Relendo Cantares gallegos
O primeiro poema en galego de Rosalía
O primeiro poema en galego publicado por Rosalía de
Castro foi o que hoxe se coñece popularmente como
“Adiós, ríos; adiós, fontes” e que figura na edición
dos Cantares gallegos de Compañel (1863) como o número
13. Realmente na edición de 1863 e nas seguintes o poema
figura sen título. Este título débese sen dúbida ao propio
Murguia, que en Los precursores (1866) di que Rosalía
escribiu este poema en 1861 para publicalo en El Museo
Universal, como así sería: Nos rodeaba la desolada estepa…
Solo allá, al fondo, el viejo Guadarrama, en cuya cima
blanqueaba la nieve… Contemplando este cuadro, y
recordando en presencia de semejantes esterilidades la
exuberancia de los campos gallegos, sintió nuestra escritora
la necesidad de escribir y publicar un libro en que se
reflejasen con toda su poesía y pureza, los paisajes y la vida
entera de la gente de nuestro país…Y aquella misma noche,
presa el alma de las profundas tristezas de quien, sin tocar
en sus veinticuatro años, se creía ya con un pie en el
sepulcro; sospechando que ya no volvería a ver de nuevo el
cielo de la triste Compostela, bajo el cual le aguardaban,
trazó con mano rápida y con la brevedad de la
improvisación, aquellos versos tan tristes y tan hermosos
que llevan por glosa la canción popular más en consonancia
con el estado de su espíritu, Adiós ríos, adiós fontes, versos
que vieron entonces la luz en El Museo Universal (Los
precursores, 1866, páxs. 185-186).
A partir deste momento o célebre poema pasou a ser
coñecido como “Adiós, ríos; adiós, fontes”, mais a autora
nunca o titulou así. O título procede do texto de Murguía.
Nas edicións de 1863 e 1872 figura sen título. O seu título
sempre que se publicou solto antes da edición en libro de
1863 é a de “Adios que eu voume”. Este poema publicouse
por primeira vez solto en El Museo Universal o 24 de
setembro de 1861. O título do poema é “¡Adios, qu´eu
voume!” Conserva este título nas edicións soltas que se fan
deste poema de Rosalía en 1862, tanto na revista Galicia.
Revista universal de este reino (no número 16, de quince de
agosto de 1862) como en El Álbum de la caridad (1862).
Mais este título desaparecerá das edicións en libro, tanto
da de 1863 coma da de 1872. Como xa dixemos, todos os
investigadores pasarán a titulalo cos primeiros versos do
cantar popular que glosa o poema, como fixo Murguía
en Los Precursores (“Adiós ríos, adiós fontes”).
Na edición de 1861 de El Museo Universal, así como nas da
revista Galicia ou na de el Álbum de la caridad de 1862,
consérvase o título (“Adiós que eu voume”).
Mais hai unha estrofa que aparece na edición de El Museo
Universal e que desaparece na de Galicia e tamén na
do Álbum de la caridad. Desaparecerá tamén das edicións
en libro xa desde a primeira edición de 1863. Tras a estrofa
que remata co verso o que naceu desdichado ía na edición
de El Museo Universal estoutra, que desaparece, como xa
indicamos nas edicións posteriores: Por xiadas, por calores
/ Desde qu´amañece ó día / Dou á terra os meus sudores
/Mais canto a terra cría/ Todo… todo e dos señores.
O historiador Xosé Antonio Durán atribúe a desaparición do
que chama estrofa maldita de Cantares a Murguía. O
historiador rianxeiro atribúe esta supresión a que nela
Rosalía defendería concepcións sobre a propiedade da terra
propias do socialismo utópico, que non lle parecerían
acaídas a Murguía.
O que engaden as edicións en libro do poema a partir da
primeira de 1863 é o cantar popular, que falta nas tres
edicións soltas, tanto na de 1861 como nas de 1862: Adios,
rios, adios fontes, / Adios regatos pequenos, / Adios vista
dos meus ollos / Non sei cando nos veremos.
Xa que logo, polo tema e mais polo cantar popular anónimo
do que o poema rosaliano acaba por ser glosa na edición en
libro, este primeiro poema de Rosalía cabe incluílo dentro
da nova dirección que toma a lírica cara á metade do século
XIX, que se afasta da altisonancia da lírica romántica de
Espronceda, Rivas ou Zorrilla, que, como ben sinala Navas
Ruiiz, Valera xa declaraba cousa do pasado en 1854. Fronte
a este romanticismo solemne e altisonante proponse como
fai Ruiz Aguilera no prólogo de Ecos nacionales (1849) unha
poesía de locución decorosa, nin vulgar nin altisonante, que
amose sentimentos sinxelos e que constitúa unha
revelación simbólica e sinxela da verdade, así como que
constitúa un exemplo moral para a nación. Trueba no
prólogo da edición dos seus Cantares de 1851 incide na
mesma idea, enfantizando que o sentimento é a esencia do
poético e que está refuxiado no pobo e mais na lírica
popular. Do mesmo ou parecido xeito exprésanse Manuel
Cañete no prólogo deLa Primavera (1850) de Selgas, Luis
Eguílaz no de Baladas (1853) de Vicente Barrantes. En xeral,
estes prologuistas gaban o intimismo, sinxeleza,
espritualismo, vaguidade, que lembra a poesía nórdica.
En definitiva é o ambiente en que se desenfatiza a anterior
poesía romántica e se salienta o sentimento, considerando
que o pobo é o seu gran depositario. Cómpre agora
expresar sentimentos íntimos en intucións breves e
fugaces, como fixera o propio Campoamor
nas Doloras (1854).
A isto cómpre unir a influencia do romanticismo alemán,
especialmente o de Heine. Fundamental foi a tradución dos
quince poemas de Intermezzo que fixo precisamente en El
Museo Universal Eulogio Florentino Sanz en 1857, co título
de “Poesía alemana. Canciones de Enrique Heine”. Tamén
se deron a coñecer por estes anos Goethe, Schiller, Uhland
e Antonio Arnao traduciu varios lieder de Schubert e
Schumann. Este influxo alemán únese ao movemento
autóctono visto enriba de aprecio polo popular e a primacia
do sentimento. Ao xeito de Herder, o pobo é depositario da
tradición e do sentimento, mais tamén suxeito de
reivindicacións sociais inexcusables para aumentar a súa
calidade de vida.
Os poemas que xorden agora nesta liña de imitación do
popular, especialmente da lírica popular anónima
expresada en coplas destinadas ao canto. Entendemos
neste sentido copla do xeito en que a define o Dicionario da
RAG 20012: Composición poética, polo xeral de catro
versos, para ser cantada. Mais algúns denominan
impropiamente a esta composición de catro versos cantar.
Na época en que Rosalía redacta Adios qu´ eu
voumeentendíase, como ben expresa o propio Trueba
en Libro de los cantares, a palabra cantar como o conxunto
formado pola copla popular anónima e máis o poema que a
glosaba, que adoitaba ter carácter narrativo ou lírico-
narrativo. Así o cantar sería unha composición de carácter
lírico-narrativo, moi influída pola sensibilidade da lírica
popular anónima e tamén polos modelos dos países
nórdicos, especialmente de Alemaña. O cantar neste
sentido sería o equivalente ao inglés ballad (balada) ou o
alemán lied. Como ben sinala Navas Ruíz (Poesía española.
El siglo XIX. Visor 2010): Baladas serían, asimismo, otras
creaciones poéticas, como los Ecos nacionales (1849) de
Ruiz Aguilera e incluso los Cantares gallegos (1863) de
Rosalía de Castro. Responden, en efecto, a la definición de
balada (en inglés ballad, en alemán lied): composición
poética, generalmente breve, de carácter lírico-narrativo,
originaria de los países nórdicos (páx. 42).
O primeiro en escribir este tipo de baladas sería Ruiz
Aguilera (1849) cos Ecos nacionales e despois Trueba co
seuLibro de los cantares (1851). A liña continuaría
coas Baladas (1853) de Barrantes.
Esta lírica está profundamente ligada a El Museo Universal.
Xa que logo o primeiro poema en galego de Rosalía é un
cantar, entendido como sinónimo de balada ou lied, ou
como o conxunto da copla popular anónima e a súa glosa.
Mais na edición de El Museo Universal non aparece para
nada a copla popular anónima, que se engadirá na edición
en libro en 1863. Nestas baladas habíaas de tema histórico
ou que trataban temas contemporáneos, pero tamén
simbólicas e amorosas e mesmo as que prestaban atención
a problemas sociais como a pobreza do labrador, a desgraza
do pobre que tiña que ir á guerra ou á dor da emigración.
Xa que logo, “Adios qu´eu voume” é un cantar, lied ou
balada de tema lírico-narrativo (expresa o sentimento de
dor de quen ten que abandonar a terra onde naceu), mais
tamén ten un contido social claro. O protagonista do
poema non se vai de Galicia por espírito aventureiro nin por
un desengano amoroso. Vaise nas edicións do poema onde
se suprime a estrofa maldita porque son probe. A causa da
pobreza é algo tan inconcreto, nesa mesma estrofa, como o
nacer desdichado: a miña terra n-é miña / que hastra lle
dan de prestado / a beira por que camiña / ó que naceu dedica á raíña, por exemplo. Non resulta pois estraño que
desdichado. tanto en Galicia como no Álbum de la caridad suprimise esa
estrofa. O mesmo acontece cando se publica en libro en
Mais se lle engadimos tras desdichado a estrofa de El
1863.
Museo Universal a causa da de que sexa desdichado é moi
clara: a propiedade da terra, que non é de quen a Mais a estrofa suprimida estaba de acordo coas ideas do
traballa: Por xiadas, por calores / Desde qu´amañece ó día / socialismo utópico, mesmo das de Ramón de la Sagrano
Dou á terra os meus sudores /Mais canto a terra cría/ período chamado socialista deste pensador entre 1844 e
Todo… todo e dos señores. 1859 ou co as que profesaba un xuvenil Eduardo Chao, gran
figura do círculo progresista na década dos cincuenta e dos
Rosalía, na liña do socialismo utópico, ve que a causa da
sesenta formado por os irmáns Chao (cuxa gran figura era
emigración e do sentimento tan exquisito para algúns da
Eduardo), Compañel, os Avendaño e os propios Murguía-
morriña é que Todo… todo é dos señores. Ese señores é
Rosalía. Na súa biografía de Eduardo Chao, Curros
dunha acertada e grande ambigüidade, válido para o seu
preséntanos un Chao mozo engaiolado polas ideas do
tempo, mais tamén para hoxe. Os señores poden ser os que
socialismo utópico, que manifesta nunha obra de 1842 (Los
cobran os foros, as novas oligarquías que traerán o Estado
republicanos y su época) onde, segundo Curros, ata chega a
liberal de Isabel II e mais a Restauración, mais hoxe en día
defender os falansterios. Neste ambiente progresista e
poden ser os neoliberais, que cos recortes fan que emigren
onde xorde o primeiro poema en galego de Rosalía.
moitos mozos e mozas galegos.
Publícase en El Museo Universal, o grande órgano da nova
Por outra banda, a paisaxe é fermosa, pero para vivir na
poesía que Núñez de Arce chamaba suspirillos germánicos,
patria de noso cómpre andar Por xiadas, por calores /
mais que non era só iso, como ben demostra Ruiz Aguilera,
Desde qu´amañece ó día. E iso non parece que se poida
grande amigo da parella Rosalía-Murguía, cando sinala que
cambiar. Por iso, o mozo emigrante, con toda a dor que se
esa nova poesía ten así mesmo unha función social para
queira, xa non pode máis e exclama: ¡Adiós, qu´eu
sinalar as lacras que viñan sufrindo as clases populares,
voume! A emigración é dor, evidentemente, mais tamén é
como vimos enriba. Lembremos que El Museo
unha saída para fuxir da tiranía e da explotación
Universal publicábano desde 1857 os editores Gaspar e
económica, que se amosan como invencibles en Galicia. Hai
Roig, moi unidos a Eduardo Chao, que editarán a Historia
nostalxia da paisaxe, dos costumes ou mesmo da muller a
general de España (continuación da de Mariana) ou o Gran
quen se ama, mais tamén alporizamento porque
Diccionario Enciclopédico de la Lengua Española do político
osseñores fan moi difícil a vida nese suposto paraíso, que
e polígrafo ribadaviense.
para quen é realmente un paraíso é para os señores.
Para rematarmos, segundo os teóricos da poesía, unha das
Xa que logo,a estrofa maldita suprimida é fundamental
grandes características da verdadeira poesía é a
para dotar de sentido este poema rosaliano. A causa da
ambigüidade da súa linguaxe, a plurisignificación. Rosalía
emigración é o sistema de propiedade da época do reinado
apón os males da emigración aos señores que
de Isabel II e o seu sistema sociopolítico, que se consolidará
dominan todo en Galicia: Todo… todo é dos señores. Ese
na Restauración.
derradeiro verso da estrofa suprimida é dunha tremenda
Nunha publicación como El Museo Universal podía pasar plurisignificación. Todo é a terra, as industrias, os cargos
máis desapercibida, pois líase como unha figura retórica públicos… e os señores poden ser os donos da terra, sexan
sen máis. Mais D. Antonio María de la Iglesia, o editor fidalgos ou non, mais tamén son señores os caciques da
de Galicia. Revista universal de este reino e de el Álbum de Restauración que ofrecen cargos ou os actuais políticos
la caridad suprime esta estrofa. D. Antonio era un defensor corruptos que só lles dan prebendas e contratos aos do seu
da monarquía isabelina, como se pode ver nos poemas que partido ou familia. Abonda con ler os xornais cada mañá.
Crítica social si, mais tamén gran calidade poética e
plurisignificación. Cada lector na súa época pode actualizar
este texto e dotalo dun significado acorde cos tempos. Velaí
a característica do poeta clásico.
Por outra banda, un escritor actual nunha obra de hoxe
mesmo moi gabada reactualiza ese berro de protesta que é
o“Adiós, qu´eu voume” rosaliano, do que se sente incapaz
xa para loitar contra a inxustiza e abandona buscando
lugares máis favorables. Todo o espírito rosaliano desa
despedida aparece nesta pasaxe da última obra de Manuel
Rivas, As voces baixas: Na emigración, fálase sempre da
morriña do que marcha e non de quen fica en terra. En quen
marchaba había tristura, mais tamén esperanza. A tristura
desabastecida era a de quen non marchaba… E moitas
veces para fuxir do medio hostil e atafegante do
caciquismo, como delataba aquela copla que rescatou
Xurxo Souto e que se cantaba cando desatracaban os
grandes transatlánticos rumbo a América: “Aí quedades, aí
quedades con curas, frades e militares!” (páx. 124)
Xa que logo, non só a estrofa suprimida, senón tamén o
título orixinal “Adios, qu´eu voume” danlle a este poema un
sentido que desaparece en gran parte ao suprimir a
devandita estrofa, mais tamén ao cambiar o título de
protesta que supón ese un tanto arroutado ante a inxustiza
que é o “Adiós, qu´eu voume”, polo máis politicamente
correcto e morriñento de “Adios ríos, adiós fontes”, que lle
inventou Murguía en Los precursores e que toda a crítica
galega segue sen ningún tipo de discusión.
Por último, poderiamos comentar algún cambio máis que
advertimos entre as versións soltas do poema e a que se
ofrece no libro de 1863. Referirémonos só á que resulta
máis rechamante e que nos fala da preocupación de Rosalía
por atopar un galego descastelanizado (outro tópico é o do
galego dialectal e cheo de castelanismos, o de escribo como
falo…). Nas versións soltas do poema, de 1861 e 1862,
aparece este verso: Desd´ a orilliña do mar. É claro o
castelanismo orilliña. Pois ben, na edición de 1863, en libro,
este verso pasa a ser: Desd´á veiriña do mar.
Non viría mal que nos nosos institutos se comentase o
poema, se escoitase na versión de Amancio Prada e se
reflexionase sobre os cambios e mais sobre se segue a ser
actual ou non este primeiro texto rosaliano en galego que,
por certo, só se puido publicar íntegro na emigración
madrileña.

Manuel Rodríguez Alonso

Adiós, ríos; adios, fontes;
adios, regatos pequenos;
adios, vista dos meus ollos:
non sei cando nos veremos.
Miña terra, miña terra,
terra donde me eu criei,
hortiña que quero tanto,
figueiriñas que prantei,
prados, ríos, arboredas,
pinares que move o vento,
paxariños piadores,
casiña do meu contento,
muíño dos castañares,
noites craras de luar,
campaniñas trimbadoras,
da igrexiña do lugar,
amoriñas das silveiras
que eu lle daba ó meu amor,
camiñiños antre o millo,
¡adios, para sempre adios!
¡Adios groria! ¡Adios contento!
¡Deixo a casa onde nacín,
deixo a aldea que conozo
por un mundo que non vin! lévovos no corazón:
Deixo amigos por estraños, Pedídelle a Dios por min,
deixo a veiga polo mar, miña Virxe da Asunción.
deixo, en fin, canto ben quero... Xa se oien lonxe, moi lonxe,
¡Quen pudera non deixar!... as campanas do Pomar;
......................................... para min, ¡ai!, coitadiño,
Mais son probe e, ¡mal pecado!, nunca máis han de tocar.
a miña terra n'é miña, Xa se oien lonxe, máis lonxe
que hastra lle dan de prestado Cada balada é un dolor;
a beira por que camiña voume soio, sin arrimo...
ó que naceu desdichado. ¡Miña terra, ¡adios!, ¡adios!
Téñovos, pois, que deixar, ¡Adios tamén, queridiña!...
hortiña que tanto amei, ¡Adios por sempre quizais!...
fogueiriña do meu lar, Dígoche este adios chorando
arboriños que prantei, desde a beiriña do mar.
fontiña do cabañar. Non me olvides, queridiña,
Adios, adios, que me vou, si morro de soidás...
herbiñas do camposanto, tantas légoas mar adentro...
donde meu pai se enterrou, ¡Miña casiña!,¡meu lar!
herbiñas que biquei tanto,
terriña que nos criou. Rosalía de Castro
Adios Virxe da Asunción,
branca como un serafín;