Nihil est sine ratione

czyli rzecz o tym,

jak dzięki matematyce
niemożliwe staje się możliwe
oraz jak z igły zrobić widły.

napisał:
Michał Sywula

9 czerwca 2019
Nihil est sine ratione LATEX

1. Wstęp
Na gruncie arytmetyki — nauki o liczbach i zasadach działania na nich, przed-
stawione równanie oczywiście jest błędne.
Inaczej wygląda to samo równanie, kiedy uwzględnimy fakt, że cyfry i liczby
przedstawia się (obrazuje) w postaci figur geometrycznych, a figury geometryczne
to już nie jest domena arytmetyki, tylko geometrii — nauki o figurach, zależnoś-
ciach pomiędzy nimi oraz o zasadach rządzących ich przekształcaniem.

2. Geometria

2.1. Figury geometryczne

Figura geometryczna to zbiór punktów przestrzeni. Organizacja punktów
w przestrzeni euklidesowej może przyjmować postaci:
jednowymiarową:
• liniową — prosta i jej części;
• płaską — krzywa o zerowymiarowym brzegu (np. łamana, okrąg, elipsa,
wielokąt, para- i hiperbola, sinusoida, spirala);
dwuwymiarową — wycinek płaszczyzny;
przestrzenną — zbiór punktów przestrzeni trójwymiarowej:
• jednowymiarową — linia śrubowa (helisa);
• dwuwymiarową — część przestrzeni o zerowymiarowym brzegu (np.
sfera, hiper- i paraboloida, elipsoida, torus, powierzchnia wielo-
ścianu, walca, stożka, beczki);
• trójwymiarową — wycinek przestrzeni, bryła (np. kula, walec, stożek,
wielościan, beczka, toroid, bryła: elipsoidalna, para- i hiperboloi-
dalna);

1
Nihil est sine ratione LATEX

2.2. Przekształcenia geometryczne

Przekształcenie (odwzorowanie) geometryczne to funkcja zmieniająca jeden
zbiór punktów przestrzeni geometrycznej nazywany figurą geometryczną, w inny
zbiór punktów tejże przestrzeni (euklidesowej, rzutowej itp.). Jest to funkcja wza-
jemnie jednoznaczna1 transformująca przestrzeń geometryczną na siebie.
Typy przekształceń geometrycznych płaszczyzny:
translacja — równoległe przesunięcie wszystkich punktów dziedziny bez
deformacji i obracania. Translacja w przestrzeni euklidesowej jest izo-
metrią. Niezmiennikiem definiującym grupę translacji jest moduł (dłu-
gość) i zwrot wektora translacji2 v . Translację Tv przedstawia się wzo-
rem:
Tv (x) = x + v
Każda translacja na płaszczyźnie jest złożeniem pewnych dwóch sy-
metrii osiowych o równoległych osiach lub złożeniem pewnych dwóch
symetrii środkowych.
symetria środkowa — symetria środkowa SO o środku O to takie odwzoro-
wanie geometryczne prostej, płaszczyzny lub przestrzeni, że SO (A) =
A′ wtedy i tylko wtedy, gdy punkt O, nazywany środkiem symetrii środ-
kowej, jest środkiem odcinka AA′ . Punkty A i A′ nazywa się punktami
symetrycznymi względem środka symetrii O . Figurę geometryczną F ,
która jest swoim obrazem SO (F ) = F ′ w symetrii środkowej nazywa
się figurą geometryczną środkowosymetryczną, czyli że ma środek sy-
metrii, którym jest punkt O .
Ponadto figury środkowosymetryczne są bijekcyjne, czyli takie, że każ-
demu elementowi czy też punktowi figury F odpowiada jeden i tylko
jeden element (punkt) figury F ′ i odwrotnie. Środek symetrii O figury
F jest jedynym stałym punktem symetrii środkowej i jednocześnie jest
środkiem odcinków wyznaczonych przez każdą parę bijekcyjnie sprzę-
żonych punktów dziedziny F i przeciwdziedziny F ′ .
Û Na płaszczyźnie symetria środkowa pokrywa się z obrotem dokoła
punktu symetrii o kąt półpełny (180°).
Û Symetria środkowa na płaszczyźnie jest złożeniem dwóch symetrii

1. funkcja wzajemnie jednoznaczna (bijekcja) to funkcja (relacja) taka, w której każdemu elemen-
towi obrazu odpowiada dokładnie jeden element dziedziny. Innymi slowy każdy element dzie-
dziny musi być w relacji z dokładnie jednym elementem przeciwdziedziny i odwrotnie.
2. tu: dowolny wektor (zwykle swobodny)

2
Nihil est sine ratione LATEX

osiowych o osiach przecinających się w środku symetrii pod kątem pro-

stym (90°).
Û Każda symetria środkowa na płaszczyźnie euklidesowej jest izome-
trią parzystą.
obrót — obrót dookoła punktu P o kąt skierowany3 α to odwzorowanie geo-
metryczne OPα płaszczyzny na siebie, takie, że:


 jeśli P = Q to OPα (Q) = P



jeśli P ̸= Q to OPα (Q) = Q′ , gdzie P Q′ = P Q


 oraz kąty skierowane ∡QP Q′ i α są przystające.

Punkt P nazywa się środkiem obrotu, a kąt α kątem obrotu OPα .

Û Jeżeli α jest kątem zerowym lub kątem pełnym, to niezależnie od
punktu P , obrót OPα jest odwzorowaniem tożsamościowym4 , które na-
zywa się obrotem zerowym.
Û Obrót płaszczyzny o kąt skierowany3 półpełny (180°) jest symetrią
środkową.
Û Każdy obrót płaszczyzny można przedstawić jako złożenie dwóch sy-
metrii osiowych płaszczyzny o osiach przechodzących przez środek ob-
rotu i tworzących kąt o mierze równej połowie miary kąta obrotu. Praw-
dziwe jest także twierdzenie odwrotne: złożenie Sl2 ◦ Sl15 dwóch syme-

3. kąt skierowany to para uporządkowanych półprostych o wspólnym początku, z których pierwszą

nazywamy ramieniem początkowym, a drugą ramieniem końcowym kąta skierowanego. Zwrot
kąta skierowanego może być dodatni lub ujemny. Zwrot dodatni oznacza obrót ramienia końco-
wego przeciwnie do ruchu wskazówek zegara w stosunku do położenia ramienia początkowego
(potocznie w lewo).
4. odwzorowanie (identyczność, funkcja tożsamościowa/tożsamość) to funkcja idS : S → S
zbioru S w siebie, czyli idS (x) = x gdzie x ∈ S; funkcja, która każdemu argumentowi
(zbioru) przypisuje jego samego. Potocznie: funkcja, która „nic nie zmienia”, jak np. (x + 1)2 =
x2 + 2x + 1.
5. „kółeczko” w zapisie Sl2 ◦ Sl1 jest symbolem złożenia funkcji (superpozycji), oznaczającym re-
lację, polegającą na kolejnym zastosowaniu dwóch lub więcej funkcji (przekształceń, odwzoro-
wań, transformacji). Co istotne, owo „kółeczko” jest operatorem nieprzemiennym, co ozncza,
że (g ◦ f ) ̸= (f ◦ g). Jeśli f : X → Y oraz g : Y → Z, to złożeniem f i g jest taka funkcja
h : X → Z, że h(x) = g (f (x)) dla x ∈ X. Wyjątkiem jest tożsamość zbiorów X ≡ Z. Stąd też
g ◦ f : X → Z ⇒ (g ◦ f )(x) = g(f (x)) dla x ∈ X.

 dla f : R → R, f (x) = 2x + 1 oraz g : R → R, g(x) = x2
(g ◦ f ) : R → R, (g ◦ f )(x) = (2x + 1)2 = 4x2 + 4x + 1

(f ◦ g) : R → R, (f ◦ g)(x) = 2(x2 ) + 1 = 2x2 + 1

Zapis g ◦ f oznacza relację „po”, „w skutek”, „utworzony z” lub „dzięki” (eng. after, following,
composed, of ). Składanie funkcji jest podobne do implikacji: wartość (wyjście) funkcji wewnętrz-
nej f stanowi argument (wejście) funkcji zewnętrznej g.

3
Nihil est sine ratione LATEX

trii osiowych o osiach l1 i l2 przecinających się w punkcie P jest obro-

tem dookoła punktu P o kąt skierowany3 dwukrotnie większy od kąta
utworzonego przez proste l1 i l2 .
Û Obrót OPα jest izometrią parzystą płaszczyzny, mającą przynajmniej
jeden punkt stały — środek obrotu.
Û Obrót OPδ wokół początku układu współrzędnych na płaszczyźnie
δ
o kąt δ punktu P = (x, y) można opisać wzorem O(0,0) (P ) = (x′ , y ′ ),
gdzie 
 x′ = x cos δ − y sin δ
 y ′ = x sin δ + y cos δ

symetria osiowa — odwzorowanie geometryczne Sl płaszczyzny lub prze-

strzeni, które dla ustalonej osi będącej prostą l nazywaną osią symetrii,
każdemu punktowi P swojej dziedziny przyporządkowuje taki punkt
Q, że punkty P i Q wyznaczają prostą przecinającą prostopadle oś l
i leżą w równej od niej odległości po jej przeciwnych stronach.
Symetria osiowa to szczególny rodzaj powinowactwa osiowego, w któ-
rym kierunek powinowactwa jest prostopadły do osi powinowactwa,
a środek wektora powinowactwa leży na osi powinowactwa.
Û Punktami stałymi symetrii Sl są wszystkie punkty prostej l i tylko
one. Dowolna symetria osiowa jest inwolucją6 .
Û Fakt, że punkt Q jest obrazem punktu P , można też zapisać korzy-
stając z pojęcia wektora: P⃗R = RQ
⃗ , gdzie punkt R jest rzutem pro-
stokątnym7 punktu P na prostą l.
Û Figurę geometryczną F , która jest swoim obrazem w symetrii osio-
wej Sl (Sl (F ) = F ), nazywa się figurą geometryczną osiowo syme-
tryczną (lub inaczej, że figura F ma oś symetrii). Prosta l jest osią syme-
trii
figury F .
Û Każda symetria osiowa na płaszczyźnie jest izometrią nieparzystą,
ponieważ zmienia orientację płaszczyzny. Symetria osiowa jest jedyną

6. inwolucja to funkcja, która ma funkcję odwrotną równą jej samej. Równoważnie jest to taka
funkcja, która złożona5 sama ze sobą jest tożsamością4 . Trywializując, jest to funkcją „na sie-
bie” czyli zbioru w ten sam zbiór.
7. rzut prostokątny to odwzorowanie przestrzeni euklidesowej trójwymiarowej na daną płaszczy-
znę zwaną rzutnią, które każdemu punktowi przestrzeni przypisuje punkt na rzutni, przez który
przechodzi prosta prostopadła do rzutni i przechodząca przez dany punkt przestrzeni.

4
Nihil est sine ratione LATEX

nietożsamościową izometrią płaszczyzny mającą dwa różne punkty

stałe. Dla dowolnej izometrii płaszczyzny istnieją jedna, dwie lub trzy
symetrie osiowe, z których można złożyć tę izometrię.
jednokładność — inaczej homotetia (gr. ὁμοίως + θέσεις = blisko związany,
pokrewny) — odwzorowanie geometryczne prostej, płaszczyzny lub
⃗ = k · rp
przestrzeni, określone następująco: Jrk (p) = q gdzie rq ⃗ , zaś r
— środkiem jednokładności, a k wyznacznikiem skali nazywanym sto-
sunkiem jednokładności.
Dla k = 1 jednokładność jest odwzorowaniem tożsamościowym4 , a dla
k = −1 jednokładność jest symetrią środkową o środku r.
Każda jednokładność jest podobieństwem o skali |k|. Dwie figury F
i F ′ są jednokładne, gdy istnieje punkt r i niezerowa skala k takie,
że jednokładność przekształca figurę F na figurę F ′ np. JO (△ABC) =
/5 3

△A′ B ′ C ′ (jednokładność △ABC o środku O i stosunku k = 53 ).

powinowactwo osiowe — przekształcenie afiniczne f na płaszczyźnie, w któ-
rym prosta k , nazywana osią jest prostą punktów stałych tego prze-
kształcenia. Odwzorowanie geometryczne f na płaszczyźnie o osi k ,
to odwzorowanie, w którym każda prosta nierównoległa do prostej k
i jej obraz pokrywają się lub przecinają się w punkcie leżącym na osi k .
⃗ ′ jest uporządkowana para punktów A
Wektorem powinowactwa AA
i jego obraz A′ nie leżąca na osi k .
Stosunek powinowactwa s to liczba, która spełnia warunek A′P⃗A′ =
s · A⃗P A, gdzie punkty AP i A′P są rzutami prostokątnymi punktu A
i jego obrazu A′ na oś k . Powinowactwo osiowe może być prostokątne
(symetria osiowa) i skośne (symetria skośna).
Każde przekształcenie afiniczne na płaszczyźnie jest powinowactwem
osiowym lub złożeniem co najwyżej trzech powinowactw osiowych.
Powinowactwa osiowe generują więc grupę przekształceń afinicznych.
przekształcenie afiniczne — przekształcenie geometryczne przestrzeni eu-
klidesowych, odwzorowujące odcinki na odcinki, proste w proste, płasz-
czyzny w płaszczyzny, linie równoległe w linie równoległe.
Choć transformacja afiniczna nie zachowuje kątów między prostymi
ani odległości między punktami, to jednak zachowuje stosunki odle-
głości między punktami na tej samej linii. Transformacja afiniczna nie-
koniecznie zachowuje punkt początkowy przestrzeni wektorowej —
w odróżnieniu od transformacji liniowej — dlatego każda transforma-
cja liniowa jest afiniczna, ale nie odwrotnie.

5
Nihil est sine ratione LATEX

Do transformacji afinicznych należą: translacja, skalowanie, odbicie,

obrót, pochylenie, jednokładność oraz złożenie tych transformacji
w dowolny sposób.
Przedstawiony na obrazku obok frak-
8
tal Barnsley'a jest typowym przykładem
grupy przekształceń afinicznych IF S 9 .
Jedną z cech charakterystycznych fraktala
jest samopodobieństwo, (podobieństwo
całości do jej części). Co więcej, zbiory
fraktalne mogą być samoafiniczne, tj. część
zbioru może być obrazem całości przez
pewne przekształcenie afiniczne.
We fraktalu „liść paproci” Barnsley'a każdy
z liści jest związany z pozostałymi poprzez
transformację afiniczną. Np. liść turkusowy
Znany fraktal liść paproci
można przetransformować w liść czerwony
Barnsley'a.
lub zielony poprzez złożenie odbić, obro-
tów, skalowania i translacji. Ten konkretny fraktal jest atraktorem
zbioru przekształceń afinicznych {Fi }i=1 będących przekształceniami
n

zwężającymi (kontrakcjami).
Transformując jakikolwiek dowolny, niepusty zbiór S zgodnie z regułą,
czyli tworząc ciąg zbiorów:
 ∪
 przy S0 = S; Sk = ni=1 Fi (Sk−1 )
 dla S∞ = limk→∞ Sk

otrzymujemy atraktor układu, który w szczególności może być frakta-

lem.

8. obiekt samopodobny albo „nieskończenie złożony” to obiekt ukazujący coraz bardziej złożone
detale w dowolnie wielkim powiększeniu. Ze względu na olbrzymią różnorodność przykładów
unika się podawania ścisłej definicji i określa fraktal jako zbiór, który: 1) ma nietrywialną struk-
turę w każdej skali, 2) struktura ta nie daje się łatwo opisać w języku tradycyjnej geometrii eukli-
desowej, 3) jest samopodobny, jeśli nie w sensie dokładnym, to przybliżonym lub stochastycz-
nym, 4) jego wymiar Hausdorffa jest większy niż jego wymiar topologiczny, 5) ma względnie
prostą definicję rekurencyjną, 6) ma naturalny („poszarpany”, „kłębiasty” itp.) wygląd.
9. IFS (eng. iterated function systems) — system przekształceń iterowanych (system powtórzeń),
w wyniku którego otrzymujemy fraktal będący atraktorem tego sytemu.

6
Nihil est sine ratione LATEX

W praktyce, aby wygenerować fraktal, wybieramy dowolny punkt x

i transformujemy go kilka razy, za każdym razem losując odpowiednio
przekształcenie Fi :
x0 = x; xn+1 = Fi (xn )

Procedurę tę powtarza się n razy (zwykle kilkadziesiąt- czy kilkaset ty-

sięcy razy). W szczególnych przypadkach, dla efektu wizualnego, może
być istotny sposób losowania przekształceń. Np. dla liścia paproci Barn-
sley'a przekształcenia Fi przy i = 1, . . . , 4 losuje się z częstościami p
0.01, 0.85, 0.07, 0.07 odpowiednio. Ogólna formuła dla jednej transfor-
macji wygląda następująco:
    
a b x  e 
f (x, y) =  +
c d y f

„Liść paproci” Barnsley'a przedstawiony powyżej został wygenerowany

za pomocą programu R w oparciu o następujące wartości:

Fi a b c d e f p generowana część

f1 0.00 0.00 0.00 0.16 0.00 0.00 0.04 trzon (szkielet)

f2 0.85 0.03 -0.03 0.85 0.00 1.60 0.85 sukcesywnie malejące listki

f3 0.15 0.24 -0.24 0.21 0.00 1.40 0.07 duże liście po lewej stronie

f4 -0.15 0.20 0.20 0.25 0.00 0.64 0.07 duże liście po prawej stronie

Tablica 1: Tablica argumentów przekształcenia afinicznego IFS

znanego pod nazwą „liść paproci” Barnsley'a10 .

10. listingi do R oraz TikZ LuaLaTex umieszczono w załącznikach do tego dokumentu. Ciekawą,
interaktywną propozycję modelowania „liścia paproci” Barnsley'a przedstawia fern generator
na stronie https://www.chradams.co.uk/fern/maker.html.

7
Nihil est sine ratione LATEX

2.3. Izometria i przystawanie

izometria — funkcja, zachowująca odległości między punktami przestrzeni
metrycznej. W geometrii figury izometryczne to takie figury, między
którymi istnieje izometria. Figury izometryczne nazywane są przysta-
jącymi.
Przekształcenie f płaszczyzny euklidesowej lub przestrzeni euklide-
sowej jest izometrią, jeżeli dla dowolnych dwóch jej punktów A i B
zachodzi zależność:

A′ B ′ = AB oraz gdzie
X ′ = f (X) oznacza obraz punktu X.

Każde dwa przystające odcinki są równej długości, a każde dwa przysta-

jące kąty są jednakowej rozwartości (i na odwrót: równość odcinków
i miar kątów oznacza, że są one przystające). Podobnie ma się rzecz
z okręgami o równych promieniach. Dowolne dwie proste i półproste
są przystające. Izometrie zachowują także współliniowość punktów
i ich kolejność na prostej. Przystawanie wielokątów opisuje się dzieląc je
na trójkąty. Ważnym niezmiennikiem izometrii jest pole i objętość
figury geometrycznej.
Z izometrią wiąże się pojęcie parzystości i pojęcie orientacji.
Na prostej można wyróżnić dwa kierunki, mianowicie w lewo i w prawo.
Jest to dość intuicyjne: na płaszczyźnie należy wziąć pod uwagę trój-
kąt — jego wierzchołki można opisać od zgodnie z ruchem wskazówek
zegara lub na odwrót. W przestrzeni, co może być zaskakujące, również
wyróżnia się tylko dwie orientacje: prawoskrętną i lewoskrętną.
Co więcej, w każdej przestrzeni euklidesowej wyróżnia się dokładnie
dwie orientacje. Ponieważ każda przestrzeń euklidesowa ma bazę kano-
niczną11 , to właśnie orientację zgodną z nią nazywa się dodatnią, a nie-
zgodną — ujemną. Dodatnimi przyjęło się określać orientacje: w prawo,
przeciwnie do ruchu wskazówek zegara oraz prawoskrętną.

11. baza kanoniczna (baza standardowa, naturalna) — to zbiór wektorów jednostkowych przes-
trzeni euklidesowej wskazujących każdą z osi układu współrzędnych kartezjańskich. Bazą
standardową płaszczyzny euklidesowej są wektory ex = (1, 0) i ey = (0, 1), a bazą standar-
dową trójwymiarowej przestrzeni euklidesowej są wektory ex = (1, 0, 0), ey = (0, 1, 0) oraz
ez = (0, 0, 1). Wektory te wskazują odpowiednio kierunki osi x, y, z. Czasami wektory te ozna-
cza się daszkiem {êx , êy , êz }, aby uwypuklić fakt ich jednostkowości.

8
Nihil est sine ratione LATEX

Na płaszczyźnie każda symetria osiowa zmienia orientację. Izometrię

płaszczyzny można przedstawić jako złożenie co najwyżej trzech sy-
metrii osiowych. Nieparzysta liczba symetrii w tej postaci powoduje
zmianę orientacji — takie izometrie nazywa się nieparzystymi. Jeżeli
daną izometrię da się przedstawić jako złożenie parzystej (lub zerowej)
liczby symetrii — taka izometria nie zmienia orientacji — to nazywa się
ją parzystą.
Podobnie ma się rzecz z izometriami przestrzeni trójwymiarowej —
każdą z nich można przedstawić w postaci złożenia co najwyżej czte-
rech symetrii płaszczyznowych, które zmieniają orientację przestrzeni.
Te, które można przedstawić jako złożenie nieparzystej liczby symetrii
nazywa się nieparzystymi, pozostałe zaś — parzystymi.
W skócie można powiedzieć, że izometrie to funkcje przestrzeni metrycz-
nej12 .
przystawanie (kongruencja) — to relacja równoważności figur zdefiniowana
poprzez izometrię rozumianą intuicyjnie jako identyczność kształtu
i wielkości figury: dwie figury uważa się za przystające (kongruentne),
jeśli istnieje izometria między nimi. Przystawanie ma zasadnicze zna-
czenie w geometrii euklidesowej — jest ona odpowiednikiem równości
liczb w arytmetyce. W geometrii analitycznej przystawanie można in-
tuicyjnie zdefiniować w następujący sposób: dwa przekształcenia
figur do wspólnego układu współrzędnych kartezjańskich są przysta-
jące wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnych dwóch punktów w pierw-
szym odwzorowaniu ich odległość euklidesowa jest równa odległoś-
ci euklidesowej między odpowiadającymi im punktami w drugim prze-
kształceniu. Figury są przystające, gdy istnieje ciąg symetrii przekształ-
cający jedną z nich na drugą.
W ogólności jeśli dana przestrzeń X = A × A, gdzie A jest dowol-
nym zbiorem, wyposażona jest w relację przystawania ≡ oraz relację
leżenia między13 B (bądź relację rozdzielania), to można wprowadzić

12. przestrzeń metryczna to zbiór z zadaną na nim metryką, tj. funkcją, która określa odległość mię-
dzy każdą parą elementów tego zbioru. Przestrzenie metryczne tworzą najogólniejszą klasę
zbiorów, w których używa się pojęcia odległości wzorowanej na odległości znanej z przestrzeni
euklidesowych (prostej, płaszczyzny czy przestrzeni trójwymiarowej).
13. relacja leżenia między to określenie z geometrii uporządkowania, w której jedynymi pojęciami
pierwotnymi są punkty A, B, C oraz trzyargumentowa relacja leżenia między [ABC]. W geome-
trii tej pomija się pojęcie odległości (metryki). Geometria uporządkowania jest bazą dla m.in.
geometrii afinicznej.

9
Nihil est sine ratione LATEX

w niej funkcję φ : X → R nazywaną miarą, która przypisuje każdemu

odcinkowi (parze punktów) przestrzeni pewną liczbę rzeczywistą, speł-
niającą dla dowolnych punktów a, b, c ∈ X warunki:





jeśli a ̸= b, to φ(a, b) > 0

jeśli ab ≡ cd, to φ(a, b) = φ(c, d)


 jeśli B(abc), to φ(a, b) + φ(b, c) = φ(a, c)

Dowodzi się, że z dokładnością do stałej istnieje tylko jedna miara na

zbiorze X oraz że spełnia ona nierówność trójkąta:

φ(a, b) + φ(b, c) ⩾ φ(a, c)

W tym ujęciu każda izometria zachowuje miary odcinków. Podobnie

wprowadza się miarę kątów (par półprostych o wspólnym wierzchołku),
z tego powodu przystawanie zachowuje również i ją. W ogólności zacho-
wane są także: kąty między krzywymi, krzywizny i skręcenia krzywych,
długości krzywych, pola powierzchni oraz inne podobne wielkości.

10
Nihil est sine ratione LATEX

3. Analiza teoretyczna

3.1. Zbiory
E — zbiór punktów płaszczyzny euklidesowej
F — zbiór punktów figury wyjściowej (tu: przedstawiającej liczbę 91 )
91
Z — zbiór punktów figury pożądanej (tu: przedstawiającej liczbę )
R — zbiór punktów płaszczyzny wyznaczonej przez prostokąt (rectangle)
C — zbiór punktów płaszczyzny wyznaczonych przez okrąg (circle)
F ⊂ E ⇔ F ⊆ E ∧ F ̸= E
(1)
F ⊆ E ⇔ ∀x ∈ F : x ∈ E

Z ⊂ E ⇔ Z ⊆ E ∧ Z ̸= E
(2)
Z ⊆ E ⇔ ∀x ∈ Z : x ∈ E
Podobne, równoważne zależności F , Z 7→ R, C | R, C 7→ E można okre-
ślić dla wszystkich wyżej określonych zbiorów — tu już skrótowo — w ten sposób:

F ⊂ R∧R ⊂ E ⇒ F ⊂ E
(3)
F ⊂ C ∧C ⊂ E ⇒ F ⊂ E

Z ⊂ R∧R ⊂ E ⇒ Z ⊂ E
(4)
F ⊂ C ∧C ⊂ E ⇒ Z ⊂ E
ale ewentualne posiłkowanie się zbiorami R i C byłoby tylko pozornym ułatwie-
niem, a w zasadzie ockhamowskim mnożeniem zbędnych bytów i niepotrzebnym
gmatwaniem zadania, gdyż zasady rządzące punktami oraz zbiorami punktów
płaszczyzny euklidesowej dotyczą w równym stopniu — niezależnie od sposobu
uporządkowania w podzbiory — wszystkich punktów i podzbiorów nieskończo-
nego nadzbioru E .
Dla nas zasadniczym pytaniem jest, czy w przestrzeni kartezjańskiej R2 :





k ⊆ F × Z
zbiory F i Z są w relacji14 k i są bijekcyjne

Z≡F
figury Z i F są tożsame (kongruentne) (5)


 Z = f (F )
figura Z jest obrazem figury F

14. relacja — dowolny podzbiór iloczynu kartezjańskiego skończonej liczby zbiorów. W tym przy-
padku jest to relacja dwuargumentowa (binarna) czyli relacja dwóch zbiorów.
Iloczyn kartezjański zbiorów X i Y to podzbiór k = X × Y := {(x, y) : x ∈ X ∧ y ∈ Y }.

11
Nihil est sine ratione LATEX

3.2. Zbiory – wywód

1. k ⊆ F × Z
zbiory F i Z są w relacji k i są bijekcyjne:
1.a. Zgodnie z równaniami (1), (2) oraz (5) k ⊂ E , czyli podzbiór k , tak
jak i zbiory F i Z , jest podzbiorem dziedziny E i ciała15 zbioru przestrzeni
euklidesowej R2 .
1.b. Ponieważ:
k = F × Z ∧ F , Z ∈ R2 ⇒ k ∈ R2
oraz F , Z i k są równolicznymi zbiorami unitarnej16 przestrzeni metrycz-
nej12 (a w konsekwencji również przestrzeni liniowej17 ), to są zbiorami ogra-
niczonymi, zwartymi i zamkniętymi na dowolne skończone przekroje i sumy18 .
1.c. Odwzorowanie zbioru F w Z jest wzajemnie jednoznaczne, a to ozna-
cza, że zbiory F i Z są izomorficzne i bijekcyjne.





jeśli k(x, y) = F × Z






oraz ∀x∈F ∃y∈Z x k y ∧ ∀y∈Z ∃x∈F x k y 19

oraz ∀x,y∈F ∃z∈Z x k z ∧ y k z ⇒ x = y (6)



 oraz ∀x∈F ∃y,z∈Z x k y ∧ x k z ⇒ y = z





to k ⊆ F × Z

15. ciało zbiorów to rodzina F podzbiorów pewnego niepustego zbioru X spełniająca warunki:
1) zbiór pusty należy do F, 2) dopełnienie zbioru należącego do F należy do F, 3) suma
dwóch zbiorów należących do F należy do F.
16. przestrzeń unitarna — przestrzeń liniowa (wektorowa), w której zdefiniowano dodatkowo ilo-
czyn skalarny. Przestrzenie unitarne można traktować jako naturalne odpowiedniki prze-
strzeni euklidesowych, w których możliwe jest zdefiniowanie wielkości geometrycznych (bądź
ich uogólnienie), takich jak: 1) norma wektora (czyli długość wektora), 2) metryka (odległość
wektorów przestrzeni), 3) kąt między wektorami, 4) ortogonalność (prostopadłość) wektorów,
5) długości krzywych, pola powierzchni, objętości brył itd.
17. przestrzeń liniowa (wektorowa) — zbiór elementów nazywanych wektorami, w którym okre-
ślono dwa działania: dodawanie i skalowanie (mnożenie przez skalary) wektorów z ustalonego
ciała, przy czym spełnione muszą być aksjomaty: 1) wektory utożsamiane są odpowiednio
z uporządkowanymi parami lub trójkami liczb rzeczywistych, 2) wektory reprezentowane są
za pomocą wektorów geometrycznych, tj. posiadających kierunek, zwrot i wartość (zwykle
przedstawianych jako strzałki), 3) wektory są sumowane według reguły równoległoboku i mno-
żone przez skalary (skalar — odpowiednik liczby rzeczywistej).
Reguła równoległoboku — suma kwadratów długości czterech boków równoległoboku równa
jest sumie kwadratów długości dwóch przekątnych.
18. przekrój (część wspólna) — zbiór zawierający te i tylko te elementy, które należą jednocześnie
do obu (wszystkich) wybranych zbiorów. Część wspólną definiuje się także dla dowolnych nie-
pustych rodzin zbiorów.
suma zbiorów — zbiór złożony ze wszystkich elementów należących do któregokolwiek z su-
mowanych zbiorów i niezawierający innych elementów
19. zapis x k y oznacza że element x jest w relacji k z elementem y, bądź pomiędzy elementami
x i y zachodzi relacja k.

12
Nihil est sine ratione LATEX

2. Z ≡ F
figury Z i F są tożsame (kongruentne):

Jeżeli przekształcenie f obiektu matematycznego (zbioru) F w Z zacho-
wuje funkcje, relacje i wyróżnione elementy, to przekształcenie f jest izo-
morfizmem, a przekształcone w ten sposób zbiory F i Z są izomorficzne.


 jeśli fF = (F ) i fZ = (Z)



oraz f : F → Z (7)


 to fF = fZ−1

Jeżeli f : F → Z jest dowolną funkcją, to f ◦ idF = f = idZ ◦ f , gdzie

[ ◦ ] oznacza złożenie funkcji5 , a [ id ] jest oznaczeniem funkcji identyczno-
ściowej, czyli identyczności i tożsamości.





jeśli f: F →Z

oraz f ◦ idF = f = idZ ◦ f (8)


 to F ≡ Z

3. Z = f (F )
figura Z jest obrazem figury F :

1.a. Odwzorowanie zbioru F w zbiór Z jest odwzorowaniem w stosunku
jeden do jednego, czyli każdemu elementowi dziedziny odpowiada dokład-
nie jeden element obrazu, a każdemu elementowi obrazu odpowiada do-
kładnie jeden element przeciwobrazu:

 f: F → Z oraz f : Z →
1−1 1−1
 F
na na
(9)

 ∀ ∃ y = f (x) oraz ∀ ∃ y = f (x)
x∈F y∈Z y∈Z x∈F

1.b. Ponieważ przekształcenia f : F → Z oraz f : Z → F odbywają się

w metrycznej12 , unitarnej16 przestrzeni liniowej17 , to obie relacje zachowują
porządek liniowy20 i są dobrze uporządkowane21 :

 ∀x, y ∈ F , Z : x ≼ y ∨ y ≼ x

(10)
x ≺ y ⇔ x ≼ y ∧ x ̸= y

20. porządek liniowy — porządek będący zarazem łańcuchem, czyli taki, w którym każde dwa ele-
menty rozpatrywanego zbioru są porównywalne.
21. zbiór dobrze uporządkowany to zbiór (P, ≼), który poza cechami porządku liniowego ma wła-
sność taką, że każdy niepusty podzbiór tego zbioru posiada element najmniejszy, czyli taki,
który jest mniejszy (lub równy) od każdego elementu zbioru: ∀y ∈ P : x ≼ y.

13
Nihil est sine ratione LATEX

3.3. Geometria – wywód

1. Wszystkie nieizometryczne przekształcenia figur geometrycznych jako nie-
zachowujące w pełni liniowej metryki euklidesowej22 oraz jednokładność
— tą akurat jedynie z powodów ockhamowskich23 — pomijam.
2. Każde przekształcenie izometryczne i kongruentne w przestrzeni euklideso-
wej można sprowadzić do symetrii osiowej (lub jej złożenia) Sl (Sl1 ◦ Sl2 )
α
oraz do obrotu O(x,y) wokół punktu obrotu (x, y) o kąt α.

l1 l1

Sl1

Sl2
l2 l2

. .
(a) Złożenie symetrii osiowych Sl2 ◦ Sl1 (b) Translacja Tv

y y

α
(0, 0) x x

. .
α
(c) Obrót O(0,0) o kąt α = 180° (d) Translacja Tv

22. chodzi tu o odróżnienie liniowej przestrzeni euklidesowej od afinicznej (wektorowej) prze-

strzeni euklidesowej, nazywanej również przestrzenią unitarną16 .
23. Entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem [łac.] — Nie należy mnożyć bytów ponad po-
trzebę. Sentencja Johannesa Clauberga upowszechniona przez Williama Ockhama.

14
Nihil est sine ratione LATEX

4. Analiza geometryczna

7
′
A′ = (x′, y ′)
x
6

4
r y′
3
A = (x, y)
2 x
δ r
1 y
α
−2 −1 P 1 2 3 4 5 6 7 8 9 x
−1

. −2

Rysunek 2: Obrót OPδ (A) punktu A = (x, y) o kąt skierowany3 δ wokół środka
obrotu P (0, 0).

Lemat 1: (twierdzenie jak w opisie Rysunek 2)






dla P = A → OPδ (A) = A

dla P ̸= A → OPδ (A) = A′ (11)


 dla P ̸= A i A = (x, y) → (A′ ) = (x′ , y ′ )

 x = r cos α x′ = r cos (α + δ)

(12)
y = r sin α y ′ = r sin (α + δ)
Lemat 2: (funkcje trygonometryczne sumy/różnicy kątów)
sin (α ± β) = sin α cos β ± sin β cos α
cos (α ± β) = cos α cos β ∓ sin α sin β

 x′ = r cos α cos δ − r sin α sin δ

(13)
y ′ = r sin α cos δ + r cos α sin δ

15
Nihil est sine ratione LATEX

Wykorzystując definicje x i y z (13) oraz zamieniając miejscami argumenty dla y ′

(przemienność dodawania) otrzymujemy:

 x′ = x cos δ − y sin δ

(14)
y ′ = x sin δ + y cos δ

Ostatecznie z (14) i (11) otrzymujemy taką oto końcową postać twierdzenia do-
tyczącego obrotu punktu A o kąt skierowany3 δ wokół środka obrotu P :





dla P = A → OPδ (A) = A


 dla P ̸= A → OPδ (A) = A′

 jeśli A = (x, y)





to (A′ ) = (x cos δ − y sin δ, x sin δ + y cos δ)

Wnioski:
1 . Obrazem punktu A = (x, y) obróconego o kąt skierowany δ wokół środka
obrotu P (0, 0) jest punkt A′ = (x cos δ − y sin δ, x sin δ + y cos δ).
2 . Obrót punktu w układzie kartezjańskim nie zależy od promienia wiodącego r.

16
Nihil est sine ratione LATEX

5. Podsumowanie
Głównym zadaniem tej analizy było wykazanie, że istnieje, a nawet — co wy-
kazano — istnieją takie przekształcenia figur geometrycznych o dowolnym kształ-
cie, które zachowują ich kształt i spójność, a więc są w pełni bijekcyjne, izome-
tryczne i izomorficzne. Co więcej, wykazano, że istnieje w tym przypadku homo-
morfizm pomiędzy geometrią, topologia metryczną, algebrą wektorową i algebrą
zbiorów.
Wobec powyższego śmiało można powiedzieć, że choć arytmetycznie równa-
nie to jest nie do obrony, to jednak ze względu na jego wyjątkowość, a dokładnie
kształt figur reprezentujących arytmetycznie wadliwą liczbę 91 oraz prawdziwą
91
liczbę można to równanie, z oczywistymi zastrzeżeniami, uznać za poprawne.
Na koniec ciekawostka: w języku, który upowszechnił w średniowiecznej
Europie cyfry arabskie24 taka „sztuka”, jaką wyżej przedstawiono, byłaby niemoż-
liwa. Dlaczego? A oto, jak wygląda zapis tego działania w języku perskim:

24. arabski zapis cyfr (oraz system dziesiętny) ma swoje źródło w starożytnych Indiach. W śre-
dniowiecznej Europie został upowszechniony — wraz z zerem, ułamkami oraz funkcjami try-
gonometrycznymi sinus i tangens — przez Arabów, a dokładnie dzięki Algebrze perskiego ma-
tematyka i astronoma Muhammada ibn Musa al-Chuwarizmi. Wielkim propagatorem tego za-
pisu i tego systemu był włoski matematyk Leonardo Fibonacci.
Û Listing i źródła tego dokumentu umieszczono w załącznikach.

17