światowy
układ sił. Zostajemy z tyłu.
Z  całej naszej rozmowy wyłania się obraz Chin
znajdujących się na progu wielkiej transformacji,
która może zmienić kształt globalnego porządku.
Jaka przyszłość czeka chińskie państwo i  społe-
czeństwo w perspektywie nadchodzących dekad?
Tożsamość współczesnych Chińczyków opiera się
na  dwóch głównych filarach. Po  pierwsze, na  na-
cjonalizmie, który  wrócił w  latach 90. i  zastąpił
komunizm. Chińskie władze odwołują się do  „stu
lat narodowego poniżenia”, zapowiadając odbudo-
wę dawnej chińskiej potęgi i odzyskanie należnego
Chinom mocarstwowego statusu. Warto pamiętać,
że dla Chin to Stany Zjednoczone, a nie Europa są
głównym punktem odniesienia, stąd ten nacjonali-
styczny zwrot opiera się na chęci pokazania Amery-
kanom, na co Chińczyków naprawdę stać.
Taka narracja jest pozytywnie odbierana, szcze-
gólnie wśród najmłodszych chińskich pokoleń.
Według agencji PEW Uniwersytetu w Georgetown,
która  od  kilkudziesięciu lat bada popularność rzą-
dów w  poszczególnych krajach, wskaźnik popular-
ności chińskiej władzy utrzymuje się stale powyżej
80%. Pokazuje to, że  kolejne rządy są akceptowa-
ne. I nie dzieje się to wskutek strachu, jak to było
za Mao Zedonga, tylko nadziei.
Drugi element tożsamościowy, który  pojawił się
w  latach 90., to  powrót do  korzeni, odwołania
do długiej historii chińskiej cywilizacji, dziedzictwa
konfucjanizmu jako spuścizny, w której można szu-
kać inspiracji w budowie porządku alternatywnego
dla zachodniej demokracji liberalnej.
Żeby nie było zbyt różowo, to są oczywiście trudno-
ści do  przezwyciężenia. Silne rozwarstwienie spo-
łeczne, które może wykoleić całą machinę gospo-
darczą; szybka urbanizacja, za  którą nie  nadążają
instytucjonalne rozwiązania; kompletnie zdegra-
dowane środowisko naturalne, którego  rekultywa-
cja zajmie co najmniej dwa pokolenia.
Jeden z  najbardziej cenionych intelektualistów
w Chinach i jeden z bohaterów mojej nadchodzącej
książki Zheng Yongnian – który  od  wielu lat wy-
kłada w  Singapurze, pisze również książki po  an-
gielsku, ale  najważniejsze dzieła wydaje po  chiń-
sku – kilka lat temu opublikował w Chinach pracę
pt. Chiny w trzech krokach.
85
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

Krok pierwszy to  według niego lata 1978–2008 mędrców Chiny mają szukać inspiracji dla budowy
– okres budowy potęgi państwa zakończony sukce- alternatywnego wobec Zachodu państwa i  społe-
sem. Potem Chiny weszły w kolejny etap, który po- czeństwa. Nawet jeśli ta wizja zostanie tylko na pa-
trwa następnych 25–30 lat. To  będzie czas budo- pierze, już samo jej pojawienie się okazuje, jak dale-
wy klasy średniej, kształtowania nowego modelu ko sięga chińskie myślenie. To całkiem inny poziom
chińskiego obywatela, który nie  będzie miał wiele polityczności.
wspólnego ze  swoim zachodnim odpowiednikiem.
Dopiero po  roku 2030 przyjdzie czas na  trzeci
etap – prawdziwych reform politycznych, które
też nie pójdą w kierunku zachodnim. Na horyzon-
cie rysuje się pokojowe zjednoczenie z  Tajwanem,
kiedy Chińska Partia Komunistyczna zamieni się
być może w Konfucjańską Partię Chin. To właśnie
w  dziedzictwie Konfucjusza i  innych chińskich

Bogdan Góralczyk
politolog i  sinolog. Dyrektor Centrum Europejskiego Uniwersytetu
Warszawskiego. Były ambasador RP w  państwach azjatyckich. Ostatnio
opublikował Wielki renesans. Chińska transformacja i jej konsekwencje.

Bartosz Brzyski
członek kolegium redakcyjnego czasopisma idei „Pressje” i redakcji portalu
opinii klubjagiellonski.pl. Rzecznik prasowy Klubu Jagiellońskiego.

Jakub Kucharczuk
redaktor portalu opinii klubjagiellonski.pl, menedżer ds. komunikacji Centrum
Analiz Klubu Jagiellońskiego. Koordynator zespołu miejskiego w krakowskim
oddziale Klubie Jagiellońskiego.

86
MARTYNA ŚWIĄTCZAK-BOROWY — FILOZOFIA POLITYCZNA XI JINPINGA

Filozofia
polityczna
Xi Jinpinga
Martyna Świątczak-Borowy

W debacie publicznej filozofię polityczną Xi Jinpinga utożsamiamy

najczęściej z konfucjanizmem. Tymczasem sprawa jest bardziej skom-
plikowana. Po pierwsze, nie ma jednego konfucjanizmu. Po drugie,
Xi Jinping tak samo mocno jak konfucjanizmem, inspiruje się trady-
cją legizmu, prądu filozoficznego, któremu przypisuje się sukces zjed-
noczenia Chin przez Pierwszego Cesarza Qin Shi Huanga. Dla legizmu
ważniejsze od moralnych wskazań są rygorystycznie przestrzegane
przepisy prawa.

Spacerując ulicami Pekinu, Chengdu czy Harbinu,
przejeżdżając przez stolice powiatów, odwiedza-
jąc nawet małe wsie - wszędzie można dostrzec
te same dwadzieścia cztery chińskie znaki. Na-
malowane na murach budynków mieszkalnych,
zawieszone na fasadach centrów handlowych czy
umieszczane na stacjach metra. Te dwadzieścia
cztery znaki składają się na dwanaście tzw. pod-
stawowych wartości socjalistycznych: dobrobyt
(fùqiáng), demokrację (mínzhǔ), kulturę (wénmíng),
harmonię (héxié), wolność (zìyóu), równość
(píngděng), sprawiedliwość (gōngzhèng), rządy pra-
wa (fǎzhì), patriotyzm (àiguó), oddanie pracy (jìn-
gyè), prawość (chéngxìn) i przyjacielskość (yǒushàn).
Pierwsze cztery z tej listy to „wartości narodowe”,
kolejne cztery to „wartości społeczne”, ostatnie
cztery zaś to „wartości obywatelskie”. Wszystkie
stanowią treść niezliczonych konkursów dla mło-
dzieży, kampanii internetowych i wytycznych dla
funkcjonariuszy partyjnych.

87

Równolegle do wysiłków mających na celu wypra-
cowanie i rozpropagowanie atrakcyjnie brzmią-
cych „wartości socjalistycznych”, od wielu lat
można zaobserwować silny nacisk na promowanie
tradycyjnych, zakorzenionych historycznie, chiń-
skich wartości. Prezydent Xi Jinping wielokrot-
nie podkreślał potrzebę rozwijania i wzbogacania
„wybitnej tradycyjnej chińskiej kultury” (Zhōng-
huá  yōuxiù  chuántǒng  wénhuà), posuwając się na-
wet do stwierdzenia, że „socjalistyczna kultura
o chińskiej charakterystyce ma swoje źródła w wybit-
nej, tradycyjnej chińskiej kulturze zrodzonej z pię-
ciu tysięcy lat historii cywilizacji narodu chińskie-
go”. Jeśli za punkt odniesienia brać przemówienie
Xi z okazji 2565 urodzin Konfucjusza, szczególne
miejsce pośród chińskich tradycji zajmuje szeroko
rozumiany konfucjanizm. W mediach pojawiają się
informacje o powstawaniu konfucjańskich szkół,
w których kilkuletnie dzieci w tradycyjnych stro-
jach deklamują Księgę trzech znaków, klasyczne
dzieła konfucjańskie wydawane są i tłumaczone
na wielką skalę, w świątyniach z udziałem władz
odprawiane są ceremonie ku czci Konfucjusza,
a niedawno ukazała się nawet książka Xi Jinping.
Jak czytać Konfucjusza i innych klasycznych chiń-
skich myślicieli.
KONFUCJAŃSKA PARTIA CHIN?
Czy rzeczywiście mamy więc do czynienia z prze-
nikaniem tradycji konfucjańskiej do aparatu pań-
stwowego? Czy może nawet, jak spekulował profe-
sor filozofii politycznej z Uniwersytetu Tsinguhua
i autor szeroko komentowanej pracy The China
Model: Political Meritocracy and the Limits of Demo-
cracy, Daniel A. Bell, Komunistyczna Partia Chin
zmieni nazwę na Konfucjańską Partię Chin? Bry-
an W. Van Norden, profesor filozofii z Yale-NUS
College w Singapurze, w najnowszej książce Ta-
king  Back  Philosophy: A  Multicultural  Manifesto po
części wspiera tę tezę. Zauważa, że choć sposób,
w jaki Xi Jinping  wykorzystuje konfucjanizm,
może jawić się jako oportunizm,  nie różni się to
zasadniczo od tego, jak amerykańscy politycy wy-
korzystują autorytet Biblii.
W artykule dla singapurskiej gazety The Straits
Times z 15 listopada 2017 r. Van Norden wyróż-
88
PRESSJE 2018 — TEKA 54
nił cztery aspekty rządów Xi, które według niego
autentycznie pozostają w duchu konfucjańskim:
(1) działania antykorupcyjne wyrastające z przeko-
nania, że urzędnicy państwowi powinni stanowić
moralny wzór do naśladowania; (2) przeciwsta-
wianie się przyjmowaniu „zachodnich wartości”,
a w szczególności zachodniej demokracji liberalnej
i przekonanie, że choć władca powinien rządzić
dla dobra ludu, nie jest rolą ludu podejmowanie
decyzji politycznych; (3) promowanie idei „chiń-
skiego snu”, a w szczególności dążenie do stwo-
rzenia „społeczeństwa umiarkowanego dobrobytu”
(xiǎokāngshèhuì), zgodnie z konfucjańskim przeko-
naniem, że jednym z najważniejszych wymiarów
władzy i probierzem jej skuteczności jest zaspoko-
jenie potrzeb bytowych ludzi; (4) podporządkowa-
nie ekonomii i jednostkowego dążenia do bogactwa
dobru publicznemu oraz wartościom moralnym.
NIE MA JEDNEGO KONFUCJANIZMU
Podstawowe pytanie brzmi: jaki konfucjanizm
mamy konkretnie na myśli? Czy konfucjanizm
Mencjusza (372-289 p.n.e.), który zakładał, że
człowiek z natury jest dobry, a każdy z nas ma
zdolność do współczucia, ustępowania na rzecz
innych, wstydu i rozróżniania pomiędzy słusznym
a niesłusznym? Te cztery zaczątki (sìduān) w sprzy-
jających okolicznościach i przy właściwej edukacji
mogą rozwinąć się w cztery najważniejsze skła-
dowe autentycznej ludzkiej natury:  rén  (humani-
tarność, doskonałe człowieczeństwo),  lǐ  (rytuał,
właściwe postępowanie),  yì  (prawość) i  zhì  (mą-
drość). Konfucjanizm reprezentowany przez Xun-
ziego (ok. 310-235 p.n.e.), głosił, że człowiek jest
z natury zły, a jedyne co może wyniknąć z podą-
żania za nią, to przemoc. To, co w ludziach dobre
jest czymś całkowicie sztucznym i wytworzonym
poprzez edukację oraz rytuał w takim sam sposób,
w jaki drewno trzeba poddać długotrwałej obróbce,
by móc uformować koło. Dla synkretycznego kon-
fucjanizmu Donga Zhongshu (ok. 179-104 p.n.e.)
„władca decyduje o życiu i śmierci ludzi. Razem
z Niebem posiada władzę zmiany i transformacji”.
A może mowa o konfucjanizmie, który przywoły-
wany jest jako źródło sukcesów gospodarczych
czterech azjatyckich tygrysów (Korei Południowej,
Tajwanu, Singapuru i Hongkongu) lub wręcz prze-
MARTYNA ŚWIĄTCZAK-BOROWY — FILOZOFIA POLITYCZNA XI JINPINGA
ciwnie – chodzi o konfucjanizm oskarżany przez
chińskich intelektualistów związanych z Ruchem
4 Maja o gospodarcze niepowodzenia i „wiek
upokorzeń” (okres od połowy XIX w. i przegranej
I wojny opiumowej)? A wreszcie – i być może naj-
ważniejsze – przesiąknięty duchem nonkonformi-
zmu konfucjanizm okresu przedcesarskiego (do
221 p.n.e.), który nie bał się głośnego upomina-
nia władcy i który głosił, że zabicie władcy złego
i zaniedbującego swoje obowiązki (innymi słowy:
władcy, który nie spełnia definicji terminu „wład-
ca”), to nie królobójstwo, a zabicie „zwykłego czło-
wieka”, czy konfucjanizm jako ideologia władzy,
sankcjonująca i umacniająca jej autorytarność
oraz totalność?
KLASYCZNE ŹRÓDŁA MYŚLI XI JINGPINGA
Zarówno Xi Jinping. Jak czytać Konfucjusza i innych
klasycznych chińskich myślicieli, jak i promowane na
całym świecie flagowe dzieło Xi The Governance of
China dokumentują jego zamiłowanie do cytowa-
nia klasycznych tekstów rodzimej kultury. Spek-
trum odwołań jest imponujące. Od wielkich filozo-
fów konfucjańskich, jak Mencjusz czy Xunzi, przez
klasyczne dzieła taoistyczne jak Laozi czy Zhuangzi,
po teksty historyczne, strategiczne, poezję i lite-
raturę piękną. W wystąpieniu Xi, zatytułowanym
Młodzi ludzie powinni praktykować podstawowe
wartości socjalistyczne z 4 maja 2014 r., przywoły-
wany jest m.in. wiersz Mao Zedonga, porady skie-
rowane do syna przez słynnego polityka okresu
Trzech Królestw (220-280 r.) Zhuge Lianga oraz
kilkakrotnie pojawiają się nawiązania do wybitne-
go nowożytnego pisarza Lu Xuna (1881-1936 r.).
Blisko połowę wszystkich odniesień stanowią jed-
nak cytaty z dzieł konfucjańskich. W przeważają-
cej większości ogniskują się wokół roli moralności
w życiu publicznym oraz konkretnych wskazań
dotyczących rozwijania cnót, jak na przykład:
„człowiek szlachetny wspomaga potrzebujących
wsparcia”, „troszczcie się o siebie wzajemnie i po-
magajcie sobie”, „moralność stanowi kamień wę-
gielny człowieka szlachetnego”.
Czy jednak to, co wprost zawarte jest w wypowie-
dziach Xi, stanowi najlepszą podpowiedź, jakie
idee w rzeczywistości kierują jego działaniami?
Zanim w 2012 r. został wybrany na następcę Hu
Jintao, obecny przewodniczący ChRL znany był
przede wszystkim jako człowiek, który spędził
całą swoją karierę sprawiając wrażenie, że nikomu
nie zagraża, a na kolejnych stanowiskach skupiał
się na kontynuowaniu projektów poprzedników.
W jednym z nielicznych wywiadów opisał swoją
metodę działania jako „rozpalanie niewielkiego
ognia, żeby podgrzać wodę w czajniku, jednocze-
śnie dolewając trochę zimnej wody, żeby czajnik
nie wykipiał”. Według francuskiego sinologa i fi-
lozofa Françoisa Julliena, cechą kultury chińskiej
jest jej niebezpośredniość. Dekodowanie sensów od-
bywa się nie wprost, a w sposób subtelny i okrężny.
Dlatego też równie istotne, co bezpośrednie odwo-
łania do konkretnych myślicieli, są wątki, których
w wypowiedziach Xi Jinpinga nie ma.
Wśród klasyków przywoływanych przez Xi zaska-
kująco nieliczne są odwołania do legizmu, choć to
właśnie temu prądowi filozoficznemu przypisuje
się dzieło zjednoczenia Chin przez Pierwszego
Cesarza (Qin  Shi  Huang, 259-210 p.n.e.). Choć
stworzone przez niego cesarstwo przetrwało ty-
siąclecia, oparta na legistycznych podwalinach
i nieprzyjazna konfucjanizmowi dynastia Qin oka-
zała się wyjątkowo nietrwała i upadła tuż po jego
śmierci. Kolejna dynastia – dynastia Han, której
nazwą Chińczycy określają się do dziś – stopniowo
rehabilitowała konfucjanizm. Za czasów cesarza
Wu (157-87 p.n.e.) klasyczne dzieła konfucjań-
skie stały się podstawą egzaminów urzędniczych,
a konfucjanizm rozpoczął drogę ku państwowej
ortodoksji. Cesarz Wu efektywność, stabilność
i sukces swoich rządów zawdzięczał stosowaniu
legistycznych metod i słuchaniu doradców, któ-
rzy byli legistami. Wu bynajmniej nie odrzucił
dziedzictwa Pierwszego Cesarza, ale ulepszył je
i skutecznie rozwinął, ubierając legistyczną realpo-
litik w konfucjańskie szaty.
NAKAZY PRAWA CZY WSKAZANIA MORALNOŚCI?
Czym zatem charakteryzuje się legizm? Jak
wskazuje nazwa, w miejsce konfucjańskiego na-
śladowania wzorów moralnych, kluczową rolę
odgrywają jasno i precyzyjnie określone prawa.
Ma to wyeliminować chaos i niestabilność. Jeśli
89

władca opiera się na osobistej charyzmie, ludzie
zawsze będą od niego oczekiwać więcej lub mniej
niż otrzymują – więcej korzyści i wyrozumiałości,
a mniej kar. Karane powinno być każde odstęp-
stwo od wyznaczonego przez prawo zakresu po-
winności i obowiązków. Dobrze ilustruje tę zasa-
dę historia markiza Zhao, który ukarał zarówno
dworzanina, który nie okrył go płaszczem, choć
należało to do jego zadań, jak i dworzanina, który
w trosce o śpiącego władcę przykrył go płaszczem,
choć wykraczało to poza jego obowiązki.
Najwybitniejszym przedstawicielem legizmu był
Han  Fei  Zi  (ok. 280-233 p.n.e.). Ten błyskotliwy
arystokrata, któremu jąkanie uniemożliwiało ora-
torskie popisy, jak żaden inny chiński myśliciel
wykształcił umiejętność pisania tekstów, które
w jasny i precyzyjny sposób przekazywały jego
idee. Poza kontynuowaniem myśli wcześniejszych
legistów, inspirował się również konfucjanizmem
Xunziego i  daoizem. Według Han  Fei  Zi, kon-
fucjanizm i nacisk na porządek moralny nie są
z gruntu błędne, ale mają zastosowanie do bardzo
ograniczonej grupy osób. Większość ludzi, wlicza-
jąc w to władców, nigdy nie będzie w stanie zostać
mędrcami. Dlatego też władza polityczna powinna
być sprawowana poprzez dwa uniwersalnie skutecz-
ne środki: karę i nagrodę, przy czym kary powin-
ny być o wiele częstsze niż nagrody. Tak jak prawa
(fǎ) ustanawiają obiektywny porządek dla podda-
nych, tak shù (techniki, metody zarządzania) umoż-
liwiają władcy sprawne kontrolowanie ministrów
i urzędników. Do tego rodzaju technik należy ukry-
wanie swoich preferencji, by ministrowie nie wie-
dzieli, jak rozgrywać władcę dla własnych korzyści,
odpowiednie rozdzielanie kar i nagród, a zwłaszcza
niedopuszczanie do powstawania frakcji, gdyż „je-
dynym powodem, dla którego ministrowie nie zabi-
jają władcy, jest to,  że ich kliki nie są dostatecznie
silne”. Rolą władcy jest wreszcie dobieranie środków
odpowiednich do wymogów danej chwili. Dawni kró-
lowie-mędrcy, tak wychwalani przez konfucjanistów,
być może wybierali metody odpowiednie dla swoich
czasów. Te czasy jednak dawno minęły i stosowanie
ówczesnych środków byłoby równie skuteczne, co
wysyłanie e-maila gołębiem pocztowym.
LEGISTYCZNA TREŚĆ, KONFUCJAŃSKIE
90
PRESSJE 2018 — TEKA 54
OPAKOWANIE
Jeśli spojrzymy teraz na styl sprawowania władzy
przez Xi  Jinpinga  i wprowadzane przez niego zmia-
ny, z łatwością dostrzeżemy ich legistyczny cha-
rakter. Przed dojściem do najwyższego stanowiska
w państwie, zgodnie ze wskazaniami Han Fei Zi nie
ujawniał swoich pragnień, był „pusty i nieruchomy,
czekając aż ... sprawy same się rozstrzygną”. Walka z
korupcją być może i jest zgodna z wymogami konfu-
cjańskiej moralności, ale jest też skuteczną techniką
kontrolowania urzędników i zapobiegania nadmier-
nemu wzrostowi ich władzy. Zniesienie limitu kaden-
cyjności stanowiska przewodniczącego ChRL oraz
stanięcie na czele kluczowych spośród tzw. wiodących
małych grup (lǐngdǎo xiǎozǔ) – czyli organów koordy-
nujących, które zajmują się ważnymi obszarami poli-
tyki – a także nowo utworzonej Centralnej Narodowej
Komisji Bezpieczeństwa (o szerokich uprawnieniach
zarówno w zakresie polityki wewnętrznej, jak i zagra-
nicznej), konsoliduje władzę w jego rękach i pozwala
rządzić z pominięciem innych ośrodków decyzyjnych.
Dzięki wieloletniej kampanii antykorupcyjnej udało
mu się ograniczyć wpływy partyjnych baronów oraz
rozbić istniejące frakcje. Xi  Jingping  jest też władcą,
który nie podąża za wcześniej wyznaczonym wzor-
cem. Postępuje zgodnie z własną oceną tego, przed
jakimi wyzwaniami stoją aktualnie Chiny. Zmienia
przyjętą strategię o 180 stopni, a jeśli do skutecznej
realizacji własnych zamiarów konieczne jest wyma-
zanie pamięci o wielkich poprzednikach, robi to bez
wahania.
Co więcej, ta możliwość podwójnej identyfikacji po-
szczególnych posunięć Xi Jinpinga – ich  legistyczny
charakter przy jednoczesnym używaniu konfucjań-
skiej retoryki do ich uzasadniania – jest powtórzeniem
skutecznej strategii cesarza Wu: jednego z najdłużej
rządzących cesarzy w historii Chin (54 lata), który
dokonał terytorialnej i dyplomatycznej ekspansji oraz
na kolejne dwa tysiące lat ustanowił konfucjanizm
obowiązującą doktryną państwową. Warto jednak
przypomnieć, że pod koniec swych rządów Wu stra-
cił miarę w stosowaniu kar, dziesiątkował swój dwór
oskarżeniami o czary oraz zamknął kilkaset tysięcy
ludzi w specjalnie utworzonych więzieniach.
MARTYNA ŚWIĄTCZAK-BOROWY — FILOZOFIA POLITYCZNA XI JINPINGA

Martyna Świątczak-Borowy
współpracowniczka warszawskiego kolegium czasopisma idei „Pressje”.
Absolwentka sinologii i  filozofii chińskiej na  Uniwersytecie Fudan
w Szanghaju. Zajmuje się chińską filozofią polityczną.

91
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

„Młodszy
partner”
Państwa
Środka?
Michał Lubina

Lipcowe spotkanie Donalda Trumpa z Władimirem Putinem w Helsinkach oży-

wiło głosy o nadchodzącym amerykańsko-rosyjskim resecie. Ostatnie wielkie
rosyjskie manewry Wostok z udziałem chińskich żołnierzy wywołały komenta-
rze zgoła odmienne: o wzmacniającym się rosyjsko-chińskim sojuszu. Oba spoj-
rzenia na relacje Niedźwiedzia ze Smokiem są jednak przesadzone, a gra jest
zdecydowanie bardziej skomplikowana.

WSZYSTKO JEST W JAK NAJLEPSZYM PORZĄDKU
Z  grubsza rzecz biorąc, na  świecie postrzega się
relacje rosyjsko-chińskie na trzy sposoby. Po pierw-
sze, tak, jak w Rosji i Chinach – przez pryzmat „ofi-
cjalnego optymizmu”. Zdaniem zwolenników tego
podejścia stosunki rosyjsko-chińskie są najlepsze
w historii, Moskwa i Pekin zostawiły za sobą dawne
spory i zbudowały model relacji będący wzorem dla
innych mocarstw. Do tej oficjalnej narracji wkradną
się czasem jakieś głosy rozbieżne, ujawnią się jakieś
rosyjskie lęki bądź chiński wielkomocarstwowy
szowinizm. Ale to margines. Nawet pozwalający so-
bie na pewną krytykę swoich władz „niezależni eks-

92
MICHAŁ LUBINA — „MŁODSZY PARTNER” PAŃSTWA ŚRODKA?
perci” (cudzysłów celowy, bo w Rosji i Chinach bycie
niezależnym ekspertem to funkcja, nie wybór) tacy
jak Dmitri Trenin czy Fu Yin przyznają, że stan re-
lacji Moskwy z Pekinem jest dobry.
„ŻYJ BLISKO Z PRZYJACIÓŁMI I JESZCZE BLIŻEJ
Z WROGAMI”
Zupełnie inaczej patrzą na  to  na  Zachodzie. Tam
dominuje spojrzenie najlepiej uchwycone przez by-
łego australijskiego dyplomatę (pochodzenia chiń-
skiego) Bobo Lo w książce The Axis of Convenience
(i powtarzane w kolejnych tekstach). Według niego
relacje rosyjsko-chińskie są cyniczne i  oportuni-
styczne. Oparte na  zasadzie „żyj blisko z  przyja-
ciółmi i jeszcze bliżej z wrogami”. Przez to płytkie
– stąd tytułowa „oś wygody”. Siłą niepartnerskiego
związku Moskwy i Pekinu jest „antyrelacja” wobec
USA. To  powoduje, według tej  narracji, ogranicze-
nia i podatność na zmienne koleje losów relacji ro-
syjsko-amerykańskich i chińsko-amerykańskich.
Trzeba uczciwie przyznać, że ta wizja, filozoficznie
wywodząca się z  realizmu politycznego, ma solid-
ne postawy. Zarówno Rosja, jak i Chiny politycznie
nie  mają złudzeń, nie  wierzą w  ideały ani postęp
ludzkości w „cywilizowaniu” stosunków międzyna-
rodowych. Według nich światem powinny rządzić
mocarstwa wzajemnie szanujące własną suweren-
ność oraz strefy wpływów i nieingerujące w swoje
wewnętrzne sprawy (za  to  w  sprawy pomniej-
szych państw – jak najbardziej). Mocarstwa będą
dzięki temu równoważyć się wzajemnie, niczym
w  XIX-wiecznym Bismarckowskim koncercie, co
jest znacznie lepszym pomysłem na  trwały pokój
niż próby ujednolicenia świata poprzez narzucenie
mu wspólnych demokratycznych wartości. Rzecz
jasna inny jest realizm polityczny w  Rosji („Hob-
besowski realizm”, z  absolutnym prymatem siły
– wszak „człowiek człowiekowi wilkiem” – oparty
na leninowskiej zasadzie „kto kogo”), a inny w Chi-
nach („moralny realizm”, z  akcentem na  moralne
przywództwo mające poprzez dobry przykład przy-
wrócić odpowiednią hierarchię – z Chinami na czele
– stosunkom międzynarodowym i  przez  to  zbudo-
wać trwałą  światową harmonię). Lecz co do zasady
Rosja i  Chiny się zgadzają: nie  ma uniwersalnych
zasad, mocarstwa są wobec innych „równiejsze”,
a hegemonia amerykańska jest anomalią i już daw-
no powinna się skończyć.
Z  tych wszystkich względów patrzenie na  Ro-
sję i  Chiny przez  pryzmat realizmu politycznego
(w  tym nurcie mieście się ostatnio modna intelek-
tualnie geopolityka, będąca de facto zwulgaryzowa-
ną wersją realizmu politycznego) jest tak popularne,
by nie powiedzieć: naturalne. I ma sens. Ale ma też
ograniczenia. Stricte realistyczne spojrzenie nie tłu-
maczy, dlaczego Rosja i Chiny jeszcze nie rzuciły się
sobie do  gardeł. Czemu Rosja po  kryzysie 2008 r.
zbliżyła się do  Chin, zamiast się od  nich oddalić.
Ani dlaczego do  „odwróconego manewru Nixona”
jakoś nie dochodzi.
Właśnie tu pojawia się trzeci sposób patrzenia
na  relacje rosyjsko-chińskie: konstruktywistyczny.
Opiera się on na założeniu, że chcąc ocenić politykę
państwa, trzeba starać się zrozumieć interesy elit
politycznych, a  nie  operować tak  abstrakcyjnymi
pojęciami jak „interes narodowy”. W  państwach
takich jak Rosja elity polityczne prędzej postąpią
wbrew interesom państwa, niż zaryzykują narusze-
nie swoich kolektywnych interesów, a już tym bar-
dziej – utratę władzy (co często równa się pozbawie-
niu majątku, a być może nawet życia).
ASYMETRYCZNY UKŁAD WIN-WIN
Putinowska ekipa, po  dekadzie wahania, uznała
China za  partnera bezpiecznego, który  co prawda
jest trudny w negocjacjach biznesowych, ale władzy
czekistów nie obali, a i da zarobić jednemu czy dru-
giemu czynownikowi (Giennadijowi Timczence,
Igorowi Sieczinowi czy  Dmitrijowi Rogozinowi
na przykład).
Słowem: Chińczycy zdołali przekonać nieufne
z  zasady rosyjskie elity, że  im nie  zagrażają. Uczy-
nili to  dzięki cnocie powściągliwości: Chiny zysku-
ją na  relacjach z  Rosją znacznie więcej niż Rosja
z Chinami – to „asymetryczne win-win” – ale nie wy-
zyskują tego, by  zmuszać Rosję do  ustępstw po-
litycznych. Wolą nie  drażnić niedźwiedzia. Ten
układ nie jest idealny dla Rosji, ale jest do przyjęcia.
To  właśnie dlatego Kreml nolens volens pogodził
się z chińską przewagą i postanowił ugrać na chiń-
93
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

skich warunkach tyle, ile się da. Widać to w kilku sukcesem Państwa Środka (długoterminowe dosta-
dziedzinach. wy taniego gazu transportowanego drogą lądową)
i  co najwyżej średnim wynikiem Rosji, której  gaz
ROSJANIE BARDZO SIĘ STARALI, ALE NA KOŃCU został w  Azji zmonopolizowany przez  Chiny. Jak
I TAK WYGRAŁY CHINY widać, w sferze energii Rosja po początkowych pró-
bach równoważenia Chin postawiła na pogłębioną
Najbardziej w  surowcach energetycznych. Od  po- współpracę na chińskich warunkach.
czątku XXI w. Rosja przez  prawie dekadę starała
się nie popadać w zależność od Chin i równoważyć Podobnie jest w  przypadku trzeciego najważniej-
ich wpływy poprzez kontakty z  innymi krajami szego rosyjskiego produktu eksportowego (a w Azji
azjatyckimi. Moskwie marzyło się wręcz rozgry- – pierwszego), czyli w  broni. W  latach 90. Rosja
wanie wschodnich Azjatów surowcami niczym sprzedawała Chinom niemal wszystko, co ratowało
Europejczyków. Do  tego służył ropociąg WSTO rosyjski przemysł wojenno-przemysłowy od  ban-
mający pełnić funkcję języczka u wagi w trójkącie kructwa. Jednak na  początku XXI wieku Rosja
Rosja-Chiny-Japonia. Moskwa zmieniała trasy przestała oferować Chinom najnowocześniejszą
w zależności od koniunktury politycznej, powołu- technologię wojskową, bo Chińczycy nauczyli się ją
jąc się na tak zabawne i nieprawdopodobne (w ro- kopiować i zaczęli  odsprzedawali ją dalej, zabiera-
syjskich warunkach) powody jak ochrona środo- jąc Rosji rynki zbytu. Aż do 2015 r. Rosja trzyma-
wiska i  doprowadzając do  frustracji Chińczyków ła się zasady, że Chinom sprzedaje dużo i chętnie,
(porównywali oni obietnice rosyjskie do  zmien- ale  nie  to, co najlepsze – najnowocześniejsze mo-
nych prognoz pogody). dele szły do Indii, a nawet do Wietnamu. Na skutek
konfliktu ukraińskiego, upadku rosyjskiej gospo-
Rozgrywka skończyła się jednak, gdy  w  2008 r. darki i sankcji zachodnich Moskwa zmieniła jednak
przyszedł kryzys i  jedyną realną możliwością po- zdanie i w kwietniu 2015 r. sprzedała Chinom sześć
została opcja chińska, na  chińskich warunkach batalionów systemów antyrakietowych S-400; zaś
(niska cena, większa przepustowość, zdecydowa- w  listopadzie 2015 r. – 24 myśliwce Su-35. Dziś
na większość surowca płynąca do  Chin). Chcąc Chiny znów są odbiorcą zarówno największej ilości
nie chcąc Moskwa musiała ją wybrać i w efekcie już rosyjskiego sprzętu, jak i najnowocześniejszych ich
w 2017 r. Rosja stała się największym dostarczycie- modeli.
lem ropy do  Chin, prześcigając nawet Arabię Sau-
dyjską, do 2020 r. zaś Rosjanie dostarczą Chinom „MŁODSZY PARTNER” PAŃSTWA ŚRODKA
łącznie 56 milionów ton ropy (około 20% całego
rosyjskiego eksportu). Rosyjska zmiana modelu zachowawczego na  pro-
-chiński widoczna jest również w  polityce we-
Historia powtórzyła się z  gazem. Przez  ponad de- wnętrznej (Rosyjski Daleki Wschód) oraz  w  regio-
kadę Moskwa i  Pekin nie  umiały się porozumieć, nalnej: w Azji Wschodniej i w Azji Środkowej.
bo Chiny chciały płacić za mało, a Rosja negocjacji
nie  zrywała, bo zapewniały jej kartę przetargo- Na  Rosyjskim Dalekim Wschodzie, regionie trud-
wą w dyskusjach z  Europą Zachodnią. Sprawa się nym, bo peryferyjnym i zapóźnionym gospodarczo,
zmieniła w  momencie wybuchu kryzysu ukraiń- Rosji marzył się rozwój dzięki współpracy z  Japo-
skiego. Putin musiał wysłać jakiś sygnał polityczny, nią, Koreą Południową i  Tajwanem, ale  państwa
więc ustąpił Chinom, podpisując 30-letni kontrakt te nie kwapią się z inwestowaniem w ten mało go-
gazowy na budowę gazociągu Siła Syberii, który ma ścinny biznesowo obszar. Zostały więc  Chiny. Mo-
dostarczyć Chinom gazu za niską cenę (prawdopo- skwa przezwyciężyła obawy o  przyszłość regionu
dobnie 346 USD za  1000 m3). Gazociąg wciąż po- i postanowiła – jak to ujął Władimir Putin – „złapać
wstaje, mimo licznych opóźnień (aktualne założe- chiński wiatr” i  rozwinąć Rosyjski Daleki Wschód
nia mówią, że gaz ma popłynąć do Chin około roku dzięki Chinom. Powstał nawet wielki plan rozwoju
2022), jednak podpisanie kontraktu było wielkim z pomocą kapitału chińskiego.

94
MICHAŁ LUBINA — „MŁODSZY PARTNER” PAŃSTWA ŚRODKA?

Niestety, pozostał na  papierze, bo okazało się, dla regionu – sprawie konfliktu o wyspy na Morzu
że  Chińczycy są zainteresowani tylko  surowcami Południowochińskim. Tym samym Moskwa po  ci-
i  dostarczaniem własnych produktów na  rosyjski chu zaprzestała prób walki o stałe miejsce na dale-
rynek, nie  kwapią się zaś z  inwestowaniem w  Ro- kowschodniej szachownicy, zadowalając się statu-
syjski Daleki Wschód, bo współpraca gospodarcza sem „młodszego partnera” Chin.
z  Rosją ma znaczenie tylko  dla jednej prowincji
chińskiej – pogranicznego Heilongjiangu (regio- AZJATYCKIE KONDOMINIUM POD ZARZĄDEM
nu w  skali chińskiej małego, o  nielicznej popula- CHIŃSKO-ROSYJSKIM
cji – tylko  38 mln mieszkańców – i  nieistotnego
zarówno politycznie, jak i  gospodarczo). Chiński Rosja pogodziła się również z  aktywną rolą Chin
brak zainteresowania frustruje Rosjan (specjalny w  swoim tradycyjnym mateczniku: Azji Środko-
przedstawiciel Putina Trutniew wypominał Chiń- wej. Tam hegemonia rosyjska została zachwiana
czykom publicznie, że  chcą inwestować w  Angoli, przez  interwencję amerykańską w  Afganistanie
a nie w Rosji), ale wciąż liczą, że to się zmieni, bo w  2001 r. (w  czym Rosja pomogła i  czego pożało-
tylko Chiny są ekonomicznie jakąś realną opcją dla wała). Widząc, że Amerykanie chcą zostać na dłużej,
Rosyjskiego Dalekiego Wschodu. Moskwa sprzymierzyła się z Pekinem, aby wyrugo-
wać amerykańskie wpływy z regionu, co zakończyło
To  bardzo dobrze pokazuje zmianę mentalności się sukcesem, bo wspólny antydemokratyczny inte-
rosyjskich elit, w  tym prowincjonalnych. Jeszcze res zjednoczył w Azji Środkowej wszystkich: lokal-
20 lat temu politycy z  Władywostoku czy  Chaba- nych satrapów, Rosję i Chiny.
rowska opowiadali bzdury o migracyjnej ekspansji
Chin. Dziesięć lat temu deklarowali, że będą współ- USA z Azji Środkowej wyszły, ale Chiny zostały i co-
pracować z  każdym, byle nie  z  Chinami, obecnie raz mocniej się rozpychają, rozwijając współpracę
zaś wyglądają chińskich inwestycji. W  skali mikro energetyczną (łamiąc monopol Rosji i  w  niektó-
widać więc ogólną prawidłowość polityki rosyjskiej rych przypadkach, jak Turkmenistan, ustanawiając
wobec Chin: przejścia od dystansu i chęci równowa- własny), gospodarczą (Pekin jest głównym part-
żenia do przyłączenia się w celu uzyskania korzyści. nerem handlowym środkowoazjatyckich republik)
Słowem: zamiany obaw na nadzieję. i ogłaszając ambicje odbudowy Jedwabnego Szlaku.
Rosja zaś pragnęła reintegrować region, i  przyblo-
Podobnie jest w  azjatyckiej polityce Rosji. Od  po- kować Chiny za pomocą Unii Euroazjatyckiej, co
czątku XXI w. Rosja starała się równoważyć Chiny sprawiło, że  dla wielu komentatorów zaczęła się
w  regionie Azji-Pacyfiku, wymyślając w  tym celu „nowa Wielka Gra”.
kolejne koncepcje polityczno-gospodarcze. A  jed-
nak wszystko zakończyło się częściową lub pełną Tak  się jednak nie  stało, a to  nadużywane porów-
porażką na  skutek obiektywnych czynników: nie- nanie po  prostu do  Azji Środkowej nie  pasuje, bo
możności porozumienia się z  Japonią (mimo ocie- Rosja i  Chiny zamiast rywalizować – dogadały się.
plenia relacji w ostatnim czasie), braku szans na in- Rosja wzięła politykę i  bezpieczeństwo, zaś Chiny
tensyfikację relacji z Indiami (poza sferą sprzedaży gospodarkę. Dla Rosji nie  jest to  stan wymarzony,
broni), niechęci innych państw azjatyckich do bliż- ale  jest do  przyjęcia. To  mniejsze zło, pomagające
szego wiązania się z Rosją, wreszcie nieumiejętno- w  realizacji podstawowego celu: utrzymywania re-
ści funkcjonowania w azjatyckich warunkach i dru- gionu z dala od wpływów zachodnich. Azja Środko-
gorzędności tego obszaru w polityce Kremla. wa stała się więc  swoistym kondominium pod  ro-
syjsko-chińskim nadzorem.
Zrozumiawszy, że jak się nie ma, co się lubi, to się
lubi, co się ma, Rosja od  połowy drugiej dekady Wszystkie opisane wyżej przykłady pokazują jedną
XXI w. porzuciła próby równoważenia Chin i wybra- prawidłowość: w  Azji Rosja porzuciła próby rów-
ła unikanie konfliktu (kwestia koreańska) oraz po- noważenia Chin i  wybrała przyłączenie się do  ich
parcie chińskiego stanowiska w  – najistotniejszej rozwoju. Kreml uznaje tę sytuację za  tymczaso-

95
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

wą konieczność, do  której  trzeba się dostosować,
by pozostać w grze o status światowego mocarstwa.
Dla Putinowskich elit to Zachód jest największym
zagrożeniem dla istnienia reżimu i  wielkomocar-
stwowych ambicji Kremla, stąd prochiński wybór
jest niejako naturalną konsekwencją tego stanowi-
ska.
„CHIŃSKI LEWAR” DLA ODZYSKANIA DAWNEJ
POTĘGI
Oczywiście, Moskwie marzą się inne relacje z  Za-
chodem: Rosja bowiem czuje się częścią szeroko
rozumianej cywilizacji europejskiej i  to  Zachód
traktuje jako punkt odniesienia (choć ma doń jed-
nocześnie stosunek miłosno-nienawistny). Chiny
tymczasem są obce. Rosyjskie elity mogą wspólnie
z  Chińczykami krytykować zachodnią hipokryzję
i wyśmiewać się ze słabości demokracji. Ale swoje
własne dzieci wysyłają na  anglosaskie uniwersyte-
ty, nieruchomości kupują w Europie, oszczędności
trzymają w bankach szwajcarskich, na wakacje jeż-
dżą na Lazurowe Wybrzeże, a na zakupy do Paryża
i Mediolanu. Pekin, Hongkong czy Singapur też są
ciekawe, ale to nie jest „to” – Rosjanie uważają się
za część Europy, w Azji zaś czują się obco. Dlatego
właśnie elitom marzy się przekształcenie Europy
czy  szerzej Zachodu: sprawienie, by  miał więcej
„zrozumienia” dla rosyjskich interesów, o  co Mo-
skwa usilnie zabiega.
Jednak na razie to nie nastąpiło, więc układ z Chi-
nami pozostaje nienaruszony. Wbrew licznym gło-
som dynamiki tej  nie  zmieniła prezydentura Do-
nalda Trumpa, mimo zauważalnych prorosyjskich
wypowiedzi amerykańskiego prezydenta. Chociaż
w  Moskwie obiecywano sobie po  Trumpie niema-
ło, a wielu komentatorów, w tym również w Polsce,
przewidywało nawet „odwrócony manewr Nixona”
(według tej narracji, tak jak w latach 70. USA doga-
dały się z komunistycznymi Chinami wbrew ideolo-
gicznym sprzecznościom, tak teraz demokratyczna
Ameryka miała porozumieć się z autorytarną Rosją
przeciw wzrastającej potędze Chin), to do niczego
takiego nie  doszło. Establishment amerykański
skutecznie zablokował działania Trumpa, a anty-
rosyjski nastrój panujący w USA uświadomił prezy-
dentowi – ostatni raz po  Helsinkach – że  dokonu-
jąc zbliżenia z Rosją, ma mało do zyskania, a dużo
do stracenia. Moskwa czekając na ustępstwa Trum-
pa, nie poświęciła jednak relacji z Chinami, co obec-
ne manewry Wostok dobrze uświadamiają.
Po prostu Rosja czekała, czekała i się nie doczeka-
ła na nowy reset z USA, ale relacjom rosyjsko-chiń-
skim to  nie  zaszkodziło. Zbudowane są one bo-
wiem na fundamencie percepcji świata przez elity
rosyjskie. Zgodnie z  nią zamiast być młodszym
partnerem Zachodu, Kreml wybiera tymczasową
akceptację przewagi potężnego sąsiada na Wscho-
dzie, dzięki czemu zdoła wytrzymać trudne czasy,
nie  ugnie się i  w  przyszłości powróci jako potę-
ga. Słowem, tymczasowe podporządkowanie się
Chinom jest tylko  środkiem do  celu, którym  nie-
zmiennie pozostaje zdobycie pozycji światowego
mocarstwa.

Michał Lubina
adiunkt w  Instytucie Bliskiego i  Dalekiego Wschodu Uniwersytetu
Jagiellońskiego. Autor pięciu książek, w  tym pracy Niedźwiedź w  cieniu
smoka. Rosja-Chiny 1991–2014 – pierwszej monografii o  współczesnych
relacjach rosyjsko-chińskich w języku polskim. Ostatnio opublikował Russia
and China. A Political Marriage of Convenience: successful and stable.

96
ADRIAN BRONA — SKĄD SIĘ BIORĄ CHIŃSKIE ELITY POLITYCZNE?

Skąd się
biorą
chińskie elity
polityczne?
Adrian Brona

Najważniejsi chińscy politycy często szczycą się swoim bogatym ba-

gażem doświadczeń politycznych. Kilkuetapowa procedura wyboru
delegatów Komunistycznej Partii Chin rozpoczyna się już na poziomie
gminy, gdzie każdy towarzysz może zgłosić swój akces wyborczy. Za-
głębiając się jednak w szczegóły, dostrzegamy zagmatwaną sieć konek-
sji, która  śmiało pozwala nazwać chińskie wybory procesem selekcji,
a nie elekcji.

Chińska Republika Ludowa (ChRL) nie jest oczy-
wiście ani państwem demokratycznym, ani pra-
worządnym. Niepodzielnie rządzi nim Komuni-
styczna Partia Chin (KPCh), która  jest jądrem
całego systemu politycznego. Legitymację par-
tyjną posiada ponad 89 milionów Chińczyków.
Wśród nich dominują rolnicy (30% członków),
a  także robotnicy, pracownicy administracji
państwowej oraz białe kołnierzyki z prywatnych
przedsiębiorstw. W  rzeczywistości członkowie

97

KPCh wywodzą się jednak ze  wszystkich grup
społecznych. Współcześnie jej szeregi są otwarte
nawet dla najbogatszych biznesmenów, co może
budzić pewne zdziwienie wśród zewnętrznych
obserwatorów. Członkostwo w  najważniejszych
gremiach partyjnych jest kluczowe dla utrzyma-
nia się polityka przy władzy, natomiast ewentu-
alne zajmowane stanowiska państwowe są wobec
nich wtórne. To przynależność do Komitetu Cen-
tralnego (KC), jego Biura Politycznego (Politbiu-
ra) i  Komitetu Stałego określa faktyczny status
danej osoby.
To  ostatnie gremium jest uważane za  szczyt wła-
dzy w  Chinach. Obecnie należy do  niego siedem
osób, które zajmują kluczowe stanowiska w  apa-
racie partyjnym i  państwowym. Na  pierwszym
miejscu jest Xi Jinping, sekretarz generalny KPCh,
a  zarazem przewodniczący (prezydent) ChRL
oraz  przewodniczący Centralnej Komisji Wojsko-
wej (w teorii dwóch – partyjnej i państwowej, jed-
nak o tym samym składzie osobowym i agendzie).
Te trzy stanowiska umożliwiają przewodzenie
Partii, a także dają silny mandat do reprezentowa-
nia Chin na zewnątrz oraz kontrolę nad wojskiem.
Na drugim miejscu jest Li Keqiang, premier Rady
Państwa, sprawujący kontrolę nad  wszystkimi
centralnymi organami rządowymi. Trzecie miej-
sce zajmuje Li Zhanshu, przewodniczący Ogól-
nochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Lu-
dowych (OZPL), czyli jednoizbowego parlamentu.
Na  czwartej pozycji jest Wang Yang, przewodni-
czący Ludowej Politycznej Konferencji Konsulta-
tywnej Chin, pozakonstytucyjnego organu dorad-
czego, skupiającego w znacznej części osoby spoza
KPCh. Jest ona często mylnie przedstawiana jako
druga izba parlamentu, z uwagi na podobieństwo
trybu pracy i  odbywanie sesji w  tym samym cza-
sie co OZPL. Osobą numer pięć w partii jest Wang
Huning, który  stoi na  czele Sekretariatu KPCh
oraz  Centralnej Komisji Kierowania Rozwoju
Duchowej Cywilizacji – komórki partyjnej odpo-
wiedzialnej za  nadzorowanie pracy ideologicznej
oraz  propagandy. Na  szóstym miejscu znajduje
się Zhao Leji, przewodniczący potężnej Centralnej
Komisji Dyscypliny Partyjnej. Ostatnie miejsce
w Stałym Komitecie zajmuje Han Zheng, pierwszy
wicepremier.
98
PRESSJE 2018 — TEKA 54
Partia posiada własne mechanizmy wyłaniania
elit politycznych, zdecydowanie odmienne od tych,
które obserwujemy w państwach demokratycznych.
Obecne praktyki utrwaliły się w okresie po śmierci
Mao Zedonga (1976). Poznanie ich ułatwia zrozu-
mienie procesów, które zachodzą w  polityce chiń-
skiej.
PROCEDURY – TEORIA I RZECZYWISTOŚĆ
Wybory do  najważniejszych władz KPCh są po-
średnie i  odbywają się co pięć lat. Cała procedura
trwa kilka miesięcy i w teorii ma charakter oddolny,
odzwierciedlający czterostopniowy podział admini-
stracyjny Chin. Na początku odbywają się wybory
do  komitetu partyjnego na  poziomie gminy. Jest
to jedyny etap, na którym zgłasza się kandydatów
bezpośrednio z  puli wszystkich posiadających le-
gitymację partyjną. Następnie komitet gminy spo-
śród swoich członków wybiera delegatów do zjazdu
powiatowego, który  wyłania powiatowy komitet
partii. Sytuacja powtarza się na poziomie prefektu-
ry oraz prowincji. Komitety partii na poziomie pro-
wincji (w tym równorzędnych z nimi regionów au-
tonomicznych oraz  miast wydzielonych) stanowią
32 okręgi, z których wybierani są delegaci na zjazd
krajowy KPCh. Ponadto istnieją okręgi „sektorowe”,
w których wskazuje się delegatów reprezentujących
m.in.  komitety działające w  armii, przedsiębior-
stwach państwowych czy  osoby pracujące bezpo-
średnio w centralnych organach partii.
Na XIX zjazd krajowy, który odbył się w 2017 roku,
wybrano w  ten sposób 2280 delegatów z  łącznie
40 okręgów. Zjazd krajowy zbiera się zwyczajowo
w  Wielkiej Hali Ludowej przy placu Tiananmen
w  Pekinie. W  ciągu około tygodniowych obrad
uczestnicy podsumowują pięć poprzednich lat rzą-
dów. Wtedy też wybierany jest Komitet Centralny
KPCh, który liczy około 380 członków, z tego około
200 posiada prawo głosu na zebraniach. KC zbiera
się na pierwszym posiedzeniu plenarnym (plenum)
dzień po  zamknięciu zjazdu krajowego. Wybiera
wtedy spośród swoich członków Biuro Polityczne
(obecnie 25 osób), Stały Komitet Biura Politycz-
nego (7 osób), sekretarza generalnego, sekretariat
(7 osób), Centralną Komisję Wojskową (7 człon-
ków) oraz  szefów centralnych wydziałów partyj-
ADRIAN BRONA — SKĄD SIĘ BIORĄ CHIŃSKIE ELITY POLITYCZNE?

nych. Najważniejszym z organów kolegialnych jest jest   potrzeba uwzględnienia interesów poszcze-
Stały Komitet, następnie Biuro Polityczne. gólnych liderów partyjnych, którzy próbują wypro-
mować swoich protegowanych.
W  praktyce  „oddolny” proces wyboru kilkuset naj-
ważniejszych osób z niemal 90 milionów członków Odgórne kierowanie wyborów powoduje, że  czę-
Partii jest ściśle kierowany z góry. Z jednej strony, sto w stosunku do tego procesu używa się terminu
poszczególni liderzy wywierają wpływ na  orga- „selekcji”, a  nie  „elekcji”. W  ten sposób przywód-
ny kolegialne, tak  aby wybierały one kandydatów cy KPCh określają, kto ich zastąpi w  przyszłości.
wskazanych przez nich. Jest to szczególnie widocz- Do  perfekcji opanował to  Deng Xiaoping – nama-
ne na  poziomie Biura Politycznego i  jego Stałego ścił on czterech sekretarzy generalnych partii, któ-
Komitetu, ale  występuje także na  niższych szcze- rzy rządzili od 1981 do 2012 roku. Ostatni z nich,
blach władzy. Warto podkreślić, że  biorą w  nim Hu Jintao, objął tę funkcję pięć lat po śmierci swo-
udział nie tylko osoby sprawujące kluczowe stano- jego patrona. Relacje patronackie ograniczane są
wiska w  Partii, ale  także emerytowani przywódcy jednak przez bariery wynikające z chińskiej kultury
Chin. Pod  tym względem szczególnie efektywny politycznej. Kładzie ona duży nacisk na hierarchicz-
był Jiang Zemin, który sprawował funkcję sekreta- ność całego systemu – aby dojść na szczyty władzy
rza generalnego Partii do 2002 roku. Osoby blisko trzeba poświęcić dekady na  mozolne wspinanie
z nim związane trafiały jednak do Stałego Komitetu się po drabinie partyjnej. Średni wiek członka XIX
i Biura Politycznego, zarówno gdy sekretarzem ge- Biura Politycznego KC, wybranego w 2017 roku, to 
neralnym był Hu Jintao (2002-2012), jak i w trak- 62 lata. Z  kolei najmłodszy członek KC z  prawem
cie pierwszej kadencji Xi Jinpinga. głosu miał w momencie wyboru 50 lat. Oznacza to,
że przed dołączeniem do tego grona większość osób
Wielu ekspertów wskazuje, że  to  właśnie relacje ma za  sobą trzy dekady pracy na  niższych szcze-
osobiste są głównym czynnikiem decydującym blach. Liderom politycznym bardzo trudno jest pro-
o  możliwości awansu na  wyższe stanowiska. Ich mować kandydatów bez tego doświadczenia.
źródłem może być pochodzenie z tego samego ob-
szaru, wspólna edukacja (zwłaszcza na  elitarnych DROGA NA SZCZYT
uczelniach wyższych) oraz  praca w  tym samym
komitecie partyjnym. Charakterystycznymi grupa- Istnieje kilka ścieżek, którymi w  Chinach można
mi, które efektywnie wykorzystywały różne sieci się wspinać po  drodze na  szczyty władzy. Wiodą
powiązań interpersonalnych są tzw. książątka (po- one przez  kierownicze stanowiska w  regionach,
tomkowie wysoko postawionych działaczy partyj- aparat partyjny, administrację państwową i wojsko.
nych, m.in Xi Jinping) oraz  byli członkowie Ligii Osoby dochodzące do  kluczowych pozycji w  chiń-
Młodzieży Komunistycznej – młodzieżówki partyj- skiej polityce zwykle łączą doświadczenie w co naj-
nej (m.in. Li Keqiang). mniej dwóch z tych ścieżek.

Z  drugiej strony, istnieje formalny proces oceny
delegatów na  każdym etapie wyborów. Odpowie-
dzialny jest za  to  Wydział Organizacyjny KPCh.
Przykładowo, po  zgłoszeniu kandydatów na  dele-
gatów do  zjazdu krajowego, Wydział Organizacyj-
ny podlegający pod  KC mijającej kadencji ocenia
każdą z zaproponowanych osób. Bierze pod uwagę
dotychczasowe osiągnięcia kandydata, przestrze-
ganie statutu Partii oraz  zgodność głoszonych
poglądów z  linią partyjną. Kryteria te jednak są
na  tyle ogólne, że  możliwe jest skreślenie każdej
niechcianej osoby z listy. Jedynym ograniczeniem
Najbardziej cenione jest sprawowanie kierowni-
czych stanowisk w  regionach. W  tym przypadku
następują awansy na  funkcje szefa lub wiceszefa
Partii na  wyższym szczeblu administracji tereno-
wej. Zazwyczaj łączy się to  ze  stanowiskiem prze-
wodniczącego lokalnego rządu lub lokalnej legisla-
tywy. Jednym z  modelowych przykładów takiej
ścieżki jest kariera Xi Jinpinga. Był kolejno zastęp-
cą sekretarza (1981-1982) i  sekretarzem (1982-
1985) Partii w  powiecie Zhengding, wiceburmi-
strzem (1985-1988) miasta Xiamen, sekretarzem
w  prefekturze Ningde (1988-1990) oraz  mieście

99

Fuzhou (1990-1996), zastępcą sekretarza prowin-
cji Fujian (1995-2002) oraz  sekretarzem w  pro-
wincji Zhejiang (2002-2007) i  Szanghaju (2007),
mieście wydzielonym o statusie prowincji.  W 2007
roku został przeniesiony do  Pekinu, gdzie od  na-
stępnego roku sprawował funkcję wiceprzewodni-
czącego Chin. Wśród siedmiu obecnych członków
Komitetu Stałego aż sześciu ma doświadczenie w
postaci piastowania stanowiska sekretarza lub za-
stępcy sekretarza prowincji, z  tego pięciu sprawo-
wało takie funkcje w co najmniej dwóch regionach.
Nieco mniej prestiżowe, ale  również o  dużym
znaczeniu, jest wspinanie się po  szczeblach hie-
rarchii w  różnych wydziałach Partii i  agendach
rządowych, w tym ministerstwach. Przechodzą oni
podobną ścieżkę od  poziomu gminy do  organów
centralnych w  Pekinie, jednak skupiają się przede
wszystkim na jednym aspekcie rządzenia. Modelo-
wym przykładem w tym zakresie jak Wang Huning,
który  doszedł do  Stałego Komitetu pracując od  że  najważniejsze osoby w  państwie należą jed-
1995 roku w Biurze Analizy Polityki Centralnej, in-
stytucji podległej KC. Innymi członkami Biura Po-
litycznego, którzy w ten sposób rozwijali swoją ka-
rierą są m.in.  Wang Chen (wieloletni dziennikarz
prasy partyjnej i pracownik Wydziału Propagandy),
Ding Xuexiang (większość czasu spędził w  Wy-
dziale Organizacyjnym oraz  Biurze Prezydialnym
Szanghaju) i Yang Jiechi (zawodowy dyplomata).
Specyficzną ścieżką jest natomiast kariera woj-
skowa. Armia pełni dużą rolę w chińskiej polityce,
a poparcie ze strony wojskowych było kluczowe
w sprawowaniu władzy przez Mao Zedonga i Deng
Xiaopinga. Również silna pozycja Xi Jinpinga wy-
nika po  części z  jego bliskich kontaktów z  armią,
które rozpoczęły się pod  koniec lat 70. XX wieku.
Przedstawiciele wojska od  lat posiadają parytet
około 20% miejsc w  Komitecie Centralnym. Jest
im jednak zdecydowanie trudniej awansować
do  bardziej elitarnych gremiów. W  żadnym Biu-
rze Politycznym od 1997 roku nie było więcej niż
dwóch przedstawicieli armii (mniej niż 10% skła-
du osobowego), a  w  najbardziej prestiżowym Sta-
łym Komitecie ostatni wojskowy zasiadał w latach
1992-1997.
100
PRESSJE 2018 — TEKA 54
BRAK MIEJSCA DLA OUTSIDERÓW
Hierarchiczność oraz  odgórne sterowanie selekcją
przyszłych liderów politycznych powoduje, że  ka-
riery polityczne w  stylu Donalda Trumpa, Ma-
teusza Morawieckiego, a  nawet Baracka Obamy
czy Andrzeja Dudy, nie byłyby możliwe w Chinach.
Dwaj pierwsi w  ogóle nie  byliby brani pod  uwagę
na żadne stanowisko z powodu braku wcześniejsze-
go zaangażowania partyjnego. Barack Obama, któ-
ry  został prezydentem USA, gdy  miał 47 lat, jako
dobrze zapowiadający się polityk mógłby w  tym
wieku być jednym z  najmłodszych gubernatorów
prowincji, czyli być na drugim najważniejszym sta-
nowisku w regionie, za lokalnym sekretarzem Par-
tii. Andrzej Duda, wybrany na urząd w wieku 43 lat,
byłby w tym wieku w najlepszym przypadku sekre-
tarzem Partii w stolicy którejś z prowincji.
Hierarchiczność chińskiej polityki powoduje,
nocześnie do  grupy najbardziej doświadczonych
polityków. Bez  wątpienia wpływa to  pozytywnie
na  jakość ich rządzenia. Z  drugiej strony, prowa-
dzi to do zamknięcia systemu na ludzi z zewnątrz.
Równocześnie młodzi politycy, bez  względu
na swoje zdolności i pomysły na rządzenie, muszą
się podporządkować linii partyjnej. Ich awans może
być zablokowany z powodu osobistych animozji lub
różnicy poglądów. Jest to system, w którym osoba
stojąca wyżej w  hierarchii partyjnej zawsze ma ra-
cję. W tym kontekście można określić system poli-
tyczny Chin jako cechujący się ograniczoną meryto-
kracją, gdzie nawet najbardziej zdolny polityk musi
przepracować wiele lat na niższych szczeblach wła-
dzy, a jego awans uzależniony jest również od kry-
teriów pozamerytorycznych.
ADRIAN BRONA — SKĄD SIĘ BIORĄ CHIŃSKIE ELITY POLITYCZNE?

Adrian Brona
doktorant na  Wydziale Studiów Międzynarodowych i  Politycznych Uniwersyte-
tu Jagiellońskiego. W  2015 roku otrzymał prestiżowy „Diamentowy Grant” na
 badanie procesu rekrutacji i socjalizacji chińskich elit politycznych.

101
Polityczność
w cieniu
paruzji
W dziale trzy poważne rozmowy: o polskim mesjanizmie i budowie Królestwa Bożego na Ziemi,
chrześcijańskiej polityczności i Jezusie - prawdziwym transhumaniście oraz świeckim
transhumanizmie jako nowej formie quasi-religii.
ROZMOWA Z PAWŁEM ROJKIEM

Jak
przerobić
ludzi
w aniołów? Z Pawłem Rojkiem rozmawia Agnieszka Barszcz

Polscy mesjaniści zadziwiająco często stąpali twardo po ziemi. Nigdy

dość przypominania, że największy polski filozof-mesjanista August
Cieszkowski był twórcą pojęcia pracy organicznej, a budowanie Kró-
lestwa Bożego na Ziemi rozumiał jako realizację bardzo konkretnego
programu reform społecznych i gospodarczych. Wspomniany Stanisław
Szczepanowski, jeden z najwybitniejszych neomesjanistów, był jedno-
cześnie twórcą przemysłu naftowego w Galicji.

Pańska książka „Liturgia dziejów. Jan Paweł II
i polski mesjanizm” to opis istniejącej idei, czy ra-
czej próba konstrukcji ortodoksyjnego mesjanizmu?
Próbowałem stworzyć model polskiego mesjani-
zmu. Z jednej strony jest to więc analiza poglądów
naszych poetów i filozofów, z drugiej zaś - pewien
typ idealny. Mój model, jak każdy inny, uprasz-
cza rzeczywistość, ale dzięki temu, że jest prosty,
pozwala na uchwycenie pewnych kluczowych ele-

103

mentów, które łatwo zagubić w zderzeniu z nie-
przebranymi danymi historycznymi.
U polskich romantyków znajdziemy wiele dzi-
wactw w rodzaju metempsychozy, kultu Napo-
leona czy propagowania abstynencji. Na jakiej
podstawie można rozstrzygnąć, które poglądy
mesjanistów są „istotowe”, a które „przypa-
dłościowe”?
Wystarczy bez uprzedzenia posłuchać, co mówili
sami o sobie. Polscy mesjaniści za najważniejsze
uznawali przekształcenie świata w duchu chrześci-
jańskim, czyli to, co nazywam – za Andrzejem Wa-
lickim – millenaryzmem. To jest też element wspól-
ny dla większości z nich. Dwie dodatkowe składowe
części polskiego mesjanizmu, a więc uznawanie
szczególnych zadań stojących przed narodami, czy-
li – jak nazywał to Mikołaj Bierdiajew – misjonizm,
oraz uznawanie szczególnego sensu cierpienia,
czyli – jak sam proponuję to nazywać – pasjonizm,
przyjmowało wielu mesjanistów, ale już nie wszy-
scy. W swojej książce rekonstruowałem te trzy wąt-
ki na podstawie rzetelnych badań historyków idei:
Józefa Ujejskiego, Andrzeja Walickiego i Jerzego
Brauna. Cała reszta w polskim mesjanizmie, włącz-
nie z nieszczęsną wędrówką dusz, pojawiającymi
się tu i ówdzie elementami spirytyzmu, podejrza-
nym zamiłowaniem do zamkniętych męskich sto-
warzyszeń czy wreszcie promowaną przez Wincen-
tego Lutosławskiego abstynencją to już nieistotne
idiosynkrazje poszczególnych autorów.
Jak to się więc stało, że powszechne rozumienie
mesjanizmu jest tak dalekie od tego zaprezento-
wanego w Pańskiej książce?
Mesjanizm był potężnym nurtem, który pory-
wał kolejne pokolenia Polaków. Dotyczył związku
między religią a polityką, a więc dwiema najważ-
niejszymi dziedzinami ludzkiego życia. Wchodził
w konflikt z największymi potęgami świata, nie
tylko politycznymi, ale i egzystencjalnymi. Mickie-
wicz pisał o szatańskiej trójcy Mocy, Równowagi
i Interesu. Do tego dochodzi skomplikowana relacja
z Kościołem katolickim, który długo nie dostrzegł
w nim swojego sojusznika. Trudno się więc dzi-
wić, że od samego początku mesjanizm wywoływał
104
PRESSJE 2018 — TEKA 54
ogromne nieporozumienia. Wielkie potęgi świado-
mie działały, by te idee zostały wypaczone, skom-
promitowane i ośmieszone.
To jednak dość dziwne, że niemal wszyscy czytali
Mickiewicza i zapamiętali głównie wątki misjo-
nistyczne i pasjonistyczne, często w wypaczo-
nej wersji, skoro główną składową mesjanizmu
miałby być millenaryzm, czyli przemiana świata
w duchu chrześcijańskim. Skojarzenia przecięt-
nego zjadacza chleba (nieprzerobionego jeszcze
w anioła) ograniczają się do hasła „Polska Chry-
stusem narodów” i martyrologii.
Nasz współczesny obraz mesjanizmu nie jest dzie-
łem przypadku. Nasi nauczyciele, artyści i publicy-
ści przejęli wizję polskiego mesjanizmu, która po-
wstała w latach komunistycznej niewoli. Różniła się
ona bardzo od interpretacji dziedzictwa romantycz-
nego, z jakim mieliśmy do czynienia choćby w mię-
dzywojniu. Z jednej strony w oficjalnym dyskursie
podkreślano pewne aspekty społeczne, odczyty-
wane w kontekście rozwoju ruchu socjalistycznego,
z drugiej zaś w drugim obiegu popularność zyski-
wały wątki martyrologiczne. To nie był więc do-
bry czas dla integralnego mesjanizmu. Teraz, gdy
mamy wolną Polskę, przyszła pora na nową recep-
cję mesjanizmu. Cieszę się, że mogłem wziąć udział
w tym procesie.
W recepcji tej, jak rozumiem, ma pomóc dostrze-
żenie pokrewieństwa między mesjanizmem
a myślą Jana Pawła II. Czy łączenie mesjanizmu
z papieżem nie służy jednak głównie temu, żeby
podeprzeć jego autorytetem to dość powszechnie
nielubiane pojęcie?
Z jednej strony Jan Paweł II może nam pomóc
w zrozumieniu mesjanizmu, a z drugiej mesjanizm
może pomóc w zrozumieniu papieża. Faktycznie
jednak, jeśli – jak dowodzę w książce – Jan Paweł
II był polskim mesjanistą, to stajemy w obliczu fun-
damentalnego dylematu. Albo oznacza to, że Jan
Paweł II okropnie błądził, albo że polski mesjanizm
nie był aż tak straszny, jak się zwykle wydaje. W ten
sposób, łącząc papieża z mesjanizmem, można rze-
czywiście trochę ocieplić wizerunek mesjanizmu.
Odkrycie mesjanistycznych wątków w naucza-
ROZMOWA Z PAWŁEM ROJKIEM
niu Jana Pawła II jest świetną okazją, by w końcu
odpowiedzieć na pytanie, o co chodziło polskim
mesjanistom. Inna rzecz, że w papieskim mesjani-
zmie znajdujemy najbardziej pogłębioną, najlepiej
podbudowaną argumentami i najdojrzalszą postać
mesjanizmu. Jan Paweł II jest entelechią polskiego
mesjanizmu. Celem i spełnieniem dążeń polskich
romantycznych poetów i filozofów.
Skoro jednak Jan Paweł II jest najpełniejszą po-
stacią mesjanizmu, to czy warto w ogóle sięgać do
Mickiewicza, Cieszkowskiego et consortes? Może
„Prelekcje paryskie” i „Ojcze nasz” mają wartość
tylko dla historyków idei, a czytać trzeba papie-
skie encykliki?
Jasne, nie musimy sięgać w głąb polskiego mesja-
nizmu. Sam Karol Wojtyła, odkąd zetknął się z no-
wymi prądami na II Soborze Watykańskim, wolał
publicznie odwoływać się do jego nauczania niż do
dziedzictwa polskich romantyków. Warto jednak
dostrzegać polski romantyczny mesjanizm, który
pod wieloma względami wyprzedzał współczesną
naukę Kościoła o kilkadziesiąt lat.
Po pierwsze, dzięki temu można ujrzeć nauczanie
Kościoła w nowym świetle. Przecież pod skorupą
oswojonych formuł katolickiej nauki społecznej
drzemie potężna wizja zbawienia świata. Bardzo
łatwo o tym zapominamy, dostrzegając w encykli-
kach tylko wsparcie dla demokracji i wolnego rynku.
Polscy romantycy pomagają zobaczyć w nich dyna-
mit podłożony pod stary świat. Po drugie, znajo-
mość romantycznego mesjanizmu pokazuje, jak
bardzo polskość zrośnięta jest z chrześcijaństwem.
Polski romantyzm, nasza najbardziej twórcza epo-
ka kultury, jest zupełnie niezrozumiały bez religii.
Pomnik Mickiewicza na Rynku Głównym w Kra-
kowie upamiętnia więc nie tylko wielkiego naro-
dowego poetę, ale także żarliwego chrześcijańskie-
go mesjanistę. To pokazuje, że polska kultura ma
wielki potencjał religijny. Polskość jest wehikułem
chrześcijaństwa.
Czy jednak to cała ludzkość nie powinna być ta- Przejdźmy do istoty mesjanizmu. Jak rozumieć
kim wehikułem? Wydaje się, że obowiązek reali- „budowanie Królestwa Bożego na ziemi”, skoro
zacji nauki społecznej Kościoła wynika bezpo- samo „Królestwo Boże” to mocno tajemnicze
średnio z katolicyzmu i powinien zobowiązywać pojęcie?
wszystkie katolickie społeczeństwa. Po co mówić
o misjach narodów, skoro każdy naród miałby
taką samą misję?
Cała ludzkość ma oczywiście jeden wspólny cel. Re-
alizuje się on jednak w czasie i w przestrzeni, a to
znaczy, że osiągany jest w różnym czasie w różnym
stopniu przez różne części ludzkości. Na tym wła-
śnie polega historia. W różnych momentach różne
narody mogą pełnić więc różne funkcje w tym świa-
towym procesie. Spekulacje na ten temat są ulubio-
nym zajęciem historiozofów.
Ojcowie Kościoła uważali na przykład, że tak jak
Izrael przygotowywał świat na nadejście Mesjasza,
tak greccy mędrcy potrzebni byli do zrozumienia
jego nauki, a imperium rzymskie rozwinęło się po
to, by chrześcijaństwo mogło rozprzestrzenić się
na cały świat. W podobny sposób polscy mesjani-
ści zastanawiali się, jaka jest funkcja rewolucyjnej
Francji, despotycznej Rosji czy cierpiącej Polski. To
jest zwyczajna teologiczna refleksja nad sensem
dziejów i miejscem narodów.
Namysł Ojców Kościoła nad dziejami różni się
jednak istotnie od refleksji mesjanistów. Ojcowie
odnajdywali sens w wydarzeniach minionych, ex
post. Grecy czy Rzymianie rozwijając filozofię
i prowadząc podboje nie mieli pojęcia, że przez te
działania realizują Boży plan. Mesjaniści nato-
miast, o ile rozumiem, starają się najpierw roz-
poznać misję, a później ją realizować.
Nie widzę w tym zbyt wielkiej różnicy. Każdy na-
mysł nad przeszłością jest jednocześnie wyjaśnie-
niem teraźniejszości i projektem przyszłości. Gdy
Euzebiusz z Cezarei dostrzegał pożytki płynące
z cesarstwa, liczył też na to, że będzie ono dalej słu-
żyło Kościołowi. Z kolei polscy mesjaniści nie tyl-
ko mówili o przyszłości, lecz także interpretowali
przeszłość Polski. Historiozofia w naturalny sposób
dotyczy więc tych trzech wymiarów: przeszłości, te-
raźniejszości i przyszłości.
105

Królestwo Boże jest centralnym pojęciem chrześci-
jaństwa. Ma ono wiele różnych, choć powiązanych
ze sobą znaczeń. W jednym z nich nadejdzie ono do-
piero wraz z ostatecznym zwycięstwem Chrystusa,
w innym natomiast istnieje już od dawna na Ziemi
i stale rozwija się w dziejach. W tym drugim sensie
Królestwem Bożym jest oczywiście Kościół, ale także
w pewnym sensie cała przemieniana przez chrześci-
jaństwo ludzkość.
Ja skupiam się przede wszystkim na bardzo przy-
ziemnym rozumieniem Królestwa Bożego jako in-
stytucji w sensie socjologicznym. Instytucje w szero-
kim sensie są to pewne utrwalone sposoby działania.
Mogą one skłaniać ludzi do zła, w tym wypadku
Kościół używa bardzo precyzyjnego, pięknego okre-
ślenia „struktury grzechu”, mogą jednak także pro-
wadzić do dobra. Nasza kultura, czyli akceptowane
sposoby życia, gospodarowania, działania społecz-
nego i tworzenia polityki, może po prostu ułatwiać
albo utrudniać zbawienie. Oczywiście zawsze na
końcu jest osobista decyzja każdego człowieka. Ża-
den kontekst społeczny nie gwarantuje ani zbawie-
nia, ani potępienia. Nie żyjemy jednak w społecznej
próżni, lecz jesteśmy otoczeni instytucjami, które
utrwalają pewne sposoby postępowania. Ludzka rze-
czywistość, która prowadzi do bardziej cnotliwego,
sprawiedliwego i pobożnego życia, realizuje właśnie
boski porządek w świecie. Jak widać, nie ma tu za
dużo mistyki, jest za to sporo socjologii.
Czy Królestwo Boże na ziemi jako cel działania coś
zmienia w polityczności? Czy gdyby czyny ludzi
były zgodne z katolicką etyką, Królestwo nie po-
wstałoby jako „produkt uboczny” indywidualnego
dążenia do zbawienia?
Gdyby rzeczywistość społeczna składała się wyłącz-
nie z indywidualnych działań, to przemiana wszyst-
kich ludzi doprowadziłaby do przemiany społeczeń-
stwa. Świat jest jednak bardziej skomplikowany. Gdy
struktury są złe, nie wystarcza nawet dobra wola
wszystkich. Dlatego niezbędna jest nie tylko prze-
miana ludzkich serc, lecz także przemiana instytucji.
Mniej więcej wiemy, jak się indywidualnie nawra-
cać, ale wciąż niewiele wiemy o sposobach przemia-
ny struktur. Potrzebna jest tutaj ogromna wiedza,
wrażliwość i wyobraźnia.
106
PRESSJE 2018 — TEKA 54
Kwestia budowania instytucji wydaje się być
punktem spornym z neomesjanistami takimi jak
Rafał Tichy. Twierdził on w rozmowie z Piotrem
Kaszczyszynem, że „samo tworzenie doczesnej
polityki, budowa nawet najlepszych instytucji
politycznych nie pozwoli nam stworzyć Króle-
stwa Bożego na Ziemi”. Nie sprzeciwia się budo-
wie chrześcijańskich instytucji, ale twierdzi, że
należy być gotowym na ich upadek i mieć świado-
mość, że będą się psuły.
Zwracam uwagę, że używałem terminu instytucja
w szerokim, socjologicznym sensie, który obejmuje
także na przykład przekaz wiary, wychowanie, ży-
cie wspólnoty kościelnej etc. Gdy ktoś dystansuje
się od instytucji, myśli raczej o instytucjach w po-
tocznym rozumieniu jako formalnych organizacji.
Jest jasne, że pojawia się tu wiele niebezpieczeństw.
Na pewno myślenie w kategoriach samych organi-
zacji, stowarzyszeń, partii i agend rządowych to
droga donikąd. Bez indywidualnych postaw na nic
się one nie zdadzą, budując tylko fasadę chrześci-
jańskiego społeczeństwa. Być może zresztą to wła-
śnie dzieje się teraz w Polsce.
Na pewno też każda próba sformalizowania dobra
prowadzi do wielkich niebezpieczeństw. Teraz wła-
śnie jesteśmy świadkami dramatycznego kryzysu
znanej krakowskiej organizacji charytatywnej kie-
rowanej przez katolickiego księdza. To, co miało być,
według słów jej lidera, „fabryką dobra”, okazało się
ubocznie produkować mnóstwo zła. Wszystkie te
niebezpieczeństwa i trudności nie zwalniają jednak
z obowiązku poszukiwania jakichś sposobów prze-
mieniania świata. Być może trzeba trochę więcej
wyobraźni i odwagi w działaniu, bo może nie da się
tego skutecznie zrobić na warunkach dyktowanych
przez świat. Czy to naprawdę jest niespodzianką, że
przyjęcie kapitalistycznego modelu zarządzania or-
ganizacją zniszczyło stowarzyszenie stawiające sobie
za cel nie zysk, ale człowieka? Może zamiast zastana-
wiać się jak znaleźć miejsce w istniejącym systemie,
należy raczej próbować zmienić jego reguły?
Współczesne struktury nie wydają się sprzyjać
uświęcaniu ludzi… Jeśli w dziejach rzeczywiście
dokonuje się postęp moralny, to świat powinien
być lepszy niż kiedyś. Czy proces przekształcania
ROZMOWA Z PAWŁEM ROJKIEM
„struktur grzechu” w Królestwo Boże już się za-
czął w historii, czy ma się zacząć dopiero teraz?
Mesjanizm miałby sens nawet wtedy, gdyby dotąd
nie było żadnego postępu. Czy jednak rzeczywiście
go nie ma? Nie wiem, jak można mierzyć i porów-
nywać dobro moralne ludzi. Wiem za to, że nigdy
jeszcze w dziejach tak wielka część ludzkości nie
znała Ewangelii jak teraz. Być może zmienia się
jednak nie tylko ilość, ale i jakość. Wydaje mi się,
choć może to zabrzmieć dziwnie, że udział ludzi,
którzy mają dostęp do autentycznego życia chrze-
ścijańskiego, może być większy niż dawniej. Ame-
rykański socjolog religii Rodney Stark dowodził, że
w dzisiejszej, tak bardzo ponoć zsekularyzowanej
Francji, odsetek praktykujących wiernych jest i tak
większy niż w średniowieczu, które uznawane jest
za „epokę wiary”. Po prostu wszyscy żyjemy mitem
„starych dobrych czasów”, które bezpowrotnie mi-
nęły. Może jednak nigdy ich nie było i chrześcijań-
stwo w świecie dopiero się rozpędza.
Skoro chodzi o przemianę świata w duchu chrze-
ścijaństwa, to czemu w pismach mesjanistów po-
jawiają się entuzjastyczne wzmianki o nawozach
sztucznych czy odkryciu radu? Jak się ma jedno
do drugiego? Czy taki mesjanizm nie przekształ-
ci się w transhumanizm?
Jednym z elementów przemiany świata jest oczy-
wiście postęp technologiczny. August Cieszkowski,
wielki polski mesjanista, był zafascynowany wszel-
kimi wynalazkami, które przyjmował z dziecięcym
wręcz zachwytem.
W „Ojcze nasz” wygłosił nawet wielką pochwałę
parasola!
No właśnie. Może nas dziś trochę bawić jego dzie-
więtnastowieczna naiwność, ale przecież czyż nie
jest tak, że zdobycze medycyny dają milionom lu-
dzi szansę na zachowanie i rozwój życia, a nowe
środki komunikacji mogą sprzyjać budowie plane-
tarnej wspólnoty? Jest jasne, że technologie mogą
też zagrażać człowiekowi, ale wydaje mi się, że
zbyt często ulegamy pokusie łatwego konserwaty-
zmu. To właśnie ta szeroka mesjanistyczna wizja,
obejmująca także postęp techniczny, jest najlepszą
odpowiedzią na pytania stawiane przez transhuma-
nistów. Świetnie pokazywał to zresztą Rafał Tichy.
Przebóstwienie przekracza najbardziej nawet fan-
tastyczne wizje transhumanistów.
Jak w takim razie zostać mesjanistą? Jaki jest
dostępny zakres działań, które można nazwać
mesjanistycznymi? Książka nie podaje recept,
ale jakimś punktem zaczepienia są przykłady ta-
kich osób jak Stanisław Szczepanowski czy Sła-
womir Odrzywolski.
Przypominam, że Liturgia dziejów jest rozprawą filo-
zoficzną, czy może teologiczną. Chodziło mi przede
wszystkim o interpretację dziedzictwa Jana Pawła
II. Nie jest to broszura agitacyjna. Przedstawiona
w niej krótka historia polskiego mesjanizmu poka-
zuje jednak, że nasi mesjaniści zadziwiająco często
stąpali twardo po ziemi. Nigdy dość przypomina-
nia, że największy polski filozof-mesjanista August
Cieszkowski był twórcą pojęcia pracy organicznej,
a budowanie Królestwa Bożego na ziemi rozumiał
jako realizację bardzo konkretnego programu re-
form społecznych i gospodarczych. Wspomniany
Stanisław Szczepanowski, jeden z najwybitniej-
szych neomesjanistów, był jednocześnie twórcą
przemysłu naftowego w Galicji. Mesjanizm mógł
więc inspirować bardzo różne działania. Jego total-
ne cele wymagały zresztą totalnych środków.
Jeśli chodzi o „realizację etyki chrześcijańskiej
w ustroju społecznym i międzynarodowym”, to
wydaje się, że zależy ona głównie od rządzących.
Z drugiej strony, każdy może tworzyć „zwycza-
je, normy, praktyki, instytucje i organizacje
ułatwiające realizację pełni człowieczeństwa
i spełnienie Bożego planu dla świata”. Program
mesjanizmu jest elitarny czy egalitarny?
Jest oczywiście i taki, i taki. Podstawą są indywidu-
alne wybory, następnie działania w najbliższej sfe-
rze rodziny, wspólnoty lokalnej, przedsiębiorstw,
wreszcie w sferze publicznej, politycznej i między-
narodowej. Specyfiką polskiego mesjanizmu jest
właśnie dość optymistyczna wizja polityki. Nieraz
zresztą spieraliśmy się o to w samym Klubie Jagiel-
lońskim. Mesjaniści, być może dlatego, że długo
pozbawieni byli państwa, liczyli na to, że jego insty-
107
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

tucje będzie można przemienić i wykorzystać dla można stwierdzić, że taka analogia pomiędzy
realizacji własnych celów. Eucharystią a Paruzją w ogóle zachodzi? Czy ja-
kieś szczególne cechy łączą transsubstancjację
Czy Królestwo Boże można budować samemu, z końcem świata?
czy musi istnieć jakaś „masa krytyczna” mesja-
nistów? Przez akcentowanie misji narodów nie- To jest chyba najgłębsza teologiczno-historyczna
jako wymuszona jest wspólnotowość. wizja, jaką zawdzięczamy polskim mesjanistom.
Przeczuwana była przez Norwida, a rozwinęli ją Jó-
Królestwo Boże zaczyna się oczywiście od indy- zef Tischner i Jan Paweł II. O czymś podobnym pi-
widualnego nawrócenia. Każdy może więc bez sał też niezależnie francuski teolog i uczony Pierre
szczególnych nakładów zostać jednym z jego bu- Teilhard de Chardin, nie wyciągał on jednak wszyst-
downiczych. Polscy mesjaniści podkreślali jednak, kich wniosków z tej intuicji. Jest to eucharystyczna
że nawrócenie w konsekwencji musi też dotyczyć wizja historii. Stąd właśnie wziąłem tytuł mojej
sfery publicznej, a więc stosunków społecznych, książki, Liturgia dziejów, który jest cytatem z jedne-
gospodarczych, a także politycznych i międzynaro- go z poematów Karola Wojtyły. W wizji ten mamy
dowych. Tu niewątpliwie przydatne są ruchy i orga- z jednej strony docenienie ludzkiej pracy, koniecz-
nizacje, które stawiają sobie takie cele. Ostatecznie nej zarówno dla eucharystycznej przemiany, jak
jednak trudno mi sobie wyobrazić Polską Partię i budowy Królestwa Bożego, a z drugiej wskazanie
Mesjanistyczną. Prawdziwa dobra zmiana nie może na działanie Boga, które przekracza wszelkie ludz-
się dokonać na warunkach określonych przez obec- kie starania. Sądzę, że jest to uprawniona analogia,
ny porządek. opierająca się na ogólnej logice Bożego działania
wobec człowieka i świata. Jak pisał św. Augustyn,
W jaki sposób może się więc to dokonać? Bóg stworzył nas bez nas, ale nie może zbawić nas
bez nas. Bóg oczekuje czegoś od człowieka, choćby
Wydaje mi się, że istnieje mnóstwo bardzo różnych nawet z jego punktu widzenia miałoby to być coś
możliwości. Zobaczmy zresztą jak było dawniej. tak błahego, jak opłatek, mieszanina wody z winem,
Edmund Bojanowski chciał zbawić świat zaczyna- czy ludzka historia.
jąc do dzieci i zakładał wiejskie ochronki. Wincenty
Lutosławski tworzył stowarzyszenia dla młodzie- W Katechizmie Kościoła Katolickiego możemy
ży, które w końcu wyewoluowały w ogromny ruch przeczytać: „Przyjście eschatologiczne może
harcerski. Ks. Franciszek Blachnicki, którego też się wypełnić w każdej chwili” (KKK 673). Czy
uznaję za polskiego mesjanistę, założył potężny działanie Boga może być ograniczone jakimiś
ruch oazowy, który odegrał wielką rolę w religij- warunkami koniecznymi, które ma spełnić czło-
nym odrodzeniu Polski. Ostatnim wielkim ruchem wiek?
mesjanistycznym była oczywiście „Solidarność”,
która stanowiła niespotykane wcześniej połączenie Może się wypełnić, ale jakoś się nie wypełnia. Tak
związku zawodowego, masowego ruchu społeczne- samo każdy z nas może zostać wezwany przed
go i alternatywnego społeczeństwa. Kluczem jest oblicze Pana, ale jakoś jeszcze nie zostajemy. Dla-
jednak kultura, a u jej samych podstaw, cóż, teolo- czego Bóg zwleka? Sądzę, że w wypadku ludzkości
gia i filozofia. Jeśli nie będziemy wiedzieli, jaki jest jest tak samo jak w wypadku indywidualnych ludzi
cel, nie będziemy go mogli świadomie realizować. - Bóg łaskawie daje nam czas byśmy wydali owoce.
Jak zwykle, w rewolucji, ale też w ewolucji, najbar- Potraktujmy ten czas poważnie. Zarówno w swojej
dziej praktyczna jest teoria. biografii, jak i w dziejach ludzkości.

Tak samo jak ludzie muszą przygotować chleb W książce znajdziemy fragment, gdzie przeczy-
i wino, by Bóg mógł przemienić je w swoje ciało tamy, że „człowiek najwyraźniej idzie do nie-
i krew, ludzie muszą przygotować świat, by Pan ba wraz ze swoimi dziełami”. Podana została
mógł powtórnie przyjść. Na jakiej podstawie próba wytłumaczenia tego odrodzenia owoców

108
ROZMOWA Z PAWŁEM ROJKIEM

pracy przez „przypisanie”, „odniesienie” czy też
„znak” w ludzkiej osobie.
To rzeczywiście dość techniczne, jeśli można tak
powiedzieć, zagadnienie teologiczne. Świetnie
pokazuje jednak, jak daleko szła polska myśl teo-
logiczna, jak była odważna i konsekwentna. Chyba
niezależnie od siebie ks. Józef Tischner i ks. Cze-
sław Bartnik, dwaj nasi wielcy teologowie, którzy
potem stanęli po dwóch stronach politycznego
sporu, zastanawiali się, co zostanie z ziemskiej rze-
czywistości po przebóstwieniu. W bardzo podobny
sposób spekulowali, że ziemska rzeczywistość po-
zostawia ślad w duszy człowieka, którego nie zatrze
nawet śmierć i zmartwychwstanie. Właśnie ten
ślad ma stanowić zalążek odbudowy ziemskiej rze-
czywistości w przyszłym świecie. Wiem, że to brzmi
dość fantastycznie, ale jest to myśl o ogromnych
konsekwencjach dla codziennego życia chrześci-
jańskiego. Nic nie zginie. Żadne wysiłki nie idą na
marne. Ludzka praca ma sens doczesny i wieczny.
Czego ontologicznie wymaga ta teoria? Tylko
ludzkich dusz, może jakichś relacji? Czy jest bar-
dziej kosztowna od przywołanej Tomaszowej
teorii zmartwychwstania ciał?
W książce sugerowałem, że teorię tę można dalej
rozwijać przez analogię z opisywanym przez św.
Tomasza odniesieniem niematerialnej ludzkiej
duszy do materialnego ciała, które formowała za
życia. Sama ta teoria u Akwinaty jest jednak ledwo
naszkicowana, więc odwołanie się do niej wskazuje
raczej pewien kierunek, a nie gotowe rozwiązanie.
Nie jestem też pewien, czy spekulacje metafizycz-
ne rzeczywiście mogą tu wiele wyjaśnić. Nie mamy
dobrej ontologii rezurekcyjnej, i może nie będziemy
nią dysponowali aż do czasów ostatecznych.

Paweł Rojek
były redaktor naczelny czasopisma idei „Pressje”. Doktor filozofii, socjolog,
adiunkt w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ostatnio
opublikował Awangardowy konserwatyzm. Idea polska w późnej nowoczesności oraz
Liturgia dziejów. Mesjanizm Jana Pawła II. Członek Klubu Jagiellońskiego.

Agnieszka Barszcz
członkini zespołu redakcyjnego czasopisma idei „Pressje”. Członkini Klubu
Jagiellońskiego. Studentka informatyki na Akademii Górniczo-Hutnicznej
w Krakowie oraz filozofii na Uniwersytecie Jagiellońskim.

109
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

Nie ma nic
bardziej
politycznego
niż zbawienie
Z Rafałem Tichym rozmawia Piotr Kaszczyszyn

Jezus nie tyle był pierwszym transhumanistą, ile osobą, która objawiła nam na-
sze niezwykłe przeznaczenie: przebóstwienie i życie wieczne w miłosnym zjed-
noczeniu z Bogiem w bosko-ludzkiej wspólnocie Nowego Jeruzalem. Współcze-
sny transhumanizm proponuje nam nieśmiertelność w pakiecie z dawną ludzką
pychą, egoizmem i pragnieniem władzy; chrześcijański transhumanizm zaczy-
na od przemiany duszy. Co nie oznacza, że nowy bogoczłowiek nie będzie mógł
się teleportować.

110
ROZMOWA Z RAFAŁEM TICHYM
Polityka bez określonej wizji człowieka oraz ide-
ału wspólnoty łatwo redukuje się do  bieżącego
administrowania dostępnymi zasobami. Przy
przyjęciu takiej definicji okazuje się, że  Ewan-
gelia jest w swej istocie arcypolityczna. Z takim
ujęciem sprawy wydaje się rymować ostatni nu-
mer Magazynu Apokaliptycznego „Czterdzieści
i  cztery”, gdzie przedstawiacie koncepcję chrze-
ścijańskiego transhumanizmu. Tyle że  doktrynę
przebóstwienia oraz  wizję Nowego Jeruzalem
można także potraktować jako dwa wymienione
wyżej składniki dojrzałej polityczności. Kato-
licyzm nieświadomie konkuruje więc  z  obecnie
dominującym na  Zachodzie modelem indywidu-
alistycznej demokracji liberalnej.
Oczywiście można powiedzieć, że  chrześcijaństwo
ze  swoją wizją człowieka i  społeczeństwa stanowi
wyzwanie dla demokracji liberalnej, jednak trzeba
przy tym dodać, że po pierwsze jest takim wyzwa-
niem i  w  pewnym sensie konkurencją dla wszel-
kich doczesnych modeli polityczności, po  drugie
zaś, że  polityczność chrześcijańska operuje w per-
spektywie eschatologicznej. To  więc  polityczność
wykraczająca poza doczesność, która swoją właści-
wą realizację znajdzie dopiero po  Paruzji. Stawką
w tej grze jest nie tyle doraźne zwycięstwo wybor-
cze czy  przeforsowanie jakichś ustaw, ile przebó-
stwienie człowieka, jego świętość i  zjednoczenie
z Bogiem w nadprzyrodzonej społeczności.
Mamy więc  wizję człowieka i  koncepcję wspól-
noty. Zacznijmy od antropologii.
Współczesny, świecki transhumanizm proponuje
nam przekroczenie ludzkiej natury za  pośrednic-
twem biologii, technologii, przemian społeczno-
-obyczajowych, lub mieszanki tych trzech narzędzi.
Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że Kościół,
często odwołujący się do  praw natury, jest całko-
witym wrogiem poszukiwania nowego człowieka.
Tymczasem jest to  nieprawda. Chrześcijaństwo
proponuje bowiem własną wizję transhumanizmu.
Punktem wyjścia chrześcijańskiego transhumani-
zmu jest doktryna obrazu i  podobieństwa Bożego
– już w  Księdze Rodzaju znajdujemy słowa o  tym,
że człowiek został stworzony na obraz i podobień-
stwo Boże, co oznacza wedle interpretacji Ojców
Kościoła, że  w  jego serce zostało wpisane pragnie-
nie przekroczenia ludzkiej natury i  zjednoczenia
ze  Stwórcą. Naszym celem jest świętość i  przebó-
stwienie, przekroczenie własnej kondycji w stronę
boskości. Człowiek z natury jest powołany do nad-
przyrodzoności.
Jeden z pierwszych, jeśli nie pierwszy literacki
obraz transhumanistyczny w kulturze Zachodu
znajdziemy przecież w  Nowym Testamencie –
scena Przemienienia. Czy  Jezus był pierwszym
transhumanistą?
Nie tyle transhumanistą, ile osobą, która objawi-
ła nam nasze niezwykłe przeznaczenie, wcześniej
jedynie przeczuwane. W  filozofii greckiej czło-
wiek realizował swoje człowieczeństwo wypeł-
niając – mówiąc językiem Arystotelesa – formę
gatunkową, dochodząc w  ten sposób do  granic
swojej natury. Etyka cnót to  etyka pełnego urze-
czywistnienia naturalnych możliwości człowieka
i  dzięki nim osiągnięcia przyrodzonej doskona-
łości. Choć więc  niektórzy myśliciele antyczni,
zwłaszcza należący do tradycji platońskiej, w spo-
sób piękny wyrażali tęsknotę człowieka za  speł-
nieniem się w  świecie duchowym, niebiańskim,
to i oni nie formułowali tego w kategoriach  prze-
kroczenia natury, jej transgresji. Również biblijny
judaizm wyczuwał to  przeznaczenie człowieka,
wykraczające poza doczesność – w  końcu sło-
wa o  stworzeniu na  obraz i  podobieństwo Boże
pochodzą z  jednej z  ksiąg Tory. Tyle że  judaizm,
podkreślający przepaść ontyczną między Bogiem
a stworzeniem, nie rozwinął tej intuicji.
Potrzeba było dopiero szaleństwa Wcielenia,
gdzie transcendentny Bóg stał się człowiekiem,
a przez krzyż zwyciężył śmierć i zmartwychwstał,
aby to  przeznaczanie zostało ostatecznie ujaw-
nione. W  tej  perspektywie powołaniem człowie-
ka jest wyjście poza ludzką naturę i  zjednocze-
nie z  Absolutem, bogoczłowieczeństwo. Jezus
to  nowy człowiek, nowy Adam, a  naszym zada-
niem jest naśladować go i  dzięki Bożej łasce dą-
żyć do przebóstwienia. Tak wymyślił nas Bóg już
w momencie stworzenia. Człowiek realizuję swoją
naturę, przekraczając ją – takie ujęcie rozsadziło
111

greckie ramy metafizyczne. Dzisiejszy transhu-
manizm nie  byłby zatem możliwy, gdyby  pomię-
dzy statyczną wizją grecką a  współczesnością
nie pojawił się Jezus.
Pewnych wskazówek jak ten nowy Adam będzie
wyglądał dostarczają nam święci – bilokacje,
lewitacje, życie bez  jedzenia, samą tylko  Eu-
charystią. Ten nowy człowiek przypomina ko-
miksowych superbohaterów. Czy  w  tych oko-
licznościach powinniśmy już tu w  doczesności
majstrować przy fizyce kwantowej, szukając
możliwości teleportacji, czy te umiejętności po-
zostają poza naszym ziemskim zasięgiem?
Dwie sprawy. Ostateczne przeznaczenie czło-
wieka zrealizuje się dopiero po  Paruzji, na  pla-
nie eschatologicznym, ale  jednocześnie droga
do  świętości, upodabniania się do  Jezusa odby-
wa się przecież już tu i  teraz, w  życiu ziemskim.
Nie ma więc nic złego w dążeniu do przekraczania
naszych ograniczeń, wręcz przeciwnie, jako istoty
stworzone na  obraz i  podobieństwo Boże jeste-
śmy do tego powołani.
Jednocześnie dochodzimy tutaj do  kwestii fun-
damentalnej, gdzie drogi świeckiego i  chrześci-
jańskiego transhumanizmu się rozchodzą. Co
jest głównym problemem człowieka? Śmiertelne
ciało, czy  niezdolność do  kochania, pycha, prze-
moc i  egoizm? Dobra Nowina nie  głosi przecho-
dzenia przez  ściany i  lewitacji, ale  wyzwolenie
ze  śmierci duchowej. Jezus czynił te wszystkie
cuda tylko  po  to, aby ukazać głębszy duchowy
wymiar ludzkich ograniczeń. Przemiana cielesna,
bilokacje, lewitacje są dopiero konsekwencją no-
wej relacją człowieka i Boga – to doskonała miłość
sprawia, że  nowy człowiek jest w  stanie poko-
nywać ograniczenia czasu i  przestrzeni, a  ciało
nie  stawia mu już w  tym oporu. Współczesny
transhumanizm, snujący wizje nieśmiertelności,
czy podróży międzygwiezdnych, stawia więc spra-
wę na głowie, zaczynając od ciała, a nie od duszy.
Wystarczy sięgnąć do  literatury science-fiction.
Opisywani w  niej superbohaterowie swobodnie
kształtują otaczającą ich czasoprzestrzeń, a  jed-
nocześnie wciąż pozostają ludźmi pełnymi pychy,
samotnymi i żądnymi władzy.   tego dokonać za  pomocą techniki i  kształtowania
112
PRESSJE 2018 — TEKA 54
Współczesny transhumanizm proponuje
więc  w  gruncie rzeczy nowe szaty dla stare-
go człowieka.
Tylko  co nam po  ładnych ubraniach, jak od  środ-
ka gnijemy? Paradoksalnie   łatwo można wskazać
istoty, które już teraz realizują wizje współczesnego
transhumanizmu. To… demony. Czysta informacja
swobodnie fruwająca po  kosmosie, nieśmiertel-
na, nieograniczona barierami czasu i  przestrzeni.
Dzisiejszy transhumanizm jest próbą spełnienia
potrzeby wpisanej w naszą naturę już w momencie
stworzenia jej przez samego Boga. Problem w tym,
że  transhumanistyczne propozycje przekroczenia
ludzkiej natury to ślepa uliczka.
W  XX wieku główną demoniczną pokusą było
pragnienie absolutnej władzy nad  drugim czło-
wiekiem, co skończyło się w  Auschwitz i  guła-
gach. W  tym stuleciu będzie nim cieleśnie rozu-
miany transhumanizm? Wracamy do  rajskiej
pokusy.
Na czym polegało kuszenie Ewy? Nie na tym, że Sza-
tan proponował jej coś co Bóg przed  człowiekiem
zamknął jako sprzeczne z ludzką naturą. Istotą ku-
szenia, owego „będziecie jak Bóg”, była alternatyw-
na wobec zamierzeń Stwórcy wizja  realizacji daru
obrazu i  podobieństwa Bożego, realizacji nie  wraz
z  Bogiem, lecz  poza Nim, czy  wręcz przeciw Nie-
mu. Nieprzypadkowo Szatan zaczął od podważenia
zaufania pierwszych rodziców do  Stwórcy. W  ten
sposób dostaliśmy karykaturę boskości.  Przebó-
stwienie jest bowiem możliwe do  urzeczywistnie-
nia tylko w zjednoczeniu miłosnym z Bogiem.  
W  przeciwnym razie realizuje się już pod  innym
przewodnictwem, zmierzając nie  tyle do  przebó-
stwienia ile ubóstwienia. Kto bowiem odmawia ręki
przewodnikowi – mawiał Bernard z Clairvaux– ten
ją wyciąga do  uwodziciela. Fundamentalny wy-
bór, przed  którym stał zawsze człowiek dotyczy
więc nie tego, czy zdecyduje się na transgresje swej
natury, ale w jakim kierunku, w imię czego jej doko-
na. W ciągu historii próbował to realizować na róż-
ne sposoby. Dziś bardziej niż kiedyś świadomy
swego powołania do przekroczenia natury, próbuje
ROZMOWA Z RAFAŁEM TICHYM
materii. Współczesny transhumanizm nie  potrafi
uzdrowić ludzkiej duszy, chce więc majstrować przy
śmiertelności naszych ciał.
Nowy Adam ma żyć w Nowym Jeruzalem. Przej-
ście od rajskiego ogrodu do miasta znów sugeru-
ję polityczny wymiar Ewangelii. Nowe Jeruza-
lem to chrześcijański ideał polis.
Bardzo wymowne jest to, że Biblia sytuuje początek
ludzkiej historii w  ogrodzie zaś koniec w  mieście.
W ten sposób ukazuje bowiem, że przeznaczeniem
człowieka jest nie  tyle powrót do  jakieś „wspólno-
ty pierwotnej” żyjącej na  łonie natury, ile właśnie
wydobycie się ze  stanu natury i  ukonstytuowanie
społeczności nowej, chciałoby się powiedzieć „no-
woczesnej”, w  której relacje są oparte na  wolnym
wyborze.   Ale  wymiaru politycznego możemy się
dopatrywać też w  samej koncepcji Trójcy Świę-
tej, wspólnocie Osób opartej na  bezwarunkowej
miłości. Przebóstwiony człowiek jest powoła-
ny do  wejścia w  tę Bożą wspólnotę, a  stanie się
to  właśnie w  Nowym Jeruzalem, nowej bosko-
-ludzkiej społeczności.
Widzimy więc, że  istotą chrześcijańskiej wspól-
noty politycznej jest relacyjność, co stawia go
w opozycji do liberalnej polityczności. W libera-
lizmie fundamentem są indywidualne jednostki,
a  wspólnota polityczna powstaje jako swoisty
kontrakt. Liberalizm boi się relacyjności.
Liberalizm boi się każdej silnej tożsamości: re-
ligijnej, narodowej, kulturowej. Przypomina mi
słowa z  Apokalipsy: obyś był zimny albo  gorą-
cy! Tymczasem liberalizm jest letni. Obwiniając,
nie bez pewnej słuszności, silne tożsamości za dra-
matyczne doświadczenia ostatnich 500 lat histo-
rii świata, za  wojny religijne czy  narodowe, chce
wyrugować wszelkie „mocne” wizje człowieczeń-
stwa. Tylko  że  to  droga donikąd, gdyż  potrzeba
tej  silnej tożsamości jest wpisana w  ludzkie serce
przez  Boga i  nie  da się jej ostatecznie wyelimino-
wać, zawsze wróci.
Specyfiką świata po wygnaniu z Raju jest niestety
możliwość wypaczenia tego pragnienia, człowiek
w swojej wolności może czynić zło. Może też jednak
to radykalne pragnienie zjednoczenia z Absolutem,
czy poświęcenia dla wspólnoty wykorzystać w spo-
sób dobry i  piękny. To  fundamentalnie napięcie,
kształtujące w  dużym stopniu naszą historię, bę-
dzie nam towarzyszyć aż do końca świata.
Tylko  że  liberalizm wydaje się całkiem skutecz-
ny w  tym promowaniu letniości jako wizji do-
brego życia, jednocześnie skutecznie adaptując
się do  zmieniającej się rzeczywistości. Takim
przykładem adaptacji może być coraz popu-
larniejsza koncepcja powszechnego dochodu
gwarantowanego i skrócenia czasu pracy. Poza
argumentami natury ekonomicznej te pomysły
mają bowiem jeszcze głębszy wymiar – są kolej-
ną odsłoną, czy  też podbiciem stawki w  promo-
waniu tej letniej wizji człowieczeństwa, skupio-
nej na spokojnym zaspokajaniu indywidualnych
potrzeb każdej jednostki. Znów chodzi więc o to,
aby broń Boże się nie skaleczyć.
Tutaj wprowadzamy nowy wątek – rzeczywiście ta
liberalna „letnia antropologia” skupia się głównie
na  zaspokajaniu potrzeb cielesnych. Takim „czło-
wiekiem bez właściwości” łatwiej bowiem sterować
i rozbudzać w nim różne, często sztuczne potrzeby.
Dostajemy więc  pewien liberalny kontrakt: reali-
zacja potrzeb konsumpcyjnych za  cenę rezygnacji
z  silnych tożsamości. Nieprzypadkowo współcze-
sna liberalna polityka stawia nacisk głównie na go-
spodarkę i słupki PKB.
Jak więc  ma wyglądać chrześcijańska politycz-
ność w liberalnym świecie?
Katolik realizuje się w  tym, co polityczne przede
wszystkim we wspólnocie kościelnej.
W parafialnym kole biblistów?
W życiu wspólnoty, w liturgii.
A w Sejmie już niekoniecznie?
Współcześnie postawiliśmy chrześcijańskie ro-
zumienie polityczności na  głowie. Wydaje nam
się, że  katolik politykę realizuje tylko  na  terenie
„państwa ziemskiego”, a po powrocie z biura posel-
113
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

skiego do wspólnoty kościelnej polityki już nie upra- Takie podejście pachnie mocno defensywnym
wia. To fałszywa optyka! Jak pokazał Erik Peterson, izolacjonizmem.
chrześcijaństwo zapożyczyło swój język z  greckiej
dziedziny politycznej i wykorzystało go do przekaza- Bynajmniej. Sytuuje nas w  samym sercu konflik-
nia własnych głębokich prawd teologicznych. Sięgnij- tu politycznego, który przenika i  niejako napędza
my choćby słowa „kościół”. Po grecku to eklezja, czyli całą naszą historię, od samego jej początku. Trzeba
publiczne zgromadzenie wszystkich obywateli grec- bowiem pamiętać, że w Edenie mieliśmy do czynie-
kiej polis w celu podejmowania decyzji. To oznacza, nia z  kuszeniem nie  tylko  w  wymiarze osobistym.
że prawdziwą działalnością polityczną czy publiczną W Biblii ilustruje to zwłaszcza opowieść o budowie
chrześcijanina jest udział w zgromadzeniu wiernych wieży Babel, która miała swym szczytem sięgnąć
na liturgii, w trakcie, której wspólnota ziemska, piel- nieba. Jest to opis „uzurpacji boskości”, analogiczny
grzymująca, włącza się w życie i kult wspólnoty nie- do rajskiego – kiedy to Ewa zapragnęła „być jak Bóg”
biańskiej, wspólnoty obywateli niebiańskiego Jeru- – lecz tym razem ukazujący tę uzurpację w kontekście
zalem. Dlatego również wiele elementów starożytnej społecznym. Ludzie organizują się w społeczeństwo,
liturgii miało bezpośrednie odniesienie do dziedziny budują kulturę i cywilizację techniczną, aby wznieść
antycznej polityczności. Na  przykład liturgiczne się ponad ziemię, czyli ponad Naturę, i aby zgodnie
aklamacje były odpowiednikiem aklamacji, poprzez z pokusą Szatana stać się bogami. Jak zaś dalej po-
które greckie zgromadzenie obywateli wyrażało daje Pismo, mimo że wieża Babel upadła, większość
zgodne uznanie dla jakiejś nowej decyzji politycznej. budowanych w kolejnych wiekach przez ludzi miast,
Liturgiczne aklamacje wyrażały zatem uznanie dla miast-państw, miast-imperiów, było wznoszonych
nowego porządku prawno-politycznego, który ob- w imię tej samej pokusy. Dlatego w Apokalipsie mia-
jawił Mesjasz oraz  głosiły jego nadrzędność wobec sto przyszłości, nowe Jeruzalem, przeciwstawione
wszelkich ziemskich porządków. Wspólne wychwa- jest nowemu Babilonowi, futurystycznemu projek-
lanie Boga, publiczna afirmacja i aklamacja rzeczywi- towi demona, który  realizuje się już w  Imperium
stości transcendentnej, świadectwo dane tej rzeczy- Rzymskim.
wistości oto chrześcijańska polityka par excellence.
Chrześcijańska wspólnota jest powołana do  tego, I  dlatego św.  Augustyn w  swym Państwie Bożym
by  dawać świadectwo o  tym, że  człowiek może żyć – pierwszym historiozoficznym dziele chrześcijań-
inaczej i inaczej budować wspólnotę polityczną. stwa – z  tej  właśnie perspektywy odsłaniał sens
historii. Ludzkie dzieje to  nieustanny, bo i  nieunik-
Model dobrego życia. Znów wracamy do  klasycz- niony konflikt dwóch projektów społecznych: civitas
nej, arystotelesowskiej koncepcji polityki. Dei realizującego się we wspólnotach skupionych wo-
kół patriarchów, proroków i Apostołów, oraz civitas
Pierwsze wspólnoty chrześcijańskie dobrze rozu- terrena realizującego się w  królestwach i  imperiach
miały ten polityczny wymiar codziennego życia ziemskich. Chrześcijanie więc nie tylko jako poszcze-
wiarą. Ich sposób bycia to zapowiedź, zaczyn Nowe- gólne osoby, ale też i jako wspólnota mają obowiązek
go Jeruzalem. To były wspólnoty w pewien sposób „być w świecie”, a nie uciekać na peryferia, gdzie będą
nie  z  tego świata, transgresyjne, swoim funkcjono- mogli w spokoju żyć zamknięci we własnej społecz-
waniem prowokowały rzymskie otoczenie, dając ności. Kult chrześcijański to  kult publiczny, skiero-
świadectwo innej logiki niż logika otaczającego ich wany tak  w  stronę Nieba, jak i  w  stronę „państwa
świata. Dziś powiedzielibyśmy, że  żyły na  sposób ziemskiego”. Z  samej swej istoty ma on charakter
komunistyczny, fundamentem była bosko-ludz- ofensywny, a nie defensywny.
ka relacyjność, równość, braterstwo, solidarność,
wzajemna miłość. To  była alternatywna, transhu- A  jak władze zakażą nam procesji z  okazji świąt
manistyczna wizja polityczna, przeciwstawiająca Bożego Ciała?
Chrystusa-Imperatora cesarzowi w Rzymie. Pokazy-
waliśmy, że można stworzyć alternatywę dla polityki To zróbmy wszystko, aby te przepisy zmienić. A jak
opartej na sile i przymusie. się nie uda – to działajmy wbrew prawu. Prawno-po-

114
ROZMOWA Z RAFAŁEM TICHYM

lityczny porządek Nowego Jeruzalem jest nadrzędny wierność wartościom Bożym ponad wątpliwą poli-
wobec wszelkich porządków doczesnych. Nie może- tyczną skuteczność.
my przestać sprawować kultu publicznego, do tego
zobowiązuje nas społeczny, polityczny charakter Nie chodzi mi o rozdwojenie jaźni, lecz o wygra-
naszej wiary. nie tego, co w  danych historycznych okoliczno-
ściach można ugrać.   Wchodzę więc  do  polityki
A  co z  przenoszeniem logiki „państwa Bożego”, z  wolą pomocy biednym zgodnie z  wartościami
logiki Nowego Jeruzalem do  „państwa ziem- Ewangelii, staram się stworzyć najlepszą polity-
skiego”? Czy  nie  potrzebujemy nowej chadecji kę społeczną, jak jest w danym momencie możli-
z prawdziwego zdarzenia? wa. Próbuję przenosić logikę Bożą do „państwa
ziemskiego”.
Nie odpowiem na to pytanie wprost i wyczerpująco.
Sukces polityczny nie  może być głównym kryte-
Taką odpowiedź znajdę w  kolejnym numerze rium chrześcijańskiej polityczności. Ewentualny
„Czterdzieści i cztery”? sukces jest tylko  narzędziem, nie  celem samym
w  sobie. Musimy być gotowi na  bycie nieskutecz-
Jest to prawdopodobne (śmiech). Rozmowa o chade- nymi utopistami z perspektywy cieszącego się dziś
cji to część szerszej dyskusji na temat sposobu obec- coraz większym wzięciem w kręgach konserwatyw-
ności chrześcijan w ziemskiej polityczności, a także nych tzw. realizmu politycznego. Samo bowiem
samych relacji z „państwem ziemskim”. W okresie przyjęcie odrzucenia, porażki może być zaczynem
prześladowań dawaliśmy świadectwo na  arenach przemiany. To raz.
kto jest prawdziwym władcą świata; w  okresie po-
koju – byliśmy w świecie, dążąc do nawracania po- Dwa – uważajmy na  myślenie millenarystyczne.
gan. Najbardziej problematyczny był czas sojuszu Nowe Jeruzalem jest niej z tej ziemi, samo tworze-
Tronu i Ołtarza, gdzie ten eschatologiczny wymiar nie doczesnej polityki, budowa nawet najlepszych
chrześcijańskiej polityczności zanikał. Dzisiaj ży- instytucji politycznych nie  pozwoli nam stworzyć
jemy w czasach pokonstantyńskich, gdzie formuła Królestwa Bożego na Ziemi. Może zaś nas wciągnąć
państwa chrześcijańskiego zanika. W  tych okolicz- w mechanizmy, które z  tym Królestwem nie mają
nościach musimy na nowo wymyślić sposób naszej nic wspólnego. „Państwo ziemskie” wpisane jest
obecności w  świecie. To  wielkie wyzwanie. Punk- w krąg ciągłego powrotu – kolejne imperia powsta-
tem wyjścia musi być jednak położenie nacisku ją i  upadają, i  tak  będzie aż do  skończenia świata
na  eschatologiczny wymiar chrześcijańskiej poli- i Paruzji. Nie możemy więc w tej doczesnej sferze
tyczności, odejście od myślenia, że polityka dzieje stworzyć czego trwałego. Dlatego gdy decydujemy
się tylko na Wiejskiej. się na budowanie instytucji chrześcijańskich, musi-
my być wciąż gotowi na ich upadek i nie przywiązy-
Katolik może być jednak dobrym posłem? wać się do nich. Co więcej, powinniśmy być gotowi
na to, że i one będą ulegać stopniowej degeneracji.
Oczywiście, ale  musimy skończyć z  rozpowszech- Jak bowiem już mówiliśmy, „państwo ziemskie”
nionym dziś rozdwojeniem jaźni. Nie może być tak, jest naznaczone piętnem Babilonu, pokusa uzurpa-
że w parafii głoszę solidarność ze słabszymi, a w Sej- cji boskości jest niejako wpisana w jego krwiobieg.
mie głosuje za  rozwiązaniami, które w  słabszych Stąd chrześcijanie w swym myśleniu o polityce po-
uderzają. Jest tylko  jedna polityczność, a  gadanie, winni zawsze kierować się dużą dozą eschatologicz-
że katolikiem jestem w domu i kościele, a w polity- nej antysystemowości.
ce muszę być realistą to kłamstwo. Chrześcijańska
polityczność jest nie  z  tej  ziemi, jest w  pewnym Oczywiście, celem jest zbawienie, ale  nie  mo-
sensie utopijna, musi więc rzucać wyzwanie status żemy abstrahować od  kontekstu polityczno-
quo, zasadom polityczności „państwa ziemskiego”. -społecznego naszej ziemskiej drogi do  Boga.
Czasami musimy być w polityce frajerami, stawiając Jan Paweł II mówiąc o  strukturach grzechu,

115
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

wskazywał, że  konkretne rozwiązania prawne, uzyskują jakąś zupełnie nową postać odpowied-
czy  instytucje polityczne mają istotny wpływ nią dla funkcjonowania w  powstającej na  naszych
na ludzkie życie. Oddając politykę walkowerem, oczach nowej globalnej cywilizacji. Myślę, że będzie
ryzykujemy, że część osób może przez istniejące to też częścią namysłu „Czterdzieści i cztery”. O ile
warunki polityczne nigdy nie  wejść na  ścieżkę zostanie nam dany na  to  jeszcze jakiś czas. „Pań-
świętości. To potężna odpowiedzialność. stwo ziemskie” ostatecznie bowiem przekształci się
w apokaliptyczny Babilon. Nie zapominajmy o tym.
Rozumiem i  częściowo podzielam tę troskę.
Ale  wszystko ma swój czas i  miejsce. Dziś jest
przede wszystkim czas na  głębokie przewartościo-
wanie kwestii politycznej obecności chrześcijan
w  świecie. To  trzeba sobie wpierw uświadomić,
zanim zacznie się na  nowo śpiewać pieśń, która
słyszeliśmy już tysiące razy: „budujmy chrześci-
jańskie instytucje, budujmy chrześcijańskie partie”.
To są rzeczy zupełnie drugorzędne wobec naglącej
potrzeby odzyskania eschatologicznego i  antysys-
temowego wymiaru chrześcijańskiej polityczno-
ści. Najpierw starajmy się o Królestwo Boże i jego
polityczność, a  reszta zostanie nam dodana. Być
może wtedy, w  tym mesjańskim duchu instytucje

Rafał Tichy
filozof, teolog, publicysta oraz  scenarzysta i  reżyser. Redaktor naczelny
Magazynu Apokaliptycznego „Czterdzieści i  cztery”. Ostatnio opublikował
Ukryte oblicze. O mistyce i mesjanizmie.

Piotr Kaszczyszyn
redaktor naczelny czasopisma idei „Pressje” oraz portalu opinii klubjagiellonski.
pl. Członek Klubu Jagiellońskiego. Doktorant w  Instytucie Nauk Politycznych
i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego.

116
ROZMOWA Z MARTĄ SONIEWICKĄ

Wolna wola
nie istnieje,
godność
człowieka
podobnie
Z Martą Soniewicką rozmawia Błażej Skrzypulec

W  antropologii transhumanistów nie  ma miejsca na  ludzką wolność

i godność. Wolna wola ma być jedynie złudzeniem i wymysłem filozofów,
a  godność człowieka jest odrzucana jako nieuprawniony szowinizm
gatunkowy. Myślenie transhumanistów jest kwintesencją myślenia
oświeceniowego. Koncepcja ta ma w  pewnym sensie charakter quasi-
-religijny, a Julian Huxley, jeden z  pierwszych propagatorów transhu-
manizmu, wprost nazywał ten nurt nową formą wiary.

117
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

Termin „transhumanizm” używany jest w  wie- nie  jest możliwe, to  nie  oznacza, że  nie  warto się
lu znaczeniach i  wywołuje różnorodne skoja- zastanawiać, czy coś powinno lub nie powinno być
rzenia. Niektórym przywodzi na  myśl sztuczne zrealizowane i  w  jakim kierunku miałoby to  zmie-
istoty w rodzaju androidów z Blade Runnera lub rzać.
projekty osiągania nieśmiertelności za  pomocą
transferu świadomości poza ludzkie ciało. Czę- W  klasycznych dyskusjach filozoficznych natu-
sto kojarzy się także z  obietnicą przedłużania ra ludzka jest często rozumiana normatywnie
biologicznego życia poprzez eliminację chorób – to ona określa, co jest dla człowieka dobre, a co
i  starości. Czy  uważasz, że  różne rozumienia złe. W konsekwencji można zastanawiać się, jak
transhumanizmu mają ze  sobą coś wspólnego? najpełniej zrealizować ludzką naturę tak, aby
Które z nurtów transhumanizmu mają znaczenie człowiek mógł osiągnąć właściwą dla niego do-
dla debat z zakresu prawa i polityki, a które nale- skonałość. Czy  nie  jest tak, że  jeżeli transhuma-
żą jedynie do domeny science-fiction? niści rezygnują z  pojęcia natury, to  tracą jed-
nocześnie punkt odniesienia? Bez  niego trudno
Wspólnym mianownikiem dla mnogości rozumie- przecież wartościować zmiany dotyczące ludz-
nia transhumanizmu jest pojęcie przekraczania. kiej kondycji.  
Ale nie tyle natury człowieka – bo jej istnienie tran-
shumaniści często odrzucają – ile raczej kondycji W  podejściu transhumanistów istnieje wewnętrz-
ludzkiej. Zdaniem transhumanistów charaktery- na sprzeczność. Z jednej strony odrzucają wszelkie
styczne dla człowieka jest to, że  cały czas starał normatywne kryteria oceny, z  drugiej przyjmują
się poprawić swoją kondycję, przekraczał to, co utylitarne kryteria ludzkiej egzystencji, zgodnie
typowo ludzkie, czemu zawdzięczamy rozwój cy- z  którymi jakość życia mierzona jest takimi wy-
wilizacji i  kultury. Wyróżnikiem transhumanizmu znacznikami, jak zdrowie, zdolności kognitywne
w XX i XXI wieku jest traktowanie kondycji człowie- itp. Rozumowanie transhumanistów jest nastę-
ka głównie w  kategoriach biologicznych, psychofi- pujące: właściwości, które ma człowiek, są dyna-
zycznych. Transhumaniści postrzegają biologiczne miczne, nie  można wskazać stałych cech natury
uwarunkowania człowieka jako wewnętrzne oto- człowieka. Stanowią one ewolucyjny rezultat do-
czenie, które może być zobiektywizowane, uprzed- stosowywania się człowieka do  warunków, w  ja-
miotowione i tak samo kształtowane jak zewnętrz- kich żyje. Zważywszy że warunki, w których istoty
ne otoczenie, w  którym człowiek żyje. Prowadzi ludzkie wyewoluowały tysiące lat temu, należą już
to  – zdaniem niemieckiego filozofa Jürgena Ha- do przeszłości, bo obecnie człowiek żyje w środowi-
bermasa – do technicyzacji, optymalizacji i instru- sku stworzonym przez  niego samego, to  cechy te
mentalizacji ludzkiej egzystencji, co zmienia ludzką powinny również zostać zmodyfikowane. Zwolen-
samoświadomość oraz  strukturę doświadczeń mo- nicy tego nurtu przyjmują utylitarne kryterium
ralnych i jest niebezpiecznym zjawiskiem. Pojawia tych modyfikacji, zależne od  tego, jakie właści-
się pytanie, w  jaki sposób mamy poprawiać swoją wości w  danych warunkach najlepiej się przydają.
kondycję psychofizyczną oraz  kto jest podmiotem Na  przykład w  cywilizowanych społeczeństwach
tej  zmiany. Transhumaniści najczęściej przyjmu- zdolności kognitywne są przydatne. Dlatego należy
ją perspektywę nie  jednostkową, ale  populacyjną je wzmocnić, czy  to  na  poziomie przedurodzenio-
bądź gatunkową, co kojarzy się z  eugeniką, którą wym poprzez manipulację genetyczną, czy po uro-
zwolennicy transhumanzimu otwarcie promują. dzeniu za pomocą farmakologii.

Wiele pomysłów transhumanistów zalicza się
do kategorii science-fiction, dlatego, że ich realiza-
cja nie  jest obecnie możliwa (np.  ulepszanie gene-
tyczne potomstwa). Natomiast nie  jest powiedzia-
ne, że nie będzie możliwa w przyszłości. Co więcej,
z  punktu widzenia filozoficznego, nawet jeśli coś
Oczywiście może pojawić się kontrargument mó-
wiący, że samo pojęcie inteligencji jest bardzo róż-
nie definiowane w  różnych kulturach i  systemach
społecznych. Transhumaniści próbują z  tym się
uporać wprowadzając pewne uogólnienia na pozio-
mie całej populacji, dotyczące na przykład pamięci.

118
ROZMOWA Z MARTĄ SONIEWICKĄ

Przecież nikt by  nie  powiedział, że  byłoby gorzej o  takich zmianach decydowali, pojawi się pytanie
gdybyśmy wszyscy mieli lepszą pamięć, prawda? – jacy to mają być ludzie i jakie zmiany? Skąd może-
my wiedzieć, jakie zmiany będą dobre w przyszłości
Przedstawiony przez  Ciebie program transhu- i czy mamy prawo decydować o tym za naszych po-
manistyczny polega na  dostosowaniu człowieka tomków?
do  nowoczesności i  wydaje się o  wiele bardziej
konserwatywny niż to, co powszechnie kojarzy Kolejny istotny argument w  debacie przeciwko
się z  transhumanizmem. Wystarczy porównać transhumanizmowi to  argument dotyczący auto-
go z pracami takich osób jak Raymond Kurzweil, nomii, sformułowany przez  Habermasa. Główny
gdzie postuluje się wręcz quasi-religijną wizję podział metod ulepszania człowieka to  podział
przekraczania granic, prowadzącą do przemiany na  ulepszanie przed  urodzeniem i  po  urodzeniu.
ludzi w jakąś zupełnie inną formę życia. Metody ulepszania po  urodzeniu są już znane
od  dawna. Zalicza się do  nich tradycyjne metody
Myślenie transhumanistów jest kwintesencją my- takie jak wychowanie, socjalizacja, a  także środki
ślenia oświeceniowego. Jest to wizja, w której czło- farmakologiczne czy operacje chirurgiczne. Metody
wiek kontroluje wszystko dookoła, naturę, a także ulepszania przed  urodzeniem są przeprowadzane
siebie – własne życie i zdrowie. Wizja ta ma w pew- głównie za  pomocą ingerencji genetycznych i  se-
nym sensie charakter quasi-religijny, gdyż opiera się lekcji embrionów. Ulepszanie po urodzeniu nie jest
na  dogmatach darwinizmu i  przekonaniu, że  obo- specjalnie problematyczne etycznie pod  warun-
wiązkiem człowieka jest wzięcie ewolucji we  wła- kiem, że  ulepszana osoba tej  zmiany pragnie. Na-
sne ręce, o czym pisał choćby Julian Huxley, jeden wet, gdy  nie  uważamy, by  określona metoda ulep-
z  pierwszych propagatorów transhumanizmu, któ- szania była najlepsza (np.  nadmierne stosowanie
ry wprost nazywał ten nurt nową formą wiary.  farmakologii w  celu stymulowania pracy mózgu),
uznajemy najczęściej, że  dorosłe osoby w  pełni
Przeciwko transhumanistom występują biokonser- władz umysłowych mają prawo same o  sobie de-
watyści. Biokonserwatyści nie  są przeciwnikami cydować (choć i  w  tym przypadku przyjmuje się
postępu biotechnologicznego, jak czasem mylnie pewne ograniczenia związane z  bezpieczeństwem
się ich postrzega. Jest to  grupa myślicieli, którzy zdrowia ludzkiego).
wywodzą się z  bardzo różnych tradycji filozoficz-
nych, ale  są sceptyczni wobec założeń transhu- Przedmiotem krytyki biokonserwatystów jest
manizmu. Powołują się na  przykład na  argument ulepszanie przed  urodzeniem, które budzi silne
dotyczący normatywnego statusu człowieka – jego i  uzasadnione obiekcje. W  tym przypadku nie  mó-
przyrodzonej godności. George J. Annas, prawnik, wimy o  konkretnej osobie, tylko  o  abstrakcyjnie
postulował przyjęcie globalnej konwencji zakazują- pojmowanym potomstwie, które ma być lepsze.
cej interwencji w  genom człowieka, wprowadzają- Pojawia się pytanie: według kogo ma być lepsze?
cych dziedziczne zmiany genetyczne. Po  pierwsze, Nie  według siebie, ale  według tych, którzy o  tym
nie  znamy konsekwencji tych zmian, a  po  drugie, decydują, czyli rodziców, społeczeństwa lub pań-
ludzkie dziedzictwo genetyczne ma status norma- stwa. W tym momencie traktuje się dziecko w spo-
tywny i  nie  powinno podlegać arbitralnym zmia- sób instrumentalny, bo ma ono być lepsze w  taki
nom, które przekażemy następnym pokoleniom. sposób, w jaki zażyczą sobie tego inni. Mamy tutaj
Transhumaniści odpowiadają na to, że dziedzictwo do  czynienia z  zasadniczą różnicą pomiędzy stwa-
genetyczne człowieka jest dynamiczne i  stale się rzaniem a  wychowywaniem. Wychowanie zakłada,
zmienia, więc  dlaczego człowiek sam nie  miałby że traktujemy dziecko w sposób podmiotowy, jako
go zmieniać? Zwolennicy konwencji o  zachowa- autonomiczną istotę, które może się ustosunkować
niu dziedzictwa genetycznego z  kolei odpowiada- do  tego, co się z  nim w  procesie wychowawczym
ją, że  owszem, zmiany mogą być dynamiczne, co dzieje. Z  kolei przed  urodzeniem mamy do  czy-
nie  znaczy, że  mają o  tym decydować jacyś kon- nienia z sytuacją, w której dziecko jest traktowane
kretni ludzie. Jeśli bowiem zgodzimy się, by ludzie przedmiotowo, co Habermas określa jako stwarza-

119

nie. Decydując o selekcji potomstwa, a w przyszło-
ści może i o jego genetycznym ulepszaniu, rodzice
pozostają ze swym potomstwem w relacji podobnej
do tej, jaka zachodzi między twórcą a jego tworem.
Moim zdaniem jest to argumentacja kluczowa dla
podważania idei transhumanizmu.
Biokonserwatyści szybko natknęli się na  argu-
menty kontrujące.
Argumentacja Habermasa była atakowana
przez liberałów, na przykład przez Ronalda Dwor-
kina. Liberałowie argumentują, że  modyfikacje
przed urodzeniem nie są ograniczeniem wolności,
ponieważ nikt z nas nie ma wpływu na to jakie po-
siada geny, więc różnica czy zdecyduje przypadek,
czy  jakaś osoba jest pozorna. Habermas twier-
dzi jednak, że  ta różnica jak najbardziej istnieje
i  moim zdaniem ma w  tej  kwestii rację. Inaczej
podchodzimy do wydarzeń, które są dziełem przy-
padku, a w inny sposób traktujemy sytuacje, które
są wynikiem decyzji konkretnej osoby. Habermas
odwołuje się tu do  pojęcia wolności, które stano-
wi jedną z kluczowych wartości naszej kultury, co
nie  do  końca jest rozumiane przez  transhumani-
stów, bo przyjmują oni całkowicie odmienne zało-
żenia antropologiczne.
Ich myślenie o człowieku wywodzi się z antropolo-
gii Darwinowskiej (naturalistycznej), a Habermasa
z  antropologii Kantowskiej (antynaturalistycznej).
Dla Habermasa przeżywanie własnej wolności
jest ściśle związane z  jej odniesieniem do  czegoś,
co nie  podlega rozporządzeniu woli innych ludzi –
przygodnego aktu zapłodnienia, który generuje
nieprzewidywalną kombinację genetyczną powsta-
łego w  ten sposób organizmu. Fakt tak  rozumia-
nych narodzin daje nam poczucie autonomicznego
istnienia, poprzedzającego nacisk socjalizacji, co
umożliwia odniesienie się do  niej i  przez  to  rozu-
mienie siebie jako autora swego życia. Jeśli zamiast
być narodzonym, człowiek byłby tworzonym, jego
poczucie autonomii byłoby zagrożone. Ingerencje
genetyczne zacierają bowiem granicę między oso-
bami a  rzeczami. Zakłócają w  ten sposób relacje
międzyosobowe, wolnych i równych istot, tworząc
nowe zależności społeczne i  prowadząc do  autoin-
strumentalizacji gatunku. Innymi słowy, swobodne
120
PRESSJE 2018 — TEKA 54
rozporządzanie ludzkim życiem w  celach selekcji
jego cech prowadzi do  naruszenia godności czło-
wieka – podstawy moralnej równości ludzi. Ten
pogląd wydaje mi się trafny i zgodny z tradycją ju-
deochrześcijańską, która wyklucza wartościowanie
ludzkiego życia z uwagi na jego cechy, właściwości
genetyczne czy stan zdrowia.
W antropologii transhumanistów nie ma natomiast
miejsca na  ludzką wolność ani godność. Człowiek
jest tu bowiem postrzegany jako byt uwarunkowa-
ny zarówno biologicznie, jak i społecznie, a wolna
wola jest jedynie złudzeniem i wymysłem filozofów.
Godność człowieka zaś odrzucana jako nieupraw-
niony szowinizm gatunkowy.
Ja uważam, że wybór antropologii, na której oprze-
my nasze życie społeczne, ma fundamentalne zna-
czenie dla dalszych losów cywilizacji. Przytoczę
w  tym miejscu cytat z  artykułu Leszka Kołakow-
skiego z  1971 r., zatytułowanego Zabijanie upośle-
dzonych dzieci jako fundamentalny problem filozoficz-
ny: „Nie umiemy dowieść, że egzystencja ludzka jest
nośnikiem znaczenia, którego nie  da się zdefinio-
wać przez potrzeby gatunkowe. (…) Potrafimy nato-
miast, a przynajmniej możemy próbować, dowieść,
że  nasza jedyna w  swoim rodzaju kultura ludzka
została zbudowana na  tej  właśnie idei i  że  czło-
wieczeństwo, tak  jak je pojmujemy, znalazło i  na-
dal znajduje w  niej podstawę swojej tożsamości –
wbrew wszystkim ludzkim działaniom, które zdają
się jej zaprzeczać. Innymi słowy, możemy starać się
dowieść, że ludzkość, która zaniecha tego sposobu
rozumienia siebie i zgodzi się na czysto zoologiczną
autointerpretację, nie  będzie już ludzkością, jaką
znamy, to znaczy w ogóle nie będzie ludzkością”.
Zastanawiam się czy nie sądzisz, że w przyszło-
ści w związku z rozwojem technologii dojdziemy
do  takiego punktu, w  którym projektowanie
dzieci będzie w  pewnym sensie koniecznością,
ponieważ niezdecydowanie się na  modyfika-
cję również będzie oznaczać decyzję co do  po-
siadanych przez  dziecko cech? Zdarzały się już
sytuacje, w  których niesłyszący rodzice nie  de-
cydowali się na  wszczepianie implantów ślima-
kowych swoim również niesłyszącym dzieciom,
ponieważ przez to nie mogłyby one uczestniczyć
ROZMOWA Z MARTĄ SONIEWICKĄ
w  unikalnej kulturze stworzonej przez  społecz-
ność ludzi pozbawionych słuchu. W  takiej sytu-
acji argumentacja z wolności i godności się roz-
mywa, ponieważ zarówno ingerencja, jak i  jej
brak jest czymś, co stanowi decyzję determinu-
jącą cechy potomstwa.
Przypadki, o  których mówisz, pojawiły się mię-
dzy innymi w  Stanach Zjednoczonych. Nie  mamy
tutaj jednak do  czynienia z  ulepszaniem abstrak-
cyjnie pojmowanego potomstwa, ale  z  leczeniem
pewnych wad wrodzonych u  konkretnego dziecka,
które na  takiej terapii mogłoby skorzystać. Decy-
zja rodziców, by ich dziecko nie słyszało, krzywdzi
je i  dlatego oburza ludzi, stawiając nas przed  py-
taniem o  granice władzy rodzicielskiej. Były też
inne przypadki w USA i Anglii osób niesłyszących
oraz karłowatych, które chciały, aby ich dzieci uro-
dziły się z taką samą niepełnosprawnością jak oni,
ponieważ uważali, że  jest to  istotna część ich toż-
samości, dzięki której będą lepiej mogli porozumieć
się ze  swoimi dziećmi. Do  realizacji tego celu wy-
korzystywali więc techniki wspomaganej prokreacji
i  testy genetyczne (odpowiedni dobór gamet lub
odpowiednia selekcja embrionów), które pierwot-
nie powstały po  to, aby dzieci z  wadami genetycz-
nymi się nie rodziły. Takie decyzje są krytykowane
i  określane jako dysgeniczne w  przeciwieństwie
do eugenicznych. Różnica pomiędzy tymi sytuacja-
mi polega jednak na tym, że w przypadku rodziców
odmawiających dziecku leczenia mamy konkretne
dziecko, które w wyniku tej decyzji ucierpi. W wy-
niku decyzji, by za pomocą technik prokreacji wspo-
maganej urodzić celowo dziecko niepełnosprawne,
nie  krzywdzi konkretnego dziecka, ale  wydaje się
nie  mniej kontrowersyjne, bo intencje są podob-
ne – chodzi nie o dobro dziecka, ale o zaspokojenie
preferencji rodziców, by  mieć dziecko z  określony-
mi cechami, w tym wypadku z określoną niepełno-
sprawnością.
Odpowiadając na Twoje pytanie, sądzę, że w przy-
szłości nie uniknie się pewnych genetycznych inge-
rencji. Jeśli jednak będą one miały na celu usunię-
cie wad genetycznych, a nie usunięcie obarczonych
wadami zarodków, to nie muszą być kontrowersyj-
ne moralnie. Możemy sobie wyobrazić, że  dzięki
metodzie edycji genomu – CRISPR/Cas9 – będzie
możliwe w  przyszłości leczenie na  poziomie życia
płodowego różnych wad genetycznych. Będzie
to  przeniesienie tradycyjnej terapii na  poziom
przedurodzeniowy.
Innym problemem jest możliwość wykorzystywa-
nia takich narzędzi jak edycja genomu czy  selek-
cja genetyczna do  celów pozamedycznych. Wtedy
nie mówimy już o leczeniu, ale wzmacnianiu cech
pożądanych, na  przykład wzrostu albo  siły. To  ko-
lejny etap dyskusji dotyczący tego, czy  takie inge-
rencje powinny być dopuszczalne do  stosowania
przez  rodziców. Granica między medycznymi
a pozamedycznymi ingerencjami jest płynna. Lista
właściwości uwarunkowanych genetycznie, które
są obecnie przedmiotem badań, jest długa. Wśród
nich wymienia się np. genetycznie uwarunkowaną
podatność na stres albo skłonność do otyłości. Tu-
taj pojawia się pytanie, czy  to  są choroby czy  też
nie?
Pamiętam takie zdanie z  podręcznika do  genety-
ki, że  mutacja z  punktu widzenia natury nie  jest
zjawiskiem negatywnym. Nie  należy w  związku
z  tym rozpatrywać jej w  sensie moralnym, ale  sta-
tystycznym. Jest to odstępstwo od tego, co jest sta-
tystycznie częstsze. Ciekawym przykładem mutacji
genetycznej są także geniusze, którzy dzięki swej
ponadprzeciętności popychali naszą cywilizację
naprzód. Pojawia się pytanie, gdzie przebiega ge-
netyczna granica między geniuszem a  szaleńcem?
I  czy  eliminując możliwość jednego, nie  pozbawi-
libyśmy się drugiego. W  tym tkwi ogromny błąd
transhumanizmu, gdyż mówiąc o planie ulepszenia
ludzkości, ich program wcielony w życie prowadził-
by de facto do uśredniania ludzkiej populacji.
Chorobę można rozumieć jako posiadanie wła-
ściwości, które nie  pozwalają nam funkcjonować
w  określonych warunkach. Są takie ograniczenia
genetyczne, które sprawiają, że  nie  możemy funk-
cjonować w  żadnych warunkach i  mamy wtedy
do  czynienia z  bardzo poważnymi wadami. Istnie-
je jednak bardzo dużo genetycznych właściwości,
które można traktować jako odstępstwo od  staty-
stycznej średniej i  ograniczenie funkcjonowania
w pewnych warunkach, ale to równie dobrze może
znaczyć, że to warunki powinniśmy zmienić i przy-
121

stosowywać do  tych najmniej przystosowanych,
a nie na odwrót.
Przykład ludzi z syndromem Downa dobrze ilustru-
je obłudę, jaka jest obecna w  debacie bioetycznej.
Przeprowadzono badania na temat poczucia szczę-
ścia wśród osób z syndromem Downa i 90% ankie-
towanych opowiedziało, że  czują się szczęśliwymi
i zadowolonymi z życia. W takim razie to my mamy
problem z takimi osobami, skoro nie chcielibyśmy,
żeby się rodziły, a nie one same ze sobą. Tutaj zmia-
na powinna iść w innym kierunku niż to, co propa-
gują transhumaniści.
Wyobraźmy sobie, że  mamy taką możliwość
terapii genowej dorosłych osób, że  w  jej wyni-
ku, pewne defekty rozwojowe nie  będą mogły
zaistnieć. Zawsze będą rodzili się zdrowi ludzi
i to bez konieczności wywoływania poronienia
lub leczenia wad na etapie rozwoju płodowego.
Czy  taki sposób wpływania na  cechy potom-
stwa też wiąże się z jakimiś etycznymi kontro-
wersjami?
To  nie  jest bezpośredni sposób ingerencji w  re-
produkcję ani wpływania na  cechy potomstwa,
ale bardziej przypomina tradycyjne metody dbania
o kondycję zdrowotną ludzi. Nie ma nic kontrower-
syjnego moralnie w  tym, by  kobieta w  ciąży odpo-
wiednio się odżywiała czy  zażywała kwas foliowy
dla prawidłowego przebiegu ciąży i zdrowia dziecka.
Ingerencje genetyczne, mające bezpośredni wpływ
na  skutek prokreacji, które budzą wątpliwości
etyczne, mają zgoła odmienny charakter. Obecnie
wyróżnia się trzy metody ingerencji genetycznych,
które służą kontroli skutku prokreacji: selekcję
negatywną, selekcje pozytywną oraz inżynierię ge-
netyczną. Selekcja negatywna może być stosowana
przy zapłodnieniu pozaustrojowym oraz  normal-
nej ciąży i polega na odrzuceniu na podstawie prze-
prowadzonych testów genetycznych zarodków bądź
płodów, które nie spełniają określonych warunków
genetycznych. Pozytywna selekcja genetyczna po-
lega na wybraniu na podstawie przeprowadzonych
testów genetycznych najlepszych zarodków, które
spełniają określone warunki genetyczne i  stosu-
je się ją tylko  przy zapłodnieniu metodą in vitro.
122
PRESSJE 2018 — TEKA 54
Inżynieria genetyczna, która pozostaje jeszcze
w  sferze badań, a  nie  praktyki klinicznej, polega
na celowej i świadomej ingerencji w ludzki materiał
genetyczny, w  celu zmiany właściwości dziedzicz-
nych. Wszystkie te metody wiążą się obecnie z za-
łożeniem niszczenia ludzkiego życia. Ponadto bu-
dzą one kontrowersje jako techniki reprodukcyjne
z uwagi na ideę selektywnej, opartej na kryterium
użyteczności, reprodukcji i jej wpływ na znaczenie
relacji rodzic-dziecko oraz samej prokreacji.
Trzeba tu jednak dodać, że  pierwszy aspekt kon-
trowersji można by prawdopodobnie w przyszłości
ominąć, przenosząc owe zabiegi na etap poprzedza-
jący zapłodnienie – dokonując selekcji genetycznej
oraz  modyfikacji gamet (męskich bądź żeńskich
komórek) zamiast zarodków. Przykładem mogą
być znane już dziś metody sortowania spermy
w celu zdeterminowania płci dziecka. Innym przy-
kładem są testy prekoncepcyjne na  nosicielstwo
pojedynczych genów recesywnych odpowiedzial-
nych za  choroby genetyczne potomstwa. Takie
osoby są nosicielami choroby, ale same nie są chore.
Przykładem mogą być takie choroby jak hemofilia,
mukowiscydoza, Tay-Sachs itp. Jeśli dwie osoby,
które są nosicielami Tay-Sachsa (poważnej choro-
by genetycznej, która powoduje, że dziecko dożywa
średnio 4. roku życia i  cierpi), chciałyby wspólnie
mieć dziecko, to istnieje 25% ryzyka, że urodzi się
ono chore. Rodzice, którzy przeprowadzą badania
na nosicielstwo genów odpowiedzialnych za choro-
bę i będą miały pozytywne wyniki, mają kilka roz-
wiązań. Mogą powstrzymać się od prokreacji i adop-
tować dziecko, mogą też skorzystać z zapłodnienia
in vitro, wybierając zarodki nieobarczone chorobą,
niszcząc pozostałe, mogą też skorzystać z dawców
gamet i  zapłodnienia pozaustrojowego. Argument
za  ochroną życia, nie  jest jednocześnie argumen-
tem przeciwko ulepszaniu, ale  jedynie przeciwko
niszczeniu życia. Niewykluczone, że w przyszłości
pojawi się możliwość genetycznych ingerencji i  se-
lekcji bez niszczenia życia.
W  przypadkach ingerencji genetycznych w  repro-
dukcję, w których nie dochodzi do niszczenia zarod-
ków, nie  mają zastosowania argumenty dotyczące
ochrony ludzkiego życia, ale wciąż istotne są argu-
menty dotyczące instrumentalizacji relacji rodzic-
ROZMOWA Z MARTĄ SONIEWICKĄ
-dziecko oraz  utylitarnego charakteru prokreacji
rozumianej wyłącznie jako realizacji preferencji
rodziców. Ciekawym przykładem selekcji ze wzglę-
du na  cechy fenotypowe człowieka, jest decydo-
wanie o  płci potomstwa. Obecnie istnieją metody
– wprawdzie rzadko stosowane, ponieważ są bardzo
kosztowne – za  pomocą, których można zdecydo-
wać o  płci dziecka jeszcze przed  zapłodnieniem.
Poprzez selekcję spermy da się z  90-procentową
skutecznością wybrać płeć, a  następnie dokonać
zapłodnienia pozaustrojowego. W większości świa-
towych regulacji prawnych jest to zakazane, także
w  polskim prawie. Wyjątkiem jest sytuacja, kiedy
płeć jest sprzężona z  jakąś chorobą, jak w  przy-
padku hemofilii. Pojawia się pytanie, dlaczego jest
to zakazane, skoro nie mówimy o niszczeniu życia,
a jedynie selekcji potomstwa ze względu na płeć?
Może pojawić się ryzyko wystąpienia nierówno-
wagi liczebności między płciami w  danej popu-
lacji.
Jest to  argument trafny, ale  niemający takiego sa-
mego zastosowania wszędzie. Rzeczywiście w  kra-
jach azjatyckich, takich jak Indie czy  Chiny do  ta-
kiej nierównowagi doszło, ale przy użyciu znacznie
bardziej drastycznych metod, takich jak aborcja
czy dzieciobójstwo. Natomiast w społeczeństwach
zachodnich nie ma preferencji jednej płci nad dru-
gą w  skali masowej. Trudno sobie wyobrazić,
żeby suma indywidualnych decyzji rodziców dopro-
wadziła do przewagi chłopców nad dziewczynkami
albo  vice versa. Argument z  przewagi jest konse-
kwencjalny, dotyczy skutków decyzji, a nie decyzji
samej w  sobie. Jednakże sama decyzja o  wyborze
potomstwa ze  względu na  płeć lub o  determino-
waniu płci potomstwa jest moralnie wątpliwa, jak
również promowanie takich postaw rodzicielskich
przy użyciu technologii.
Uważam, że najtrafniejszą odpowiedź zasugerował
Michael Sandel, pisząc, że  sprzeciw wobec prokre-
acji selektywnej może budzić wpływ takich praktyk
na rozumienie prokreacji i rodzicielstwa. Zdaniem
filozofa relacja rodzic-dziecko powinna być relacją
wzajemnego zaufania, opartą na  afirmacji osoby
powoływanej do życia, niezależnie od jej cech takich
jak płeć czy  właściwości genetycznych. Wyrazem
tej afirmacji jest gotowość przyjęcia przez rodziców
daru życia w sposób bezwarunkowy i otwarty na to,
co nieoczekiwane, jak pisze autor.
W  swoich tekstach o  transhumanizmie, poru-
szałaś też wątek biomedycznych ulepszeń mo-
ralnych. Na czym one miałyby polegać? Jaka jest
w  takim przypadku wizja etyki, według której
moglibyśmy określić, co jest lepsze, a co gorsze?
To  szalenie kontrowersyjna idea, promowana
przez  takich transhumanistów jak na  przykład
Julian Savulescu. Wychodzi on z  założeń psycho-
logii ewolucyjnej, a dokładniej traktuje moralność
jako adaptację ewolucyjną, polegającą na zdolności
do  empatii, altruizmu i  współpracy. Natomiast to,
co nie  służy współpracy, na  przykład zachowania
egoistyczne i agresywne, jest niemoralne. Tak rozu-
miana moralność jest uważana za wrodzoną i prze-
kazywaną genetycznie przez rodziców. Psychologia
ewolucyjna opiera swe twierdzenia na  badaniach
empirycznych, przeprowadzanych z  udziałem
małych dzieci, jak również innych wyżej rozwinię-
tych zwierząt, które wykazują wrodzone zdolności
do  współpracy i  ograniczonych form altruizmu.
Oczywiście same badania empiryczne nie  mogą
udowodnić istnienie czegoś takiego jak moralność
u zwierząt, a jedynie mogą wykazać istnienie pew-
nych skłonności i predyspozycji do zachowań, które
my interpretujemy jako społecznie pożądane i  na-
zywamy moralnymi.
W  każdym razie, psychologowie ewolucyjni odwo-
łują się często do  tego typu badań, by  podważyć
rolę wychowawczą rodziny i  społeczeństwa w  pró-
bie kształtowania człowieka. Jeśli założyć, że  ro-
dzimy się z określonym usposobieniem „moralnym”
lub „niemoralnym”, to  wówczas łatwo dojdziemy
do  wniosku, że  wpływ na  odpowiednie ukształto-
wanie człowieka ma sens na  poziomie genetycz-
nym, dokonanym przed  urodzeniem. Zwolennicy
genetycznego ulepszania postulują ingerencje ge-
netyczne, gwarantujące pewien minimalny stopień
zdolności do współpracy i funkcjonowania w społe-
czeństwie.
Pytasz, z jaką etyką mamy tu do czynienia. Wizja
moralności przyjmowana przez  transhumanistów
123

jest radykalnie naturalistyczna. Człowiek w  takim
myśleniu to  wyłącznie istota uwarunkowana za-
równo przez  swoją biologię, jak i  społeczeństwo.
Skoro natura opiera się na  przypadku, to  należy
ich zdaniem poddać ją kontroli i  dopuścić inge-
rencję w ludzką prokreację, by ów przypadek ogra-
niczyć. Taka wizja moralności jest dla mnie całko-
wicie nie  do  przyjęcia. Przede wszystkim dlatego,
że nie ma w niej miejsca na wolność, która jest pod-
stawą moralności. W  tradycyjnym sposobie myśle-
nia moralność to  zdolność do  rozróżniania pomię-
dzy dobrem i złem oraz wolność do wybrania dobra.
Rezygnując z tego, rezygnujemy z moralności.
Mielibyśmy wtedy do  czynienia z  wizją rodem
z  Mechanicznej pomarańczy Kubricka, gdzie
główny bohater Alex, będąc bandytą i  zwyrod-
nialcem, po przejściu eksperymentalnej terapii
nie może czynić zła, bo czuje fizyczny ból, kiedy
próbuje to robić. Ale jego moralność się nie zmie-
nia, wciąż chciałby robić złe rzeczy, tylko nie ma
już takiej fizycznej możliwości.
Dokładnie tak! Cała idea transhumanistyczna opie-
ra się na  podobnej wizji człowieka. Jest to  trakto-
wanie istoty ludzkiej jako przedmiotu natury, bio-
logii i uwarunkowań społecznych, a nie podmiotu
decydującego o sobie. Wynika to z błędnego reduk-
cjonistycznego postrzegania natury ludzkiej, którą
da się sprowadzić do  czynników biologicznych za-
chodzących w  organizmie człowieka i  definiowa-
nych za pomocą praw fizyki. Cały właśnie problem
w  tym, że  nie  da się zredukować treści ludzkiej
świadomości do przekazu neuronów w mózgu, ani
zrozumieć świadomości za pomocą teorii ewolucji.
To  samo dotyczy próby wyjaśniania moralności
na poziomie genetycznym, co jest całkowitym nie-
porozumieniem, wynikającym z błędnego rozumie-
nia tego, czym jest moralność. Ktoś kto pisze o „ge-
nie wierności” u myszy, nie wie, co pisze, tak samo
jak ktoś, kto mówi o odkryciu „genu religijności” –
to są nadużycia językowe, czysta sofistyka.      stoteles nigdy by tak nie pomyślał!
Poruszyłaś wcześniej ważny problem wyboru
patrzenia na  moralność w  zależności od  trady-
cji etycznej. Koncepcje transhumanistów wy-
dają się wpisywać w spór pomiędzy kantyzmem
a arystotelizmem o wolność. W tradycji kantow-
124
PRESSJE 2018 — TEKA 54
skiej moralność jest podporządkowaniem się
pewnej regule niezależnie od  nieracjonalnych
odczuć, jakie możemy wobec niej żywić. W  ety-
ce Arystotelesa ten komponent wyboru i  wol-
ności jest mniej widoczny, gdyż  postępowanie
moralne polega na  realizowaniu dyspozycji, co
może mieć w  pewnym stopniu automatyczny
charakter. Może więc  transhumaniści opierają
się po  prostu na  innej tradycji etycznej, która
nie  akcentuje w  tak  mocny sposób autonomii
i wolności, a mówi bardziej o realizowaniu pew-
nej doskonałości?
Arystoteles ma niewątpliwie rację, zwracając uwa-
gę na  kluczową rolę charakteru człowieka w  mo-
ralności. Człowiekiem prawym nie  jest ten, który
musi nieustannie zastanawiać się, jak postępować,
by  postąpić dobrze, ale  raczej ten, u  którego zdol-
ność do  czynienia dobra jest trwałą dyspozycją.
Niemniej w Etyce Nikomachejskiej Arystoteles mówi,
że charakter moralny nie jest wyłącznie czymś wro-
dzonym, ale  kształtuje się również pod  wpływem
doświadczenia (habituacji). W  Etyce Nikomachej-
skiej czytamy, że ważna w postępowaniu moralnym
jest także świadomość takiego postępowania jako
moralnie słusznego. On nie  tylko  działa zgodnie
z  cnotą, ale  także ze  względu na  cnotę, np.  praw-
domówności.
W przypadku transhumanizmu ten komponent zu-
pełnie zanika, bo istotny jest jedynie skutek dzia-
łania. W podejściu transhumanistów  prawdomów-
ność jest czymś, co się ludziom przydarza na takiej
samej zasadzie, na  jakiej niektórym ludziom
czerwienieją uszy, gdy się czegoś wstydzą. Odraza
do postępowania niemoralnego (np. fizycznej prze-
mocy) jest na  gruncie transhumanizmu rozpatry-
wana w  kategoriach reakcji podobnych do  odrazy,
jaką niektórzy odczuwają na widok pająków. Reak-
cje te są rozpatrywane jako adaptacje ewolucyjne,
które sprzyjają przetrwaniu społeczeństwa. Ary-
W przygotowaniu wywiadu pomagał Patryk Wojsław.
ROZMOWA Z MARTĄ SONIEWICKĄ

Marta Soniewicka
doktor nauk prawnych i  filozofii, adiunkt w  Katedrze Filozofii Prawa i  Etyki
Prawniczej na  Wydziale Prawa i  Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Obecnie przygotowuje rozprawę habilitacyjną pt.  Etyczne i  prawne kryteria
selekcji genetycznej w prokreacji medycznie wspomaganej.

Błażej Skrzypulec
członek zespołu redakcyjnego czasopisma idei „Pressje”. Członek Klubu
Jagiellońskiego. Doktor nauk filozoficznych, adiunkt w Instytucie Filozofii
i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.

125
Geralt
z Rivii
tłumaczy
świat
Na koniec numeru spuszczamy trochę z tonu, co nie znaczy, że nie będzie
inspirująco. Bierzemy na warsztat jeden z naszych współczesnych
popkulturowych towarów eksportowych, czyli Wiedźmina, pokazując,
że proza Sapkowskiego może powiedzieć nam wiele nieoczywistych rzeczy
o współczesnej Polsce.
KONSTANTY PILAWA — POLAK NA CZASY PRZEJŚCIOWE

Polak
na czasy
przejściowe
Konstanty Pilawa

Zastanawiająco łatwo jest utożsamić sławnego Geralta z Rivii z ob-

razem zagubionego Polaka czasów przejściowych, jakimi niewątpli-
we były wczesne lata 90. Wykreowana wówczas postać białowłosego
odmieńca prowokuje skojarzenie z wyalienowanymi jednostkami rzu-
conymi w chaos nowego społecznego porządku. Zabawne, że obecnie
najlepszy polski towar eksportowy mógł chociaż po części zostać stwo-
rzony jako krytyczny komentarz do polskiej rzeczywistości tamtego
przełomowego okresu.

Nie rozpędzając się, można tę interpretację pod-
dać w wątpliwość co najmniej na trzy sposoby. Po
pierwsze, Andrzej Sapkowski jest twórcą literatu-
ry pop, a ta ma przede wszystkim dostarczać roz-
rywki. Dlatego czynienie z niej pretekstu do analiz
społecznych jest pozbawione sensu, natomiast au-
tora takiej interpretacji naraża na śmieszność. Po
drugie, nawet jeśli można doszukiwać się u Sap-
kowskiego świadomych nawiązań, to będą to co
najwyżej inspiracje literaturą Tolkiena lub Howar-
da. Fantastyki nie da się przecież zredukować do
sytuacji politycznej konkretnego państwa. Skoro
NeverLand, to przecież nie Polska w czasach trans-
formacji. Po trzecie, tak zaplanowana mistyfikacja
jest w gruncie rzeczy nudna. W literaturze fantasy
idzie o coś zupełnie innego – o ucieczkę od rzeczy-
wistości, a nie o krytyczny wobec niej komentarz.
Wszystkie te zarzuty można oddalić, przyglądając
się bliżej prozie Sapkowskiego, jak i jej najlepszemu
owocowi – postaci wiedźmina Geralta.

127

WIEDŹMIN NASZ POSTMODERNISTYCZNY
Saga wiedźmińska to jaskrawy przykład literatu-
ry postmodernistycznej. Krystyna Wilkoszewska
w Wariacjach na postmodernizm już pod koniec lat
90. stworzyła katalog wyznaczników powieści tego
typu. Wiele z nich można odnaleźć u Sapkowskiego.
Na pierwszy plan wysuwa się gra z czytelnikiem.
Twórca Wiedźmina nie odzwierciedla rzeczywi-
stości, choć przez nawiązania do środkowoeuro-
pejskiego imaginarium udaje czasem, że to robi.
Badacze śledzą w jego prozie sienkiewiczowską
stylistykę, bezpośrednie nawiązania do warstwy
fabularnej Trylogii, czy narracje odnoszące się do
zimnowojennych intryg szpiegowskich. Ponadto
cykl, który wziął swój początek z opowiadań, sta-
nowi złożenie wielu baśni i mitów europejskich. Jak
przekonuje Piotr Żołądź autor książki Potworność
i krytyka. Studia o cyklu wiedźmińskim Andrzeja Sap-
kowskiego, jedną z nadrzędnych inspiracji fabular-
nych jest legenda arturiańska, często ubogacona
przez nazwy potworów pochodzących z mitologii
słowiańskich.
Dlatego za bezzasadną należy uznać wątpliwość,
że cykl wiedźmiński to po prostu wciągające „czy-
tadło” pozbawione intertekstualnych odniesień.
Poziomy interpretacji zależą od kulturowych kom-
petencji czytelnika. Każdy odnajdzie w tej litera-
turze to, czego chce: nastolatek sceny erotyczne,
magię i krwawe walki, krytyk literacki Sienkiewi-
cza, Tolkiena, Chandlera czy Bóg wie kogo jeszcze.
A skoro tak, to dlaczego politolog nie może doszu-
kiwać się u Sapkowskiego krytycznego komentarza
do Polski lat 90.?
To nie koniec postmodernistycznych motywów  –
wiedźmiński świat przypomina labirynt lub sieć.
Sapkowski nie stworzył – na wzór Tolkiena – map
swojego uniwersum. Mało tego, lektura nie dostar-
cza czytelnikowi całościowej orientacji w terenie,
a bohaterowie – na czele z samym Geraltem – zda-
ją się przemierzać świat bez wyraźnego celu. Post-
modernizm nie tylko przez literaturę, ale i filozofię,
starał się dowartościować wielość, nieoczywistość
i chaos. Wolna jednostka miała od tej pory przemie-
rzać świat przykładem niezobowiązanego obowiąz-
128
PRESSJE 2018 — TEKA 54
kami dandysa, którego kultura europejska zrodziła
wiek wcześniej. Zabieg ten jest u Sapkowskiego in-
trygujący z dwóch powodów. Z jednej strony, pisa-
rzowi tworzącemu fantastykę, który lekko traktuje
geografię stworzonego przez siebie świata, bardzo
daleko do pedanterii Tolkiena  – wówczas samo-
dzielnego króla gatunku. Z drugiej strony, co samo
w sobie może uchodzić za paradoksalne, sieciowy
charakter świata przedstawionego gryzie się prze-
cież z motywem przeznaczenia ciągnącego główny
wątek fabularny sagi.
Cykl łamie również podział na popkulturę i sztukę
bardziej elitarną, łącząc wątki sensacyjne i awan-
turnicze z refleksjami naukowymi lub dotykający-
mi problemów filozoficznych. Sapkowskiego wy-
raźnie nurtowały zagadnienia związane z czasem
i przestrzenią (teleportacja), czy problemy doty-
czące wolności oraz neutralności etycznej (relacja
Geralt – polityka).
FANTASTYKA TO SPRAWA POLITYCZNA
Autor przełamuje także granicę między pisarzem
a teoretykiem literackim, co tym bardziej zbliża go
do etykiety postmodernisty. W teoretycznym tek-
ście Piróg albo Nie ma złota w Szarych Górach opubli-
kowanym na łamach „Nowej Fantastyki” w 1993 r.
Sapkowski przedstawia kilka ciekawych uwag sta-
nowiących do teraz źródło interpretacji jego twór-
czości. I tutaj posłużę się istotnym cytatem z tego
tekstu, który – mam nadzieję – podważy zasadność
pozostałych zarzutów wspomnianych na początku:
„Przypomnijmy – eksplozja fantasy na przełomie lat
60. i 70., gdy literatura ta została zaakceptowana
i podniesiona do rangi symbolu na równi z Beatle-
sami, dziećmi-kwiatami, Woodstock, była reakcją
na strzały w Dallas i na Wietnam, na technicyza-
cję, zatrucie środowiska, na rozkwit religii welfare
state, lansowanej przez filisterską część społeczeń-
stwa, na kult leniwej konsumpcji przed ekranem te-
lewizora, z którego sączy się Bonanza, Dynastia czy
inny pean na cześć American Way of Life. W tym to
czasie rodzi się inny kult – kult buntu. Na murach
stacji metra pojawiają się optymistyczne napisy
FRODO LIVES i GANDALF FOR PRESIDENT! Notka
prasowa o bezmyślnym niszczeniu środowiska zo-
staje zatytułowana Another Bit of Mordor!”.
KONSTANTY PILAWA — POLAK NA CZASY PRZEJŚCIOWE
Sapkowski wskazuje więc na istotną zbieżność roz-
woju anglosaskiej fantastyki z wybuchem ostatniej
wielkiej rewolucji XX wieku w zachodnim świecie.
Tolkien stał się wówczas pretekstem do wyrażenia
buntu pokolenia hippisów wobec społeczeństwa
ogarniętego bezmyślnym hedonizmem. Literatu-
ra NeverLandu była sposobem na odreagowanie
czasów, w których przyszło im żyć. To mechanizm
przepełniony ironią: czytelnicy uciekali od rze-
czywistości i polityki, odnajdując autentyczność
w wymyślonych światach, które często stanowiły
zakamuflowaną krytykę konsumpcjonizmu, agre-
sji, hipokryzji czy braku poszanowania środowiska.
Zatem literatura fantasy, choć nigdy nie czyniła
tego wprost, uciekając od polityki, pełniła równo-
cześnie istotną funkcję polityczną.
Pierwsze opowiadania o wiedźminie Geralcie zo-
stało napisane w 1986 r., a kolejne krótkie formy
narracyjne powstawały przez cały burzliwy okres
transformacji ustrojowej. Doprawdy trudno pozbyć
się wrażenia, że polska fantastyka lat 90. pełni-
ła analogicznej funkcji do anglosaskiego fantasy
wzbudzającego polityczny ferment za oceanem
30 lat wcześniej. Proza Andrzeja Sapkowskiego
tworzyła dla młodych Polaków bezpieczny azyl,
w którym mogli znaleźć schronienie przed poli-
tyczną zawieruchą szalejącą za oknami ich miesz-
kań. Wiedźmińska saga pozwalała także zapomnieć
chociaż na chwile o szczupłości własnego portfela
w kontekście pierwszej fali zachodniego konsump-
cjonizmu, kiedy jedna wielka komunistyczna narra-
cja była zastępowana drugą – tą liberalną.
Kiedy z perspektywy czasu poznajemy opinie czy-
telników „Fantastyki”  – wówczas najpopularniej-
szego czasopisma poświęconego temu gatunkowi
literatury – jeden wątek przewija się bardzo często.
Saga wiedźmińska została przyjęta entuzjastycznie,
ponieważ choć językowo wydawała się szczególnie
swojska, to jednak przypominała literaturę zachod-
nią. Była pisana wartko i bez kompleksów – jak w
2007 r. na łamach „Newsweeka” stwierdził Zyg-
munt Miłoszewski, gdy Sapkowski przebił się już
do mainstreamu.
Eskapizm, domniemana krytyka rzeczywistości
czasów przełomu i potrzeba zachodniej literatury
przesiąknięta polskimi kompleksami  – to nie je-
dyne tropy, jakie można wiązać z socjologicznymi
aspektami prozy Andrzeja Sapkowskiego. Również
portret psychologiczny Geralta z Rivii daje się od-
czytać w podobnym duchu.
WIEDŹMIN I TRANSFORMACJA USTROJOWA LAT
90.
Główny bohater cyklu wiedźmińskiego to samot-
ny indywidualista wyraźnie oddzielony od reszty
społeczeństwa ze względu na swoją odmienność
i profesję. Dla zainteresowanych jego usługami ob-
cowanie z Geraltem jest nieprzyjemną konieczno-
ścią. Pełnoprawnym członkiem społeczeństwa staje
się tylko wówczas, gdy z jakimś władcą lub innym
uposażonym człowiekiem zawiera transakcję han-
dlową. Świat ludzi ustala, co jest normalne, a co nie.
Jest polityczny, więc ustanawia normy postępowa-
nia. Świat nie-ludzi natomiast dąży do emancypacji.
W amorficznym uniwersum politycznych gierek
i ślepego losu, wiedźmin zawsze jest przedmiotem,
nigdy podmiotem głównych wydarzeń. Moralnie
odrażająca rzeczywistość, zrównoważona zostaje
dystansem, ironią oraz dowcipem. Jednocześnie
Geralt jest kimś na kształt superbohatera ratujące-
go innych przed niesprawiedliwością.
Alienacja będąca udziałem Geralta i jemu podob-
nych w uniwersum Sapkowskiego przypomina
kontrast, który zaczął uwidaczniać się w polskim
społeczeństwie pod koniec lat 90. Robert Krasow-
ski ukuł później pojęcie „czasu gniewu”, które miało
opisywać nastroje w Polsce, kiedy podział na zwy-
cięzców i przegranych transformacji zaczął przyno-
sić polityczne konsekwencje, a ostatecznie zbudo-
wał polityczne kariery Andrzeja Leppera i Romana
Giertycha. Anna Giza-Poleszczuk  – profesor socjo-
logii UW, a jednocześnie pracownik jednej z pierw-
szych zachodnich korporacji w Polsce w latach 90.
– w rozmowie z Krzysztofem Mazurem kilkukrotnie
wskazała na przepaść rodzącą się wówczas między
elitami intelektu i portfela a szerokimi warstwami
coraz bardziej ekonomicznie upośledzonych oby-
wateli: „Przypomnijmy, że w najgorszym czasie in-
flacja sięgała 600%, a ludzie dostawali tygodniowe
pensje, po czym jak najszybciej usiłowali je wydać,
bo za kilka dni wartość nabywcza ich pieniądza
129

była już wyraźnie mniejsza. (…) Istotną rolę ode-
grał kryzys gospodarczy w Rosji w 1998 r., bo nasza
gospodarka wciąż miała mocne związki z rynkami
wschodnimi. Moja firma na fali tych zawirowań
zamknęła fabrykę ketchupów. Jednym ruchem
spowodowała 60% bezrobocie w małej miejscowo-
ści, bo tam prawie wszyscy pracowali w tej fabryce.
Nagle Polska przestała być tygrysem gospodarczym
Europy Środkowo-Wschodniej. Nasz rozwój z 10%
zmalał do blisko zera”.
Opis oddający schizofreniczną atmosferę tego cza-
su można odnaleźć również w Niepowtarzalnym uro-
ku likwidacji – zbioru reportaży Piotra Lipińskiego i
Michała Matysa pisanych w latach 90. dla „Gazety
Wyborczej”: „Kariery robiły kiepsko wykształcone
sekretarki, a pracy nie mogli znaleźć uczeni. Po-
jawiały się pełne towarów supermarkety, a ludzie
musieli organizować publiczne zbiórki pieniędzy na
leczenie. Sądownictwo doznało paraliżu, a szwacz-
ki zaczęły grać na giełdzie. Na bazarowych łóżkach
rozkładały się fundamenty dzisiejszych spółek
akcyjnych, a niektórzy Polacy szukali już seksu
w Internecie. Polska stała się krajem, w którym
można było urodzić się przy ulicy Świerczewskie-
go i umrzeć przy Solidarności, choć człowiek nigdy
w życiu się nie przeprowadzał”.
Paradoksalnie, właśnie w warunkach drapieżnego
kapitalizmu lat 90. i ogólnego chaosu generującego
liczne absurdy punktowane przez Lipińskiego i Ma-
tysa można doszukiwać się spełnienia założeń kla-
sycznego liberalizmu. Wolność jednostkowa, której
podstawę stanowi niezależność osobista, przez
mniej życzliwego obserwatora może zostać nazwa-
Konstanty Pilawa
sekretarz redakcji czasopisma „Pressje”. Koordynator krakowskiego oddziału
Klubu Jagiellońskiego. Członek Klubu Jagiellońskiego.
130
PRESSJE 2018 — TEKA 54
na społeczną alienacją. Samotna jednostka staje się
podmiotem sprawiedliwych relacji społecznych tyl-
ko wówczas, gdy kontakt ten zapośredniczony jest
przez pieniądz. W przypadku pozostałych relacji
wyalienowany obywatel stanowi nie podmiot, lecz
przedmiot zmian.
Właśnie w tym sensie zwykły zjadacz chleba żyjący
w latach 90. podobny był do wiedźmina-mutan-
ta. Wagą normalności była wówczas zdolność do
partycypacji w nowym liberalnym świecie. Kto do-
stosował się gorzej nie był brany pod uwagę. Taką
interpretację potwierdza Sapkowski, który lubił  –
podobnie do Herberta Marcuse  – doszukiwać się
analogii między pozycją jednostki w systemach to-
talitarnych i współczesnym liberalizmie.
***
Nie znaczy to oczywiście, że cykl wiedźmiński to
polityczna agitka, ale nie można utrzymywać rów-
nież, że fantastyka tworzona jest w całkowitym
oderwaniu od warunków społeczno-politycznych.
W wachlarzu możliwych interpretacji nie może za-
braknąć analiz wpisujących Sapkowskiego w ideolo-
giczny kontekst, z którego autor – jak starałem się
pokazać  – czerpał pełnymi garściami. Szczególnie
jeśli mamy do czynienia z literaturą postmoderni-
styczną – wszak wszystkie chwyty są tu dozwolone.
ROZMOWA Z PIOTREM ŻOŁĘDZIEM

Polak czy
kosmopolita?
Tożsamość
Geralta z Rivii
Z Piotrem Żołędziem rozmawia Konstanty Pilawa

Cykl wiedźmiński to literatura popularna, a tę tworzy się przede

wszystkim dla dostarczenia przyjemności czytelnikowi. Dlatego poszu-
kiwanie politycznych nawiązań i ideologicznych inspiracji jest obarczo-
ne sporą dozą ryzyka. Jednak w przypadku Geralta z Rivii trudno uciec
od intertekstualnych zabaw. Wiedźmin nigdy by się nie narodził, gdyby
głosu nie zabrali Sienkiewicz, Parnicki, Lem, Bareja, Tolkien, Howard,
Chandler czy nawet Sergio Leone.

131

Gdyby Geralt startował w wyborach na prezyden-
ta Krakowa, to z poparciem którego komitetu?
Zapewne nie wybrałby żadnego komitetu. Geralt jest
przecież kolejnym wcieleniem bohatera romantycz-
nego, który ma silną potrzebę alienacji.
Ja widziałbym go w Partii Razem. Wiedźmin to
obrońca słabych i pokrzywdzonych, człowiek na-
piętnowany i podkreślający własną inność. W ca-
łym cyklu przewija się wątek feministyczny, poja-
wiają się nawet ekologiczne postulaty…
To kusząca wizja. Mimo wszystko będę jednak obsta-
wał przy swoim – Geralt jest na tyle silnie wyobcowa-
ną postacią, że jednoznaczne przyporządkowywanie
go do jakiejkolwiek wspólnoty zawsze będzie gestem
ideologicznym. Wiedźmin zapewne nie byłby w sta-
nie zaproponować żadnych systemowych rozwiązań,
które skłoniłyby przedstawicieli jakiegoś komitetu
do wystawienia go w wyborach – oczywiście jeśli
przyjmiemy, że bycie na liście wyborczej jest jedno-
znaczne z proponowaniem i realizowaniem jakiegoś
programu. Partia, która przyjęłaby go bez zastrze-
żeń, musiałaby się więc raczej nazywać „Osobno”,
a nie Razem.
W dalszym ciągu jest to jednak daleko idąca speku-
lacja. W przyszłości może ona oczywiście przybrać
interesującą formę, by przypomnieć chociażby po-
tencjał tkwiący w serii komiksów Superman: Red
Son, w których Człowiek ze Stali spada na ziemię po
sowieckiej stronie żelaznej kurtyny. Jest to jednak
kwestia rozbudowy uniwersum, a nie interpretacji
istniejącego tekstu.
Jak zatem wytłumaczyć niechęć Geralta z Rivii do
polityki i jednocześnie nieustanne w nią zaanga-
żowanie?
Tutaj w zasadzie tekst należy interpretować na po-
ziomie dwóch płaszczyzn: planu fabularnego – skon-
centrowanego wokół wiedźmina – oraz planu, który
można nazwać politycznym (ewentualnie politycz-
no-historycznym). Oczywiście te plany nie egzystują
w stanie izolacji, zostały przez Sapkowskiego złą-
czone, niemniej jednak ukazują losy świata przed-
stawionego z różnych perspektyw. To, że Geralt jest
132
PRESSJE 2018 — TEKA 54
uwikłany w politykę częściowo wynika z postawy,
jaką reprezentuje – jest po prostu na „nie” w więk-
szości sytuacji. Opowiada się przeciwko: wszelkiego
rodzaju nadużyciom, przemocy czy wykorzystywa-
niu innych. Siłą rzeczy musi się więc konfrontować
ze swoimi oponentami. Z drugiej strony jest głów-
nym bohaterem, czyli powinien być w centrum akcji,
co dotyczy także tych sytuacji, do których zaistnie-
nia się nie przyczynił. Zostaje uwikłany w proces hi-
storyczny i aktywnie go kształtuje.
Można tutaj dopatrywać się zresztą wpływu political
fiction na kształt dzieła. Dobrą ilustrację zagadnienia
stanowi przewrót na wyspie Thanedd. Przypomnij-
my, autor konstruuje skomplikowaną intrygę poli-
tyczną, po czym okazuje się, że za wszystkim stoją
tajne służby. Oczywiście pojawia się w tym miejscu
intertekstualne nawiązanie do roli radzieckiej agen-
tury w tekstach popkulturowych. Trzeba też mieć
na uwadze fakt, że mówimy o tekście powstałym w
latach 90., kiedy w polskiej literaturze fantastycznej,
co sugerował Adam Hollanek, chłód zimnej wojny
był jeszcze wyczuwalny.
Czy analogia do czasów zimnej wojny jest najwy-
raźniejszym komentarzem Sapkowskiego do rze-
czywistości politycznej?
Niekoniecznie, jest raczej jednym z wielu politycz-
nych uwikłań tekstu. Można chociażby przywołać
wątek relacji centrum-peryferia i kompleksów ro-
dzących się na przecięciu kultury mniejszej z global-
ną. Tutaj trzeba jednak zachować pewną ostrożność
interpretacyjną. Należy bowiem podkreślić, że nie
chodzi tu wyłącznie o poczucie niższości odczyty-
wane przez pryzmat relacji Polska-Zachód. Tekst
Sapkowskiego został świetnie przyjęty w Rosji, Cze-
chach i, co ciekawe, w Hiszpanii. Fenomen ten poka-
zuje, że cykl wiedźmiński to literatura popularna w
pełnym znaczeniu tego słowa – dzieło daje bowiem
czytelnikom z różnych kręgów kulturowych możli-
wość utożsamienia się z nim.
Nie do końca mogę się z tym zgodzić. Geralt to
romantyczny idealista, który do wspomnianego
przez Ciebie szpiegostwa podchodzi krytycznie.
Dla mnie cykl jest bardzo silnie zakorzeniony
w tradycji polskiej literatury.
ROZMOWA Z PIOTREM ŻOŁĘDZIEM
Zgoda. Geralta można z łatwością umieścić w pan-
teonie bohaterów wykreowanych na gruncie lite-
ratury polskiej. Jednak czy idealizm jest jakąś ce-
chą szczególną naszej literatury? Powtarzam: cykl
wiedźmiński to literatura popularna, a jeśli tak, to
jej elementem konstytutywnym jest, do pewnego
stopnia, ideowy uniwersalizm. Gdyby było inaczej,
to autor prawdopodobnie nie odniósłby tak wiel-
kiego, międzynarodowego sukcesu komercyjnego.
Wróćmy jednak do wpływu literatury polskiej na
kształt cyklu – jest on oczywiście nie do przece-
nienia. Na pierwszy plan wysuwa się chociażby
fascynacja Sapkowskiego Sienkiewiczem. Polskie
korzenie, co może wydać się nawet paradoksalne,
umożliwiają jednak dziełu funkcjonowanie w wielu
rejestrach kultury równolegle.
Zanim dojdziemy do Sienkiewicza, porozma-
wiajmy o innych problemach interpretacyjnych.
Cykl wiedźmiński to literatura postmoderni-
styczna. W zasadzie Sapkowski mało od siebie
dodaje. To intrygujący konglomerat znanych
baśni i mitów. Czy w obfitości tych nawiązań
można odnaleźć jakąś myśl przewodnią? Czy
może wręcz przeciwnie: próba narzucenia nad-
rzędnej myśli zawsze będzie w tym przypadku
nadinterpretacją?
Przypomnijmy, Sapkowski jako jeden z pierwszych
polskich polski pisarzy komercyjnych świadomie
przystąpił do pracy nad tekstem literackim zaczy-
nając chociażby od przeprowadzenia badań rynku.
Autor w zasadzie od początku swojej kariery działał
w przekonaniu, że dzieło musi się sprzedać. Oczy-
wiście, nie należy tego wartościować – tak po pro-
stu było i tak jest.
Przejdźmy jednak do wspomnianych przez Cie-
bie intertekstualnych nawiązań. Pojawiły się one
w dziele również po to, aby czytelnik odczuwał
radość podczas ich rozpoznawania, by czuł się
swobodnie obcując z tekstem. Zauważmy, że choć
pierwsze opowiadanie zostało napisane trzydzieści
lat temu, to nie traci na aktualności. Andrzejowi
Sapkowskiemu udało się stworzyć świat, w którym
prawie każdy może znaleźć coś dla siebie. Dlatego
też, jak podejrzewam, cykl wiedźmiński jest uni-
wersalistyczny – nie trzeba być zakorzenionym
w konkretnej kulturze, by odnaleźć w nim znajome
konteksty.
Zupełnie inaczej podchodzę do cyklu wiedź-
mińskiego. Na pierwszy plan bardzo często wy-
chodzą nawiązania do kontekstu polskiego czy
słowiańskiego. W naszej rozmowie od początku
obecna jest ściana: ja widzę w Geralcie spory ła-
dunek polskości, Ty skupiasz uwagę na uniwer-
salnych wątkach sagi.
Tutaj wchodzimy na zupełnie inny poziom interpre-
tacji tekstu. Mówimy przecież nie tylko o różnych
sposobach rozumienia, ale i o różnych interpreta-
torach. Należy przecież pamiętać, że interpretacja
jest drogą poszukiwania prawdy, a praktykuje się
ją za pośrednictwem odpowiedniego ustawienia
perspektywy. W mojej ocenie kontekst polski jest
koniecznym elementem kontekstu uniwersalnego.
W Twojej, jak zauważyłeś, często wysuwa się na
plan pierwszy.
Przejdźmy jednak do rzeczy. Paradoksalnie, od-
miennie rozkładając akcenty, obydwaj mamy rację.
Wiedźmin nigdy by się nie narodził, gdyby głosu
nie zabrali Sienkiewicz, Parnicki, Lem, Bareja, Tol-
kien, Howard, Chandler czy nawet Sergio Leone. Li-
sta nazwisk byłaby tu zresztą dosyć długa.
Może się oczywiście zdarzyć, że jakieś tropy będą
czytelne tylko dla niektórych odbiorców, być może
polskich czy wywodzących się z byłego bloku
wschodniego. Jednak przykład Hiszpanii pokazuje,
że cykl można bardzo dobrze zakorzenić w innym
kodzie językowym. To z kolei sprawia, że jest on
popularny wśród niepolskojęzycznych czytelników.
Czy popularność na hiszpańskim rynku nie wzię-
ła się przypadkiem z serii gier CD Project RED?
Nie, cykl zaczęto przekładać na język hiszpański
wcześniej. Tym pytaniem wkraczamy zresztą na
grząski grunt. Sapkowski, jak wiadomo, nie przepa-
da za zbytnim utożsamianiem jego dzieła z grami.
Chodzi po prostu o to, że zdarza się, iż postrzega
się go jako autora powieści napisanych na podsta-
wie gier. To zresztą całkiem poważny problem, po-
133

nieważ gry przyćmiewają sukces komercyjny samej
literatury. Sytuacji tej nie zmienia nawet fakt, że
książka autora Wiedźmina była na pierwszym miej-
scu bestsellerów New York Timesa. Analogicznej
sytuacji doświadczył G.R.R Martin ze swoją Grą
o tron. Różnica polega jednak na tym, że pisarz ma
realny wpływ na kształt, popularniejszego od książ-
ki, serialu.
Wspominasz w swojej książce, że analogia do
Martina jest dużo szersza. Odnajdujesz w cyklu
wiedźmińskim bardzo wiele wątków, które moż-
na powiązać z legendą arturiańską podobnie jak
w uniwersum stworzonym przez amerykańskie-
go pisarza.
Te odwołania są szczególnie widoczne w ostatnim
tomie cyklu wiedźmińskiego – Pani Jeziora. Ciri
spotyka tam Galahada, sam tytuł nawiązuje do
mitów arturiańskim, pojawia się motto z Thomasa
Mallory’ego itd. Intertekstualne połączenia wyda-
ją się tutaj silne. Pisarz sam zresztą chciał być od-
czytywany w kontekście literatury arturiańskiej,
o czym świadczy chociażby jego tekst „teoretycz-
noliteracki” Piróg. Trzeba wszakże pamiętać, że
Sapkowski mówi jedno, a robi drugie: co oznacza,
upraszczając, że kod arturiański jest istotny w jego
twórczości, jednak nie najważniejszy. Azja Tuhaj-
bejowicz, Kmicic i Wołodyjowski są cyklowi równie
bliscy (o ile nie bliżsi) jak pan zamku Camelot.
Z jednej strony mówisz o uniwersalnym charak-
terze sagi, z drugiej o postaciach z Trylogii. Nie
ma w tym zgrzytu?
Zupełnie nie. Sukces Andrzeja Sapkowskiego jest
niejako powtórzeniem globalnego sukcesu Henry-
ka Sienkiewicza – Quo Vadis to przecież literatura,
która, jak Wiedźmin, doskonale odnalazła się w
uniwersalnym kontekście. Osobiście uważam, że
najlepszą książką o Sapkowskim są Ciała Sienkiewi-
cza Ryszarda Koziołka, choć nazwisko autora cyklu
wiedźmińskiego nie pojawia się w niej ani razu.
Trudno byłoby wyliczyć wszystkie poziomy, na
których twórca Trylogii jest obecny w świecie
wiedźmina. Na pewno bardzo silnie obecny jest na
płaszczyźnie językowej, ale nie tylko. W opowiada-
134
PRESSJE 2018 — TEKA 54
niu Kwestia ceny Geralt ma na sobie strój z herbem
Czteroroga, który Sapkowski zapożyczył z Potopu.
Jest też postać stanowiąca parodię jednego z towa-
rzyszy Kmicica – mowa o Zendzie, przekształco-
nym przez Sapkowskiego w Kudkudaka. Natomiast
przewrót na wyspie Thanedd kończy się okalecze-
niem Vilgefortza i ucieczką Ciri.  Po tym zdarzeniu
mag staje się Azją, a Dziecko Niespodzianka, niemal
jak Basieńka z Pana Wołodyjowskiego po oszpeceniu
Tuhajbejowicza, zostaje przeniesiona na pustynię
i musi na własną rękę radzić sobie z przeciwnościa-
mi losu. Sapkowski modyfikuje tu oczywiście prze-
strzeń, motyw jednak pozostaje.
To bardzo ciekawe, choć przyznam, że porówna-
nie obu pisarzy jest dla mnie interesujące  z zu-
pełnie innej perspektywy. Sienkiewicz stworzył
pewien archetyp Polaka, z którym wielu nawet
do tej pory się utożsamia (choć może już nie do
końca otwarcie i nie bez wstydu). Czy jakąkol-
wiek myśl formacyjną odnajdziemy u Sapkow-
skiego?
Zależy, o jakim poziomie pedagogiki lub raczej
indoktrynacji mówimy. Jeśli wejdziemy na po-
ziom przekazu ideologicznego, to próżno było-
by go szukać w takiej formie, w jakiej obecny jest
u Sienkiewicza –  w Trylogii występuje swego rodza-
ju „agresywny patriotyzm” czy raczej „nacjonalizm”.
Mówiąc oględnie, postaci niebędące Polakami-ka-
tolikami nie są przedstawiane najlepiej.
Ten „agresywny patriotyzm” stał się rów-
nież obiektem krytyki Witolda Gombrowicza.
W „Dzienniku” Sienkiewicz nazywany jest pisa-
rzem łatwych uciech, który na potrzeby polep-
szenia narodowego samopoczucia, zrezygnował
z cnoty indywidualizmu. Czy Geralt-samotnik
byłby spełnieniem życzenia Gombrowicza, aby
pisać w Polsce literaturę zarówno popularną,
jak i taką, która nie próbowałaby na siłę uciekać
od naszej brzydoty?
Odpowiem przewrotnie. Gombrowicz pragnął napi-
sać dzieło, które się sprzeda. Bardzo chciał wypro-
dukować złą książkę i zbić na niej kapitał kulturo-
wo-finansowy. Wydaje mi się nawet, że zazdrościł
swojemu koledze Dołędze-Mostowiczowi sukcesu.
ROZMOWA Z PIOTREM ŻOŁĘDZIEM

Reasumując, pragnął sławy autora Potopu. Idźmy
jednak dalej. Koncepcja Gombrowicza zakłada, że
Sienkiewicz nawet wtedy, kiedy jest brzydki, jest
ładny. Wszystkie dramatyczne sceny, jak chociażby
wbijanie Azji na pal, są zrobione tak, by „podobać”
się czytelnikom. Tu być może ujawnia się podobień-
stwo autorów Potopu i Wiedźmina. Sapkowski jak
Sienkiewcz chciał się „podobać” i to robił.
Bo Geralt to relatywista pozbawiony moralnego
kręgosłupa?
Nie powiedziałbym, że jest pozbawiony kręgosłupa
moralnego. Najczęściej jest po prostu niezdecydo-
wany i nie wie co zrobić. Jednakże, gdy bywa rzuca-
ny w wir zdarzeń, jakimś sposobem (prawie zawsze)
udaje mu się zwyciężyć. Ponadto trzeba pamiętać,
że Geralt przekonuje, żeby stawać po stronie ofiary.
To postać silnie uwikłana w problemy demokracji.
Jednocześnie nie mająca własnego zdania…
Zostając mentalnie za oceanem, czekasz z utę-
sknieniem na premierę serialu na Netflixie?
Może nie z utęsknieniem, ale chętnie obejrzę tę
produkcję. Ciekawi mnie, co specjaliści z Netflixa
mogą zrobić z cyklem, a mogą zrobić w zasadzie
wszystko.
Ja mam mieszane uczucia. Mówiąc szczerze, bu-
dzi się we mnie „prawak”: zagraniczny koncern,
zagraniczni aktorzy, obcy reżyser. Najlepsza
polska literatura popularna, którą znają wszy-
scy, będzie przenoszona na ekran w taki sposób,
że większości nawet przez myśl nie przemknie,
że to część polskiej kultury. Nie jest Ci trochę
smutno?
Polska miała już szansę i jak się to skończyło? Ten
tekst nie jest na szczęście homogeniczny kulturo-
wo, więc można go eksplorować na wiele sposobów
i mogą to robić w zasadzie wszyscy.

Coś w tym jest... Jednocześnie ta niejednoznacz- Uważasz, że dość naiwnie jest sądzić, że wiedź-
ność wydaje mi się w Geralcie najciekawsza. Oba- min mógłby promować Polskę za granicą?
wiam się, że gdy będziemy starali się wrzucić wiedź-
mina do jednej szuflady, to pozbawimy jego postać Może to robić i robi to cały czas. Trzeba wszakże
atrakcyjności. Tak naprawdę jego niezdecydowanie pamiętać, że czyni to na płaszczyźnie kulturowej,
jest bardziej interesujące dla czytelnika, niż dajmy a więc siłą rzeczy wychodzi także poza kontekst
na to determinacja Vilgefortza. Pamiętajmy jednak, rodzimy.
że Geralt nie potrafi podjąć decyzji tylko wówczas,
gdy okoliczności każą mu opowiedzieć się po któ-
rejś ze stron bezsensownych jego zdaniem konflik-
tów. Jest natomiast bezwzględny, kiedy należy bro-
nić słabszych i pokrzywdzonych.

To niezdecydowanie to jednak dość specyficzna

nauka demokracji.

Należy zapytać, dlaczego Geralt nie zawsze ma swo-

je zdanie, dlaczego jest taki, a nie inny. Źródeł tego
zjawiska można poszukiwać być może w czarnym
kryminale. Jak zauważył Maciej Parowski, Geralt
jest ukształtowany na podobieństwo Philipa Mar-
lowe’a Chandlera. Detektyw, jak wiedźmin, jakoś
funkcjonuje, ale właściwie każde jego działanie nosi
silne znamię pogłębiającej się melancholii.

135
 PRESSJE 2018 — TEKA 54

Piotr Żołądź
literaturoznawca, doktorant w Katedrze Teorii Literatury Wydziału Polonistyki
Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor książki Potworność i krytyka. Studia o cyklu
wiedźmińskim Andrzeja Sapkowskiego. Współpracownik Ośrodka Dokumentacji
i Badania Twórczości Josepha Conrada.

Konstanty Pilawa
sekretarz redakcji czasopisma „Pressje”. Koordynator krakowskiego oddziału
Klubu Jagiellońskiego. Członek Klubu Jagiellońskiego.

136
Biblioteczka
numeru
Bednarek, Joanna.
2017. Życie, które mówi. Nowoczesna wspólnota
i zwierzęta. Warszawa.
Bell, Daniel.
2015. The China Model. Political Meritocracy and the
Limits of Democracy. Princeton and Oxford.
Bendyk, Edwin, Papajak, Urszula,
Popkiewicz, Marcin, Sutowski, Michał.
2015. Polski węgiel. Warszawa.
Bennet, Gary, Yikuan, Xie.
1998. A peripheral mononeuropathy in rat that
produces disorders of pain sensation like those
seen in man [w:] „Pain”, 33 (1).
Caserta, Maurizio, Garofalo, Cesare,
Pluchino, Allesandro, Rapisarda, Andrea,
Spagano, Salvatore.
2011. Accidental Politicians. How Randomly Selected
Legislators can Improve Parliament Efficiency. Arxiv.
org.
Cześnik, Mikołaj. Kubik, Agnieszka.
2018. O wyborcach lepszych i gorszych, czyli
głosowanie rodzinne Gowina. Wyborcza.pl.
Dudała, Jarosław, Sokołowski, Jacek.
2018. Kaczyński na gruzach Bastylii. Gość.pl.
Europejska Agencja Środowiska.
2017. Zmiana klimatu stwarza coraz poważniejsze
zagrożenia dla ekosystemów, zdrowia ludzkiego
i gospodarki w Europie. Europa.eu.
Evers, Marco.
Spaleni słońcem. Forumdwutygodnik.pl.
Foer, Jonathan
Zjadanie zwierząt. Warszawa.
Franciszek.
2015. Laudato Si. Vatican.va.
Gellner, Ernst.
2009. Narody i nacjonalizm. Warszawa.
Giza-Poleszczuk, Anna, Mazur, Krzysztof.
2018. Jako socjologowie straciliśmy zdolność
prawdziwej analizy. Klubjagiellonski.pl.
Główny Urząd Statystyczny.
2016. Prognoza ludności rezydującej dla Polski
na lata 2015 – 2050. Stat.gov.pl.
Grandin, Temple, Johnson, Catherine.
2011. Zwierzęta czynią nas ludźmi. Poznań.
Gerwin, Marcin.
2018. Panele obywatelskie. Przewodnik po
demokracji, która działa. Kraków.
137

Jullien, Francois.
2006. Drogą okrężną i wprost do celu. Strategie
sensu w Chinach i Grecji. Kraków.
Jung, Gustav.
1995. Psychologia a religia. Warszawa.
Kisilowski, Maciej, Radwan, Arkadiusz.
2018. Konstytucja dobra, ale słaba.
Rzeczpospolita.
Kompendium Nauki Społecznej Kościoła. 2005.
Vatican.va.
Krasowki, Robert.
2014. Czas gniewu. Rozkwit i upadek imperium
SLD. Warszawa.
Kulesza, Ryszard.
2015. Demokracje antyczne i współczesne. Repo-
zytorium Uniwersytetu Wrocławskiego.
Lipiński, Piotr, Matys, Michał. .
2018. Niepowtarzalnym uroku likwidacji. Woło-
wiec.
Machoń, Henryk.
2017. Przewodnik po myśli Carla Gustava Junga.
Warszawa.
Merta, Tomasz, Kostro, Robert.
2005. Pamięć i odpowiedzialność. Kraków-Wrocław.
Miłoszewski, Zygmunt.
2007. Wiedźmin narodowy. Newsweek.pl
Ministerstwo Środowiska.
2013. Strategiczny plan adaptacji dla sektorów
i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku
2020 z perspektywą do roku 2030. Gdos.gov.pl.
Ministerstwo Środowiska.
2019. Polityka ekologiczna państwa 2030.
Mos.gov.pl.
Mroziuk, Tadeusz.
2018. Konstytucja 2.0. Islandzka lekcja pisania
ustawy zasadniczej „od dołu”. Klubjagiellonski.pl.
138
PRESSJE 2018 — TEKA 54
Musiałek, Paweł, Nandzik, Sonia.
2018. Polska kojarzy się uchodźcom tylko
z Robertem Lewandowskim. Klubjagiellonski.pl.
Platon.
2003. Państwo. Warszawa.
Przanowski, Mateusz OP.
2012. Antropologia relacyjna [w:] „Pressje”,
29. Kraków.
Rada Europy.
2004. Przyszłość demokracji w Europie. Coe.int.
Unia Europejska- droga do partnerstwa. Rp.pl.
Radwan, Arkadiusz, Sokołowski, Jacek.
2016. Kompromis jest możliwy. Klubjagiellonski.pl.
Rojek, Paweł.
2016. Liturgia dziejów. Mesjanizm Jana Pawła II.
Kraków.
Russel, Piotr.
2015. Obciążenia fiskalne rodzin w Polsce na tle
państw UE [w:] Studia Biura Analiz Sejmowych nr
1(45)/2016, Jolanta Szymańczak (red.). Warszawa.
Rzeczycki, Michał.
2018. Równowaga, nie trójpodział. Co tak 
naprawdę pisał Monteskiusz?. Klubjagiellonski.pl.
Rzeczycki, Michał.
2018. Wyjście z wojny polsko-polskiej prowadzi
przez reformę Senatu.
Sapkowski, Andrzej.
1993. Piróg albo Nie ma złota w Szarych Górach
[w:] „Nowa Fantastyka” 5(128).
Scruton, Roger.
2017. Zielona filozofia. Jak poważnie myśleć
o naszej planecie. Poznań.
Sekretarz generalny ONZ.
Walka o surowce powodem konfliktów zbrojnych.
2018. Radiozet.pl.
Siedlecka, Ewa. Żołądź, Piotr.
2015. Platforma psuje Trybunał Konstytucyjny. 2018. Potworność i krytyka. Studia o cyklu
Gazeta Wyborcza. wiedźmińskim Andrzeja Sapkowskiego. Kraków.

Skawiński, Paweł. Žižek, Slavoj.

2018. Azjatycka wojna o wodę. Bankier.pl.
Spaemann, Robert.
2001. Osoby. O różnicy między czymś a kimś.
Warszawa.
2018. Patrząc z ukosa. Wprowadzenie do Jacques'a
Lacana przez kulturę popularną. Warszawa.
Xi Jinping.
2014. The Governance of China. Beijing.

Taleb, Nassim.
2013. Antykruchość. O rzeczach, którym służą
wstrząsy. Warszawa.

Tambor, Jolanta.
2014. Status języka a wola ludu i kodyfikacja:
przypadek śląski [w:] Forum Lingwistyczne
nr 1(2014).

The Economist.
2015. The cost of inaction: Recognising the value
at risk from climate change. Economist.com.

Trudnowski, Piotr.
2018. Referendum konstytucyjne 2.0
[KLUB JAGIELLOŃSKI]. Klubjagiellonski.pl.

Twardoch, Szczepan.
2018. Dlaczego nie piszę po śląsku. Onet.pl.

Van Norden, Bryan.

Taking Back Philosophy: A Multicultural Manife-
sto. Nowy Jork.

Welzer, Harald.
2010. Wojny klimatyczne. Za co będziemy zabijać
w XXI wieku?. Warszawa.

Wilkoszewska, Krystyna.
2008. Wariacje na postmodernizm. Kraków.

Wojciuk, Anna.
2018. Wyjście ewakuacyjne. Publica.pl.

Zhang Fenzhi.
2015. Xi Jinping: How to Read Confucius and
Other Chinese Classical Thinkers. Nowy Jork.

139