GRAMATYKA

NA

bardzo
dobry
 GRAMATYKA NA BARDZO DOBRY
książka pomocnicza do nauki gramatyki
języka polskiego
Opracowanie Krzysztof Gierymski

Wstęp

Niniejsze opracowanie opiera się na obowiązującym program ie

szkolnym z zakresu nauki o języku w klasach IV-VIII i ma za zadanie
ułatw ić młodym Czytelnikom poznanie i utrw alenie podstawowych
wiadom ości z gram atyki języka polskiego.
Powinni po tę pozycję sięgnąć uczniowie szkół podstawowych,
a zwłaszcza ci, których w niedalekiej przyszłości czeka egzamin do
szkoły średniej. Z powodzeniem może z niej również korzystać m ło­
dzież przygotowująca się do egzaminów maturalnych, książka ta
pomoże irn w powtórzeniu najważniejszych zagadnień z gramatyki
języka polskiego.
Sądzimy, że pokazanie w nowy, niekonwencjonalny sposób obow ią­
zujących w podręcznikach szkolnych teorii i reguł ułatwi poznanie
często niełatwych problem ów gramatycznych.
Ma temu służyć form ułow anie prostych definicji, grom adzenie zro­
zum iałych przykładów oraz przedstawienie zagadnień w postaci przej­
rzystych graficznie tablic.
Liczym y na to, że zaproponowany w opracowaniu sposób pokazania
m ateriału z gram atyki rzeczywiście pomoże naszym Czytelnikom
opanować wiadom ości z tej dziedziny na bardzo dobry!

3
 S A M O G Ł O S K I: a, ą, e, ę, i, o, u, (ó ), y.

GŁOSKI
S P Ó Ł G Ł O S K I: b, c, cz, ć, d, dz, dź, dż, f, g, h, j, k, I, ł, m,
n, ń, p, r, s, sz, ś, t, w, z, ź, ż.

GŁOSKA to najmniejszy dźw ięk m ow y ludzkiej, który można

w yodrębnić słuchem.

L IT E R A to granczny (napisany, w yd ruko w an y) znak głoski.

3 głoski
E □ E 3 litery

□ [B □ E 4 głoski

5 liter
□ □ □ □ □

E E I E E 4 głoski
►
6 liter
□ □ □ □ □ □
- niektóre polskie g ło ­

E f R ski składają się więcej

niż z jednej litery.

1 g ło s k a
2 lit e r y

5
 NARZĄDY
biorą udział w pow staw aniu głosek.
SYLABA to część wyrazu utworzona przez samogłoskę lub samogłoskę ze
spółgłoską (spółgłoskam i).
MOW Y:

u - pał sa - mo - lot
płuca Z płuc w ydycham y powietrze, które
przez tchaw icę dostaje się do krtani,
Sylaba otw arta - jest zakończona samogłoską. —> ko - ło
gdzie znajdują się wiązadła głosowe,
tchaw ica z krtanią Sylaba zamknięta - jest zakończona spółgłoską. — >• nos
których drgania pow odują powstanie
dźwięku.
jama gardłowa
— 1 AKCENT W YRAZOW Y to silniejsze w ym ów ienie jednej z sylab
w wyrazie.
jama ustna podniebienie miękkie i twarde, wargi,
1 język, zęby, dziąsła.
jama nosowa akcent w języku polskim pada najczęś­
szko - ła
ciej na drugą sylabę od końca.

„ i ' przed samogłoską (e) nie jest sam o­ pi - sa - li śmy

4 litery
pi - sal - bym
b dzielną głoską, a jedynie zmiękcza s p ó ł­ bi e i gra - m a - ty - ka
w tego typu wyrazach
akcent pada na trzecią
3 głoski głoskę poprzedzającą (b'). c z te - ry - sta sylabę od końca.
Rzecz - po - sp o - li - ta
4 litery „ i " przed spółgłoską (z) nie tylko zm ięk­
w ! z a cza spółgłoskę poprzedzającą (w '), ale w w tych wyrazach akcent pada
na czwartą sylabę od końca.
Pi sa by - śmy
rów nież stanow i samodzielną głoskę. pi sa by - ście
4 głoski

G ło s k i - przy ich w ym aw ianiu powietrze prze­ np. a, o, u, i, b, t, k, 1, r,

u s tn e chodzi tylko przez usta. f, w, z. AK C EN T Z D A N IO W Y to silniejsze w ym ów ienie jednego z wyrazów
w zdaniu.
G ło s k i - przy ich w ym aw ianiu powietrze prze­ ą, ę, m, n, ń,
- najczęściej akcentujem y ostatni wyraz w zdaniu.
nosow e chodzi nie tylko przez usta, ale też przez n' -> ni e
nos. m' -> mi ó d| W lipcu w yjadę na w c z a s y (a nie na kolonie).

b, d, g, z, ź, z, dz, dź, dż, w, - czasami akcentujem y wyraz lub wyrazy znajdujące się w innym miejscu zdania, jeżeli
G ło s k i - przy ich w ym aw ianiu drgają wiązadła
j, m, n, 1, ł, r oraz wszystkie zależy nam na ich uw ypukleniu lub chcemy zw rócić na nie czyjąś uwagę.
d ź w ię c z n e głosowe.
samogłoski. W lip c u wyjadę na wczasy (a nie w sierpniu).

p, t, k, s, ś, sz, c, ć, cz, W lipcu w y ja d ę na wczasy (a nie zostanę w dom u).

G ło s k i - przy ich w ym aw ianiu nie drgają w ią ­
b e z d ź w ię c z n e zadła głosowe. f, ch.

S p ó łg ło s k i - środek języka wznosi się ku podniebie­ ś, ź, ć, dź, ń, p', b', f', w ',
m ię k k ie niu. m', 1', k', g', ch', j.

S p ó łg ło s k i - środek języka zajmuje inne położenie. s, z, c, dz, n, p, b, f, w, m,

tw a rd e 1, k, g, ch, t, d, sz, ż, cz,
dż, r, ł.

6 1
 g ro t żelazny - tak piszemy

grod żelazny - tak m ów im y

Bezdźwięczne „ t " pod w pływ em

> dźwięcznego „ ż " może stać się w w y ­
m ow ie dźwięcznym „ d " .

udźwięcznienie

bieg krótki - tak piszemy

biek krótki - tak m ów im y

- Dźwięczne „ g " pod w pływ em bez­

dźwięcznego „ k " staje się w w ym ow ie
bezdźwięcznym „ k " .

ubezdźwięcznienie

U P R O S Z C Z E N IA G R U P
SPÓ ŁG ŁO SKO W YC H

to opuszczanie spółgłosek podczas

wym awiania niektórych grup s p ó łg ło ­
skowych.

tak piszemy tak m ów im y

kró le w ski króleski

krakow ska krakoska
sześćset szejset
sześset
trz c in a czcina
ja b łk o ja p ko
p ie rw s z y pierszy
pięćdziesiąt piędziesiąt

8 9
10 11
 lis - ek
lis FORMANTY
lis - isko

ptasz - ek dzięki nim t w o r z y ­

ptak m y wyrazy.
ptasz - ysko R O D Z IN A W Y R A Z Ó W to grupa w y r a z ó w p o ­ Wyrazy pokrewne ma­
k re w n y c h . ją w s p ó ln y rdze ń.
F o rm a n ty ró ż n ic u ją
zn a cze n ia w y ra z ó w .

R Z E C Z O W N IK I R Z E C Z O W N IK I P O C H O D N E

kwiat kwiaciarnia kwiaci - a rn ia

kwiat kwiaciarka kwiaci - arka

hurt hurtownia hurt - o w n ia

hurt hurtow nik hurt - o w n ik

apteka aptekarz aptek arz

P R Z Y M IO T N IK I szkoła I : I szkolny waga 9 :ż ważyć

w olny duch ch : sz duszek kot t :c kocur

—> wolność w oln - ość

biały biel biel - 0 rada d : dz' radzić

gruby grubas grub - as stolarz rz : r stolarski

> O BOCZNOŚCI
a:e
las leśny
C Z A S O W N IK I s:ś
ó :o - to wymiana sa m o g ło s e k lub s p ó ł­
wóz wozić
z : z' g ło s e k (zachodząca między tematem
pracować pracownik praco w - n ik
wyrazu podstawowego a podstawą
ręka ę:ą rączka
pracować k : cz słowotwórczą wyrazu pochodnego).
płacownia pracow - m a
e :o
ziemia ziomek
palić palacz pal - acz m' : m

P' : P pniak
palić palarnia pal - a rn ia e :ó

12 13
 W Y R A Z Y ZŁOŻONE

z ło ż e n ia z ro s ty z e s ta w ie n ia

to wyrazy pochodne m a­ to wyrażenia zrośnięte to wyrażenia składające

jące dw ie podstaw y sło ­ w jeden wyraz. się z dw óch lub więcej
w o tw órcze połączone w yrazów pisanych o d ­
cząstką „ o " lub „ i" . dzielnie.
FLEKSJA
złożenia zrosty zestawienia

samochód czcigodny N o w y Rok

czarodziej dobranoc Boże Narodzenie

łam igłów ka Krasnystaw Zawisza Czarny - to dział gramatyki

zajmujący się odmianą
w yrw idą b W ielkanoc Ameryka Południow a
wyrazów.
cudzoziemiec pięćdziesiąt dwadzieścia pięć

pięciobój siedemdziesiąt pociąg w idm o

pędziwiatr pięćset wrona pospolita - od m ien n e czę ści m ow y

samosąd osiemset W ielki Piątek

w iercipięta lekceważyć Stare M iasto - n ieo dm ienn e części m ow y

czterowiersz okam gnienie M inisterstw o O chrony
Środowiska

N e o lo g iz m y to no w o powstałe, no w o utw orzone wyrazy; przestają być

neologizmami, kiedy już na stałe stają się powszechnie
używane.

oraz - funkcje składniow e części m o w y

14 15
 Części m o w y Części mowy:

czę ści m o w y o d m ie n n a n ie o d m ie n n a p y ta n ia O D M IE N N E czasowniki, rzeczowniki, przym iotniki, li­

czebniki, zaimki: rzeczowne, przymiotne,
liczebne.
C Z A S O W N IK odmienna c o ro b i?
— c o s ię z n im d zie je ?
w ja k im je s t s ta n ie ?

N IE O D M IE N N E przysłówki, zaimki przystawne, przyimki,

R Z E C Z O W N IK odmienna — k to ? co?
spójniki, w ykrzykniki, partykuły.

P R Z Y M IO T N IK odmienna ja k i? ja ka ? ja k ie ?
— k tó ry ? k tó ra ? k tó re ?
czyj? czyja ? czyje ?

L IC Z E B N IK odmienna — ile? k t ó r y z k o le i?

Z A IM K I: odmienne o d p o w ia d a ją na p y ­ S A M O D Z IE L N E rzeczowniki, przym iotniki, liczebniki,

rz e c z o w n e — ta n ia ty c h czę ści czasowniki, zaimki, przysłówki, w ykrzyk­
p rz y m io tn e m o w y , k tó r e z a s tę ­ niki - są samodzielnymi częściami w y ­
lic z e b n e p u ją . powiedzenia.

N IE S A M O D Z IE L N E spójniki, przyimki, partykuły nie są

PRZYSŁÓW EK — nieodmienna ja k? g d zie ? k ie d y ? samodzielnymi częściami w yp ow ied ze­
nia.
Z A IM E K — nieodmienna o d p o w ia d a na p y t a ­
PRZYSŁOW NY n ia p rz y s łó w k a .

P R Z Y IM E K — nieodmienna —

S P Ó J N IK nieodmienna —
Samochód jechał szybko,
(trzy wyrazy i trzy części zdania)
W Y K R Z Y K N IK — nieodmienna —

Przyjechałem do ciebie z daleka,

PARTYKUŁA nieodmienna
i (pięć w yrazów i trzy części zdania)

16
17
 CZASY

C ZAS CZAS CZAS

T E R A Ź N IE JS Z Y PRZESZŁY PRZYSZŁY

liczba pojedyncza liczba pojedyncza liczba pojedyncza

- jest odmienną częścią liczba liczba 1 c z y ta m 1 - c z y ta łe m 1 bę d ę c z y ta ł

osoba osoba
mowy, pojedyncza mnoga 2 - czytasz c z y ta ła m bę dę c z y ta ła
3 - czyta 2 - czytałeś b ę dę c z y ta ć
1 - ja piszę 1 - my piszemy
- czyta czytałaś 2 - będziesz czytał
2 - ty piszesz 2 -■ w y piszecie - czyta 3 — czytał będziesz czytała
- odmienia się przez o s o ­ - czytała będziesz czytać
b y, lic z b y , czasy, t r y ­ 3 - on pisze 3 - oni piszą
- czytało 3 - będzie czytał
by i s tr o n y . - ona pisze - one piszą - będzie czytała
- będzie czytało
- ono pisze - będzie czytać

liczba mnoga liczba mnoga liczba mnoga

w liczbie pojedynczej - on pisał - r. m ę ski 3. os.
występuje w trzech r o ­ - ona pisała - r. żeń ski I. poj. 1 - czytamy 1 - będziemy czytali
1 - czytaliśmy
d z a ja c h : męskim, żeń­ — ono pisało - r. n ija k i 2 - czytacie czytałyśmy będziemy czytały
skim i nijakim, a w liczbie
3 - czytają 2 - czytaliście będziemy czytać
mnogiej w dw óch: męs- - oni pisali - r. m ę s k o o s o b o w y 3. os.
- one pisały - r. n ie m ę s k o o s o b o w y I. mn. - czytają czytałyście 2 - będziecie czytali
koosobowym i niemęs-
koosobowym : 3 - czytali będziecie czytały
- czytały będziecie czytać
3 - będą czytali
K o n iu g a c ja - to odmiana czasownika przez osoby,
- będą czytały
liczby, czasy, tryby i strony.
- będą czytać

- chłopiec ja d ł - r. męski 3.os. czas te ra ź n ie js z y

- dziewczyna ja d ła - r. żeński I.poj.
- dziecko ja d ło - r. nijaki czas p rz e s z ły

- chłopcy je d li
- dziewczęta ja d ły
- dzieci ja d ły
czas p rz y s z ły
- r. męskoosobowy 3. os.
- r. niemęskoosobowy I. mn. czas p rze szły
- r. niemęskoosobowy
czas p rz y s z ły

18 19
 TRYBY STRONY

TRYB
O R ZE KA JĄC Y
TR Y B
R O ZK AZU JĄ C Y
TR Y B
P R Z Y P U S Z C Z A JĄ C Y
CZYNNA

Mama ubiera Kasię. Kasia jest ubierana Kasia ubiera się.

t
liczba pojedyncza liczba pojedyncza liczba pojedyncza
przez mamę.
1 - rysuję 1 - 1 pisałbym
2 - rysujesz 2 - czekaj pisałabym
- to osobow a forma to osobowa forma - to osobowa forma
3 - rysuje 3 niech czeka pisałbyś
czasownika, czasownika „b y ć " lub czasownika i zaimek
- rysuje - niech czeka pisałabyś
„zo sta ć" i forma przy­ zw rotny „się ",
- rysuje - niech czeka pisałby
podm iot jest w y k o ­ m iotnikow a czasow ni­
pisałaby nawcą czynności. ka (im iesłów przym iot­ - podm iot jest w y k o ­
pisałoby n ikow y bierny), nawcą i odbiorcą czyn­
ności.
liczba mnoga liczba mnoga liczba mnoga
podm iot oznacza
1 - rysujemy 1 - czekajmy pisalibyśmy przedm iot czynności,
a nie jej wykonaw cę.
2 - rysujecie 2 - czekajcie pisałybyśmy
-f —
3 - rysują 3 - niech czekają pisalibyście X
- rysują - niech czekają pisałybyście
j M echanik n a p ra w ia Sam ochód je s t n a p ra ­ Piotr u c z y się.
'! samochód. w ia n y przez m echani­
3 - pisaliby
ka. Jola p rz e g lą d a się
pisałyby
| Znany pisarz n a p is a ł w lustrze.
l książkę. Książka z o s ta ła n a p i­
sana przez znanego p i­
sarza.
- orzeka, inform uje o w y ­ - nie ma 1. osoby I. poj., p is a ł - b y m
konaniu jakiejś czynności w 3. osobie pojawia się
w czasach: teraźniejszym, sło w o ,,n ie c h " , osobow a cząstka
przeszłym lub przyszłym. - nie ma form czasów. fo r m a „b y m " | C Z A S O W N IK I P R Z E C H O D N IE C Z A S O W N IK ! N IE P R Z E C H O D N IE
c z a s o w n ik a
nie ma form czasów. - to te, które posiadają form y strony - to te, które nie posiadają form strony
j biernej, np. biernej, np.

r W id z ę światło.
Z a p a liłe m lont...
Na pewno z w y c ię ż y m y .
W y k o n a j to zadanie. U c z y łb y m się bez koń­
ca.
Goście n ie c h c z e k a ją Ona n a m a lo w a ła b y ten
w salonie. obraz bez tw ojej pomocy.
W y k o n a lib y ś m y naszą
P o c z e k a jm y na niego. pracę bez usterek.
budow ał ~ był budowany stać, leżeć, iść, wisieć, spać, hałaso­
reperuje - jest reperowany wać, żyć, lecieć, fruwać, żartować,
S zniszczyła - została zniszczona dostać.
w ykona - zostanie wykonana
będzie m alow ał — będzie m alowany

20 21
 C ZA S O W N IK I NIEO SO B O W A F O R M A OSOBOWA FORMA
C Z A S O W N IK A C Z A S O W N IK A

N IED O K O N AN E D O KO N A N E
-• nieosobową i nieodm ienną formą - to forma czasownika o d m ie n ia ją ­
inform ują o p rz e b ie g u lub czasownika jest - b e z o k o lic z n ik . ca się przez: o s o b y , liczby, czasy,
- inform ują o czynności z a ­
t r w a n iu czynności. k o ń c z o n e j w przeszłości lub tryby, strony.
m a ją c e j się zakończyć
w przyszłości.

czytał przeczytał
¡LICZNIK da) śpię' (ty ) sPafeś- ( ° n) b?dzie
robiła zrobiła pracował, (ona) zobaczy, (ono)
T ’""'"''” ” niech zrobi, (m y) m oglibyśm y, (w y)
wracało w ró ciło róbcie, (oni, one) bawią się.

będę pisał napiszę

czytać, grać, kłaść,
- ć
zanieść, gryźć, znaleźć.

biec, tłuc, strzec,

- c
piec, rzec, móc.
teraźniejszym
rg ra m nie występują
w czasie tera­
źniejszym

* przeszłym g ra łe m z a g ra łe m przeszłym
FORMY ZAKOŃCZONE NA -n o , -to :
P rz y w ie z io n o skrzynie pełne srebra.

*■ przyszłym b ę d ę g ra ł z a g ra m przyszłym - zrobiono, w ykonano, czytano.

R o z p o c z ę to przygotow anie do w e ­
sela.
- rozpoczęto, o d kryto , d o tkn ię to .

czas p rz y s z ły z ło ż o n y czas p rz y s z ły p r o s ty

1. poj. I. mn. I. poj. I. mn.

1 - będę g o to w a ł będziemy go tow a li 1 - u g o tu ję ugotujem y - c z y n n e -» myślący, dotykające.

IM IESŁOW Y PRZYMIOTNIKOW E
2 - będziesz go tow a ł - b ie rn e -» odkryty, widziana.
będziecie go tow a li 2 - ugotujesz ugotujecie
3 - będzie g o tow a ł będą go tow a li 3 ugotuje ugotują
- będzie gotow ała będą go tow a ły - ugotuje ugotują - w s p ó łc z e s n e -» rysując, niosąc.
IM IESŁO W Y PRZYSŁÓWKOWE
- u p rz e d n ie -> ujrzawszy, zjadłszy.
będzie go tow a ło - ugotuje

22 23
 pełni rolę różnych
C ZASO W N IK części zdania. IMIESŁOWY c
tw orzym y od czasowników.

•isasutsatKos

| w zdaniu mc że być: IMIESŁOWY IMIESŁOWY

PRZYMIOTNIKOWE PRZYSŁÓWKOWE
osobowa CZYNNE BIERNE WSPÓŁCZESNE UPRZEDNIE
1 Robert w y je c h a ł z miasta. forma
czasownika
1 orzeczeniem - tw orzym y od te ­ tw orzym y od te ­ tworzym y od te ­ tw orzym y od te ­
forma matu 3. osoby 1. matu czasu prze­ matu 3. osoby I. matu czasu prze­
P rz y g o to w a n o śniadanie. zakończona m nogiej czasu te ­ szłego lub teraź­ mnogiej czasu te­ szłego c z a s o w n i­
na -no raźniejszego c z a ­ niejszego c z a s o ­ raźniejszego c z a ­ ków dokona­
s o w n ik ó w n ie ­ w n ik ó w p rz e ­ s o w n ik ó w n ie ­ nych:
forma osobowa dokonanych: c h o d n ic h : dokonanych:
Karol z o s ta ł marynarzem. pochodząca
łącznikiem od „zostać" myśl ,,ą ' czyta ferii pisz przeczyta Jerff
(w orzeczeni u imien-
riym) forma osobowa za pomocą przy­ za pomocą przy za pomocą przy­ za pomocą przy­
Jurek b y ł grzeczny. pochodząca od rostka: rostków: rostka: rostków :
„b y ć ”
_ “27 7727777} im iesłów
on
i -■ ąc I - w szy
łs z y
Praca została w y k o n a n a . przym iotnikow y
1 orzecznikiem bierny z końców kam i - t pisz - ąc
(w orzeczeniu imien- p rz y m io tn ik o w y ­ czytaj - ąc przeczyta - wszy
1 nym)
Ten film jest p a s jo n u ją c y .
im iesłów
przym iotnikow y
mi:
-y, -a, -e, -e g o ,
z końców kam i
p rz y m io tn ik o w y ­
robi - ąc doszed - Iszy

czynny -e j, itd. mi:

-y, -a, -e, -e g o ,
bezokolicznik -e j, itd.
U cz y ć s ię jest przyjemnie.
podm iotem im iesłów
O c z e k u ją c y niecierpliw ili się. przym iotnikow y m y ś l- ą c - y czytań y rn y ś ią c z ro b iw s z y |
czynny
czytaj - ą c - a r o b i- o n —a id ą c z ja d łs z y
Lubię g ra ć w piłkę.
dopełnieniem bezokoliczniki rysuj - ą c - e o d k r y - t- e p a trz ą c f w ykonaw szy
Chcemy w y g r y w a ć . p is z ą c y p is a n y ry s u ją c u s ia d łs z y i
Imiesłów
przym iotnikow y b ie g n ą c a o b ło ż o n a w a lc z ą c \ [s k o ń c z y w s z y ]
W a lc z ą c y bokserzy zostali rozdzieleni.
czynny
1 przydawką k rz y c z ą c e u m y te J
Imiesłów
U d e rz o n y przeciwnik w ycofał się. przym iotnikow y
bierny Im iesłow y przym iotnikow e mają w łaściw o Im iesłowy przysłówkowe mają właściw ości
ści czasow ników i przym iotników , ozna­ czasowników , oznaczają czynność lub stan,
Biegli krz y c z ą c . czają czynność lub stan, ale odmieniają się podobnie jednak jak przysłówki pozostają
im iesłow y przez przypadki, liczby i rodzaje. nieodmienne.
j okolicznikiem przysłów kow e
współczesne
Szedł k u le ją c .
ODMIENNE NIEODMIENNE

24 25
 Im ie s łó w p r z y m io tn ik o w y Im ie s łó w p r z y s łó w k o w y
RZECZOWNIK k to ? co?
czynny b ie rn y w s p ó łc z e s n y u p rz e d n i

jest odmienną częścią mowy.

czytać czytający czytany czytając -

własne pospolite żywotne nieżywotne

przeczytać — przeczytana przeczytawszy
Poznań rzeka kot długopis
Nowak pies człowiek dywan
Wenus wieś wąż chmura
skończyć — skończony skończyw szy
Janek parapet karp kaloryfer

spać śpiąca śpiąc ----- oznacza:

zwierzęta,
leżeć lezące leżąc - przedmioty osoby pojęcia czynności cechy
rośliny

pióro Jurek pies etyka czytanie młodość

robić robiący ro b io n y robiąc ----- zeszyt pisarz topola prawo bieg wesołość
lampa mama ptak dobro trzepanie wysokość

zrobić zrob io ny z ro b iw szy

odmienia się przez przypadki i liczby:

gotować g o tu ją cy g o to w a n y go tują c
przypadek liczba pojedyncza liczba mnoga

M ianow nik rycerz rycerze

ugotować — ugotow ana — u g o to w a w szy - kto? - co?
Dopełniacz rycerza rycerzy
kogo? - czego?
iść idąca — idąc C elow nik rycerzowi rycerzom
- komu? “ czemu?
Biernik rycerza rycerzy
- kogo? » co?
dojść — — — doszedłszy Narzędnik rycerzem rycerzami
- kim? - czym?
M iejscow nik rycerzu rycerzach
rysować rysujący rysow any rysując — - o kim? “ o czym?
Wołacz rycerzu! rycerze!

ciągnąć ciągnący ciągnięty ciągnąc — D e k lin a c ja - to odmiana przez przypadki.

te m a t m to część wyrazu, która pozostaje po oddzieleniu końcówki,

wyjechać _ — — w yjecha w szy k o ń c ó w k a ^ » zmieniająca się podczas odmiany część końcowa wyrazu.

poi - e, poi - a, poi - u, poi - e, poi - em , poi - u,

O D M IE N N E N IE O D M IE N N E
temat końcówka

26 27
 Różne postacie tego samego tematu
R O D Z A J R Z E C Z O W N IK A
nazywamy - te m a ta m i o b o c z n y m i.

rodzaj rodzaj rodzaj

I. poj. I. mn. męski ten żeński ta nijaki to
dzban rzeka okno rodzaj
liczba samochód konwalia podw órko gramatyczny
M ianow nik: drog - a M ianownik: drog - i pojedyncza
Celownik: drodz — e Dopełniacz: dróg - yS chłopiec dziewczynka dziecko rodzaj
naturalny
chłopcy dziewczynki dzieci
j' drog J : £ d ro d z j| drog dróg
liczba

zawodnicy rzeki okna

Oboczności tematu polegają na wymia rycerze dzbany samochody
nach samogłosek lub spółgłosek. zeglarze konwalie podwórka

te
rodzaj rodzaj
męskoosobowy niemęskoosobowy
wąż ą : ę węż - a mąk - a k : c mąc - e

a : e
las lesi - e mod - a d : dz' modzi - e
s : s'
te n dorosły m ężczyzn a r, męski

ta ładna d z ie w c z y n a r. żeński i. poj.

anioł ° f faniel - ej baz - a z : z' bazi - e
to grzeczne d z ie c k o r. nijaki

dzielni ż o łn ie rz e r. męskoosobowy

te stylowe la m p y r. niem ęskoosobowy

i. mn.
I Rzeczownik w zdaniu może być: te czarne k a p e lu sze r. niem ęskoosobowy

te wysokie d rz e w a r. niemęskoosobowy
K rz e s ło stoi w pokoju, (co? - m ianow nik)

Kot M ru c z e k skoczył na parapet, (jaki?)

i W Y R A Ż E N IE - to połączenie przyimka z rzeczownikiem, zaimkiem rze- 1
S P R Z Y IM K O W E czownym, przymiotnikiem, liczebnikiem, przysłówkiem. 1
orzecznikiem Łukasz zostanie te n is is tą , (kim zostanie?)
(w orzeczeniu
imiennym )

Pójdę do sklepu po pączki.

dopełnieniem J utro przeczytam ksią żkę, (co? - biernik) Napiszę list do ciebie.
[ Przebywałem z chorym i.
Będę wracał nocą. (kiedy?) Jestem um ów iony na piątą.
j~okoliczn’ikiem " "™|
M ów iła do mnie sz e p te m , (jak?) Okręt podpłynął za blisko.

28 29
 PRZYM IOTNIK - jaki? jaka? jakie? S T O P N IO W A N IE P R Z Y M IO T N IK Ó W
- który? która? które?
- czyj? czyja? czyje?

Stopniowanie proste Stopniowanie

jest odmienną częścią mowy, regularne nieregularne opisowe
odmienia się przez przypadki,
liczby i rodzaje. stopień rów ny mocny dobry słony śliski

stopień wyższy mocniejszy lepszy bardziej słony mniej śliski

stopień najmocniejszy najlepszy najbardziej najmniej

-- oznacza w łaściw ości osób, zw ie­ m a ły chomik, d re w n ia n y most, najwyższy słony śliski
rząt, przedmiotów, pojęć. s ta lo w y miecz, d o b r y piłkarz, n i­
- jest określeniem rzeczownika, s k ie drzewa, b łę k itn y kwiat, b ia ­
wskazuje na jego wielkość, kolor, ło -c z a rn e stroje.
kształt, materiał:
M. I. poj. r. męski M. I. poj. r. męski

b ia ły (jaki?) r o w e r (kto? co?) — > związek zgody

przymiotnik rzeczownik
liczba pojedyncza

Przyp. rodzaj męski rodzaj żeński rodzaj nijaki

Przymiotnik dostosowuje się pod względem
M. wysoki wysoka wysokie przypadka, liczby i rodzaju do formy grama­
D. wysokiego tycznej określanego rzeczownika.
wysokiej wysokiego
C. wysokiemu wysokiej wysokiemu
B. wysokiego, -i wysoką wysokie
N. wysokim wysoką wysokim
Ms. wysokim wysokiej wysokim Przymiotnik w zdaniu może być:
W. wysoki! wysoka! wysokie!
♦
liczba mnoga
i przydawką G o rą ca woda wyciekała z kranu, (jaka?)
Przyp. rodzaj męskoosobowy rodzaj niemęskoosobowy
M. wysocy I podmiotem K w a r c o w y nie wytrzym ał uderzenia, (kto?)
wysokie
D. wysokich wysokich
C. wysokim wysokim
B. w ysokich orzecznikiem Jutro będę m ąd rzejszy, (jaki będę?)
wysokie
N. | (w orzeczeniu imiennym)
wysokim i wysokim i
Ms. wysokich wysokich
W. wysocy! wysokie! j dopełnieniem Marcin pokonał siln ie js z e g o , (kogo?)

30
31
 w zdaniu mogą być:

PRZYSŁÓWEK jak? - gdzie? - kiedy?

przydawką T w ó j list przyszedł za późno, (czyj?)
Ł
orzecznikiem -> Ten pies jest nasz. (czyj?) jest nieodmienną
(w orzeczeniu częścią mowy.
imiennym) oznacza różne okoliczności
wykonania czynności: m iej­
Z A IM K I LIC Z E B N E - występują w funkcji liczebnika i odpowiadają na jego pytania: sce, czas, sposób. T w o rz y się g o n a jc z ę ś c ie j
- ile? - k tó r y z k o le i? od p rz y m io tn ik a :

ile. tyle.
p r z y m io tn ik i p rz y s łó w k i

w zdaniu mogą być: wesoły wesoło

I w z d a n iu je s t o k o lie z n ik ie m : J
zgrabny zgrabnie
przydawką Dzisiaj dostałam t y le kw iatów , (ile?)
Gepard biega szyb ko , (jak?) okolicznik sposobu

Przyjechałem w c z o ra j, (kiedy?) okolicznik czasu

Kraków jest b lis k o , (gdzie?) okolicznik miejsca

stopniowanie stopniowanie stopniowanie

regularne nieregularne opisowe

stopień rów ny ładnie źle słodko starannie

stopień wyższy ładniej gorzej bardziej słodko mniej starannie

stopień najwyższy najładniej najgorzej najbardziej najmniej

słodko starannie

bardzo. całkiem, wczoraj, jutro, zawsze, wszędzie, dziś.

T e p rz y s łó w k i n ie p o c h o d z ą od p r z y m io tn ik ó w .

34
35
 jest nieodmienną
W Y K R Z Y K N IK częścią mowy.

wyraża uczucia, emocje,

rozkazy, w olę mówiącego,
wzruszenie, zawołanie.

przyimki proste przyimki złożone

W YKRZYKNIKI:
w, o, z, za, u, do, nad, na, dla, bez, przy, obok, około, oprócz, spod, spoza, zza, znad,
od, ku, mimo, śród, przed, po, pod, przez, ponad, poprzez, pośród, pomiędzy, wbrew, | ach! och! hej! hop! hen! hola! halo! ech! oj! aj! ej! o! hura! hi! ha! bęc! brzdęk!
między. pomimo. 1

_ .
Nałożyłem garnitur w prążki.
Pojechałem z kolegą na wycieczkę.
" .- ■=»--- ..- .............. .. Ml, — -------
, H u ra ! Jesteśmy górą.
H a io ! M ó w jeszcze głośniej!
O j, nie zdążę tego zrobić!

jest nieodmienną
SPÓJNIK i niesamodzielną
częścią mowy.

spaja, łączy wyrazy w zdaniu lub zdania składowe w zdaniach złożonych.

spójniki współrzędne spójniki podrzędne

i, oraz, a, ani, ale, lecz, jak również, jednak,
zaś, natomiast, albo, lub, czy, bądź, więc,
zatem, toteż, dlatego, czyli, przeto, tudzież.
że, żeby, aby, jeżeli, iż, bo, ponieważ,
gdyby, aż, chociaż, gdyż, gdy, choć,
bowiem , zanim.
PARTYKUŁY:
bym, byś, by, byśmy, byście, czy, nie, niech, oby, niechaj, byle, bodaj, chyba, no, -że, -ż,
-li, (chodźże, czyż, znaszli).

Jacek i W acek nabroili w szkole. O b y się spełniło moje życzenie.

Strzelałem, a le niestety nie trafiłem. N ie byłem na tym koncercie.

Pilnie trenuję, że b y w przyszłości zwyciężać. C zy wszystko dobrze się ułoży?

36 37
 CZĘŚCI ZDANIA

jaki? jaka? jakie?

czyj? czyja? czyje?
PRZYDAW KA
który? która? które?
ile? czego? z czego?

P O D M IO T k to ? co?
SKŁADNIA
- c o ro b i?
O R Z E C Z E N IE c o się z n im d zie je ?
w ja k im je s t s ta n ie ?

kogo? czego?
- to nauka o b u dow ie DOPEŁNIENIE
komu? czemu?
kogo? co?
w ypow iedzeń, bada czę­
kim? czym? - o kim? o czym?
ści składow e w y p o w ie ­
- jak? - po co?
dzenia oraz sposoby ich
- gdzie? - dlaczego?
łączenia. O KOLICZNIK
- kiedy? - jak dtugo?
- skąd? - mimo co?

Starszy kolega poszedł ze mną do kina.

starszy jaki? przydawka drugorzędna część zdania

kolega kto? p o d m io t głów na część zdania

poszedł co zrobił? o rz e c z e n ie głów na część zdania

ze mną z kim? dopełnienie drugorzędna część zdania

do kina gdzie? okolicznik drugorzędna część zdania

39
 Trzej nieznośni chłopcy I | powrzucali kamienie do studni.

Duże brunatne niedźwiedzie | j leniw ie walczyły na arenie.

S y re n y w yły nieprzerwanie.

O ni byłi niezwykle zajęci.

B ia li uderzyli znienacka.

S zósta dochodziła na zegarze.

W a lc z ą c y zostali rozdzieleni.

U d e rz o n y zaczął się bronić.

W y g r y w a ć jest przyjemnie.

Błyskało w oddali. z d a n ie b e z p o d m io to w e

40 41
 Nasi piłkarze rozegrali dobry mecz.

Szybko wracajcie do domu.

Jutro odrobiłybyśmy zaległości.

ORZECZENIE IMIENNE składa się z dw óch części:

ŁĄCZNIKA ORZECZNIKA
i
- to osobowa forma czasowni­ to różne części mowy: rzeczow
ków: „ b y ć " , „ s t a ć s ię ” lub „ z o ­ nik; przymiotnik; zaimek rzeczow-
s ta ć " . ny, przymiotny; imiesłów przy­
m iotnikow y; liczebnik.

T
jestem pilotem (rzeczownik)
byłem dobry (przym iotnik)
będziesz pierwszy (liczebnik)
stanę się kimś (zaimek rzeczowny)
jesteś interesująca (im iesłów przym iotnikowy czynny)
zostanie wykonana (im iesłów przym iotnikowy bierny)
jest ze stali (wyrażenie przyimkowe)
było sympatycznie (przysłówek)

Formy zakończone na -n o , - to mogą pełnić funkcję orzeczenia w zdaniach bezpod-

m iotowych.
W Atomicach urządzono huczne wesele.

Rozpoczęto polowanie w pobliskim borze.

42 43
 - jak? - gdzie? - kiedy?
OKOLICZNIK - dlaczego? - mimo co?
- w jakim celu?
- pod jakim warunkiem?
jest określeniem może być w yra ­ wskazuje na okolicz­
czasownika żony: ność w ykonyw ania ja ­
kiejś czynności:

PRZYSŁÓWKIEM Zachowuj się p o p ra w n ie , (jak?)

ZAIM KIEM
PRZYSŁOWNYM Pójdziemy ta m tę d y , (którędy?)

IMIESŁOW EM
PRZYSŁÓWKOWYM
W SPÓŁCZESNYM Szedłem k u le ją c , (jak?)

WYRAŻENIEM
PRZYI MIKOWYM Wracamy d o d o m u . (gdzie?)

RZECZOWNIKIEM Przyjechałem no cą. (kiedy?)

RODZAJE
O KO LICZNIKA:

r ~
O K O L IC Z N IK gdzie? dokąd?
M IE J S C A W okresie letnim wyjadę w g ó ry . skąd? którędy?

D O P E Ł N IE N IE B LIŻSZE D O P E Ł N IE N IE D A LS ZE O K O L IC Z N IK kiedy? odkąd?

- przy przekształceniu zdania ze strony - nie zmienia swojej funkcji składniowej; CZASU D łu g o myślałem nad zadaniem. dokąd? jak długo?
czynnej na bierną staje się podm iotem . zachowuje sw oją formę.
O K O L IC Z N IK po co? na co?
CELU Idę do sklepu p o c z e k o la d ę . w jakim celu?
ł 1
Malarz maluje obraz farbami. O K O L IC Z N IK dlaczego?
i i i i PRZYCZYNY Z p o w o d u n ie p o g o d y nie wyjedziemy. z jakiej przyczyny?
zdanie
podm iot orzeczenie dopełnienie dopełnienie
w stronie O K O L IC Z N IK jak?
(kto?) (co robi?) (co?) (czym?)
czynnej SPOSOBU Będę uczył się p iln ie . w jaki sposób?
i
Obraz jest m alowany farbam i przez malarza. O K O L IC Z N IK mimo co?
i i i i P R Z Y Z W O L E N IA P o m im o b ó lu dokończył bieg. mimo czego?
zdanie
podm iot orzeczenie Imienne dopełnienie dopełnienie
w stronie O K O L IC Z N IK pod jakim warunkiem?
(co?) (co się z nim dzieje?) (czym?) (przez kogo?)
biernej W ARUNKU W p rz y p a d k u c h o ro b y odłożę wyjazd. w jakim wypadku?

44 45
 ZWIĄZEK ZGODY ZWIĄZEK RZĄDU

W związku rządu czasownik łączy się Wyraz nadrzędny d e c y d u je o formie

z rzeczownikiem lub wyrażeniem przyim- gramatycznej wyrazu podrzędnego.
kowym w funkcji dopełnienia, a także
rzeczownik z innym rzeczownikiem lub
wyrażeniem przyimkowym. Czasami
przym iotnik z rzeczownikiem.

o rz e c z e n ie d o p e łn ie n ie

p rz e g lą d a m (co?) a lb u m czasownik i - rzeczownik w funkcji

1 1 dopełnienia
w id z im y (kogo?) K a ro la czasownik i - rzeczownik w funkcji
i ! dopełnienia

ro z m a w ia liś m y (o czym?) o film ie czasownik i - wyrażenie przyimkowe

w funkcji dopełnienia
. ... ..... ~T~ _ ....... T
id z ie c ie (z kim?) z b ra te m czasownik i - wyrażenie przyim kowe
w funkcji dopeinienia

w ie rs z (czyj?) p o e ty rzeczownik w m ianowniku i rzeczow­

nik w dopełniaczu

dom (z czego?) z d re w n a rzeczownik i wyrażenie przyimkowe

godny (czego?) z a u fa n ia przym iotnik i rzeczownik

M . I. p o j. r. ż. D. I. p o j. r. ż.

46 47
 ANALIZA GRAM AT Y CZNO-LOGICZNA
ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI ZDANIA POJEDYNCZEGO

[Grupa podm iotu] [Grupa orzeczenia]

W zw ązku przynależności łączy się za- Najczęściej wyraz podrzędny (określają­

D ow ódcy rzymskich legionów często przemawiali do sw oich żołnierzy.
zwycz aj czasownik z przysłówkiem, za- cy) jest w y ra z e m n ie o d m ie n n y m .
imkien t przysłownym, imiesłowem przy-
słówkt jw y m lub wyrażeniem przyimko-
w ym vv funkcji okolicznika. do w ó dcy — > rzeczownik; M. I rrin. r. m ęskoosobowy.

rzymskich — > przym iotnik; D. i. mn. r. niemęskoosobowy.

b ie g n ę (jak?) szybko czasownik i - przysłówek w funkcji o ko ­ legionów — > rzeczownik; D. I. mn. r. niemęskoosobowy.
liczni ka
często — > przysłówek.

p o le c ą (gdzie?) d a le k o czasownik i przysłówek w funkcji oko- przemawiali — > czasownik; 3. osoba, l mn. r. m ęskoosobowy, czas przeszły, tryb
orzekający, str. czynna, niedokonany.
licznika
do — > przyirnek.
p rz y s ia d ł się (gdzie?) ta m czasownik i - zaimek przysłowny w fun
sw oich — > zaimek przyrniotny; D. I. mn. r. m ęskoosobowy.
kej i okolicznika
żołnierzy — k rzeczownik; D. I. mn. r. męskoosobowy.

szedł (jak?) g w iż d ż ą c czasownik i - im iesłów przysłów kow y O

współczesny w funkcji (co robili?)
okolicznika dow ódcy •+- — p r z e m a w ia li

(czego?) I (kiedy?) j f (do kogo?)

w ra c a m y (gdzie?) do dom u czasownik i - wyrażenie przyimkowe le g io n ó w (przydawka c z ę s to d o ż o łn ie rz y
w funkcji okolicznika 4 dopełniaczowa) (okolicznik 4 (dopełnienie)
(jakich?) |
rz y m s k ic h
czasu)
I
(czyich?)
id ę (po co?) p o k s ią ż k ę s w o ic h
czasownik i - wyrażenie przyimkowe (przydawka przymiotna)
(przydawka przymiotna)
w funkcji okolicznika

d o w ó dcy przemawiali związek zgody z w ią z e k g łó w n y

p rz y s z e d łe m (po co?) p o d z ię k o w a ć \ czasownik i - bezokolicznik w funkcji
okolicznika do w ó dcy legionów —> związek rządu

rzymskich legionów •••> związek zgody

w y je c ta li (kiedy?) p o t y g o d n iu czasownik i -■ wyrażenie przyim kowe z w ią z k i p o b o c z n e
przemawiali często —> związek przynależności
w fun kcji okolicznika
przemawiali do żołnierzy -> związek rządu

o rz e c z e n ie - i - o k o lic z n ik sw oich żołnierzy —> związek zgody

► z w ią z e k p rz y n a le ż n o ś c i

48 49
 W YPO W IEDZENIA

Z D A N IA R Ó W N O W A Ż N IK I Z D A Ń

zawierają czasownik w fo r­ nie zawierają czasownika

mie osobowej (orzecze­ w form ie osobowej.
nie).

Gdzie jest Łukasz? Gdzie Łukasz?

Czytajcie! Czytać!
Proszę przechodzić tylko Przechodzić tylko w miejscach
w miejscach dozw olonych. dozwolonych.

Podziaf wypowiedzeń
ze względu na cel
wypow iedzi:

Przyjeżdżamy do Warsza­ Przyjazd do W arszawy we

w y we wtorek. wtorek.

0 której godzinie odlatuje p y ta ją c e 0 której godzinie od lo t sa­

samolot? molotu?

Proszę zapiąć pasy. 4 -------- ro z k a z u ją c e — ► Zapiąć pasy.

Zabieraj się stąd! Zabierać się stąd!

Dostałem piątkę z fizyki! 4 .......... w y k r z y k n ik o w e ------ & Nie niszczyć ławek!
Kiedy pozmywasz?! Cicho!

50 51
 Zdanie musi zawierać orzeczenie. W YPO W IEDZENIA WSPÓŁRZĘDNIE ZŁOŻONE
Pisatem.

Zaw odnicy rozegrali wspaniały mecz.

I W ypowiedzenia współrzędnie złozone łą czne .

Zdanie pojedyncze zawiera jedno orzeczenie. Treści obu zdań składowych łączą się.

Piosenkarka śpiewała na estradzie. 1 2 spójniki:

Marek jest zdolny I uczy się pilnie. i, oraz, a, ani,
Marek odprow adził koleżankę.
1 2 jak również.

Zdanie pojedyncze
zawiera orzeczenie lub podm iot i orzeczenie, ale
n ierozw śnięte bez określeń.

Czyta.

Pomarańcze dojrzewają. 1 2 spójniki:

Biegacze byli już zmęczeni, a le nie chcieli odpoczywać. ale, a, lecz, je d ­

nak, zaś, nato­
Zdanie pojedyncze 1 2
miast.
zawiera podm iot i orzeczenie rozwinięte za p o ­ ——— ► - < —
ro z w in ię te mocą określeń.
3. W ypowiedzenia współrzędnie złożone ro złą czn e .

M ój pies szczekał na przechodniów. Treści zdań współrzędnych wykluczają się.

1 2 spójniki:
Zdanie złożone zawiera dwa orzeczenia lub więcej.
Jutro pojadę na wycieczkę a lb o zostanę w domu. albo, czy, lub,
bądź.
Siedziałem na w id o w n i i oglądałem mecz piłkarski. 1 2
Znany tenisista tak grał, że wszyscy go podziwiali.

4. W ypowiedzenia współrzędnie złożone w y n ik o w e .

Zdanie w ie lo k r o tn ie
to więcej niż dwa zdania składowe. Treść drugiego zdania w ynika z treści pierwszego.
złożone
1 2 spójniki:
Gdy przyszliśmy na szkolną zabawę, okazało się, ze muzyka rozbrzmiewała już od
dawna i wszyscy znakomicie się bawili. Agnieszka jest pracowita, w ię c w szkole uzyskuje dobre oceny. więc, toteż, dla­
1 2 tego, zatem.
(cztery orzeczenia — > cztery zdania składowe)

52 53
 WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE Z PODRZĘDNYM
PRZYDAWKOWYM

- jaki? jaka? jakie?

Zdanie podrzędne zastępuje p rz y d a w k ę zdania
- który? która? które?
nadrzędnego i odpowiada na pytania przydawki:
- czyj? czyja? czyje?
- ile? czego? z czego?

1P (podrzędne) 2N (nadrzędne)
Pytamy zdaniem n a d rz ę d ­ Książka, którą dostałem od rodziców, okazała się interesująca.
Kto próżnuje, ten nie zbiera plonów .
n y m (określanym), a o d p o ­
1a 1b
w iadam y zdaniem p o d rz ę d ­ P: - K tó ra książka okazała się interesująca?
Pyt.: K to nie zbiera plonów?
n y m (określającym). 0: - (Ta), którą dostałem od rodziców.
Odp.: - (Ten), kto próżnuje. ! 2

1N 2P
1N 2P
Otrzymałem wiadom ość, że mój faw oryt zwyciężył.
Zdaje mi się, że już oglądałem ten film.
1
P: - J a ką wiadom ość otrzymałem?
P: - C o mi się zdaje?
0 : - (Taką), ze mój faw o ryt zwyciężył.
0 : - (To), że już oglądałem ten film.

WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE Z PODRZĘDNYM

DOPEŁNIENIOWYM

- kogo? czego?
Zdanie podrzędne zastępuje d o p e łn ie n ie zda­
----------► - komu? czemu?
nia nadrzędnego i odpow iada na pytania d o pe ł­
- kogo? co?
nienia:

- o kim? o czym?

1N 2P 1IM 2P
Ten obraz jest taki, jak go sobie wyobrażałem. Prosiłem kolegę, żeby mi pomógł.

P: - O c o prosiłem kolegę?
P: J a k i je s t ten obraz?
O: - (O to ), zeby mi pomógł.
O: (Jest taki), jak go sobie wyobrażałem.

1N 2P
1N 2P
Będę w ierzył temu, kto mnie nie zawiedzie.
Jan był tym, kim chciał być.

P: - K o m u będę wierzył?
P: K im b y ł Jan?
O: - (Tem u), kto mnie nie zawiedzie.
O: - (B ył tym ), kim chciał być.

55
54
 WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE Z PODRZĘDNYM
OKOLICZNIKOWYM CELU

Zdanie podrzędne zastępuje o k o lic z n ik c e lu po co? na co?

zdania nadrzędnego i odpowiada na pytania w jakim celu?
okolicznika celu:

1N 2P 1N 2P
Pojadę tam, gdzie będą jechać moi przyjaciele. Poszedłem do lasu, żeby nazbierać jagód.

P: - G d zie pojadę? P: - Po c o poszedłem do lasu?

O: - (Tam), gdzie będą jechać moi przyjaciele. O: - (Po to), żeby nazbierać jagód.

1N 2P 1N 2P
Idź tędy, którędy prowadzi ścieżka. Pożyczyłem koledze rower, aby mógł dojechać do domu.

1P 2N 1N 2P
Gdy zaczął padać deszcz, zrobiło nam się smutno. Nie wyjechałem na wycieczkę, ponieważ źle się czułem.

P: - K ie d y zrobiło nam się smutno? P: - D la cze g o nie wyjechałem na wycieczkę?

O: - (W tedy), gdy zaczął padać deszcz. O: Ponieważ źle się czułem.

1P 2N 1P 2N
Odkąd zacząłeś pracować, zdobyłeś uznanie otoczenia. Ponieważ ojciec był dobrym człowiekiem, wszyscy go szanowali

2
P: - O d k ie d y zdobyłeś uznanie otoczenia? P: D la c z e g o wszyscy go szanowali?
O: ^ Odkąd zacząłeś pracować. O: - Ponieważ ojciec był dobrym człowiekiem.

56 57
 WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE Z PODRZĘDNYM
OKO LICZNIKOWYM WARUNKU

Zdanie podrzędne zastępuje o k o lic z n ik w a ru n k u - pod jakim warunkiem?

zdania nadrzędnego i odpow iada na pytania oko- - w jakim wypadku?
licznika warunku:

1N 2P IP 2N
M a rtw ił się tak, że wszyscy mu w spółczuli. Jeżeli będziesz pilnie się uczył, osiągniesz sukces.

P: J a k się martwił? P: - Pod ja k im w a r u n k ie m osiągniesz sukces?

O: - (Tak), że wszyscy mu współczuli. O: (Pod w arunkiem ), że będziesz pilnie się uczył.

1N 2P 1P 2N
Sokół tak szybował, że patrzyliśmy zdumieni. Gdybyś coś przeskrobał, m iałbyś później kłopoty.
2
.earaSBBiinmsa
P: J a k sokół szybował? P: W ja k im w y p a d k u miałbyś później kłopoty?
O: - (Tak), że patrzyliśmy zdumieni. 0: (W w ypadku), gdybyś coś przeskrobał.

1P 2N
M im o że niezbyt dobrze się czułem, natychm iast wyjechałem. 1 2
Wieczorem pójdę do kina albo przeczytam książkę,
3
P: M im o c o natychm iast wyjechałem?
którą ju tro muszę oddać do biblioteki.
O: - (M im o to ), że niezbyt dobrze się czułem.
1
1P 2N
Chociaż padał śnieg, wszystkie drogi były przejezdne, (którą?)

2
P: M im o c z e g o wszystkie drogi były przejezdne? 1 - 2 zdanie współrzędnie złożone rozłączne
0 : - (M im o tego), że padał śnieg. 3 zdanie podrzędne przydaw kowe

58 59
 A N A L IZ A ZDAŃ
W IELOKROTNIE ZŁOŻONYCH

A W yodrębniam y B Badamy relacje C Szukamy zdania D Zdaniem nadrzę­

i numerujemy między poszcze­ nadrzędnego. dnym pytamy -
zdania - części gólnym i zdania­ podrzędnym o d ­
składowe. mi składowym i. powiadamy.

1 2
M ój krew ny prosił mnie, żebym go odwiedził,
3
kiedy będę w Warszawie.

1 P: - O co prosił mnie mój krewny?

I O: - ( 0 to ), żebym go odwiedził.
(o co?); 2 1 - zdanie nadrzędne
2 - zdanie podrzędne dopełnieniow e
(kie dy? )| 3 P: - Kiedy go odwiedził?
O: - (W tedy), kiedy będę w Warszawie.
3 - zdanie podrzędne okolicznikow e czasu
1 2a
W tedy zobaczyli, że duży pojazd pancerny,
3 2b
któremu się przyglądali, zaw rócił nagle i pojechał w
4
odw ro tn ym kierunku.
1
1 - zdanie nadrzędne
(co?)! 2a 2b 2a 2b - zdanie podrzędne dopełnieniow e
3 - zdanie podrzędne przydawkowe
(który?) I 3 2a 2b - 4 zdanie współrzędnie złożone łączne

1
Kiedy ojciec w ró cił do nas,
2 3
nie m ógł się nami nacieszyć, bo zaraz w ezw ano go ponownie.
- Szedłem do kolegi, zbytnio się nie śpiesząc.
2
1 zdanie podrzędne okolicznikow e czasu
2 - zdanie nadrzędne N P
1 ; ; 3
3 - zdanie podrzędne okolicznikow e przyczyny - Szedłem do kolegi tak, ze zbytnio się nie śpieszyłem.
(kiedy?) (dlaczego?)

60 61
 M O W A NIEZALEŻNA
MOW A ZALEŻNA

ryiTT.p-jr. ■. -r. *__ ^ £, ■ - r. . , .

I M O W A N IE Z A L E Ż N A M O W A Z A L E Ż’ N A

to dosłow ne przytoczenie cudzej lub to przytoczenie cudzej lub własnej w y ­

własnej w ypow iedzi: powiedzi nie dosłow nie, lecz w postaci
zdania podrzędnego dopełnieniow ego:

Nauczyciel zapytał ucznia: Nauczyciel zapytał, c z y u cze ń p o p ra ­

„ P o p r a w is z s w o ją o c e n ę ? ' w i s w o ją o ce n ę .

Uczeń odpowiedział: Uczeń odpowiedział, że p o p ra w i.

„ P o p r a w ię " .

O ficer rozkazał mi: Oficer rozkazał mi, ż e b y m w y k o n a ł

„ W y k o n a j t o z a d a n ie !' t o zad a n ie .

Z D A N IE W P R O W A D Z A J Ą C E inform uje o tym, kto w ypow iada przy­

toczone słowa.
Z D A N IE W P R O W A D Z A N E to przytoczenie cudzych lub własnych
słó w w ich dosłow nym brzmieniu.

Ojciec pow iedział mi: „P ob ie gnij do dom u".

T __
zdanie w prowadzające j zdanie wprowadzane

7 .. ....
1N 2P

Ojciec powiedział mi, żebym pobiegł do domu.

L “L™ zc^an'e podrzędne

dopełnieniow e P: - C o ojciec powiedział mi?
O: (To), żebym pobiegł do domu.

62
 funkcje składniowe przysłów ka............................................................... 35
funkcje składniowe rzeczow nika............................................................... 28
A L F A B E T Y C Z N Y W Y K A Z T E R M IN Ó W funkcje składniowe z a im k ó w ...................................................... 33, 34, 35

G — g ło s k a ............................................................................................................ 5
A — akcent w y ra z o w y ............................................................................................ 7 głoski bezdźwięczne i dźw ięczne ............................................................... 6
akcent z d a n io w y ............................................................................................ 7 głoski nosowe i u s tn e ................................................................................. 6
a lfa b e t.............................................................................................................. 5 grupa orzeczenia 40, 49
analiza gramatyczno-logiczna zdania pojedynczego............................... 49 grupa p o d m io tu 40, 49
analiza zdań wielokrotnie zło żo n ych .......................................................... 60
I— imiesłowowy równoważnik z d a n ia .......................................................... 61
B — bezokolicznik.................................................................................................. 23 imiesłowy przymiotnikowe bierne i c z y n n e ............................... 23, 25, 26
imiesłowy przysłówkowe uprzednie i w spółczesne 23, 25, 26, 61
O — czas teraźniejszy................................................................................... 19, 22 in to n a c ja ......................................................................................................... 2
czas przeszły......................................................................................... 19, 22
czas p rzyszły......................................................................................... 19, 22 K — ko n iu g a cja ................................................................................................... 18
czas przyszły p ro s ty ..................................................................................... 22 k o ń c ó w k a .................................................................................................... 27
czas przyszły z ło ż o n y ................................................................................... 22
cza so w n ik................................................................ 12, 16, 17, 18— 24, 42 L — liczba m n o g a 18, 19, 20, 27, 30
czasowniki dokonane iniedokonane............................................................ 22 liczba pojedyncza.......................................................... 18, 19, 20, 27, 30
czasownikinieprzechodnie iprzechodnie..................................................... 21 lic z e b n ik ........................... 16, 17, 32, 33
części mowy (klasyfikacja)................................................................... 16; 17 liczebniki: główne, nieokreślone,
części zdania (klasyfikacja)....................................................................... 39 porządkowe, ułamkowe, z b io ro w e ........................................ 32
części zdania drugorzędne i g łó w n e .......................................................... 39 liczebniki proste i z ło z o n e .......................................................................... 32
lite ra ................................................................................................................ 5
D — d eklin a cja ........................................................................................................ 27
dopełnienia bliższe i d a ls z e ....................................................................... 44 Ł — łą c z n ik .......................................................................................................... 42
d o p ełn ien ie.................................................................................... 39. 44, 55
M — mowa niezależna....................................................................................... 62
F — fle k s ja ............................................................................................................. 15 mowa zależna............................................................................................ 62
fonetyka . ......................................................................................................... 4
fo rm a n ty .................................................................................................. 1 1 ,1 2 IM — narządy m o w y ............................................................................................. 6
formy zakończone na: - no, - t o ....................................................... 23, 42 n eolog izm y................................................................................................... 14
funkcje składniowe czasow nika................................................................ 24 nieodmienne części m o w y ............................................................... 16, 17
funkcje składniowe liczebnika................................................................... 33 nieosobowe formy czasow nika................................................................. 23
funkcje składniowe przym iotnika.............................................................. 31 niesamodzielne części m o w y ................................................................... 17

64 65
 O — o b o czno ści............................................................................................. 13, 28 R — rd z e ń ................................................................................................................ 13
odmienne części m o w y 16, 17 rodzaj czasow nika....................................................................................... 18
o k o lic z n ik 39, 45 rodzaj gram atyczny...................................................................................... 29
okoliczniki: c e lu 45i 57 rodzaj lic ze b n ika .......................................................................................... 32
c z a s u ................................................................................. 45, 56 rodzaj n a tu ra ln y ........................................................................................... 29
m ie js c a ..................................................................... 45, 56 rodzaj przym iotnika..................................................................................... 30
przyczyn y.......................................................................... 45, 57 rodzaj rzeczow nika...................................................................................... 29
przyzw olenia..................................................................... 45, 58 rodzaj z a im k ó w ............................................................................................ 33
s p o s o b u ............................................................................ 45, 58 rodzina w y ra z ó w ........................................................................................... 13
w a ru n k u ............................................................................ 45, 59 równoważniki z d a ń ...................................................................................... 51
orzeczenie 39, 42 rze czo w n ik ....................................................................... 12, 16, 17, 27— 29
orzeczenie czaso w niko w e........................................................................... 42 rzeczowniki nieżywotne i ż y w o tn e ............................................................. 27
orzeczenie im ie n n e ...................................................................................... 42 rzeczowniki pospolite i w ła s n e .................................................................... 27
orzecznik 42; 54
osobowa forma cza sow n ika 23, 42 S — samodzielne części m o w y ........................................................................... 17
o s o b y ............................................................................................................. 18 sam ogłoski 5, 6
s k ła d n ia ............................................................................................................ 38
P — p a rty k u ła ......................................................................................... 16, 17, 37 s ło w o tw ó rs tw o ............................................................................................... 10
p o d m io t 39, 41, 54 s p ó jn ik ........................................................................................ 16, 17, 36, 53
podmiot d o m y ś ln y ...................................................................................... 41 spójniki podrzędne i w spółrzędne............................................................... 36
podmiot sze re g ow y.................................................................................... 41 s p ó łg ło s k i 5, 6
podmiot w d o pe łn iaczu............................................................................. 41 spółgłoski miękkie i tw a rd e ........................................................................... 6
podmiot w m ia n o w n ik u ............................................................................. 41 stopniowanie p rzym io tn ikó w ...................................................................... 31
podstawa s ło w o tw ó rc z a ............................................................................. 11 stopniowanie p rz ysłó w kó w ........................................................................ 35
przedrostek.................................................................................................... 11 strony: bierna, czynna, z w ro tn a ................................................................. '2 1
przyd aw ka ........................... 39, 43, 55 s y la b a ................................................................................................................. 7
przydawka dopełn iaczow a........................................................................ 43 sylaby otwarta i zam knięta............................................................................. 7
przydawka p rzyim ko w a ............................................................................. 43
przydawka p rzym io tn a ............................................................................... 43 T — te m a t................................................................................................................ 27
przydawka rzeczow na................................................................................. 43 tematy o b o c z n e .................. 28
p rzyim e k......................................................................................... 16, 17, 36 tryby: orzekający, przypuszczający, rozkazujący......................................... 20
przyimki proste i z ło ż o n e ........................................................................... 36
p rz y m io tn ik............................................................... 12, 16, 17, 30, 31, 35 U — ubezdźwięcznienie..................................................................................... 8, 9
p rzypa d ki 27, 30 udźw ięcznienie 8, 9
przyrostek...................................................................................................... 11 upodobnienia między w yra z o w e 8, 9
p rzysłó w e k..................................................................................... 16, 17, 35 upodobnienia postępowe i w s te czn e ........................................................... 8

66 67
 upodobnienia w ew nątrzw yrazow e............................................................. 8
zaimki: nieokreślone, osobowe, przeczące,
u p o d o b nie nie ................................................................................................. 8
pytające, wskazujące, w zg lę d n e ,.................................................. 34
uproszczenia grup spółg łosko w ych.......................................................... 9
zdania pojedyncze nierozwinięte i ro z w in ię te ........................................... 52
zdania wprowadzające i w prow adzane...................................................... 62
W — wiązadła g ło s o w e ........................................................................................ 6
z d a n ie ...................................................................................................... 51, 52
w y k rz y k n ik .................................................................................... 16, 17, 37
wypowiedzenia (kla syfika cja )............................................................ 50, 51 zdanie bezpodm iotow e........................................................................ 41, 42
wypowiedzenia: oznajmujące, p yta jące ,................................................. 51 zdanie wielokrotnie z ło ż o n e ........................................................ 52, 59, 60
rozkazujące, w ykrzyknikow e ...................................... 51 zdanie z ło z o n e 52, 53— 59
wypowiedzenia pojedyncze................................................................. 50, 52 zespoły skła d n io w e ..................................................................................... 40
wypowiedzenia wielokrotnie z ło ż o n e ............................... 50, 52, 59, 60 zestawienia, złożenia, z ro s ty ........................................................................ 14
wypowiedzenia współrzędnie z ło ż o n e :................................................ 50, 53 związek główny izwiązki p o b o czn e ..................................................... 40, 49
- łączne, przeciwstawne, rozłączne, w y n ik o w e 53 związek przynależności............................................................................... 48
wypowiedzenia z ło ż o n e ....................................................................... 50, 52 związek rz ą d u ............................................................................................... 47
wypowiedzenia złożone z podrzędnym :................................................. 50 związek z g o d y ........................................................................................ 31, 46
- dop ełn ien iow ym ............................................................................ 55 związki skła d n io w e 40, 46— 48
- okolicznikowym: c e lu ................................................................. 57
c z a s u ............................................................... 56
m ie js c a ............................................................ 56
p rzyczyn y........................................................ 57
przyzw olenia.................................................. 58
s p o s o b u .......................................................... 58
w a ru n k u ......................................................... 59
- orzecznikow ym ............................................................................. 54
- p o d m io to w y m ............................................................................... 54
- p rzydaw kow ym ............................................................................. 55
wyrazy niepodzielne ipodzielnes ło w o tw ó rc z o ........................................ 11
wyrazy pochodne ip o d s ta w o w e ............................................................... 11
wyrazy p o k re w n e ........................................................................................ 13
wyrazy z ło ż o n e .......................................................................................... 14
wyrażenie p rzyim kow e .......................................................................... 29, 36

Z — z a im k i: 16, 17, 33— 35

zaimek lic z e b n y .......................................................................................... 34
zaimek p rzym io tn y ...................................................................................... 33
zaimek p rz y s ło w n y ...................................................................................... 35
zaimek rzeczo w n y...................................................................................... 33
zaimek z w ro tn y .......................................................................................... 34

68 69
 Rodzaj rzeczownika. Wyrażenie przyimkowe.................................................. 29
Cechy gramatyczne p rz y m io tn ik a ................................................................. 30
Stopniowanie przymiotników. Funkcje składniowe przymiotnika................. 31
Cechy gramatyczne lic z e b n ik a ....................................................................... 32
SPIS TREŚCI Funkcje składniowe liczebnika.......................................................................... 33
Cechy gramatyczne z a im k ó w .......................................................................... 33
Podział zaimków ze względu na znaczenie...................................................... 34
W s tę p .................................................................................................................. 3 Przysłówek. Zaimek p rz y s ło w n y ............................................................... 35
Przyimek. S p ó jn ik ......................................................................................... 36
F O N E TY K A ....................................................................................................... 4 W ykrzyknik. P a rty k u ła .................................................................................. 37
Alfabet, głoska, lite ra ......................................................................................... 5
Narządy mowy. Podział głosek.......................................................................... 6 S K Ł A D N IA ........................................................................................................ 38
Sylaba, akcent, intonacja.................................................................................. 7 Podział części zdania......................................................................................... 39
Upodobnienia wewnątrzwyrazowe i międzywyrazowe................................... 8 Grupa podmiotu i grupa orzeczenia. Zespoły składniowe.............................. 40
Uproszczenia grup spółgłoskowych................................................................. 9 P o d m io t............................................................................................................ 41
O rz e c z e n ie ........................................................................................................ 42
S ŁO W O TW Ó R STW O ..................................................................................... 10 P rz y d a w k a ........................................................................................................ 43
Wyrazy podstawowe i wyrazy pochodne........................................................ 11 D o p e łn ie n ie ...................................................................................................... 44
Funkcje form antów ........................................................................................... 12 O k o lic z n ik ......................................................................................................... 45
Rodzina wyrazów, wyrazy pokrewne; oboczności......................................... 13 Związki składniowe:
Wyrazy złożone. Neologizmy............................................................................ 14 Związek z g o d y .................................................................................................... 46
Związek rzą d u .................................................................................................... 47
F L E K S J A ......................................................................................... 15 Związek przynależności..................................................................................... 48
Podział części m o w y ......................................................................................... 16 Analiza gramatyczno-logiczna zdania pojedynczego....................................... 49
Odmienne i nieodmienne, samodzielne i niesamodzielne części m o w y 17 Rodzaje wypowiedzeń....................................................................................... 50
Cechy gramatyczne czasownika. Koniugacja................................................ 18 Zdanie i równoważnik zd a n ia ............................................................................ 51
Czasy czasownika............................................................................................. 19 Podział wypowiedzeń ze względu na celw ypow iedzi.................................... 51
Tryby czasownika............................................................................................. 20 Rodzaje zdań ze względu na ilość orzeczeń.................................................... 52
Strony czasownika. Czasowniki przechodnie i nieprzechodnie..................... 21 Wypowiedzenia współrzędnie złożone............................................................. 53
Czasowniki niedokonane i dokonane............................................................... 22 Wypowiedzenia złozone zpodrzędnym podm iotowym ................................. 54
Osobowe i nieosobowe formy czasowników.................................................. 23 Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym orzecznikowym............................... 54
Funkcje składniowe czasownika..................................................................... 24 Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym przydawkowym............................... 55
Imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe.................................................... 25 Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym dopełnieniowym............................. 55
Imiesłowy - przykłady...................................................................................... 26 Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym okolicznikowymm iejsca................... 56
Cechy gramatyczne rzeczownika. Deklinacja................................................ 27 Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym okolicznikowym czasu.................... 56
Tematy oboczne. Funkcje składniowo rzeczownika.............................. 28 Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym okolicznikowym c e lu ..................... 57

70 71
 Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym okołicznikowym przyczyny. . . . . . 57
Wypowiedzenia złożone zpodrzędnym okołicznikowym sposobu 58
Wypowiedzenia złozone zpodrzędnym okołicznikowym przyzwolenia 58
Wypowiedzenia złozone zpodrzędnym okołicznikowym warunku 59
Wypowiedzenia wielokrotnie złożone " 5g
Analiza zdań wielokrotnie złożonych................. 60
Imiesłowowy równoważnik zdaniaw zdaniu złożonym . . . . . . . . . . . . . 61
Mowa niezależna i mowa zależna........................ g2
Alfabetyczny wykaz term in ó w .......................... „.
Spis treści . . . ......................................................................................................
.................................................................................................. 70

72