Ameba, pełzak (z greckiego amoibe 'przemiana'[1]) – nazwa jednokomórkowych organizmów (w

tradycyjnym ujęciu – pierwotniaków) o zmiennym kształcie ciała[2], poruszających się ruchem

pełzakowatym[3]. Pojęcie różnie definiowane, w zależności od okresu historycznego i zakresu
stosowania, dotyczące pewnej formy życiowej, bądź taksonu. Może być inaczej ujmowane w języku
ogólnym niż specjalistycznym (biologicznym).W ujęciu morfologicznym jest to nazwa odnosząca się
do różnych organizmów, także do ich postaci w cyklu rozwojowym[3]. W tradycyjnych systemach
taksonomicznych jednokomórkowców opierających się głównie na kryteriach morfologicznych
pojęcie ameby bywało utożsamiane z taksonem grupującym właśnie tego typu organizmy. W jednym
z takich systemów był to synonim korzenionóżek[4]. Z drugiej zaś strony nazwa ta może być
rozumiana bardzo wąsko, jako nazwa rodzaju Amoeba. Morfem amoeba występuje również w innych
nazwach rodzajowych (np. Entamoeba). W szerokim przypadku zakres stosowania tej nazwy dotyczyć
może całej supergrupy Amoebozoa.

Pojęcie ameby rozumiane jako takson może mieć różny zakres u różnych autorów. Przykładowo, w
jednych systemach wyróżnia się ameby nagie i oskorupione[4], podczas gdy w innych za ameby
uznaje się tylko organizmy bez skorupek[5]. Ameby oskorupione z wyróżnianego dawniej (a przez
osoby niespecjalizujące się w systematyce pierwotniaków również w XXI w.) taksonu Testacea w
literaturze polskiej określane są często jako ameby skorupkowe[6] lub domkowe[7].

Ponadto nazwy ameba i pełzak potocznie używane bywają do określania postaci ameboidalnej
(pełzakowatej), czyli pewnego typu budowy organizmów jednokomórkowych, reprezentowanego
właśnie przez ameby z taksonu Amoebozoa, ale także różne zupełnie niespokrewnione z nimi
pierwotniaki takie jak np. Rhizaria należące do supergrupy Sar lub organizmy należące do supergrupy
Excavata np. rodzina Vahlkampfia lub Naegleria. Postać ameboidalną mogą mieć również
autonomiczne, zdolne do ruchu komórki organizmów wielokomórkowych, np. gamety wielu
glonów[8]. Podobne zaś komórki występujące u zwierząt określane są jako amebocyty (komórki
ameboidalne)[9].Ciało ameby okryte jest cienką błoną zwaną pellikulą. Dodatkowo komórki okrywa
od zewnątrz warstwa zbudowana z glikoproteidów i glikolipidów zwana glikokaliksem, który tworzy
różne struktury widoczne w mikroskopie elektronowym. Ze względu na wygląd rozróżniamy różne
rodzaje glikokaliksu okrywającego ameby[10].

Ciało ameby kształtu nieregularnego. Wyróżniamy następujące podstawowe elementy morfotyczne

komórki ameby:

cytoplazma, dzieli się na[11]:

ektoplazmę – peryferyczna (zewnętrzna) cienka warstwa plazmy komórkowej przylegająca do

pellikuli[11]

endoplazmę – centralna masa plazmy komórki wypełniona ziarnistościami[11]

jądro – zwykle jedno ale są gatunki posiadające 2-3 jądra lub nawet 16 i więcej[12][10]

jąderko

wodniczka tętniąca

wodniczka pokarmowa

Ameby poruszają się za pomocą wysuwanych wypustek zwanych nibynóżkami lub pseudopodiami.
Wyróżniamy następujące rodzaje wypustek – pseudopodiów[13]:

lobopodia – wypustki płatowate, szerokie występują u amoebozoa

filopodia – wypustki nitkowate, długie, cienkie[13] np. Nuclearia simplex

retikulopodia – wypustki siateczkowate cechuje je wytwarzanie połączeń poprzecznych zwanych

anastomozami[13], występują najrzadziej[10] np. Biomyxa vagans.

Dodatkowo wiele gatunków ameb wytwarza subpseudopodia będące małymi hialinowymi

wypustkami, które nie biorą udziału w ruchu ameby[10].

Ze względu na stan w jakim się znajduje komórka wyróżniamy następujące formy:

spoczynkowa – ameba nie porusza się

nieukierunkowanego ruchu (ang. non directed movement)[10]

ukierunkowanego ruchu (ang. locomotive form)[10]

pływającą (ang. floating form)[10]

Tylny koniec ciała formy ukierunkowanego ruchu nazywa się uroidem[10], kształt zaś uroidu jest
cechą dzięki której możemy różnicować gatunki ameb. Uroid wraz z tylną częścią komórki nazywany
jest strukturą uroidalną. Struktura uroidalna jest sklasyfikowana w kilka typów i stanowi wraz z
uroidem ważną cechę systematyczną[10].

Niektóre gatunki ameb na grzbietowej powierzchni ciała formy ukierunkowanego ruchu mają fałdy
lub zmarszczki[10]. Zmarszczki mogą również wystąpić na bocznej powierzchni ciała tych ameb[10].
Niektóre gatunki należące do rzędu Himatismenida wytwarzają specjalną strukturę nazywaną
tectum[10], będącą dodatkową warstwą okrywającą amebę od strony grzbietowej.
W klasycznych podziałach ameby i wiciowce uznawano za odrębne taksony, jednak ze względu na
nieformalność tych pojęć oraz rozwój wiedzy, zdarza się, że amebami są nazywane organizmy
uwicione, które w danym momencie pozbawione są wici. Dotyczy to np. ameb z kladu Tetramitia
należącego do supergrupy Excavata[14][12], które wytwarzają wici oraz kinetoplast i mogą w
zależności od warunków środowiskowych egzystować w formie ameby lub wiciowca[13].Pod koniec
XX wieku organizmy określane mianem ameb były klasyfikowane jako należące do taksonu
korzenionóżek (Rhizopoda), który był w randze gromady[15], podgromady[11] lub typu.
Korzenionóżki należały zaś do pierwotniaków (protozoa) którą to nazwę potem zmieniono na
protisty. Wówczas na podstawie cech morfologicznych typ korzenionóżek dzielono na dwie gromady:
ameby nagie (Amoebina) i ameby oskorupione (Testacea)[4]. W tradycyjnych, XIX- i XX-wiecznych
systemach pierwotniaki dzielono ze względu na dominującą postać formy życiowej w uproszczeniu na
ameby (sarkodowe, korzenionóżki), wiciowce i orzęski (wymoczki). Wówczas pojęcia te miały
zbliżone znaczenie zarówno morfologiczne, jak i taksonomiczne. Ze względu na rozwój taksonomii i
odkrycie, że wiele podobieństw i różnic morfologicznych nie odpowiada stosunkom pokrewieństwa,
pojęcia takie jak ameba czy wiciowiec utraciły ścisły sens taksonomiczny i stały się bardziej
wieloznaczne.W codziennym języku ameba pojawia się często w kontekście zakażenia pełzakiem
czerwonki (Entamoeba histolitica), czyli pełzakowicy (amebozy, amebiozy)[16], nazywanego w
uproszczeniu zakażeniem amebą lub zatruciem amebą, mimo że nie jest to ściśle rozumiane zatrucie.

W humanistyce ameba jest symbolem jednego z najprostszych bytów. Karl Popper użył do opisu życia
i rozwiązywania problemów z nim związanych metaforycznego ciągu od ameby do Einsteina[17].

Z biologii do języka potocznego przeszło jako pogardliwe określenie ludzi słabych i chwiejnych,
zwłaszcza w kwestii zasad, nawiązując do zmienności kształtu i braku szkieletu rozumianych
przenośnie[1].

Podobne skojarzenia leżą u podstaw pojęcia słowo-ameba (слово-амеба) występującego w języku

ukraińskim, oznaczającego słowo bez konkretnego znaczenia, mimo poważnego brzmienia[18].