Professional Documents
Culture Documents
POJĘCIE BAJKI
Bajka – krótka opowiastka fabularna pisana wierszem lub prozą, w której bohaterami są
zwierzęta i ludzie, rzadziej rośliny i przedmioty, zawierająca moralne pouczenie wypowiedziane
wprost lub dobitnie zasugerowane. Podstawowym celem bajki jest dydaktyzm, ma ona pouczyć o
szkodliwości lub pożyteczności danych zachowań, przekazać prawdę, zasadę etyczną lub
wskazówkę postępowania. Koncepcja pouczania opiera się na dwóch podstawowych zasadach:
Oprócz tego bajka, jak twierdził sam Krasicki, musiała być krótka (by nie nużyć czytelnika), jasna i
mieć prostą narrację. Zresztą podstawową formą podawczą jest tu relacja trzecioosobowa z
zachowaniem obiektywnego dystansu do świata przedstawionego.
Bajka posiada również akcję, ale jest ona pozbawiona elementów dramatycznych. Natomiast
częstym zabiegiem jest sięganie do komizmu sytuacyjnego. Dzieje się tak wtedy, gdy bohater
bajki odchodzi od ogólnie przyjętej normy, np. jest naiwny, infantylny.
1. Największą grupę bajek stanowią te, które zalecają horacjańską etykę i głoszą słynne hasło:
„aurea mediocritas” – „mierność jest szczęściem człowieka”. W ten oto sposób bajki postulują
zachowanie spokoju wewnętrznego, nie narażanie się na niebezpieczeństwa, dążenie do
stabilizacji, zachowanie wewnętrznej pogody. Horacjańska etyka mierności uczy, że najlepiej
pozostać w znanym sobie kręgu spraw swoich i najbliższego środowiska. Wtedy człowiek łatwiej
znosi trudy życia.
PRZYKŁAD:
Rybka mała i szczupak – krótka historia rybki, która żałowała, że nie może połknąć robaka, bo
jest za mała. Zjadł go szczupak. Jednak razem z robakiem połknął także haczyk i dał się złapać.
Bajka kończy się słowami rybki: „Dobrze to czasem być i małą”.
2. Drugą grupę stanowią te utwory, w których postawa asekuracji wobec życia łączy się z
pesymistyczną oceną natury człowieka.
PRZYKŁAD:
Źrebiec i rumak – bajka jest przede wszystkim rozmową tytułowych bohaterów. Rumak chwali
się, że ma okazałe siodło i jeźdźca. Jednocześnie śmieje się, że źrebiec na niczym się nie zna i
prowadzi życie podobne do życia bydła, ponieważ biega po łąkach. Źrebiec natomiast przyjmuje
słowa konia ze spokojem i stwierdza, że owszem, ma złotą uprzęż, ale ma także wędzidło, czyli
znajduje się w niewoli.
Woły krnąbrne – woły buntowały się przeciwko gospodarzowi, ponieważ nie pracowały na roli,
nie chciały wozić zboża do stodoły. Dlatego też, gdy w zimie nastał głód, gospodarz zjadł woły,
które były całkowicie nieprzydatne do pracy.
3. Kolejna część bajek porusza problem równowagi, harmonii, postuluje postawę „złotego
środka”. Często bohaterami tych bajek są ludzie, przedstawione sytuacje nie noszą znamion
alegoryczności.
PRZYKŁAD:
Groch przy drodze – gospodarz bardzo się złościł, że zjedzono mu groch, który zasiał przy drodze.
Dlatego postanowił następnym razem posiać przy drodze żyto, a w głębi pola groch. Oczywiście
myślał, że jest sprytny, ale okazało się, że zniszczono mu żyto, a groch i tak został zjedzony.
Ojciec łakomy, syn rozrzutny – obaj bohaterowie tej bajki nie znali umiaru w życiu. Syn wydawał
nadmiernie pieniądze, ojciec był skąpcem. Obaj umarli z głodu, syn, ponieważ roztrwonił
wszystko, ojciec nigdy nie zaznał szczęścia z posiadanych pieniędzy. Utwór uczy, że każda skrajna
postawa w życiu nie służy człowiekowi. Należy żyć, znajdując właśnie ów „złoty środek”, ciesząc
się tym, co się ma i nie popadając w skrajności.
Rolnik – to bajka o chciwym rolniku, który chcąc mieć większe zyski, dwukrotnie uprawiał rolę.
Efekt był taki, że ziemia zaczęła rodzić chwasty.
Doktor – doktor to człowiek, który zawierzył swemu cudownemu lekarstwu. Kiedy raz podziałało,
chciał ciągle je stosować, nie zwracając uwagi na to, że stan pacjenta się pogarsza. W końcu
doprowadził do jego śmierci. I znów jak gdyby Krasicki mówił: umiar, umiar i jeszcze raz: umiar.
Gospodarz i drzewo – gospodarz chciał mieć szpaler z gałęzi drzew i tak się zapędził, że obcinał
owe gałęzie bez opamiętania. Kiedy przyszła jesień, nie miał ani szpaleru, ani drzewa. Wydaje się,
że Krasick przestrzega tu przed pochopnymi decyzjami i bezmyślnym postępowaniem.
4. Natępna grupa tekstów to te, które postulują zasady zdrowego rozsądku, trzeźwość w ocenie
sytuacji, umiejętność określania własnych potrzeb i ich zaspokajania
5. Piąty zespół bajek odnosi się do ludzkiej egzystencji. Utwory te określają, co jest w życiu
istotne, a co jest mniej ważne.
PRZYKŁAD:
Ptaszki w klatce – to jedna z najbardziej znanych bajek Krasickiego, której bohaterami są dwa
czyżyki mieszkające w klatce. Młody czyżyk jest zadowolony z tego faktu, bo uważa, że ma
wszelkie wygody. Natomiast stary ptak korzystał kiedyś z wolności, cieszył się nią i wie, co
oznacza uwięzienie i zniewolenie. Bajkę tę najczęściej interpretuje się także, biorąc pod uwagę
sytuację polityczną Polski pod zaborami.
6. Są także bajki, które stanowią afirmację przyjaźni i mówią o ważnej dla człowieka współpracy
PRZYKŁAD:
Wół minister – wół był ministrem w państwie rządzonym przez lwa. Sprawował swoją funkcję
nienagannie, choć wszystko działo się wolno. Znudzony lew postanowił powierzyć tę funkcję
małpie. Na początku wszystko było śmieszne, ale wkrótce pojawił się chaos. Lew oddał więc
stanowisko lisowi, który okazał się zdrajcą. Nie miał innego wyjścia, jak uczynić woła znów
ministrem. Bajka jest pochwałą spokojnego, powolnego, ale roztropnego woła, który umiał
współpracować z innymi i dzięki temu panował ład i porządek.
7.Ostatnią grupę stanowią te utwory, które mówią o ochronie samego siebie, o unikaniu
zagrożenia w życiu. Nadaremnie tu jednak szukać heroizmu.
PRZYKŁAD:
Wilk i owce – historia wilka, który będąc nieostrożnym wpadł do jamy. Kiedy tam siedział,
pojawiły się owce. Wilk wmówił im, że odbywa właśnie pokutę, że ma wyrzuty sumienia,
ponieważ wcześniej je zabijał i zżerał. Owce okazały litość i postanowiły wilka wyciągnąć z dołu, a
kiedy się udało, zostały przez niego, zupełnie bezlitośnie, zjedzone. Taki jest efekt ludzkiej
głupoty.
Dobroczynność – bajka ta wywołuje raczej smutek, a może nawet wstrząs u czytelnika i wcale nie
wydaje się być śmieszna. Owca chwali wilka, mówiąc, że jest dobroczyńcą i ma dobre serce,
ponieważ mógł zjeść ją, a pożarł tylko jej jagnię (czyli dziecko).
Stary pies i stary sługa – bardzo pesymistyczna bajka o psie, który kiedyś gonił zające i polował z
panem na kaczki. Wtedy był pupilem swego pana. Gdy się zestarzał, stracił łaski i oddano go do
pilnowania bydła. Przygarnął psa stary szafarz, który potraktowany został podobnie jak pies,
ponieważ wcześniej był podstarostą. To smutna opowieść o tym, że póki jesteśmy sprawni, mamy
siły witalne i zdrowie, jesteśmy przydatni dla innych. Kiedy się starzejemy, ludzie tracą
zainteresowanie i traktują jak niepotrzebny mebel. Tu Krasicki wprost wyraża współczucie
ofiarom.
Dewotka – mamy tu krytykę fałszywej pobożności. Dewotka bije służącą, mówiąc: „...i odpuść
nam winy, / Jako my odpuszczamy". Wygłaszane hasła powinny iść dla Krasickiego w parze z
postępowaniem człowieka w codziennym życiu.
Szczur i kot – mamy tu śmiech z niepotrzebnej pychy. Szczur, zadufany w sobie, uważał, że to dla
niego kadzą w kościele. Kiedy pokazał się dym, szczur zakrztusił się, a kot go dorwał i zjadł.
Filozof – bajka zgodna z powiedzeniem: „Jak trwoga, to do Boga”. Filozof nie wierzył w żadne
wartości do momentu, gdy przyszła słabość, choroba. Wtedy już wierzył we wszystko.
Przyjaciel – bajka o tym, że w życiu należy dość ostrożnie dobierać sobie przyjaciół. Damon
poprosił przyjaciela o pomoc w uzyskaniu zgody rodziców pięknej Ireny na małżeństwo z panną.
Przyjaciel, owszem, zgodził się, poszedł z Damonem, po czym sam zdobył serce kobiety i ożenił
się z nią.
Hipokryt - krótka historia człowieka, którego na ulicy ugryzł pies. Ponieważ człowiek ten był
hipokrytą, czyli postępował niezgodnie z głoszonymi przez siebie zasadami, doszedł do wniosku,
że nie może psa zabić. Zaczął więc krzyczeć na całe gardło, że pies ma wściekliznę. I tak brytan
został zabity.
Kartownik – to człowiek, który nie może wyzwolić się z nałogu gry w karty. Mimo, że przegrywa
wszystko, co ma, złorzeczy pozostałym graczom, bierze karty do ręki i rozpoczyna kolejną partię.
Pijak – ten z kolei nie zna umiaru w piciu. Spożywa alkohol, tłucze kieliszki i szklanki, klnie zły los i
wino, a gdy mu przechodzi złość, zaczyna pić wino z dzbana.
Mysz i kot – mysz zjadła całą książkę i doszła do wniosku, że jest najmądrzejsza. Postanowiła
nawrócić kota. Ten pilnie słuchał jej kazania, wzdychał i udawał przejętego. Mysz tak się
zapędziła, że wyszła z dziury. Kot ją złapał i zjadł. Bajka przestrzega przed pychą, niepotrzebnym
zadufaniem w siebie i swoje możliwości.
Malarze – bajka piętnująca fałsz i obłudę. Poklask zyskuje malarz, który malując portrety,
upiększa swoich klientów.
Kulawy i ślepy – dość zabawna opowiastka o tym, jak ślepy niósł kulawego. Ponieważ kulawy
ciągle narzekał, ślepy wziął kij i szli dalej. Kulawy krzyczał, że mają przed sobą przeszkodę, ale i
tak ślepy uderzył głową w drzewo. Później obaj weszli do wody i zmoczyli całkowicie ubrania, a
na koniec wpadli do dołu. Bajka kończy się morałem: „I ślepy, i kulawy zginęli pospołu. / I ten
winien, co kijem bezpieczeństwo mierzył, I ten, co bezpieczeństwa głupiemu powierzył.”
Fiałek i trawa – fiołek urósł na pięknej murawie, ale obawiał się trawy, która zazdrościła mu
urody. Zupełnie zresztą niepotrzebnie, ponieważ ludzie skosili i trawę, i fiołek. Wszystko jest więc
nietrwałe, ulotne, uroda jedynie pozorna i jakby „na chwilę” dana człowiekowi.
Potok i rzeka – bajka ta ma charakter filozoficzny i zwraca przede wszystkim uwagę na upływ
czasu, nieuchronność spraw ostatecznych.
5. Bajki polityczne
Ze względu na specyficzny klimat polskiego oświecenia bajki te wydają się niezwykle ważne,
ponieważ stanowią aluzję do sytuacji politycznej w kraju i problemu władzy w ogóle.
Wilczki – to bajka o państwach ościennych, które skłonne są do napaści na słabszych.
Jak we wszystkich utworach klasycznych w bajkach dominuje bohater-typ. Jest to nosiciel jednej
tylko cechy, która zostaje wyraźnie w tekście wyeksponowana. Zasługą Ignacego Krasickiego jest
to, że wzorce postępowania, wady, które zostały przez niego pokazane pod postacią zwierząt,
utrwaliły się w świadomości pozatekstowej. Potocznie więc kojarzymy pewne zwierzęta z
cechami. I tak:
Lew – jest typowym despotą i tyranem, który oczekuje pochlebstw, a nie prawdy na swój temat.
Nie przyjmuje żadnej krytyki, karze tych, którzy mu się sprzeciwiają.
Wilki – są silni, agresywni, mają władzę, działają poza prawem, nie znają współczucia i litości.
Owca – symbol naiwności i łatwowierności. Zawsze jest słaba i stanowi łatwy łup.
Lis – chytry, sprytny, przebiegły, fałszywy, podstępny. Dzięki tym cechom zawsze wychodzi cało z
opresji i osiąga wyznaczone cele.
Małpa – jest po prostu głupia. Nie bez powodu dziś często potocznie mówimy: „Nie rób z siebie
małpy.”
Wół – mądrość. Wół jest powolny, ale dokładny, odznacza się inteligencją (Wół i minister), wie,
co jest dobre, potrafi trzeźwo oceniać sytuację (Osieł i wół).
Operowanie kontrastem: szczur i kot, wilk i owca, wół i małpa, paw i orzeł;
Antytezy: dobra – zła, korzyści – straty, mądrości – głupoty, przemocy – słabości;
Miej ty sobie pałace, ja mój domek ciasny; / Prawda, nie jest wspaniały – szczupły, ale własny.
Stopniowanie czasowników:
Przerzutnie:
Pewien derwisz uczony rano i w południe / Co dzień pił świętą wodę z Mahometa studnie.
* postawy ludzkie