89

ANDRZEJ KOMINEK

Funkcje grzecznościowe prosze˛

we współczesnej polszczyźnie

I .Wprowadzenie
Wiele polskich aktów mowy pełni (lub może pełnić) funkcje grzecznościowe, to znaczy
tworzy atmosfere˛ pozytywnego stosunku nadawcy do adresata. W literaturze – niezbyt
bogatej na razie – spotykamy sie˛ z różnymi określeniami dotycza˛cymi je˛zykowego zacho-
wania grzecznościowego. Sa˛ to: „zwroty grzecznościowe” (lub „formuły grzecznościo-
we”), „terminologia grzecznościowa”, „tytuły grzecznościowe”, „styl grzecznościowy”1.
W je˛zyku potocznym używany jest wyraz grzeczności oznaczaja˛cy « słowa, gesty, formy
zachowania sie˛ be˛da˛ce wyrazem uprzejmości, oznaka˛ dobrego wychowania: uprzejme,
pochlebne słowa, komplementy»2. Wyraz ten funkcjonuje w takich zwrotach frazeologi-
cznych, jak: 1)wymieniać grzeczności – tzn. realizować sytuacje˛, w której nadawca i ad-
resat pozostaja˛ ze soba˛ w relacji świadczenia sobie grzecznościowych powinności,
obje˛tych norma˛ wyste˛puja˛ca˛ w danym społeczeństwie; 2) przesadzać w grzecznościach
- czyli nadużywać pewnych ustalonych norm grzecznościowych; 3) mówić, prawić grze-
czności - ujmować kogoś pochlebstwami, komplementami3. Romuald Huszcza używa
terminu „honoryfikatywność” na oznaczenie „pewnego szczególnego rodzaju znaczenia
zawartego w treści wypowiedzenia – jest to komunikat informuja˛cy o towarzysko-społe-
cznej relacji mie˛dzy nadawca˛ a odbiorca˛ tekstu je˛zykowego”4. Najogólniejszym terminem
jest wreszcie „etykieta je˛zykowa” oznaczaja˛ca współcześnie „zbiór przyje˛tych w danej
społeczności zasad je˛zykowych zachowań grzecznościowych. Etykieta je˛zykowa wchodzi
w skład ogólnej etykiety (nazywanej tradycyjnie również savoir-vivre’em, bon tonem,
kodeksem towarzyskim, zasadami dobrego wychowania), be˛da˛cej wyrazem aprobowane-
go społecznie modelu grzeczności”5.
Artykuł ten stanowi próbe˛ określenia zasobu funkcji grzecznościowych formy prosze˛
we współczesnej polszczyźnie i ma w całości charakter interpretacyjny; jednostka˛ badaw-
90

cza˛ jest wyrażenie tekstowe. Przedstawiony materiał zbierany był dwojako: okazjonalnie
z zasłyszanych rozmów i różnego rodzaju napotkanych tekstów oraz systematycznie
z opublikowanych tekstów je˛zyka mówionego lub zbliżonego do mówionego.

II. Forma prosze˛ jako performatywny wykładnik

funkcji grzecznościowych
Na wste˛pie trzeba przede wszystkim oddzielić formy prosze˛ be˛da˛ce składnikami wypo-
wiedzeń wyrażaja˛cych prośbe˛ od form apelatywnych (tj. zwrotów do adresata), które
zawieraja˛ wykładnik formalny prośby, a prośbami sensu stricto nie sa˛ (np. prosze˛ pana,
prosze˛ państwa6). Forma prosze˛ należy do podstawowych zwrotów grzecznościowych
(formuły z prosić sa˛ nieodzowne do prawidłowego przebiegu komunikacji je˛zykowej).
Prosze˛ (1. os. czasu teraźn.) jest forma˛ podstawowa˛ ze wzgle˛du na to, że stanowi explicit
performative – czyli jest pierwszorze˛dnym nośnikiem grzeczności w aktach etykiety
maja˛cych strukture˛ dychotomiczna˛: NADAWCA – ADRESAT. W samym poje˛ciu prośby
zawiera sie˛ też to, że jest ona kierowana do osoby, od której oczekujemy jej wypełnienia
(prosić znaczy: «w grzecznej formie zwracać sie˛ do kogoś, by coś uzyskać, otrzymać,
wyjednać, by kogoś do czegoś skłonić»7. Eksplicytny wykładnik prośby wyraża akt prośby
wprost: np. prosze˛ cie˛ o pożyczenie tej ksia˛żki. Oczywiście prosić można też inaczej: pożycz
mi te˛ ksia˛żke˛, ta ksia˛żka bardzo mi jest potrzebna, che˛tnie przeczytałbym te˛ ksia˛żke˛ itp.
Stosunkowo rzadko używane sa˛ formy: poprosze˛, poprosiłbym, prosiłbym, be˛de˛ prosił.
Explicit performative stanowi też forma 1. os. l. mn. cz. teraźn. prosimy, ale jest ona
rzadziej egzemplifikowana i wskazuje na nieliczne tylko typy zachowań grzecznościo-
wych.
W czym tkwi performatywny charakter wyrażeń grzecznościowych (w tym również
wyrażenia prosze˛)? Eugeniusz Grodziński odpowiada na to pytanie naste˛puja˛co: „W tym,
że każde z nich użyte w mowie stwarza na jakimś małym odcinku to, co można określić
jako «atmosfere˛ grzecznościowa˛», zapobiegaja˛c jednocześnie powstaniu jej przeciwień-
stwa, a mianowicie «atmosfery niegrzeczności». Jeśli Jan nie powie przy spotkaniu swemu
znajomemu Piotrowi dzień dobry albo nie odpowie na jego powitanie, może spowodować
tym swoim zachowaniem (prawnicy dobrze wiedza˛ o tym, że bardzo poważne skutki
można spowodować nie tylko działaniem, lecz także powstrzymywaniem sie˛ od działania)
niezadowolenie Piotra i nawet w sobie samym wzbudzić poczucie niesmaku, jeżeli uświa-
domi sobie niestosowność swego zachowania sie˛. I odwrotnie, wymiana najzwyklejszych
powitań, pozdrowień, pożegnań, podzie˛kowań i przeproszeń stwarza to, cośmy przed
chwila˛ określili jako «atmosfere˛ grzecznościowa˛»”8.
Performatywny charakter użycia wyrażeń grzecznościowych odgrywa ważna˛ role˛
w funkcjonowaniu systemu prawnego (w wielu wypadkach chodzi nie o wypowiedzenie
danego wyrażenia ustnie, lecz o sformułowanie go na piśmie – dotyczy to z powodzeniem
pisemnego aktu prośby z eksplicytna˛ forma˛ prosze˛).
91

III. Funkcje prosze˛ – grzecznościowego zwrotu

do adresata
1. Prosze˛ jako składnik oficjalnej formuły grzecznościowej zwracania sie˛ do kogoś,
z kim sie˛ nie jest na ty (prosze˛ pana, prosze˛ pani, prosze˛ pania˛, prosze˛ państwa)
(1) Prosze˛ pana, czy zechciałby pan mi wskazać droge˛?
(2) Prosze˛ państwa, bardzo serdecznie państwa witam po wakacyjnej przerwie.
Zwroty apelatywne (przykłady 1,2) funkcjonuja˛ jako formuły najbardziej neutralne
obok podobnie neutralnych zwrotów grzecznościowych dzień dobry, dobry wieczór, do
widzenia, dobranoc, cześć, dzie˛kuje˛, przepraszam, gratuluje˛, współczuje˛. Sa˛ one tak cze˛sto
używane, że przecie˛tny użytkownik je˛zyka nie zdaje sobie z tego zupełnie sprawy, że sa˛
to zwroty grzecznościowe. E. Grodziński nazywa je za E. Goffmanem zwrotami „klasy-
cznie pustymi”, tzn. takimi, które sa˛ „wyprane z treści uczuciowej, a jednak pożyteczne
i potrzebne do stwarzania i podtrzymywania «atmosfery grzecznościowej»”9. Zwroty
apelatywne moga˛ być substytuowane w taki oto sposób: przepraszam pana, panie X (+
ewentualnie tytuł, stopień naukowy itp.)10.
(3) Prosze˛ pana, która godzina?
(4) Przepraszam pana, która godzina?
Przykłady 3,4 pokazuja˛ nam, że można zamiennie stosować formy prosze˛ i przepra-
szam, wprowadzaja˛c podobna˛ atmosfere˛ grzeczności.
Zwroty apelatywne (prosze˛ pana, prosze˛ pani, prosze˛ pania˛, prosze˛ państwa) służa˛
także podtrzymywaniu kontaktu – spełniaja˛ zatem funkcje˛ fatyczna˛ (do nich należa˛ tutaj
cze˛sto również zwroty: prosze˛ ja ciebie, prosze˛ was, no i prosze˛ pana). Formuły te stanowia˛
charakterystyczne potwierdzenie tego, że kontakt przebiega bez zakłóceń. Stanowia˛ one
pewien rodzaj przerywników tekstowych11, bardzo cze˛sto używane sa˛ mechanicznie, a ich
pojawienie sie˛ w dialogu jest także zależne od indywidualnych przyzwyczajeń nadawcy,
np.:
(5) To jest, prosze˛ pania˛, nonsens, kto, prosze˛ pania˛, robi dzisiaj takie rzeczy.
(6) Ale, prosze˛ ciebie, normalnie ile dni, prosze˛ ciebie, o tym decyduje lekarz, a komi-
sja tylko, prosze˛ ja ciebie, ostatecznie opracowuje.
2. Prosze˛ otwieraja˛ce dialog
(7) Prosze˛, czego pan sobie życzy?
(8) Prosze˛ pani, gdzie tu jest ulica Armii Krajowej?
(9) Prosze˛ (wste˛pny, utarty, sygnał leksykalny w rozmowie telefonicznej12).
Praktyka je˛zykowa pokazuje, że tego typu użycie prosze˛ (w pragmatycznie zróżnico-
wanych interakcjach, w których nadawca otwiera dialog) należy do podstawowych zacho-
wań grzecznościowych. Nadawca wie, że nie wypada zaniechać użycia zwrotu grzeczno-
ściowego nie tylko ze wzgle˛du na osia˛gnie˛cie celu komunikacyjnego, ale również ze
wzgle˛du na ogólnie przyje˛ty zwyczaj je˛zykowy. Cze˛sto brak tej formuły odbieramy jako
poważne uchybienie zasadom grzeczności. Niekiedy także spotykamy sie˛ z sytuacja˛
odwrotna˛, kiedy uzus komunikacyjny pozwala na opuszczenie zwrotu grzecznościowego:
(10) Połówke˛ na pośpieszny do Warszawy (prosze˛)
(11) „Echo” i „Gazete˛ Wyborcza˛” (prosze˛)
92

W podanych przykładach (10, 11) wyrażone eksplicytnie prosze˛ jest właściwie zbyte-
czne, gdyż zwyczaj je˛zykowy pozwala nam na forme˛ bezpośrednia˛ i bardziej ekonomicz-
na˛. Bardzo cze˛sto wyste˛puje ono jednak jako obligatoryjny składnik wypowiedzi nadawcy
(i odbiorcy) w procesie komunikacji je˛zykowej, wskazuja˛c na rytualizacje˛ wielu zachowań
je˛zykowych.
3. Prosze˛ jako pytanie
(12) A – Jak sie˛ czujesz?
B – Prosze˛?
A – Jak sie˛ czujesz?
Użycie prosze˛ o intonacji pytaja˛cej ma w swej strukturze głe˛bokiej naste˛puja˛ce znacze-
nie: «mówie˛ ci, że chce˛, żebyś powtórzył, bo nie usłyszałem dobrze». Prosze˛ jako pytanie
może być niekiedy skierowane do adresata jako wyraz oburzenia, zdziwienia, niezadowo-
lenia itp.
4. Prosze˛ jako odpowiedź na dzie˛kuje˛ i przepraszam
(13) A – Dzie˛kuje˛ za ksia˛żki.
B – Prosze˛.
(14) A – Zakłady Mie˛sne?
B – Pomyłka, prosze˛ pani.
A – Przepraszam.
B – Prosze˛.
Powyższe układy binarne: dzie˛kuje˛ - prosze˛ i przepraszam - prosze˛ to grupy aktów
mowy, które konwencjonalnie sytuuja˛ nadawce˛ i odbiorce˛ w „atmosferze grzecznościo-
wej”. Oczywiście łatwo wyobrazić sobie zablokowanie tego układu, czyli po prostu brak
reakcji ze strony odbiorcy. Mamy tu jednak na myśli pozytywna˛ strategie˛ je˛zykowa˛.
5. Prosze˛ jako zgoda na coś
(15) A – I poprosze˛ dwie paczki „ Carmenów”.
B – Prosze˛, zaraz podam.
(16) A – Daj mi na chwile˛ ten słownik.
B – Prosze˛ bardzo.
Twierdza˛ca odpowiedź grzecznościowa odbiorcy prośby w postaci prosze˛ (przykłady
15, 16) zawiera w swej strukturze głe˛bokiej naste˛puja˛ce znaczenie: «mówie˛, że spełnie˛
twoja˛ prośbe˛».
Cze˛sto nadawca używa pytania, oczekuja˛c pozytywnej odpowiedzi odbiorcy:
(17) A – Moge˛ jeszcze kawałek ciasta?
B – Ależ prosze˛, prosze˛.
(18) A – Przepraszam, czy ten stolik jest jeszcze wolny?
B – Prosze˛, niech państwo siadaja˛.
W tej funkcji wyste˛puje również wykrzyknik Prosze˛! zezwalaja˛cy osobie znajduja˛cej
sie˛ poza pomieszczeniem na wejście. Forma je˛zykowa prosze˛ jest odpowiedzia˛ na poza-
werbalny sygnał nadawcy – pukanie do drzwi.
93

IV. Funkcje prosze˛ wyrażaja˛ce prośbe˛

lub łagodza˛ce ża˛danie
Pierwszy problem, jaki sie˛ pojawia w zwia˛zku z użyciem formy prosze˛ w roli eksplicyt-
nego wykładnika prośby, to trudność w odróżnieniu rozkazów od próśb.
Rozpatrzmy naste˛puja˛ce przykłady:
(19) Prosze˛ o zgłoszenie sie˛ w sekretariacie!
(20) Prosze˛ dwie zupy jarzynowe, raz zrazy i raz fasolke˛ po bretońsku.
(21) Prosze˛ wsiadać!
(22) Prosze˛ sekunde˛ poczekać!
(23) Prosze˛ mówić po niemiecku!
(24) Prosze˛ zamykać drzwi!
Analiza podanych przykładów nasuwa myśl, że chodzi tu o różnice˛ w stopniu grzecz-
ności lub uprzejmości, lecz praktyczne rozróżnienie nie jest takie oczywiste. Bo prosić
można niegrzecznie, a mimo to niegrzeczna prośba nie jest rozkazem. Zasadnicza różnica
mie˛dzy rozkazem a prośba˛ jest ta, że prośba daje adresatowi możliwość odmowy, a rozkaz
nie. Różnice˛ te˛ podkreślaja˛ czynniki je˛zykowe (akcent, intonacja) i pozaje˛zykowe (sytu-
acja aktu mowy, stosunek nadawcy do odbiorcy itp.). Wyrażenie Prosze˛ o zgłoszenie sie˛
w sekretariacie! może być w pewnych użyciach prośba˛ w innych natomiast kategorycz-
nym rozkazem.
Janina Labocha13 wyróżnia ża˛dania z modulantem grzecznościowym prosze˛ («mówie˛,
że chce˛, żebyś coś zrobił, lub czegoś nie zrobił»).
(25) Prosze˛, podaj mi pióro!
(26) Prosze˛ cie˛, otwórz okno!
(27) Kup mi, prosze˛, te˛ gazete˛!
(28) Panie Janku, prosze˛ cie˛, daj mi dwa dni urlopu!
(29) Do pełna, prosze˛!
Prosze˛ pełni w tych wypowiedzeniach funkcje˛ modulantu łagodza˛cego moc ża˛dania.
Modulant prosze˛ neutralizuje także kategoryczność wypowiedzeń bezokoliczniko-
wych, np. prosze˛ wsiadać w opozycji do kategorycznego wsiadać!
Taki sposób modulacji ża˛dań wyste˛puje przy zwracaniu sie˛ rodziców do małych dzieci:
(30) Prosze˛ mi nie odchodzić!
(31) Prosze˛ jeść!
„Użycie takiej formy – jak pisze J. Labocha – zwie˛ksza dystans. Rodzice przemawiaja˛
wówczas do dzieci jako osoby o autorytecie wychowawcy (...). W niektórych rodzinach
jej członkowie zwracaja˛ sie˛ do siebie z ża˛daniami wyrażanymi właśnie taka˛ struktura˛:
bezokolicznik z modulantem prosze˛. W rodzinach, w których normalnie stosuje sie˛ forme˛
imperatywna˛, użycie struktury bezokolicznik z modulantem prosze˛ jest nacechowane
oficjalnościa˛. Może być wynikiem dystansu spowodowanego np. kłótnia˛”14.
Praktycznie, analizy czasownikowej formy prosze˛ nie da sie˛ przedstawić za pomoca˛
ścisłych schematów, gdyż ilość elementów tła pozawerbalnego (takich jak sytuacja aktu
mowy, tło interakcyjne i inne elementy) może odpowiednio wpływać na dany akt mowy15.
Na tle analizy pragmalingwistycznej prośby widać, że sama forma prosze˛ cie˛ jest
94

wielofunkcyjna i nie da sie˛ jej umieścić w odpowiednim typie zachowań grzecznościo-

wych bez znajomości minimalnej liczby parametrów sytuuja˛cych ten akt mowy (w
przeciwnym razie be˛dzie to wypowiedzenie defektywne).
Jeżeli umieścimy je w kontekście repliki partnera konwersacji, otrzymamy właściwe
znaczenie:
(32) A – Prosze˛ cie˛!
B – Dzie˛kuje˛, nie jestem głodny.
Z kontekstu konwersacji wynika, że prosze˛ cie˛ znaczy tu tyle, co «pocze˛stuj sie˛».
W zwia˛zku z ta˛ tematyka˛ rodzi sie˛ pytanie: czy każda forma prosze˛ wyste˛puja˛ca
w tekstach je˛zykowych (pisanych i mówionych) jest aktem grzecznościowym? Odpo-
wiedź nie jest jednoznaczna – zbyt wiele czynników je˛zykowych i pozaje˛zykowych składa
sie˛ na omówiony akt mowy. Można przyja˛ć, że kiedy nadawca i odbiorca komunikatu
je˛zykowego (zwrotu grzecznościowego) nie decyduja˛ o znaczeniu tego, co mówia˛, bo to
znaczenie nolens volens już istnieje w zwyczaju je˛zykowym, to takie prosze˛ jest nośnikiem
grzeczności. Jeżeli natomiast uczestnicy aktu komunikacji je˛zykowej stosuja˛ formy nie
kojarzone zwyczajowo jako zwroty grzecznościowe – to, mimo zastosowania na powierz-
chni wykładnika formalnego prosze˛, forma ta nie jest zwrotem grzecznościowym (por.
przytoczony wcześniej przykład: prosze˛ mówić po niemiecku! ).

V. Podsumowanie
Na tym kończe˛ omawianie funkcji grzecznościowych prosze˛ we współczesnej pol-
szczyźnie. W zwia˛zku z takim przedstawieniem tych funkcji i zwia˛zanych z nimi proble-
mów badawczych powstaje naste˛pne pytanie: czy to wszystkie funkcje? Na pewno sa˛ to
najważniejsze funkcje grzecznościowe – przedstawione tu wnioski wynikaja˛ ze zgroma-
dzonego materiału. Poważne wa˛tpliwości budzi fakt uznania czasownika prosze˛ (w zna-
czeniu «zwracać sie˛ do kogoś z prośba˛ o coś») za wtórnie grzecznościowy lub nawet za
taka˛ forme˛, która w ogóle nie jest wykładnikiem grzeczności. W sukurs zwolennikom
uznawania tychże aktów mowy za grzecznościowe ida˛ użytkownicy je˛zyka (tzn. nie-
je˛zykoznawcy). W ich odczuciu każde prosze˛ (oprócz tych, które za E. Grodzińskim
nazywam „klasycznie pustymi”) oznacza grzeczność i/lub jest jej wykładnikiem.
Potwierdzaja˛ to formy „przejściowe” w naste˛puja˛cych przykładach:
(33) Prosze˛ (niech pani siada)
(34) Piotruś, prosze˛ cie˛ (ba˛dź cicho!)
Jeżeli traktować przykład 33 jako sytuacje˛, w której chodzi o wyświadczenie drugiej
osobie grzeczności (usta˛pienie miejsca w tramwaju, autobusie itp.) – to forma prosze˛ na
pewno jest w tym wypadku forma˛ grzecznościowa˛. W przykładzie 34 spotykamy sie˛
z sytuacja˛ podobna˛, uwarunkowana˛ czynnikami pozaje˛zykowymi. Nadawca i odbiorca
znaja˛ doskonale te˛ sytuacje˛ na podstawie treści tzw. presuponowanych. Presupozycja jest
naste˛puja˛ca: «na temat X nie wypada mówić w towarzystwie». Je˛zykowa forma prosze˛ cie˛
nawia˛zuje do tej presupozycji – możemy wie˛c ja˛ traktować jako akt prośby.
Badaja˛c akty mowy, je˛zykowe interakcje partnerów, należy pamie˛tać, że znaczenie
pragmatyczne realizuje sie˛ w konkretnych warunkach konwersacyjnych. Znaczenie pra-
95

gmatyczne odczytujemy każdorazowo – ogólne schematy konwersacji moga˛ tu zawieść.

Sama forma je˛zykowa prosze˛ może być wielofunkcyjna, tzn. może obsługiwać wiele (i to
różnych) strategii je˛zykowych – grzecznościowych.
Perspektywy badawcze prosze˛ sa˛ ogromne. Ten akt mowy w aspekcie funkcji grzecz-
nościowych można badać różnorodnie, np. z punktu widzenia strategii prośby – tak jak
zrobił to A. Awdiejew w artykule pt. „Strategie nadawcy i odbiorcy w procesie konwersa-
cji. Analiza pragmalingwistyczna prośby”16.

Przypisy
1 Zob. K. O ż ó g, Zwroty grzecznościowe w je˛zyku mówionym mieszkańców Krakowa – studium socjo-

lingwistyczne (maszynopis pracy doktorskiej, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Filologii Polskiej, Kraków
1980).
2Słownik je˛zyka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1, Warszawa 1978, s. 709.
3 Ibidem.
4 R. H u s z c z a, O gramatyce grzeczności, „Pamie˛tnik Literacki” LXXI, 1980, nr 1, s. 175.
5 M. M a r c j a n i k, Polska współczesna etykieta je˛zykowa (maszynopis – hasło do Słownika kultury polskiej

XX w.).
6 Por. K. O ż ó g, op. cit.
7 Słownik je˛zyka polskiego, red. M. Szymczyk, t. 2, Warszawa 1979, s. 939.
8 E. G r o d z i ń s k i, Wypowiedzi performatywne. Z aktualnych zagadnień filozofii je˛zyka, Wrocław 1980,

s. 90.
9 Ibidem, s. 94.
10 Zob. K. O ż ó g, op. cit.
11 Zob. S. B a˛ b a, Przerywniki jako charakterystyczna cecha je˛zyka mówionego, „Poradnik Je˛zykowy” 1974,

nr 1.
12 Zob. K. P i s a r k o w a, Składnia rozmowy telefonicznej, Wrocław 1975.
13 J. L a b o c h a, Składnia ża˛dania we współczesnej polszczyźnie mówionej (maszynopis pracy doktorskiej,
Uniwersytet Jagielloński, Instytut Filologii Polskiej, Kraków 1980).
14 Ibidem, s. 194.
15 Zob. A. A w d i e j e w, Pragmatyczne zasady interpretacji wypowiedzeń, Kraków 1987.
16 /w:/ Z zagadnień komunikowania interpersonalnego, Kraków 1989.
96