I.

WIELOZNACZNOŚĆ TERMINU NAUKA

W każdym języku przyporządkowuje sie poszczególnym wyrażeniom sens, czyli znaczenie.

Sens wyrażenia przysługujący mu w jakimś języku jest to sposób rozumienia przypisany temu wyrażeniu przez reguły
danego języka.
Przedmioty oznaczane przez jakąś nazwę przy pewnym jej znaczeniu nazywamy desygnatami tej nazwy przy tym jej
znaczeniu. Zbiór wszystkich desygnatów jakiejś nazwy stanowi jej zakres, czyli denotację. Wyróżniony przez
znaczenie nazwy zespół cech przysługujący wspólnie wszystkim jej desygnatom stanowi treść, czyli konotacje tej
nazwy i odpowiadającego jej pojęcia.

1. PODSTAWOWE TYPY DESYGNATÓW NAZWY NAUKA

W celu uniknięcia nieporozumień każde wyrażenie winno mieć w języku jedno znaczenie, czyli być jednoznaczne, a
każda nazwa – jedno dające się jednoznacznie określić pojęcie.
Istnieją wyrażenia wieloznaczne (homonimy) oraz wyrażenia częściowo wieloznaczne, czyli o znaczeniach zasadniczo
różnych, lecz pod pewnym względem takich samych (pojęcia analogiczne).
Wieloznaczność danego wyrazu wziętego w oderwaniu to tzw. wieloznaczność potencjalna (nie jest to jeszcze
wadliwość logiczna). Logicznie szkodliwa jest wieloznaczność aktualna (np. ekwiwokacja-użycie tego samego wyrazu
w jednym układzie zdań w różnych znaczeniach albo w taki sposób, że nie wiadomo, o jakie spośród potencjalnych
znaczeń chodzi).
Termin nauka jest niewątpliwie potencjalnie wieloznaczny. W celu pokazania różnych choćby podobnych, znaczeń
wyrazu nauka wymienia sie zasadnicze typy jego desygnatów.
Typy desygnatów wyodrębnia sie na podstawie przynależności desygnatów do jakiejś kategorii ontycznej (tzn.
bytowej).
Wyrazem nauka posługujemy się w celu oznaczenia pewnego rodzaju działalności umysłowej lub umysłowo-fizycznej
(poznanie).
Poznanie uchodzi za podstawowa i pierwotną aktywność psychiczną. Polega na wprowadzeniu w pole świadomości
informacji o czymś. Terminem poznanie oznacza sie zarówno czynność, jak i jej wytwór, czyli rezultat. Poznanie
ludzkie ma charakter świadomościowy, asymilujący, intencyjny i aspektywny.

Odróżnia sie poznanie:

a) wieloaspektowe;
b) wyspecjalizowane (jego odmiana jest nauka);
c) dorywcze (spontaniczne);
d) planowe (systematyczne), zwie sie nauką.

Schemat trzech grup desygnatów terminu nauka (str. 14)

Tak jak język stanowi desygnat wyrazu nauka, gdy ma sie na uwadze obiektywnie wzięty system poznania, tak metoda
jest desygnatem tegoż wyrazu, jeśli chodzi o czynności poznania. Metoda poznawania jest tym, co przesadza o jego
naukowości.

Nauka jako społeczna instytucja realizująca systematycznie poznanie przy użyciu racjonalnych środków i odpowiedniej
kadry stanowi dziś nierzadko o sposobie posługiwania się terminem nauka.
Określając naukę jako pewien zbiór zdań o zdeterminowanej budowie oraz jako pewien sposób postępowania, ma się
na uwadze przede wszystkim język naukowy oraz metodę naukową.
Formalno-instytucjonalne ujęcie nauki ujawnia sie przy akcentowaniu w ogóle instytucjonalnego charakteru nauki.

Samo poznanie oznaczane wyrazem nauka nie stanowi włącznie jednego typu:
− poznanie odkrywcze, o ile jest w zasadzie poznaniem absolutnie czegoś nowego (może być
czynnością dochodzenia do wiedzy, czyli poznawaniem, bądź rezultatem czynności, czyli może stanowić
poznanie-wytwór).
Poznanie: uprawianie nauki tzn. stawianie zagadnień, ich rozwiązywanie i systematyzowanie zdobytej wiedzy.
Czynność uprawianej wiedzy może mieć charakter wsobny lub przechodni, rezultat tej czynności będzie podmiotowy
lub obiektywny.

− poznanie nieodkrywcze, jeśli jest poznaniem czegoś tylko względnie nowego (nazywane nauka to
przedmiot, proces oraz rezultat uczenia sie i nauczania).
W pierwszym wypadku chodzi o to czego sie uczymy i czego nauczamy. Przedmiotem nauczania może
być również nauka jako czynność. „Przedmiotem” uczenia się i nauczania jest:
a) zbiór wiadomości czy to będących rezultatem uprawiania nauki, czy tez stanowiących pewien pogląd;
b) zespół umiejętności;
Strona 1 z 5
 c) jakaś myśl pouczająca, a więc kazanie, przestroga, morał, wskazówka, wymówka itp.

Proces uczenia się obejmuje bądź nabywanie wiedzy, bądź nabywanie sprawności.
Rezultat uczenia się bądź nauczania może być:
− subiektywny, w postaci zdobytej wiedzy, bądź nabytej umiejętności;
− obiektywny, jako wykład wiadomości.

Ostatni typ desygnatów terminu nauka to cała dziedzina kultury, obejmująca zarówno poznanie wszystkich wyżej
wymienionych postaci, jak też osoby naukowców, instytucje naukowe, narzędzia i środki uprawiania nauki oraz
wszystko to, co bezpośrednio wiąże się z realizacją poznania naukowego, a więc środowisko i obyczaje uczonych.
Naukę jako dziedzinę kultury można przyrównać do organizmu.
„Ciało” nauki składałoby się z trzech części:
− środki naukowe;
− pracownicy naukowi;
− wytwory ich prac.

2. FILOZOFICZNE UWAGI O NAUCE

Nauka może jawić sie obserwatorowi jako pewien język lub jako pewne poznanie bądź jako pewien przedmiot.
Antropologiczny aspekt nauki to patrzenie na nią jako na sferę ludzkiego zachowania się w określonych warunkach
społeczno-kulturowych.
Uświadomienie sobie rozmaitości typów desygnatów terminu nauka i sposobów podejścia do zjawiska zwanego nauką,
jak i uwzględnienie wiedzy o analogiczności znaczeń oraz wzajemnym związku miedzy zakresem i treścią
interesującego nas terminu winno powstrzymać od konstruowania zwięzłej, a przy tym operatywnej definicji nauki w
ogóle. Charakterystykę nauki należy przeprowadzić osobno dla różnych jej aspektów, a nadto uwzględnić rozmaite jej
typy.

Zagadnienie epistomologiczne wiąże się z determinacją najbardziej wartościowego poznania, jakim jest poznanie
naukowe, z uwagi na jego genezę, strukturę i dynamikę; przeprowadza się też pod tym kątem typologie nauk i określa
pozycję poznania naukowego wśród głównych odmian poznania.
Wyróżnienie epistomologicznych typów ludzkiej wiedzy dokonuje się z rozmaitych punktów widzenia.
a) ze względu na dopuszczalne źródła poznania bywa wiedza:
− racjonalna;
− irracjonalna;
− pozaracjonalna;
b) zależnie od sposobu uzyskiwania informacji oddziela się wiedzę:
− systematyczną;
− niesystematyczną;
− dedukcyjną;
− indukcyjną;
c) z uwagi na przedmiot poznania może być wiedza:
− specjalistyczna;
− teoretyczna;
− praktyczna.

Posługując się powyższymi charakterystykami, można zdeterminować trzy podstawowe typy wiedzy racjonalnej:
− wiedza potoczna (cechy: utylitaryzm, subiektywizm, względność, wieloaspektowość i niedokładność);
− wiedza naukowa (stosuje idealizację);
− wiedza mądrościowa.

Typy pośrednie pomiędzy wiedza potoczną, a naukową:

− pseudonauka: stanowi poznanie o zadaniach głównie praktycznych, nie poddawane testowaniu, czyli próbom
empirycznego rozstrzygnięcia, oraz nie wykazujące samokorektury i rozwoju;
− protonauka: to jakby nauka w stanie embrionalnym, zaczątkowym;
− poznanie techniczne: umiejętność wytwarzania, która dotyczy głównie sprawności korzystania z rozmaitych
środków w doskonaleniu produkcji.

Mądrość jest wiedzą najwyższą, najbardziej podstawową i ugruntowaną ostatecznie oraz jednocześnie umiejętnością
stosowania tej wiedzy w postępowaniu. (J. Maritain)

Problemem filozoficznym dotyczącym nauki jest pytanie o jej pozycję wśród innych typów wiedzy.
Scientyści umieszczają naukę na szczycie ludzkiej wiedzy, stanowi ona wzór i miarę doskonałości każdej innej wiedzy
Strona 2 z 5
tak pod względem teoretycznym, jak i praktycznym.
Antyscientyści nie negują ogromnych walorów nauki, postulują wyłącznie relacyjne określanie wartości każdego typu
wiedzy.

Z wieloznacznością nazwy nauka wiąże się problem ontycznego statusu jej desygnatów.
Idealnie pojęta nauka może być co najmniej dwojako traktowana:
− jako układ zhipstazowanych sądów logicznych i problemów stanowiących sens zdań przez kogoś wydanych;
− jako zbiór logicznie powiązanych sądów będących znaczeniami wszelkich możliwych wypowiedzi o jakiejś
dziedzinie poznania czy też zdań zdeterminowanych przez określone reguły językotwórcze.

Czy istnieje nauka w ogóle, czy też jedynie poszczególne nauki o czymś lub jakieś?
Skoro istnieją konkretne dyscypliny naukowe, to zgodnie z realizmem umiarkowanym ogólnej nazwie nauka
odpowiada układ rzeczywistych cech, przysługujących wspólnie poszczególnym dyscyplinom.

3. NAUKI O NAUCE

Poznanie ludzkie może dotyczyć różnych przedmiotów w najszerszym tego słowa znaczeniu. Mogą to być rzeczy
materialne, niematerialne, byty realne, twory idealne, intencjonalne, przedmioty natury, jak i wszelkiego rodzaju
wytwory kulturowe.
Poznanie naukowe staje się coraz częściej przedmiotem nowego poznania naukowego. W rezultacie rodzą się nauki o
nauce (metanauka, epistemologia, teoria nauk, metodologia nauk, filozofia nauki, scjentologia, naukoznawstwo, wiedza
o nauce, matezjologia, zetetyka, epistemologia pragmatyczna, logika wiedzy).
Do zainicjowania naukowego badania samych nauk przyczynił sie ich burzliwy rozwój, specjalizacja, zróżnicowanie i
potrzeba unifikacji, olbrzymia rola w kulturze oraz rosnących potrzeba opracowania doskonalszych metod naukowego
poznania i zbadania jego adekwatności do zadań, które stawia sobie człowiek i społeczeństwo.
Nauki o nauce sprzyjają rozwojowi nauk uniwersalnych i syntetycznych, a te znowu ułatwiają współprace i rozwój
dyscyplina bardziej szczegółowych.

Czy nauki o nauce łączy tylko to, że zajmują się wszystkie nauką?
Oczywiście nie. Wspomniane zadania, ich spójność i wzajemna zależność są wystarczającym źródłem jedności nauk o
nauce. Co do autonomiczności, to sprawa przedstawia się różnie dla poszczególnych dyscyplin o nauce; coraz szybciej
dojrzewają do samodzielności.
Nauka w ogóle wstaje się współcześnie zjawiskiem ogromnie złożonym, wymagającym wielostronnego i rozmaitymi
sposobami przeprowadzonego zbadania.

Traktując badania nad nauką tradycyjnie można je zgrupować wedle tego, w jakim aspekcie ontycznym i jaka metodą
badają one nauki:
− zderzenie z dziedziny spraw ludzkich, czyli traktowanie jako pewien proces historyczny lub wytwór kulturowy, to
humanistyczne nauki o nauce (historia nauki, socjologia, ekonomia nauki);
− badania typu filozoficznego, ujmujące naukę jako pewien byt lub poznanie i szukające jego ostatecznych racji i
uwarunkowań oraz ustalające jego wartość poznawczą i kulturową; byt ten może występować jako czysty relacyjny
(ontologia), oraz jako specyficzny byt kulturowy (filozofia kultury);
− formalne dyscypliny o nauce; traktują one naukę jako formę poznania lub byt idealny wyznaczony regułami
wiedzotwórczymi (logika);

Często oddziela sie wśród nauk o nauce teoretyczne od praktycznych. Do teoretycznych należy: filozofia, teoria nauki,
epistemologia, logika nauki i metodologia nauk, historia nauki, psychologia nauki socjologia nauki. Praktyczne
obejmują stosowane naukoznawstwo, polityka i ekonomia nauki, prakseologia, wiedza o organizacji i technice
uprawiana nauki oraz o dokumentacji i informacji naukowej.

Nauki o nauce można następująco uporządkować:

1. nauki o poznaniu naukowym
a) formalnie wziętym;
b) rozważanym treściowo;
2. nauki o kulturowym zjawisku nauki
a) systematycznie wziętym;
b) ujętym historycznie;

Nadto rozparcelowanie historii nauki spowoduje, że ostatecznie można otrzymać następujący układ nauk o nauce:
1. epistemologia, czyli nauki zajmujące sie nauką w ogóle lub jej poszczególnymi typami jako poznaniem;
a) od strony formalnej;
b) w aspekcie treściowym;
Strona 3 z 5
 2. naukoznawstwo, czyli nauki zajmujące się nauką jako doskonalącym się faktem kulturowym w najszerszym
tego ostatniego słowa sensie.

Poszczególne typy nauk o nauce:

Historia nauki zajmuje sie rozwojem myśli naukowej, a więc nauką jako minionym faktem kulturowym. Nauka jest
kategorią historycznie zmienną, a więc przede wszystkim procesem dziejowym. Historia nauki jest więc dyscypliną
traktującą przeszłość jako szkołę teraźniejszości.

Filozofia nauki jest dyscypliną, której filozoficzny charakter widoczny jest najczęściej tylko w nazwie. W ciaśniejszym
i właściwym sensie nazwa filozofia nauki oznacza teorię nauki jako bytu, teorię poznania naukowego oraz
ostatecznościowo wyjaśniająca teorię nauki jako dziedziny kultury.

Teoria nauki, jej głównym problemem jest jak możliwe są nauki, jakie są ich wspólne założenia i metody, jakie
postawy teoriopoznawcze i dlaczego zajmuje sie uprawiając naukę? Skupiają się one wokół koncepcji, przedmiotu i
zadań nauki oraz pod tym kątem przeprowadzonej typologii nauk. Obejmują logiczne, metodologiczne i
teoriopoznawcze zagadnienia poznania naukowego.

Epistemologia- wiedza dotycząca wyłącznie wartości poznawczej nauki w ogóle.

Logika nauki zajmuje się systemem naukowym od strony formalnej, najczęściej nie interesując sie jego dynamiką.
Traktuje go bądź jako konkretna poznawczą formę, bądź jako twór idealny. Jest teorią języka nauki od strony
syntaktycznej i semantycznej lub konstruuje system logiczny dla nauki.

Metodologia nauki jako racjonalna rekonstrukcja naukowych czynności badawczych, zajmuje sie funkcjonalnym
aspektem nauki. Jest w zasadzie teoria metod uprawiania nauki. Miewa charakter opisowy bądź normatywny.
Metodologia nauki zawsze zawiera teorie metod naukowych, a metodyka nauki jest włącznie systemem reguł
sprawnego uprawiania nauki. Nie jest ona empiryczną teoria nauk, lecz raczej logiczna i filozoficzną. Posługuje się
głównie metoda logicznej analizy i rekonstrukcji czynności badawczych oraz ich kodyfikacji. Zmierza natomiast do
konstrukcji ogólnych modeli optymalnego postępowania naukowego oraz ich uzasadnienia ze względu na cel, jaki
stawia sobie nauka. Jest więc dyscypliną opisową, wyjaśniająca i praktyczną, bo usprawiedliwia ostatecznie naukowe
metody rekonstruowane lub projektowane.

Metanauka oznacza coś, co jest poza nauką czy ponad nauką, czy wreszcie nauka o nauce.
W technicznym sensie nazwą metanauka oznacza sie specjalną dyscyplinę formalną, która ostatnimi czasy wyodrębniła
sie z metodologii nauk. Przedmiotem jej badań jest nauka-system pojęta idealnie, posiadająca skodyfikowane reguły jej
budowy.

Psychologia nauki dotyczy głównie twórczości naukowej. Chodzi zwłaszcza o to, na czym polega swoistość procesów
psychicznych, które prowadzą do twórczych osiągnięć, oraz jakie motywy skłaniają do wyboru zawodu uczonego,
następnie o typologie pracowników nauki ze względu na uzdolnienia do poszczególnych typów wiedzy oraz rodzajów
pracy badawczej, metodykę poszczególnych dyscyplin i psychohigienę pracy naukowej oraz uwarunkowania
psychiczne działalności naukowo-twórczej.

Socjologia nauki ujmowana była różnie. Dziś socjologia kultury bada współzależności między nauką, a innymi
dziedzinami i tworami kultury oraz między rozwojem nauki, a rozwojem społeczeństwa. Zajmuje się zwłaszcza
warunkami pojawiania się nauki w różnych społeczeństwach, rozwojem i recepcją idei naukowych, ich społecznymi
uwarunkowaniami i funkcjonowaniem. Bada także strukturę i funkcjonowanie instytucji naukowych, organizacje
działalności naukowej, pozycję społeczną pracowników nauki, wszelkie formy współpracy naukowej, sposoby
upowszechniania wyników nauki oraz właściwą humanizację i technicyzację nauki; chodzi zwłaszcza o społeczną
odpowiedzialność naukowca oraz autonomię nauki.

Ekonomia nauki obejmuje zagadnienia dotyczące uwarunkowań gospodarczych uprawiania nauki. Ekonomia nauki
szuka odpowiedzi na pytania: jak najlepiej w stosunku do możliwości społeczno-gospodarczych planować i realizować
naukę oraz jak najbardziej gospodarnie spożywać wyniki działalności naukowej? Chodzi po prostu o to, jak prowadzić
politykę naukową.

Polityka nauki stanowi praktyczne dopełnienie nauk o nauce. Opierając się zwłaszcza na teorii poznania naukowego,
historii i socjologii nauki, teorii organizacji badań naukowych i ekonomice, uzasadnia prognozy rozwoju nauki oraz
odpowiednio do tego planuje, kieruje i organizuje życie naukowe. Polityka naukowa stanowi działanie skierowane na
najbardziej efektywne osiągnięcia określonego celu za pomocą nauki . Cele polityki naukowej to:
a) ustalenie kierunków rozwoju nauki i techniki;
Strona 4 z 5
b) stworzenie warunków zapewniających rozwój nauki;
c) wykorzystanie nauki do zaspokojenia potrzeb społecznych, ekonomicznych i kulturowych.

II. HISTORIA POJĘCIA NAUKI

1. STAROŻYTNE I ŚRDENIOWIECZNE PRÓBY DETERMINACJI NAUKI

Zaczątki nauki przypisuje sie Grekom żyjącym na przełomie VII i VI w.p.n.e.

Grecy przejąwszy pewien zbiór wiedzy ze Wschodu i Południa, zaczęli go istotnie przetwarzać:
a) racjonalizować czy to pozbawiając charakteru sakralnego i mitologicznego, czy odróżniając go od poezji;
b) uogólniać konkretne wiadomości w celu ich wytłumaczenia;
c) szukać racjonalnego, nieosobowego czynnika trwałego, który kryje się poza dostrzegalnym światem zmiennym

Strona 5 z 5