II'\.
IiI
Moim zdaniem musimy zdac sobie sprawe z dwóch rzeczy: po pierwsze z tego, ze
potoczne nazwy aktów i gatulików mowy sa zalezne od kultury i stanowia wazna
podstawe do zrozumienia konwencji porozumiewania sie charakterystycznych dla
danego spoleczenstwa, po wtóre z tego, ze dla pelnego wykorzystania tego zródla
musimy przeprowadzic szczególowa analize semantyczna tych nazw i przedstawic jej
rezultaty w niezaleznym od kultury metajezyku semantycznym. Searle twierdzil, ze:
Akty illokucyjne sa, by tak rzec, naturalnymi rodzajami pojeciowymi i nie powinnismy
przypuszczac, ze czasowniki naszego potocznego jezyka dziela pole pojeciowe aktów illokucyjnych
zgodnie z jego rzeczywista, «obiektywna», struktura, tak samo jak nie powinnismy sadzic, 'ze wyrazenia
nazywajace i opisujace rosliny i zwierzeta w jezyku potocznym scisle odpowiadaja naturalnym
rodzajom biologicznym (Searle 1979: IX-X).
Nalezy jednak zauwazyc, ze kiedy filozofowie jezyka dyskutuja o takich
aktach illokucyjnych jak promise [obietnica] (patrz: Searle 1969: 54-71) request
[prosba] czy order [rozkaz] (patrz: Searle 1979: 3), nie mówia oni o zadnych
niezaleznych od jezyka ,,rodzajach naturalnych". Dyskutuja o kompleksach prostych
skladników znaczeniowych, które zostaly wybrane z ogromnego zasobu elementów
funkcjonujacych w porozumiewaniu sie pomiedzy ludzmi i polaczone w pojecia
wlasciwe jezykowi angielskiemu.
Wydaje sie dosc oczywiste, ze takie mniej lub bardziej rytualne akty mowy
jak chrz,est, egzorcyzm czy tez rozgrzeszenie nie moga byc rozpatrywane jako
niezalezne od kultury rodzaje naturalne, analogiczne do biologicznych rodzajów
naturalnych. Jest jednak zludzeniem myslec, ze takie ,,nierytualne" akty mowy, jak
obietnica, rozkaz czy ostrzezenie sa w mniejszym stopniu zalezne od kultury (por.
Rosaldo 1982; Verschueren 1985).
Autorzy niedawno wydanej pracy (Fraser, Rintell i Walters 1980: 78)
stwierdzaja, iz ich badania byly oparte na zalozeniu, ze
Kazdy jezyk zapewnia swoim uzytkownikom taki sam podstawowy zbiór aktów mowy, takich
jak proszenie, przepraszanie, oswiadczanie i obiecywanie, z wyjatkiem pewnych kulturowo zaleznych
zrytualizowanych aktów, takich jak chrzest, kontrowanie w brydzu czy ekskomunikowanie.
Podstawa tego zalozenia jest
Twierdzenie, ze jezeli jeden jezyk umozliwia taki akt, jak proszenie, to kazdy inny jezyk równiez
to zapewni. Chociaz moga pojawic sie pewne wyjatki, gdy przejdzie sie od podstawowych, codziennych
aktów, takich jak proszenie, do bardziej kulturowo zdeterminowanych, jak chrzest, niemniej wyjatki
takie nie pojawily sie i jest malo prawdopodobne, ze sie w przyszlosci pojawia, zwazywszy
dzis wiemy o jezyku (1980: 79).
Trudno, moim zdaniem, byloby oprzec badania na mniej uzasadnionym
zalozeniu.
1.3. Kilka przykladów z jezyka angielskiego i japonskiego
Skupmy uwage na nastepujacym przykladzie: pojecie takie jak waming [ostrzezenie]
nie jest niezalezne od jezyka w takim sensie, jak niezalezne sa pojecia mimosa
pudica czy Jelis domestica; przeciwnie, jest ono przynalezne do pewnego jezyka
230
w takim samym stopniu jak potoczne angielskie pojecia shrub [krzak] czy bug
[robak]. Pojecie to jest funkcja znaczenia angielskiego slowa waming [ostrzezenie],
a nie jakims "Urdatum" zadanym przez Boga czy nauke. Angielskie czasowniki
oznaczajace akty mowy przedstawiaja potoczna taksonomie aktów mowy, a nie
jakas
sposobówniezalezna od kultury,
porozumiewania sie.naukowa czy filozoficzna kategoryzacje ludzkich
Jest wiele jezyków nie posiadajacych dokladnego odpowiednika angielskiego
slowa waming [ostrzezenie], maja one za to slowa na sposoby porozumiewania sie
nie nazywane w jezyku angielskim. Na przyklad jezyk japonski posiada slowo
satosu, które laczy niektóre ze skladników pojecia angielskiego zawartego w slowie
waming [ostrzezenie] z pewnymi innymi komponentami, takimi jak zalozenie, ze
nadawca stoi ponad odbiorca (w hierarchii spolecznej), chec ochrony odbiorcy
przed niefortunnymi zdarzeniami i "dobre uczucia" wobec odbiorcy (patrz: Neville
1981). W jezyku angielskim zalozenie hierarchicznej wyzszosci nadawcy nad
odbiorca zawarte jest w czasownikach, taki~h jak order [kazac] iJorbid [zakazac],
ale nigdy nie jest laczone (leksykalnie) z intencja chronienia kogos czy opieki nad
kims. To polaczenie skladników: 'jestem twoim przelozonym; jestem za ciebie
odpowiedzialny; nie chce, abys zrobil cos zlego; troszcze sie o ciebie', jest cecha
charakterystyczna kultury japonskiej, w której stosunek pomiedzy zwierzchnikiem
i podwladnym jest upodabniany do stosunku miedzy rodzicem i dzieckiem (patrz:
Nakane 1970, 1972; Lebra 1976; Smith 1983) i cecha ta znajduje odzwierciedlenie
w znaczeniu japonskiego czasownika satosu. Fakt, ze jezyk angielski nie posiada
zadnego
sie czasownika,
byc równiez który by laczyl autorytet, odpowiedzialnosc i troske, wydaje
znaczacy.
Uzywajac metajezyka semantycznego opartego na uniwersalnych pojeciach
Prostych, mozemy jasno i precyzyjnie pokazac podobienstwa i róznice miedzy
róznymi -aktami inowy. Na przyklad stosunek miedzy wam [ostrzegacl a threaten
[grozic], mozna przedstawic w nastepujacy sposób (por. Wierzbicka 1987d):
wam [ostrzegac]
mówie: jezeli zrobisz X, to moze stac ci sie cos zlego (Y)
mysle: jezeli bedziesz o tym wiedzial, to' mozesz nie zrobic X
mówie to, bo chce, zebys o tym wiedzial
threaten [grozic]
na to, co
mówie: jezeli zrobisz X, to zrobie ci cos zlego (Y)
mysle: jezeli bedziesz o tym wiedzial, to mozesz nie zrobic X
mówie to, bo chce, zebys nie robil X
(por. J~ponskie pojecie
Neville 1981; zawarte1985):
Morimoto w slowie satosu mozna przedstawic nastepujaco
satosu
(a) mówie:
powinienes zrobic X
(b) bedzie zle, jesli tego nie zrobisz
231
 W tradycyjnym systemie japonskim osoba podwladna nie miala "praw". Jedynym srodkiem,
jakim dysponowali podwladni -
zwazywszy .na to, ze nie istnialy stosunki kontraktowe bylo ~

(c) mówie to, bo mysle, ze powinienes to wiedziec wzbudzanie przez nich dobroci i zyczliwosci u swoich przelozonych. Reakcje te wzbudzano poprzez
(d) mysle: apelowanie do potencjalnych uczuc opiekunczych. Ta zdolnosc do wzbudzania zyczliwosci i dobroci
zrobisz to z tego powodu u przelozonych w sposób nieco manipulacyjny zwana jest po japonsku amaeru. Zostala ona obszernie
i przekonywajaco opisana przez Takeo Doi (1973) (De Vos 1985: 159-160).
(e) wiesz, ze czuje cos dobrego do ciebie
(t) wiem: Jak zauwazyla Morimoto (1985), jezyk japonski ma dwa czasowniki zwykle
ja moge mówic do ciebie takie rzeczy tlumaczone na angielski jako ask for [prosic o]: tanomu i nedaru; lecz o ile tanom u
(g) ty nie mozesz mówic do mnie takich rzeczy mozna rzeczywiscie uznac za semantyczny ekwiwalent angielskiego ask for [prosic
SklaClnik(a) w tej eksplikacji pokazuje, ze satosu jest po'dpewnymi wzgledami o], nedaru oznacza raczej inne, charakterystycznie japonskie pojecie, które
odzwierciedla psychologie amae (analize semantyczna pojecia amae / amaeru
podobne do angielskiego pojecia advise [doradzac] ; (b) laczy je z angielskimi wam
znalezc mozna w pracy: Wierzbicka 19921, rozdz. 4).
[ostrzegac] i admonish [napominac]; (c) pokazuje, ze nadawca czuje sie odpowiedzia-
lny za dzialania odbiorcy; (d) przedstawia pewnosc nadawcy co do swego wplywu; Nedaru niezmiennie oznacza bliski stosunek, i sadze, ze zawarte w tym czasowniku
(e). okresla zródlo tej pewnosci oraz. zainteresowania nadawcy postepowaniem jest cos wiecej, niz ,,zakladamze bedzieszchcial to zrobic". Uzywanyon jest przez podwladnego
odbiorcy; podczas gdy (f) i (g) przedstawiaja asymetryczny charakter tego zwiazku. tylko wobec przelozonego,z którym utrzymuje on bliskie stosunki [..,J.i pokazuje, ze mówiacy
Mogloby sie wydawac, ze asymetryczny charakter pojecia satosu laczy sie wie, ze przelozonyzywi wobec niego przyjazneuczucia, i ze on moze to wykorzystac(Morimoto
1985).
z takimi angielskimi slowami zwiazanymi z wladza, jak order [rozkazac] czy
reprimand [upominac]; w istocie jednakze satosu nie odwoluje sie do wladzy Opierajac sie na analizie nedaru przedstawionej przez Morimoto, zapropono-
nadawcy nad odbiorca. Raczej szuka ono swego uzasadnienia w odpowiedzialnosci wac mozna nastepujaca eksplikacje tego pojecia:
i dobrych uczuciach wobec sluchajacego, to jest w ,,rodzicielskim" stosunku osoby nedaru
"stojacej wyzej" (mówiacego) wobec osoby "stojacej nizej" (sluchacza). pojecie
(a) mówie: chce zebys zrobil dla mnie cos dobrego
satosu jest wyraznym przykladem czesto dyskutowanego japonskiego "paternaliz-
mu". W Japonii .
(b) mówie to, bo chce, zebys to zrobil
(c) wiem: nie musisz tegó robic
Oczekuje sie, ze zwierzchnik bedzie zywil uczucia rodzicielskie. Istotnie, oczekiwania spoleczne (d) mysle, ze bedziesz chcial to zrobic
wzgledem jego roli czesto powoduja, ze zachowuje sie on tak, jakby zywil takie uczucia, niezaleznie
od tego, czy ma je faktycznie czy nie. Ta gra oczekiwan przypomina oczekiwania zwiekszonej
(e) bo wiem, ze czujesz do mnie cos dobrego
odpowiedzialnosci kierowane wobec najstarszego syna w tradycyjnej rodzinie japonskiej. Musi on (f) wiem: ty mozesz robic dla mnie takie dobre rzeczy
wykazywac poczucie odpowiedzialnosci za innych, zajmujacych nizsza pozycje w rodzinie. Na ja nie moge robic takich dobrych rzeczy dla ciebie
Zachodzie takie przejmowanie odpowiedzialnosci za czyjes sprawy osobiste byloby uznane za
wtracanie sie w jego sprawy prywatne. Tymczasem w Japonii osoby na stanowiskach kierowniczych,
mistrzowie czy dyrektorzy bywaja posrednikami przy zawieraniu malzenstw przez ich podwladnych \ Zarówno angielskie ask for [prosic o], jak i japonskie tanomu zawieraja
pierwsze trzy z tych skladników (a, b i c), lecz nie zawieraja (d) [tzn. pelnego
i jest to widziane jako przejaw ,,rodzicielskiej" odpowiedzialnosci i troskliwosci w stosunku do
podwladnych (De Vos 1985: 159).

Jak pokazuje Lebra (1976: 51) w przedwojennej Japonii nawet

j
il
pewnosci oczekiwania, ze zyczenie zostanie spelnione z powodu zakladanej
zyczliwosci sluchacza], (e) [tzn. zalozenia "dobrych uczuc" u sluchacza] czy (f)
[tzn. zalozenia, ze stosunek t,en jest ze swej natury asymetryczny, nie tyle
Jednostki wojskowe stanowily quasi-rodzinY skladajace sie z quasi-rodzicóW i quasi-dzieci.
w terminach wladzy i autorytetu, co raczej opiekunczosci i zaleznosci].
Pewien byly oficer zauwazyl, ze podoficer jest jak gospodyni, która opiekuje sie zolnierzami jak matka,
W proponowanych tu formulach zarówno znaczenie angielskich czasowników
podczas gdy dowódca kompanii moze byc porównany do ojca, którego rozkazy sa scisle przestrzegane, wam [ostrzegac] i threaten [grozic], jak i japonskiego satosu zostalo przedstawione
ale który równiez zywi przywiazanie rodzinne do swoich zolnierzy. w uproszczonym i zestandaryzowanym jezyku angielskim (polskim). Niemniej
formuly te moglyby bez trudu byc przetlumaczone na japonski, poniewaz o ile
(Lebra cytuje tu prace Minami 1953: 157). II slowa takie jak wam [ostrzegac] (podobnie tez zlorzeczyc, klac, przeklinac) nie
O ile od przelozonego oczekuje sie zachowan ,,rodzicielskich", o tyle maja japonskich ekwiwalentów, semantycznie prostsze slowa, takie jak ja, chciec,
podwladny powinien przyjac role dziecka - nie tyle poslusznego, co raczej takiego, wiedziec, robic, dziac sie, zly czy bo, maja swoje odpowiedniki nie tylko w jezyku
które zna swoich rodziców i moze polegac na ich uczuciach. Równiez to znajduje japonskim, ale takze w innych jezykach swiata. Z tego powodu uzywany tu
odbicie w zasobie japonskich czasowników oznaczajacych akty mowy, a zwlaszcza metajezyk semantyczny moze byc w pewnym sensie uwazany za niezalezny od
Gak wykazala Morimoto 1985) w pojeciu nedaru. Najpierw jednak kilka dodat- konkretnego jezyka. .
kowych cytatów z. prac psychologów spolecznych:
233
232

[Dziewczyna uderzyla go biodrem [...] i powalila na ziemie. Rozciagniety na
asfalcie zaczal jeczec. "Cholerny mieczak!" powiedziala z obrzydzeniem
dziewczyna.]
Jak zauwazyl Horne (1964: 40), Australijczycy to - poza wszystkim innym
- pogodnii praktyczni optymisci. Podziwiaja oni tWardosc, wytrzymalosc, poczucie
humoru i "meskosc", zarówno w chwilach zlych, jak i dobrych. Ich bohaterowie
ludowi to Ned Kelly i jemu podobni, r~eczywisci badz legendarni ,,rozrabiacy
z czasów kolonialnych" [wild colonial boys], dla których wazne bylo nie tyle zyc
wygodnie i bezpiecznie czy odniesc sukces, co raczej:
die hard, die garne,
die fighting, like that wild colonial boy,
Jack Dowling, says the ballad, was his narne.
(wiersz Johna Manifolda, cyt. w Ward 1958: 217)
[nie poddac sie, zginac bez strachu, walczac jak ten chwat, co mu bylo Jack
Dowling, jak glosi ballada.]
Wedlug tej samej ballady australijskiej, ,,zgine, a nie poddam sie, powiedzial
Wild Colonial Boy" (Wannan 1963: 17).
Wspólczesne pokolenie Australijczyków wydaje sie myslec mniej o "sprzeda-
waniu drogo swojej skóry", a bardziej o "przyjemnym spedzaniu czasu" (na temat
wzrastajacego hedonizmu Australijczyków, patrz: Conway 1971; King 1978);
jednakze pogarda dla ,,mieczaków" [sooks, whingers] pozostala nieodlaczna cecha
etosu australijskiego. Australijskie motta narodowe to nadal no worries [nie
przejmuj sie] i she 'll be right [dobrze bedzie, jakos to bedzie]. Australijczycy nadal
bardziej podziwiaja dzialani~ niz slowa i idee. Cenia praktycznosc i poleganie na
sobie samym. Akceptuja równiez liczenie na swoich mates (patrz: Renwick 1980:
16). Natomiast "dziecinne" poleganie na innych (silniejszych od nas samych)
i "dziecinne" oddawanie sie "biadoleniu" (zamiast poszukiwania praktycznych
rozwiazan) jest nadal absolutnie nie do pogodzenia z australijskim "etosem buszu",
i z tym, co z niego pozostalo we wspólczesnej australijskiej mentalnosci.
Slowo-klucz whinge odzwierciedla i dokumentuje te postawy.
Pelne studium potocznych australijskich czasowników oznaczajacych akty mowy
musialoby objac równiez wyrazenia takie, jak stir, sledge, skite, rouse on, pirnp on,
earbash, big-note oneself, knock, (w)rap up,fang (patrz: Wilkes 1978 i AND). Sadze
jednak, ze przyklady, o których byla tutaj mowa, sa szczególnie reprezentatywne i wazne.
3. Kilka przykladów zlozonych gatunków mowy
3.1. «Dozens» w Black English
Rozpoczne od gatunku, który jest dobrze znany, szczególnie dzieki pracy Labova
(1972) od ,,rytualnychobelg" w angielszczyznie Murzynów amerykanskich (Black
English). Jak pokazal Labov i inni badacze, gatunek, o którym mowa, posiada
258
wiele róznych nazw, które odzwierciedlaja pewne regionalne i zapewne takze
semantycznezróznicowanie.Soundingi playing the dozens sa byc moze najczestsze.
Chodzi tu o pewna forme ,,mowyulicznej" uprawiana przez nastoletnich czarnych
chlopców, i zwiazana z pewnym rodzajem "bitWy slownej". Jak zwraca uwage
Abrahams,(1974: 241), piszac o kulturze murzynskiej:
Zabawa [...] jest waznym sposobem na wyróznienie sie w miejscu publicznym; a nawiazanie
z kims dowcipnej rozmowy jest wlasnie rodzajem zabawy [.u]. Widowisko slowne na ulicy sluzy
potwierdzeniu swojej obecnosci i swojego miejsca.
Dowcip i zonglerka slowna polegaja glównie na lamaniu regul i konwencji
"przyzwoitego" spoleczenstWa.
Znaczenie kulturowe tego gatunku zostalo doskonale uchwycone we fragmen-
cie z Mezzrowa i Wolfa, cytowanym w pracy Abrahamsa (1974: 240):
Ci chlopcy, z którymi biegalem na Rogu, szepczacy jakies smieszne modlitwy przy Drzewie
Nadziei, byli nowa awangarda swojeJ rasy - ,,zakrecacze'.'(jivers), "bajeranci"(sweet-talkers),
"twardziele" (jawblockers). Wykrzykiwali jeden na drugiego jak :zolnierze ostrzacy bagnety. Tym, co
ostrzyli w tych slownych wybrykach, byl ich dowcip,jedyna bron, jaka. dysponowali. Ich doswiadczenie
nie przyszlo z omszalych ksiag i uniwersytetów. Pochodzilo z szerokiego otwarcia oczu i twardego
scierania sie ze swiatem [u.]. Byli geniuszami swojego ludu, zawsze czujni, nigdy nie przegapiali okazji
do :zartu,nie dopraszali sie o przyslugi i nie dawali sie nabierac, nie szukali klopotów, ale zawsze byli
na nie przygotowani. Rozproszeni w spolecznej pró:zni i zawieszeni w powietrzu, budowali swoja
wlasna kulture. Ich jezyk byl deklaracja niepodleglosci (Mezzrow i Wolfe 1969: 193-194).
Nie jest tu moim celem dodanie czegokolwiek do zrozumienia gatunku,
o którym tu mowa i którego nie znam z pierwszej reki. To, co chcialabym zrobic,
to zaproponowac formule semantyczna w naturalnym metajezyku semantycznym,
która by pokazala sile illokucyjna tego gatunku, tak jak go rozumiem na podstawie
prac Labova (1972) i Abral1amsa (1974). Sadze, ze tego rodzaju zwiezla formula
moze podsumowac istote tego gatunku w metajezyku zasadniczo wolnym od
wplywów kulturowych i przez to ulatWic porównania miedzykulturowe.
Oto charakterystyczny (chociaz raczej nietypowo nieobsceniczny) przyklad:
Your rnother so old she got spider webs under her arms (Lab9v 1972: 312).
[Twoja matka jest taka stara, ze ma pajeczyne pod pachami.]
Formula semantyczna:
(a) chce powiedziec cos zlego (o tWojej matce)
(b) mysle: wszyscy tutaj wiedza: nie mysle tego (o tWojej matce)
(c) chce powiedziec cos, o czym niektórzy ludzie by powiedzieli, ze jest zle
(d) mówie to, bo chce, zeby ludzie tutaj czuli cos dobrego
(e) i zeby mysleli cos dobrego o mnie
(t) chce, zeby ludzie tutaj mysleli, ze moge mówic rzeczy, których inni
ludzie nie moga .
(g) mysle, ze potem ty powiesz cos takiego, jak ja (o mojej matce)
(h) mysle, ze bedziesz chcial powiedziec cos gorszego niz to
(i) chce, zebys to powiedzial, jesli mozesz
259
 Zdaniem Cou1masa (1981: 70):
Trudnosc sprowadza sie do ogólnego pytania, jak akty mowy moga byc tlumaczone i porównywane
miedzyku1turowo. Traktowanie aktów mowy, takich jak podziekowania czy przeprosiny, jako kategorii
niezmiennych i abstrakcyjnych jest z pewnoscia przedwczesne.
Ja jednak powiedzialabym mocniej - jest to nie tylko przedwczesne,
etnocentryczne.
Coulmas pisze dalej (1981: 81):
Badz co badz podziekowania i przeprosiny sa slowami zachodnimi [...], a ich wystepowanie
w innych kulturach nie powinno byc zakladane z góry. W szczególnosci nie powinnismy zakladac, ze
nazwy aktów mowy w poszczególnych jezykach odnosza sie do uniwersalnych typów aktów mowy.
Nie spos6b z tym sie nie zgodzic. Niestety, w dalszym wywodzie Coulmas
pisze:
Majac to na uwadze mozemy teraz przejsc do problemu miedzykulturowej porównywalnosci
podziekowan i przeprosin. [...] Gdy chodzi o przeprosiny i podziekowania, wydaje sie rozsadne przyjac,
ze jako ogólne kategone aktów mowy funkcjonuja one w kazdej spolecznosci (1981: 81).
Lecz w rzeczywistosci sam Coulmas przekonywajaco pokazal, ze pojecia
zawarte w angielskich slowach thanks [podziekowania] i apology [przeprosiny] nie
stosuja sie do kultury japonskiej. Czyz zatem nie nalezalo uznac, ze z tego powodu
nie sa one dobrymi narzedziami do miedzykulturowych badan por6wnawczych nad
aktami mowy? Moga byc one uzyteczne raczej c;lotego, by pokazac, ze pojecia te
nie pasuja do kultur takich jak japonska. Nasuwa sie oczywiscie pytanie: co robia
Japonczycy w sytuacjach, kiedy my przepraszamy czy dziekujemy? Jednak aby
opisac akty mowy specyficzne dla kultury japonskiej w terminach pozytywnych,
potrzebujemy metajezyka, kt6ry nie opieralby sie na anglojezycznych nazwach
akt6w mowy, takich jak thank czy apologise.
To thank [dziekowac komus] mozna zdefmi9wac w nastepujacy spos6b:
'powiedziec, ze czujemy cos dobrego do pewnej osoby, poniewaz zrobila ona dla
nas cos dobrego'. Europejczykowi moze sie to wydawac najzupelniej "naturalna"
i "normalna" reakcja na wyswiadczona przysluge. Lecz vi kulturze japonskiej,
która kladzie nacisk na hierarchie spoleczna, a przede wszystkim na koniecznosc
odwzajemniania wszelkich przyslug, taka reakcja jest znacznie mniej "normalna",
mniej odpowiednia. Jak pokazuje sam Coulmas, w kulturze japonskiej ,,normalne",
jest reagowanie na przyslugi innych ludzi w taki sam spos6b, w jaki reaguje sie
na wlasne wykroczenia wobec innych: mianowicie, przez m6wienie, ze czujemy
"cos zlego" raczej niz "cos dobrego" z tego powodu. Tak wiec wyrazenia takie jak
sumimasen [doslownie: 'nigdy sie nie konczy', tj. jestem swiadom mojego ,,ni~
konczacego sie" dlugu wobec ciebie] sa uzywane zar6wno w sytuacjach, kt6re
z europejskiego punktu widzenia wymagalyby podziekowan, jak w sytuacjach,
kt6re wymagalyby przeprosin.
Nie jest wiec zaskakujace, ze japonski nie ma czasownika odpowiadajacego
angielskiemu thank [dziekowac]. Najblizszy odpowiednik to wyrazenie pochodzenia
chinskiego kansha suru, kt6re nigdy nie mogloby byc uzyte przez dziecko
dziekujace swojej matce za prezent czy przez wykladowce dziekujacego
studentowi za jakas przysluge - i które jest wlasciwie ograniczone do jezyka
pisanego (Kaoru Sakurai, informacja osobista). Zalozenie, ze niezaleznie od
statusu, rangi czy typu relacji mozna zawsze reagowac na przysluge w ten sam
ale wrecz
sposób, jest obce kulturze japonskiej, a brak og6lnego czasownika odpowiadajace-
go angielskiemu thank [dziekowac] jest tego odzwierciedleniem. Tlumaczac
zar6wno angielskie slowo thank, jak i japonskie wyrazenie kansha suru na
metajezyk uniwersalnych jednostek semantycznych, mozemy przedstawic podo-
bienstwa i róznice miedzy nimi i w ten sposób udokumentowac te r6znice
kulturowe, kt6re moglyby inaczej wydawac sie nieuchwytne czy niedostepne dla
scislej analizy. Proponuje nastepujace formuly (nieco inna eksplikacja thank
-
i komentarz patrz: Wierzbicka 1987d):
thank ,
(a) wiem: zrobiles dla mnie cos dobrego
(b) m6wie: czuje wobec ciebie cos dobrego z tego pówodu
(c) m6wie to, bo chce~zebys czul cos dobrego
kansha suru
(a) wiem: zrobiles dla mnie cos dobrego
(b) m6wie: czuje do ciebie cos dobrego z tego powodu
(b') wiem: nie móglbym zrobic dla ciebie czegos dobrego takiego, jak to
(b") czuje cos zlego z tego powodu
(c)' mówie to, bo' mysl~, ze powinienem to powiedziec
Skladniki (a) i (b) w powyzszych eksplikacjach sa takie same, ale "cel
illokucyjny" (c) jest r6zny w kazdym przypadku, gdyz pojecie japonskie kladzie
nacisk na poczucie zobowiazania ze strony m6wiacego. Najwazniejsze jednak, ze
pojecie japonskie implikuje relacje asymetryczna (skladnik b') i uczucie "nie-
splacalnego dlugu", kt6ry laczy uczucie quasi-wdziecznosci z czyms przypomina-
jacym poczucie winy (skladnik b"). ,
Nalezy dodac, ze oczekiwanie, iz podziekowania czy przeprosiny to "po-
wszechne akty mowy", kt6re mozna znalezc w wiekszosci kultur, a moze nawet
we wszystkich,
Aborygen6w jest calkowicie bezpodstawne. Wezmy przypadek australijskich
y olngu:
Yolngu nigdy nie wyrazaja slownie podziekowan. [...] [Zakladaja, ze] ludzie normalnie robia
jakies rzeczy z dwóch powodów: albo dlatego, ze chca, albo dlatego, ze maja jakies zobowiazania
wynikajace z kOnkretnych relacji pokrewienstwa. Dlatego tez Yolngu, któremu Balanda [bialy] wlasnie
wyswiadczyl jakas przysluge, mysli automatycznie, ze BaIanda np. podwiózl go lodzia, poniewaz tak
chcial, a wiec nie ma potrzeby za to mu dziekowac. [...] Ta analiza przyczyn, dla których Yolngu cos
robia, zgadza sie z zasada wzajemnosci, która dziala w obrebie systemu zobowiazan wobec
poszczególnych krewnych (Harris 1984: 134-135).
Z drugiej strony zobowiazania oparte na systemie pokrewienstwa, które po
czesci wyjasniaja brak slowa "dziekuje" w wielu jezykach australijskich Aboryge-
nów, znajduja odbicie w innych aktach mowy, nie majacych odpowiednik6w
")'2,
 G) mysle, ze mozemy m6wic takie rzeczy do siebie, bo stajemy sie
mezczyznami
(k) mysle, ze bedziemy wszyscy czuli cos dobrego z tego powodu
Zasadniczo m6wiacy m6wi cos "zlego" i wulgarnego o matce sluchajacego
(skladnik (a», cos, co oczywiscie nie jest prawda (skladnik (b», próbujac byc
zuchwalym (c) jak i pomyslowym (f), i zaprasza sluchajacego do odpowiedzi
podobnego typu (g), i prowokuje go, aby go przescignal (h oraz i). Robiac to
pr6buje zabawiac przysluchujacych sie (d) i zdobyc ich podziw (e), oraz
uczestniczyc samemu we wsp6lnej zabawie (k); pr6buje ponadto utwierdzic
i umocnic opinie grupy o samej sobie jako o grupie chlopców wkraczajacych
w meskosc (j).
. Warto zauwazyc, ze pewne elementy wyeksplikowanego tu gatunku od-
powiadaja dosc scisle pewnym cechom innych zachowan jezykowych charaktery-
stycznych dla Black English; mam tu zwlaszcza na mysli pozytywny stosunek do
"przechwalek" i chec zabawiania sluchaczy (por. Wierzbicka 1991h, rozdz. 3).
Interesujace sa punkty wsp6lne pomiedzy dozen [tuzinem] w Black English
i chiacking w australijskim angielskim: obydwie formy sa zbiorowymi meskimi
zajeciami wykonywanymi dla zabawy, kt6re angazuja publicznosc i polegaja na
m6wieniu obrazliwych rzeczy o sluchajacym przy braku rzeczywistej checi
urazenia go. Jednakze r6znice miedzy tymi dwoma gatunkami sa r6wnie uderzajace,
jak podobienstwa. W szczeg6lnosci dozen akcentuje slowna wirtuozerie, podczas
gdy etos australijski ceni "pomruki" i nie aprobuje elokwencji; dozen jest
konkurencyjny, podczas gdy oid chiack je~t zespolowy (gdzie mates dzialaja jako
grupa raczej niz wsp6lzawodniczace ze soba jednostki); dozen jest wulgarny
i utwierdza odrzucanie wartosci i tabu wyznawanych przez og6l spoleczenstwa,
podczas gdy chiack nie jest wulgarny i utwierdza dominujace wartosci tradycyjnego
spoleczenstwa australijskiego, podkreslajac jednoczesnie odrebny charakter tego
spoleczenstwa, okreslajacego sie po czesci poprzez opozycje wobec obyczaj6w
i norm angielskich (Pommy ways).
3.2. Hebrajskie «mówienie dugri»
Wedlug Katriel (1986), ,,m6wienie dugri odgrywa zasadnicza role we wspólczesnym
spoleczenstwie izraelskim. Jest to spoleczny rytual interakcji werbalnej, który
polega na pewnym sposobie m6wienia, wysoko cenionym w izraelskiej ,,kulturze
Sabra". Slowo dugri, zapozyczone z arabskiego, znaczy doslownie "prosty",
a sabra to nazwa malego izraelskiego owocu, rodzaj opuncji.
Jak pisze Oring (1981: 24, cytowany w: Katriel 1986: 19), "owoc sabra ma
osobowosc ludzi miejscowych. Tak jak ten owoc, «tubylec» izraelski jest wewnatrz
slodki i delikatny, ale tylko dla tych, kt6rzy potrafia przenikac przez jego twarda
i kolczasta powierzchnie".
Ta "twarda i kolczasta powierzchnia" typowych Sabra przejawia sie przede
wszystkim w ich sklonnoscido ,,m6wieniaprosto z mostu" (tj. dugrl). Zdanie: "On
?~o
jest dugn'" oznacza w jezyku hebrajskim, ze ,.m6wiacyjest otwarty i bezposredni
VIwyrazaniu swoich niepochlebnych mysli i sad6w" (KatrieI1986: 15).
Jest wiele okolicznosci historycznych tlumaczacych wielka wartosc wiazana
ze sposobem m6wienia dugri w kulturze izraelskiej. Zostaly .one om6wione
w instruktywny spos6b w ksiazce KatrieI (i takze w: Oring 1981). Katriel
(1986: 21-22,31) wspomina w szczeg6lnosci "tendencje do asertywnosci, zwiatana
z rewolucyjna orientacja ruchu syjonistycznego, a wyrazana przez haslo «negacja
Diaspory»; nacisk w kulturze Sabra jest kladziony na prosta reczna prace, na roli
jako na spos6b przezwyciezenia diasporowego obrazu Zyda-Iuftmenscha; odrzucenie
dekadenckich europejskich sposob6w wyslawiania sie, kt6re wymagaja sztucznosci
dla pokazania szacunku"; solidarnosc, kolezenstwo i duch communitas w miejsce
szacunku, hierarchii i tworzacej dystans uprzejmosci i tak dalej.
Wedlug KatrieI, wszystkie wartosci zwiazane z kultura Sabra (kult solidarnosci,
prostoty, szczerosci, bezposredniosci, prawdziwosci, asertywnosci itd.) znajduja
sw6j najlepszy wyraz w sposobie m6wienia dugri i przejawiaja sie najwyrazniej
w ,,rytuale dugn"', to jest w ,,rozmowie dugn"'.
W kategoriach lokalnych sytuacja ta nazywa sie siha dugrit, rozmowa dugri. Rozmowa dugri nie
jest byle jakim spotkaniem. w kt6rym pojawia sie idiom dugri lub podczas kt6rego padaja wypowiedzi
klasyfikowane(KatrieI1986:
motywacyjna jako dugri. Rozmowa
57). dugri to szczeg6lny gatunek mowy, majacy swa wlasna strukture
Katriel podaje nastepujacy przyklad: ,.Pewien inzynier w wieku okolo
trzydziestu lat opowiedzial mi o rozmowie dugri, kt6ra wszczal ze swoim szefem.
To, co opisal jako siha dugrit rozpoczal slowami: "Chce m6wic do ciebie dugri.
Nie podoba mi sie spos6b, w jaki prowadzony jest ten wydzial". Opisujac typowy
przyklad tego gatunku mowy. KatrieI pisze:
Jest to rytualny akt kOnfrontacji. ceremonia niezgody, przeprowadzona w jezyku uprawomoc-
nionym przez dana kulture: w jezyku. kt6ry utwierdza wlasna tozsamo§c i wsp6lne warto§ci kulturowe.
Uzycie mowy dugri ma sluzyc przeciwdzialaniu temu. co w kulturze Sabra uchodzi za tendencje do
ukazywania róznic w pogladach dla uzyskania falszywego. powierzchownego konsensusu. troske
o hannonie w stosunJaich miedzyludzkich kosztem otwartego m6wienia o sprawact 'podstawowych,
o zasadniczym znaczeniu. Pomimo przykro§ci wywolanej kOnfrontacyjnym tonem. rytual dugri jest
odczuwany jako chwila prawdziwego kontaktu, odrzucenia masek i jest przyjmowany jako uzasadniony
i wla§ciwy
dugri nawet przez
(KatrielI986: tych uczestnik6w. kt6rych wlasny styl m6wienia jest bardzo odlegly od mowy
58-59).
Ta og6lna charakterystyka - skadinad bardzo pomocna - nie moze jednak
zastapic scislej definicji, sformulowanej w jezyku umozliwiajacym miedzy jezykowe
i miedzykulturowepor6wnania. Proponuje, co nastepuje:
rozmowa «dugri»
mysle o tobie cos zlego
chce ci to powiedziec
wiem: nie myslisz tego samego
wiem: jezeli ci to powiem, to mozesz czuc cos zlego z tego powodu
wiem: ktos moze pomyslec: nie powiem ci tego ,z tego powodu
261
 nie chce tego nie powiedziec z tego powodu
mysle
byloby zle, gdybym ci tego nie powiedzial
jestes kims takim, jak ja
ty i ja mozemy m6wic do siebie takie rzeczy
bo chcemy rzeczy takiego samego rodzaju
ludzie mysla: dobrze jest, jezeli ludzie moga m6wic sobie nawzajem
to, co mysla
Jest rzecza szczeg6lnie interesujaca por6wnac etos zawarty w mowie
dugri (tak jak zostal on odwzorowany w powyzszej formule) z etosem au-
stralijskim, odzwierciedlonym w chiacking, rubbishing czy tez w przyjaznych
obelgach (G'day ya old bastard). Zar6wno kultura izraelska, jak i australijska
moga byc i byly opisywane: jako kultury przywiazujace wage do "bezpo-
sredniosci", "zwiezlosci", "prostosty w mowie", "zwyczajnego m6wienia"
i tak dalej, jako kultury ceniace "solidarnosc", ,,równosc", ,,kolezenstwo",
"wsp6lprace" itd., jako kultury nie darzace sympatia "sztucznej grzecznosci",
"manier towarzyskich", "gladkiej (czy przymilnej) mowy", "uprzejmego wie-
loslowia" itd. oraz jako kultury, kt6re zachecaja ludzi do wyrazania negatywnych
reakcji i do m6wienia swemu rozm6wcy raczej rzeczy nieprzyjemnych niz
przyjemnych.
Choc wszystko to jest (w pewnym sensie) prawda, to og6lnikowe opisy tego
rodzaju ukrywaja glebokie r6znice, kt6re sa r6wnie rzeczywiste,jak i podobienstwa.
I tak kultura australijska nie zacheca ludzi do swobodnego wyrazania swoich
"zlych mysli" o rozm6wcy. Na przyklad inna rzecza jest rzucic komus zartobliwie
prosto w twarz wyrazenie you old bastard [stary draniu] w spos6b, kt6ry nie
zostawia cienia watpliwosci, ze sie tak nie mysli, a inna powiedziec komus, ze
istotnie mysli sie o nim cos zlego. Kultura izraelska zacheca m6wiacego do
wyjawiania innym "zlych mysli", jakie sie o nich ma; etos australijski do tego nie
zacheca. W Australii ludzie czesto m6wia "cos zlego", podczas gdy mysla badz
czuja "cos dobrego". Jednakze nie jest to ten rodzaj "bezposredniosci", co cenione
w Izraelu "mqwienie dugn'".
Australijczycy r6wniez z pewnym uzasadnieniem mogliby byc opisani jako
"opuncje". Jednak metafory, podobnie jak og6lnikowe etykietki, sa czesto mylace.
Eksplikacje zbudowane z elementarnych jednostek semantycznych zmuszaja nas
do precyzji i umozliwiaja nam uchwycenie rzeczywistych podobienstw i r6znic.
3.3. Polski «kawal»
Niewiele jest gatunk6w mowy r6wnie waznych w kulturze polskiej jak kawal.
-
Kawal - najog6lniej m6wiac jest rodzajem zartu, jednakze polszczyzna wyróznia
leksykalnie jeszcze inne rodzaje humoru: "dowcip" i "zart". ,,Zart" niekoniecznie
musi byc slowny, a w kazdym razie moze byc nie tylko slowny; moze odpowiadac
temu, co po angielsku nazywa sie practical joke. ,.Dowcip" jest zawsze werbalny,
podobniejak kawal, jednak kawal r6zni sie od "dowcipu" przez swoja powtarzal-
nosc. ,.Dowcip"jako rzeczownikniepolicza1nyoznacza tez pewna ceche osobowosci
("bycie dowcipnym", po angielsku wit), zas "dowcip" jako gatunek mowy ma
najblizszy odpowiednik w angielskim slowie witticism: wywoluje on wyobrazenie
tw6rczoscislownej. Oczywiscie ludzie moga powtarzac stare "dowcipy", niemniej
samo slowo sugeruje samorodny blysk inteligencji, kt6rej zr6dlem jest tw6rcza
jednostka. Tymczasem kawal nie zawiera odniesieniado indywidualnejtw6~czosci.
Uwazany on jest za anonimowy tw6r kultury ulitnej,jest jak moneta przeznaczona
do szerokiego obiegu. Kazdy ,.kawal" zawiera odrobine zbiorowej madrosci,
doswiadczenia,sposob6w myslenia. Promuje poczucie "grupowosci", solidarnosci,
integracji spolecznej w obliczu ludzi "z zewnatrz". Tak wiec prototypowe kawaly
to kawaly polityczne. Wyrazaja solidarnosc narodowa w obliczu obcych poteg:
nazistowskiejokupacji w okresie n wojny swiatowej, narzuconegoprzez Sowiet6w
nastym wieku.
rezimu komunistycznegow powojennejPolsce, mocarstwrozbiorowychw dziewiet-
Poza kawalami politycznymi, kt6re w pewnych okresach odgrywaly wielka
role w kulturze polskiej, znane sa r6wniez w Polsce kawaly odpowiadajace
angielskimgrupowa.
specyfike dirty jokes. Wyrazaja one zazwyczaj meska solidarnosc i meska
Tak wiec kawal jest potocznym gatunkiem mowy, kt6rego cecha jest
srodowiskowosc i szeroki obieg spoleczny. Odczuwa sie przyjemnosc sluchajac
kawalów nie tylko ze wzgledu na ich wartosc humorystyczna,ale takze ze wzgledu
na Poczucie przynaleznosci grupowej, jakiego dostarczaja sluchaczom. W prze-
ciwienstwie do dowcipów, kawaly ceni sie za cos innego niz pomyslowosc czy
finezje. Etymologicznie kawal to aUgnlentativumod ,,kawalek" i to znaczenie
"zgrubienia"jest nadal odczuwane. Wie sie z g6ry, ze kawal nie ma w sobie nic
szczeg6lnie wyszukanego, ze jest to cos "prostego" i "grubego", cos, co mozna
dzielic z wieloma innymi ludzmi. "Kawal chleba" to bardzo gruby, nieelegancki
kawalek chleba, jednakze konotacje sa tu pozytywne, bo wyrazenie utrwala punkt
widzenia czlowieka glodnego. Tak .wiecmimo swej aury srodowiskdwej kawal nie
ma w sobie nic z elitarnosci. Niemniej kawal ma r6wniez charakter nieco
z zewnatrz.
konspiratorski:grupa, w obrebie kt6rej krazy pewien kawal, chce wykluczyc osoby
Sadze, ze struktura semantyczna slowa kawal zawiera skladnik: 'mysle, ze
moge ci to powiedziec, bo myslimy to samo o rzeczach tego rodzaju'. Implikuje
to, ze:. 'moge to powiedziec tobie, ale sa ludzie, kt6rym nie m6glbym tego
powiedziec'. Ten nieco konspiratorski charakter kawalów usprawiedliwia nieraz
w og6lnym poczuciu zarty slabe z punktu widzenia elegancji czy pomyslowosci.
Jako gatunek kawal jest gleboko zakorzeniony w polskiej historii, zwiazany
ze szczeg6lnymi waiunk:ami zycia Polak6w w dziewietnastym i dWudziestym
wieku. Byl on. czesto bronia kontrkultury, stawiajacej op6r kulturze oficjalnej
narzuconej z zewnatrz. Byl produktem szeroko odczuwanej narodo.wejpotrzeby
terapii poprzez wsp6lny smiech. Zalozenie szerokiego obiegu kawalów, wpisane
w sama strukture tego pojecia, wypelnia wazna ~cje spoleczna:buduje grupowa
263
 solidarnosc w obliczu poteznych obcych i sluzy jako sposób podtrzymywania
ducha oporu, jako narzedzie psychologicznej samoobrony narodu. padku joke nie jest to absolutnie konieczne. Jezeli dorosly powie malej, pulchnej
Ta psychologiczna rola kawalów jest wyraznie widoczna w ich wrazliwosci dziewczynce: "Bardzo'cie lubie, zjem cie z sosem sliwkowym", jest to joke, ale
na zmiany polityczne w kraju - nie tylko gdy chodzi o tresc, ale takze o ich bez zadnej puenty, poza samym faktem, ze nie bylo to powiedziane na serio, ze
wzgledna czestotliwosc w róznych okresach czasu. Na przyklad, jak zauwazyl mialo to rozbawic mala dziewczynke i wprawic ja w dobry nastrój. Z drugiej
Garton Ash (1983) i inni obserwatorzy zycia wspólczesnej Polski, okres strony kawal, ze swoim krótkim, fikcyjnym skryptem, zawsze stanowi pewne
narodowej euforii spowodowanej powstaniem "Solidarnosci" w latach 1980-81 zadanie
nie moznaumyslowe dla sluchacza.
opowiedziec mu kawalu.Mozna joke [zartowac] z malym dzieckiem,
. ale
przyniósl wyrazny spadek produkcji kawalów, podczas gdy ponury okres po
wprowadzeniu stanu wojennego w grudniu 1981 roku oznaczal nowa faze ich Jest oczywiscie róznica pomiedzy joking i telling jokes. Malemu dziecku
popularnosci w Polsce. równiez nie mozna by bylo tell a joke. Wydaje sie jednak, ze gdy uzywany jest
rzeczownikjoke, róznice pomiedzyjoking i telling a joke sa niwelowane, i ze oba
Od sierpnia 1980 roku konsumpcja kawalów politycznych. podobnie jak konsumpcja alkoholu. pojecia lacza sie w jedno. To ogólne pojecie, nazywane przez rzeczownikjoke, nie
-
spadla ludzie znalezli lepsze ujscie dla swej politycznej energii i pomyslowosci [...] (Oarton Ash
ma polskiego odpowiednika, prawdopodobnie z powodu wysokiej rangi wyspe-
1983: 106).
Nieprawdziwe twierdzenia oficjalnej propagandy byly kompromitowane i osmieszane przez fale cjalizowanegopolskiego kawalu i towarzyszacego temu ograniczenia pozostalych
elementów tego pola semantycznego.
kawalów -
ostrego politycznego humom, który powrócil wraz ze stanem wojennym. jako ze ten rodzaj
humom jest wyrazem zarówno niemocy. jak i opom. Kazda nowa demonstracje. strajk czy protest Mozemy teraz zaproponowac formuly semantyczne dla polskiego kawalu
i angIelskiegojoke.
wiadomosci TV przypisywaly malenkim grupom solidarnosciowych "ekstremistów". Polacy przelozyli
to sobie na swoisty ,jezyk telewizyjny": kawal
2 Polaków - nielegalne zgromadzenie
3 Polaków - nielegalna demonstracja
10 milionów Polaków - garstka ekstremistów (Oarton Ash 1983: 271-272).
(a) mówie:
(b) chce powiedziec ci cos wX
mozna wiedziec rodzaju rzeczy,jakie wielu ludzi mówi do siebie

Normalnie kawal wymaga pewnego wstepu: odbiorcy musza zawczasu zdac (c) mysle, ze wiesz, ze to nie jest prawda (tj. ze nie mozna tego wiedziec)
(d) mówie to, bo chce, zebys sie smial
sobie sprawe, ze to, co uslysza, bedzie kawalem. W typowej wersji wstep ten ma
forme pytania: "czy znasz ten «kawal»?" (z zalozenia kawaly maja szeroki obieg (e) czego
mysle,nie
ze mówie
wiesz, ze kiedy to mówie, to. chce, zebys pomyslal o czyms,
i sluchacz moze je znac). Dla kontrastu angielskie jokes moga pojawiac sie bez (f) mysle, ze kiedy pomyslisz o tym, bedziesz sie smial
zapowiedzi (na przyklad w trakcie wykladu, rozmowy czy powaznej rozmowy).
(g) mysle, ze obydwaj bedziemy czuli cos dobrego z tego powodu
Kawaly (tak jak zabawy, gry towarzyskie, wspólne picie alkoholu) maja na celu (h) mysle, ze moge ci to powiedziec
sprzyjanie milemu byciu razem, a wiec powoduja to, ze odbiorca i nadawca czuja
bo i ty, i ja myslimy to samo o rzeczach tego rodzaju
sie dobrze razem. Mysle, ze jokes równiez moga spelniac te funkcje. Natomiast i czujemy to samo, kiedy myslimy o nich
witticisms sluza raczej wzbudzaniu podziwu dla mówiacego u sluchacza niz
przezywaniu wspólnej przyjemnosci. Skladnik (a) powyzszej eksplikacji pokazuje, ze kawaly kraza w szerokim
Ale jesli nawet jokes, podobnie jak kawaly, maja sprzyjac milemu byciu
obiegu; komponenty (b), (c), (d) i (g) sa wspólne zjoke i razem okreslaja fikcyjny
razem, to jednak nie. wyrazaja one i nie kultywuja solidarnosci grupowej. Na charaktertego, co sie mówi, zamierzonyhumor i zamierzonawspólnaprzyjeninosc;
przyklad, o ile fikcyjne tytuly ksiazek, takie jak AU about dogs, by K. Nine
skladnik(e) pokazuje, ze jest puenta, która sluchaczmusi "uchwycic"; (f) wskazuje,
[Wszystkoo psach, napisal A. Zarek], Say your prayers, by Neil Down [Odmawiaj ze zródlem smiechujest wlasnie owa puenta, która sluchacz musi zrekonstruowac;
pacierz, napisal M. Szal] czy The world ol vegetables, by R.T. Choke [Swiat postaw.
komponent(h) uwydatnia "srodowiskowy"charakterkawalów i zalozeniewspólnych
warzyw, napisal O. Górek], moglyby znalezc sie w zbiorze jokes, to ich polskie
, odpowiedniki nie moglyby znalezc sie w kolekcji kawalów. Mysle, ze przyczyny joke .
, tego nalezaloby szukac w tym, ze choc te fikcyjne tytuly sa smieszne, to jednak (a) (-)
nie nawiazuja do zadnych wspólnych postaw podzielanych przez jakas grupe (b) mówie: mozna wiedziec X
spoleczna. Kawaly natomiast do takich postaw sie odwoluja.
(c) mysle, ze wiesz, ze to nie jest prawda.
Na koniec, kawaly posiadaja puente, która nie jest bezposrednio wyrazona
(tj. ze nie mozna tego wiedziec)
i która sluchacz musi "uchwycic". Typowe jokes równiez maja zwykle puente,
(d) mówie to, bo chce, zebys sie smial
.która odbiorca musi odkryc (,,zrozumiales?", ,,Nie rozumiem".) Jednakze w przy-
(g) mysle, ze obydwaj bedziemy czuli cos. ~obrego z tego powodu

?f\A\

Some oj me old mates from the bush tumed up Jor a beer and a yam
. (A. Buzo 1986, AND).
[Kilku moich starych kumpli z buszu przyszlo na piwo i rozmowe.]
. Z pewnoscia "piwo" i yam oznaczaja tu rzeczy robione dla przyjemnosci.
Jednak zdanie to równiez dobrze ilustruje specjalna wage takich zajec w kontekscie
australij~kim, gdzie odleglosci, izolacja, osamotnienie stwarzaly szczególna potrzebe
kontaktu z ludzmi, ciepla i porozumienia, daleko wykraczajaca poza niezobowia-
zujacy, lekki i towarzyski charakter chat.
podobnie jak chiacking, yarning czy having a yam sa pojeciami o zdecydowanie
meskich konotacjach. Jest to kolejny wymiar kontrastu pomiedzy yam i chat;
tradycyjnie w Australii, mezczyzni pili piwo i odbywali yam (ze swoimi mates),
podczas gdy panie (ladies) pily cuppa [filizanke herbaty] i prowadzily chat. Te
odmienne asocjacje obu gatunków mowy moga byc zwiazane z róznymi oczekiwaniami
dotyczacymi "ekonomii slownej": pojecie chat implikuje chattiness [gadatliwosc
/ rozmownosc], to jest latwosc mówienia, nieprzerwany i swobodny potok slów miedzy
ludzmi, natomiast pojecie yam implikuje zwiezlosc i znajdujace sie w tle dlugotrwale
milczenie, izolacje, rzeczywista potrzebe wymiany slownej jako formy rzadkiego
kontaktu z innymi ludzmi, a zwlaszcza ze swoimi przyjaciólmi (mozna codziennie chat
ze swoimi sasiadami, ale z pewnoscia nie mozna z nimi codziennie yam).
Ta potrzeba "wspólbycia" osób o podobnych doswiadczeniach i postawach
(congenial Jellowship), a zwlaszcza "meskiego wspólbycia", pojawia sie jasno
w kolejnym przykladzie:
/1's hard work sinking bores, and after a Jew months on your own, with no
one but a couple oj abos [Aborigines] to yam to, you've gotta get stinkin'
[drunk] once in a while (J. Marsha1l1962, AND). . tatorzy, na przyklad:
[Robienie odwiertów to ciezka praca i po kilku samotnych miesiacach, nie
majac oprócz paru Aborygenów nikogo, z kim mozna by pogadac, musisz
sie. czasem zalac.]
W mojej ksiazce English speech act verbs: a semantic dictionary (Wierzbicka
1987d) przypisalam slowu chat nastepujace znaczenie (cytuje tu w nieco
uproszczonej formie):
chat
(a) chce, zebysmy mówili do siebie duzo róznych rzeczy
(b) ,mysle, ze chcesz tego samego
(c) mysle, ze bedziemy czuli cos dobrego z tego powodu
(d) nie mysle: te rzeczy sa wazne
Dla yam zaproponowalabym podobna strukture semantyczna, ale bez trywia-
lizujacego komponentu (d), i z dodatkowymi skladnikami (a') i (d'), akcentujacymi
potrzebe porozumienia uczestników: .
yam
(a) chce, zebysmy mówili do siebie duzo róznych rzeczy
(a') chce to robic przez dlugi czas
(b) mysle, ze ty chcesz tego samego
(c) mysle, ze bedziemy czuc cos dobrego z tego powodu
(d') mysle: dobrze jest, jezeli mezczyzna moze robic to od czasu do czasu
z kims takim jak on sam
Tak wiec pojecie yam wskazuje, choc nie bezposrednio, na pojecie
"kumplostwa" (mateship), na wa.znosc wspólnych zajec, akcentuje raczej
zwiazki miedzyludzkie niz produktywnosc, czy tez osiaganie jakichs "ze-
wnetrznych" celów, oraz swobodny stosunek do czasu przewazajacy tradycyjnie
w Australii.
Renwick (1980) zwrócil uwage na to, ze tempo zycia w Australii jest
stosunkowo wolne (przynajmniej w porównaniu z miejska Ameryka). Ludzie sa
mniej nastawieni na podejmowanie dzialan z mysla o przyszlosci, raczej maja
orientacje na swobodne zycie "z dnia na dzien", chcac czerpac przyjemnosc
z bycia z innymi, sa bardziej zainteresowani pOdtrzymywaniemrelacji osobistych
(zwlaszcza ze swoimi mates) niz dzialalnoscia gospodarcza. Charakterystyczne
australijskie pojecie yam odzwierciedla i dokumentuje te postawy. Nalezy jednak
zauwazyc, ze podobnie jak chiacking, równiez pojecie yam traci ostatnio na
wadze, a samo slowo yam wychodzi z uzycia w australijskiej angielszczyznie.
2.3. Shout
Shouting jest pojeciem specyficznie australijskim, oznaczajacym czynnosc, która
od wczesnego okresu w hi~torii Australii stala sie jednym z najbardziej charak-
terystycznych zwyczajów narodowych. Zwracali na to uwage wszyscy komen-
Nearly every one drinks, and the first question on meeting generally is, tAre
you going to shout?', Le. :stand treat (W. Burrows 1859, AND).
[Prawie wszyscy pija, i pierwsze pytanie na spotkaniach blimi ,,Are you
going to shout?", to jest, czy ty stawiasz?]
tA shout' in the parlance oJthe Australian bush, is an authority or request to
the party in waiting in a public-house to supply the bibulous wants oj the
.companions oj the shouter, who oj course bears the expense (C. Munro
1862, AND).
["A shout", w mowie australijskiego buszu, to apel lub prosba do oczekujacych
w pubie o zaspokojenie alkoholowych potrzeb kompanii stawiajacego,
który oczywiscie ponosi koszty.]
OJ all the Jolly that has ever beset a community, that oj shouting has held the
ground longest, and is the most absurd (Bell' s Life in Sydney 1864, AND)~
[Ze wszystkich szalenstw, które kiedykolwiek ogarnely jakas spolecznosc,
stawianie przetrwalo najdluzej, a jest najbardziej absurdalne.]
He viewed this tshouting' mania with disgust (Bulletin Sydney 1892, AND).
[Odnosil sie do tej manii "stawiania" z obrzydzeniem.]
249

Jak pokazuja liczne przyklady w AND, shouting laczy sie w Australii z idea
hojnosci i czesto jest (lub bylo)' asymetryczne, jak w przypadkach, gdy czlowiek
posiadajacy pieniadze "stawia" (shouts) drinki nie majacym pieniedzy pomocnikom,
czy nawet osobom postronnym:
Most peculiar thing to me as the night wore on, and yarn after yarn went
around, the old bloke always shouted, and for aU hands each time (Westem
Champion 1894, AND).
[Co bylo dla mniej najdziwniejsze, to to, ze wraz z uplywem nocy i kolejnymi
opowiesciami stary wciaz stawial, i to za kazdym razem wszystkim
pomocnikom.] . które sa trudne do pogodzenia z uderzajaca asymetria shouting zilustrowana
At our approach four miserable derelicts left the stool on the verandah and
slouched into the bar on the prospect of a shout (F.J. Brady 1911, AND).
[Gdy podeszlismy, czterech zalosnych wykolejenców opuscilo Lawe na
weni~dzie i wlazlo do baru w nadziei, ze ktos postawi im dri~a.]
W zas'adniczo niekonkurencyjnym i superegalitarnym spoleczenstwie australij-
skim shouting bylo arena, na której mozna bylo swobodnie konkurowac z innymi
w hojnosci i w tworzeniu poczucia wspólnoty:
In the Westralian mining towns [...]man's class is decided by the number he
shouts for [...] To shout for the room is common, to shout for the 'house'
nothing extraordinary, and if the shouter is 'brassed up' at aU, he says:
'CaU in them chaps outside' (Bulletin Sydney 1909, AND).
[W miastach górniczych zachodniej Australii [...] o klasie czlowieka decyduje
liczba osób, którym sie stawia. [...] Stawianie dla calej sali jest czeste,
stawianie dla calego pubu nie jest niczym niezwyklym, a jezeli stawiajacy
jest przy forsie, to moze nawet powiedziec: "Zawolajcie tych facetów
z zewnatrz"]
He was also of that species of good Aussie mixers who, if someone
'shouted' a round, would fortwith plonk down a handful of silver
to indicate payment for the next round before anyone could raise
the first glass (S. Hope 1956, AND).
[Nalezal do tego gatu~ towarzyskich Australijczyków, którzy, gdy ktos
postawil kolejke,. natychmiast wysypywali garsc srebra, aby zaplacic za
nastepna kolejke, zanim ktokolwiek zdazyl podniesc szklanke.]
Shouting ma jednak silne konotacje wzajemnosci i przejmowania ,,kolejki".
It is drink, drink, aU day, and swim in it at night. Everyone you meet w.iU
'shout', and you have to 'shout' in return (Demonax 1873, AND).
[To picie, picie przez caly dzien i plawienie sie po nocy. Kazdy, kogo
spotkasz, bedzie "stawial", a ty musisz stawiac w zamian.]
You wouldn't expect a man to leave before his shout, would you Ben?
(M. Paice 1978, AND).
[Chyba nie oczekujesz, Ben, ze ktos wyjdzie przed swoja kolejka?]
Oczekiwana wzajemnosc shouting podkresla zwiazek tego pojecia z kluczowa
australijska wartoscia mateship, a slowa shout i mate czesto wystepuja razem:
The unbreakable custom that if four or five matesgrouped together one
started to buy aU the drinks, but in the circle everyone had to have his tum
(H.O. Tesher 1977, AND).
[Niezmienny jest zwyczaj, ze jezeli czterech czy pieciu "mates" zbierze sie
razem i jeden postawi wszystkim drinka, to potem kazdy musi stawiac po
kolei.]
Oczekiwanie przejmowania "kolejki" pociaga za soba wzajemnosc i równosc,
wczesniej. Próbujac rozwiazac ten paradoks, proponowalabym, by uznac, ze
wzajemnosc i kolejnosc stanowia konwencje spoleczna zwiazana z shouting, nie
sa jednak konieczna czescia samego pojecia. Z drugiej strony idea "bliskosci
kompanów" (meskich kompanów), bioraca poczatek ze wspólnego picia, jest
czescia tego pojecia: nawet w tych przypadkach, gdy shouting stanowi jednostronny
poczestunek i jest przejawem jednostronnej hojnosci, nadal tkwi w nim zalozenie,
ze jest rzecza dobra i przyjemna, aby mezczyzna pil z innymi mezczyznami, i ze
w takich okolicznosciach dobrze jest ,,robic cos" dla swoich kompanów i utozsamiac
swoje interesy z ich interesami. Tak wiec, chociaz shouting moze byc wykonywane
przez jedna osobe, jest nadal analogiczne do chiacking i yarning w celebrowaniu
meskiego "bycia razem (na luzie)" i meskiej solidarnosci (mateship). Nastepny
przyklad ilustruje przewage meskiej znajomosci i solidarnosci nad jakakolwiek
scisla wzajemnoscia:
AU Merr's mates shouted him at the pub for a week (A. Garve 1968, AND).
[Wszyscy kumple Merra stawiali mu przez tydzien drinki w pubie.]
Tak wiec pojecie shout nie oznacza tylko jednorazowego zaproszenia do
wspólnego wypicia, ale ciag takich zaproszen (zwykle ciag "kolejek") wyraznie
implikuje wzajemnosc i przemiennosc, wszakze bez wylaczania mozliwosci
jednostronnej hojnosci. Aby zdac sprawe z tych faktów, proponuje umiescic
w eksplikacji shouting nastepujacy skladnik: 'mysle, ze ktos powie to samo po
mnie'. Byloby rzecza naturalna interpretowac znaczenie elementu ,,ktos" jako
,,ktos inny", ale moze sie on odnosic równiez do samego mówiacego.
shout
(a) mówie: chce, zeby wszyscy tu wypili teraz ze mna
(b) zaplace za to
(c) mysle, ze wszyscy bedziemy czuc cos dobrego z tego powodu
(d) mysle, ze potem ktos powie to samo
(e) mysle, ze wszyscy myslimy: dobrze jest, jezeli mezczyzna rc;>bitak
z innymi mezczyznami
Nieistotnosc scislej wzajemnosci dla pojecia shouting jest zaakcentowa-
na w tym, co AND slusznie opisuje jako .rozszerzone (przenosne i niedo-

slowne) znaczenie tego slowa (przyjemnosc/ poczestunek oferowane komus). Na
przyklad:
The govemor shouted heavily, and gave us aU an exceUentfeed (N. Earle
1861, AND).
[Szef stawial na prawo i lewo i zafundowal nam wszystkim swietnejedzenie.]
I'U shout a trip (first-class) for him from Sydney to' Narrandera (Bulletin
Sydney 1896, AND).
[Zafunduje mu podróz (pierwsza klasa) z Sydney do Narrandera.]
Once or twice a year I 'shout' the boys of an orphanage to the pictures
(R. Comm. Moving Picture Industry 1927, AND).
[Raz lub dwa razy do roku "funduje" kino chlopakom z sierocinca.]
It's Saturday, and I was wondering if you'd Uke to have dinner there.
It'U be my shout. It goes on the expenses account (D. Middlebrook
1975, AND).
[Jest sobota, i zastanawialem sie, czy nie zechcialbys zjesc tam obiadu. Ja
stawiam. To pójdzie na rachunek reprezentacyjny.]
Jednak nawet ten jednostronny shout niesie ze soba implikacje wspólnej
przyjemnosci oraz hojnosci: osoba, która shouts [stawia] komus cos, oczekuje
pelnego wspóludzialu w przyjemnosci drugiej osoby (nawet jesli tylko cieszy sie
z jej przyjemnosci), w ten sposób przejawiajac gest i przyjacielskosc (ostatni
przyklad pokazuje nieco razaca mieszanine postaw i odzwierciedla wspólczesne
wykrzywienie pionierskiego idealu).
Co jest rzeczywiscie wazne w pojeciu shouting, to idea bycia hojnym wobec
innych ludzi w duchu solidarnosci i (meskiego) wspólbycia. Nie ma tu nacisku na
wzajemnosc w sensie "wyrównania dlugu" (tak jak w przypadku japonskich
pojec-kluczy on i giri, por. Benedict 1947; Lebra 1974). Raczej jest sie
zobowiazanym do picia, uczestniczenia w byciu z innymi, cieszenia sie
przyjemna atmosfera hojnosci i identyfikacji grupowej niz. zmuszonym do
jakiegos odwzajemniania sie osobie stawiajacej. Odwzajemnienie jest co naj-
wyzej w sferze aluzji wywolanej powszechnym oczekiwaniem, ze odbiorca
chcialby zrobic to samo (byc moze innym razem, z innymi ludzmi). Dlatego tez
proponuje dla shout 2 komponent 'mysle, ze wszyscy myslimy, ze dobrze jest,
jezeli ludzie robia to z. innymi ludzmi', który przypomina ostatni skladnik
shout 1: 'mysle, ze wszyscy myslimy, ze dobrze jest, jezeli mezczyzna robi to
z innymi mezczyznami'. .'
shout 2
(a) mpwie: chce zrobic dla ciebie cos dobrego
(b) zaplace za to
(c) mysle, ze bedziesz czul cos dobrego z tego powodu
(d) mysle, ze wszyscy bedziemy czuli cos dobrego z tego powodu to dla
(e) mysle, ze wszyscy myslimy: dobrze jest, jezeli ludzie robia
innych ludzi
.n
Nalezy zauwazyc, ze to drugie, rozszerzone znaczenie shout rozprzestrzenia
sie, podczas gdy sens pierwotny zanika wraz z tradycja spoleczna, która dala mu
poczatek, i z warunkami kulturowo-spolecznymi, które byly z nim zwiazane.
.~
2.4.Dob
O ile mozna powiedziec, ze slowa chiack, yam i shout utwierdzaja i celebruja
wartosci mateship i "wspólbycia" w sposób pozytywny, o tyle dob in (opisane
w OEDS jako "slang australijski") potwierdza je, mozna by rzec, w sposób
negatywny - poprzez potepienie i pogarde dla kazdego, kto je zdradza.
AND definiuje znaczenie wyrazenia dob in jako "donosic, przypisywac
wine". Nie stanowi to jednak zadnego postepu wobec opisu podanego w OEDS:
"wydac,donosic". Pojecie "wydania" stanowizasadniczaróznice miedzy specyficz-
nie australijskim pojeciem dobbing i powszechnym angielskim pojeciem "dono-
szeriia" [informing].Z drugiej strony kwalifikacja "slang australijski" podana przez
OEDS jest mylaca: w Australii dob in nie jest slangowe (ograniczone do jakiejs
szczególnej grupy spolecznej), jest po prostu elementem codziennego jezyka,
slowem uzywanym powszechnie i bedacym niewatpliwie jednym ze slów-kluczy
w australijskim angielskim.
O'Grady (1965) daje nastepujacy komentarz do slowa dob in:
Australijczycy znani sa ze swej glebokiej niecheci do donoszenia na jakiegokolwiek wspóloby-
watela do jakichkolwiek wladz. Policja, szefowie. mistrzowie. zony i~. musza przeprowadzac swoje
wlasne dochodzenie. Ktokolwiek .;donosi" [dobs in] na kogokolwiek innego jest ..draniem" [bastard)
- w najgorszym znaczeniu tego slowa (1965: 34).
.
Podobnie Baker (1959: 15-16) wspomina o braku litosci dla rats [szpicli],
scabs [kapusi] i zdrajców w ogólnoscijako o jednej z najbardziej charakterystycz-
nych cech australijskiego charakteru.Istota tej tradycjijest lojalnosc wobec swoich
ziomków, a jej sile mozna dostrzec il dyskredytujacym uzyciu terminu scab
[kapus] w australijskim zwiazku zawodowym (Crawford 1970: -137). Wedlug
Warda (1958), cytowanego w Crawford (1970: 135), "polaczenie lojalnosci wobec
swoich wspóhowarzyszy z brakiem respektu dla przelozonych i trwalym lek-
cewazeniem wladzy [mozna] wywodzic z tradycji skazanców".
Wszystko to widac dokladnie w slowie dob in. Oto kilka przykladów:
You said you'd go to the police and dob him in unless he coughed up. That's
the story, isn't it? (J. Waten 1957, Wilkes 1978).
[powiedziales ze poszedlbys na policje i wsypal go, o ile tego nie powie. To
o to chodzi, co?]
A couple of the lndonesian p.o.w.'s have dobbed us in. Told Nips everything
(R. Braddon 1961, AND). .
[Kilku indonezyjskich jenców wsypalo nas. Powiedzieli wszystko Japoncom.]
W obu tych przykladach dob in mogloby byc zastapione przez inform on
[doniesc] (chociaz nie bez istotnej modyfikacji znaczenia); nie jest to jednak
253