Zygmunt

BAUMAN

ETYKA PONOWOCZESNA

Przełożyły Janina Bauman

oraz Joanna Tokarska-Bakir

Przekład przejrzał Zygmunt Bauman

Wydawnictwo Naukowe PWN

Warszawa 1996

 Dane o oryginale

Postmodern Ethics
Copyright © Zygmunt Bauman 199~

Wprowadzenie
Fiut published 1993 by 81ackwell Publishers

Reprimed 1994
Moralność
All nghts reserved.

z perspektywy nowoczesnej
Okładkę i strony tytułowe projektował
i ponowoczesnej widziana
M"urycy Gomulk~i

Redaktor "Islnienie rozbite najlepiej przedstawiać po kawałku"

R"INEK MARIA RILKI!
/fll""" Marci"ia~

Redaktor techniczny Jak świadczy tytuł, jest to książka oponowoczesnej etyce, nie
Teresa Skrzyplco'/ł'ska o po nowoczesnej moralności. .
Gdybym podjął się tego drugiego tematu, musiałbym starać się
sporządzić wyczerpujący in.~entar~_,p'rqblemów moralnych, wobec
których stawia ludz;i S~~!\U?_9JlQWQczesny - i z którymi, jako że żyją.
w tym świecie, muszą. się ludzie zmagać: problemów nowych, których
minione pokolenia nie znały. lub z których nie zdawały sobie sprawy,
:n~2, jak_i.-1lQ:wy.~Jonn., jakie stare i dobrze znane problemy przybrały
obecnie. Nie brak wszak. dziś problemów obu typów. Tematyka
moralna naszych czasów obfituje w zagadnienia, których moraliści
• dawnych epok rzadko dotykali lub nie omawiali wcale - i to ze

zrozumiałych powodów: nie krystalizowały się wtedy te sprawy w lu­

Tytul doto .....any przez

dzkim doświadczeniu jako "problemy". Wystarczy wspomnieć, czer­

Fundację im. Sterana Batorego

piąc przykłady ze sfery codziennego życia, liczne moralne kwestie

wynikające z dzisiejszych form partnerstwa, stosunków seksualnych

czy rodzinnych - notorycz.nie niedookreślonycb, płynnych, zmien­

nych i kruchych; albo, w innej sferze, niespotykaną, ongiś wielość

sąsiadujących ze sobą "tradycji", z których jedne trwają uparcie

Copyright © jer the Pohsh edition

wbrew przeciwieństwom losu, inne są wskrzeszane lub budowane od

by Wyda .....nicr.....o Naukowe PWN Sp. z 0.0.

podstaw - ale wszystkie zaciekle ze sobą współzawodniczą o ludzką

Warszawa 1996
lojalność i o autorytet w przewodzeniu ludzkim postępkom, choć

żadna z nich nie może liczyć na to, ze uda się jej narzucić powszech­

IS8N 83-01-120SG-9 • nie przyjętą hierarchię wartości i norm, jaka uwolniłaby ludzki ogół

 6 KProwadzellie Mora/no.i,' z pt.>r.ipekIYWY nOWQ'le.~nej i (l(m{)WOI.·zl','''~.i wiJ2ionu 1

od przykrej konieczności wybierania na własną rękę; albo, już cal­ szuka się przykladu takiego stanowiska, wystarczy sięgnąć po wydany
kiem na przeciwległym krańcu skali. w dziedzinie spraw o iśeie ostatnio "Zmierzch obowiązku" (Le Creouscule du devotr, Gallirnard
globalnym zasięgu - wspomnieć wypada niespotykane dotąd w tym 1992)Gillesa Lipovetsky'ego. Lipovetsky - gorliwy trubadur "pono~
wymiarze w dziejach ryzyko ogólnego kataklizmu. wynikającego 'U woczesnego wyzwolenia", autor książek pod znamiennymi tytułami
skrzyżowania i zderzenia cząstkowych i jednostronnych zamiarów, "Era Próżni" i .Jmperlum Efemerów" - sugeruje, że weszliśmy
a nie do przewidzenia w momencie, gdy się owe zamiary z samcza­ wreszcie w epokę Fapres-deootr, erę ,.postdeonlyczną", w której nasze
parciem realizuje. uczynki zostały uwolnione od 'resztek .jiieskońezonych obowiązków",
Problemy tego rodzaju pojawiają się wprawdzie w książce, ale przykazań j "absolutnych zobowiązań". W naszych czasach samopo­
służą tylko odmalowaniu tła, na którym wypada dziś snuć rozważa­
święcenie nie ma już uzasadnienia; nie wYlll.iWl..~~ę już od ludzi
nia etyczne. Czasem służą za tworzywo doświadczalne, z jakiego
(a i sami ludzie się do tego nie kwapią), by _.~l&-Żali się w imię
wyłania się specyficznie ponowoezesne spojrzenie na kwestie moralne.
moralnego.samedoskonalenie i obrony wartości moralnych: politycy
, Właściwym przedmiotem dociekań jest wszakże forma, jaką problemy
porzucili utopię; wczorajsi ideowcy przeistoczyli się w pragmatyków.
te przybierają, gdy się je z penowoczesnej perspektywy ogląda. Najpowszechniejszym dziś hasłem jest "precz z przesadą". Ż)'.iemy
Rzeczywistym tematem książki jest więc perspektywa ponowocze­ w epoce nieskażonego indywidualizmu i pogoni za dobrym życiem,
sna jako taka. Główną zaś jej myślą jest ta oto, że w wyniku wejścia ograniczanych li tylko wymogiem wzajemnej tolerancji (gdy łączy się
nowoczesności w fazę samokrytycyzmu, często samopotępienia. ona z pozbawionym skrupułów i nie nękanym wątpliwościami in­
a w wielu wypadkach i samorozbiórki (to te właśnie cechy nowej fazy dywidualizmem, może przybrać tylko formę obojętności). Era ,.post~
dziejów nowoczesnych uchwycić usiłuje pojęcie "ponowoczesności"), deontyczna'' uznać może tylko moralność szczątkową, minimaiistyez­
liczne szlaki, jakimi podążały dawniej etyczne teorie (choć niekoniecz­ ną. Zdaniem Lipovetaky'ego, tworzy to zupelnie nową sytuację; Lipo­
nie troski moralne) czasów nowoczesnych, przypominają dziś do vetsky wzywa, by cieszyć się z jej pojawienia się i radować wolnością.
zludzenia ślepe zaułki - w obliczu odsłaniającej się dziś możliwości jaką ze sobą niesie.
zupełnie nowego pojmowania zjawisk moralnych, w czasach nowo­ Podobnie jak wielu innych teoretyków "postmodernislycznych",
czesnych tłumionej. J. Lipovetsky popełnia dwa, bliżniacze zresztą, błędy: przyjmuje on
Czytelnik. obeznany z "piśmiennietwem postmodernistycznym''
rzecz, jaka winna być przedmiotem badania. za jego narzędzie. a ex­
i obiegowymi opiniami o ponowoczesnym świecie zauważy od razu,
planandum (to, co winno być wyjaśnione) za explanans (wyjaśnienie).
że przedstawiona przed chwilą wykładnia "ponowoczesnej rewolucji"
Opisać najbardziej rozpowszechnione zachowania to nie to samo, co
w etyce jest sporna, i weale nie jedyna z możliwych. Przyjęło się
formułować sąd moralny: obie procedury tak samo różnią się od
przecież z ponowoczesnym (a raczej z "postmodemistycznym", jak
siebie w czasach ponowcczesnych, jak różniły się w czasach je poprze­
autorzy podobnych opinii wolą je nazywać) podejściem do moralno­
dzających. Jeśli opis sporządzony przez Lipovetsky'ego jest poprawny
ści kojarzyć beztroską radość z powodu "zmierzchu etyki", zastąpię­
i jeśli rzeczywiśeie życie społeczne wolne jest dziś od trosk moralnych,
nia etyki przez estetykę oraz "ostatecznego wyzwolenia podmiotu",
jeśli "to, eo jest", nie podlega już żadnemu "powinno", a stosunki
które z tego wszystkiego ponoć wynika. Etykę w takich przypadkach
międzyludzkie nie łączą się z obowiązkami i nie pociągają za sobą
potępia się jako któreś tam z rzędu nowoczesne kajdany (niegdyś
zobo.wiązań - zadaniem socjologa jest dociec, jak doszło do tego, że
może i użyteczne, dziś zbędne), teraz rozbite na kawałki i wyrzucone
"
normy etyczne usunięto z arsenału broni, jaką posługiwało się niegdyś
I
na śmietnik historii; drwi się z etyki jako z jeszcze jednego złudzenia, społeczeństwo w zmaganiaeh o własne przetrwanie. Dla socjologa
bez którego człowiek ponowoezesny może się wspaniale obejść. Jeśli ~
o krytycznym usposobieniu zadanie na tym jeszcze się nie kończy.
8 K'Prowadullil.'
Nie zgodzi się on przyjąć, że coś jest takie jak należy po prostu
dlatego, że jest; ani też nie przyjmie bez dowodu, że ludzie nie robią
niczego innego niż to, o czym mówią, że robią, j że robią to w ten
właśnie sposób, o jakim opowiadają, że tak to robią.
Jest założeniem niniejszego studium. Ze walQ! ponowoczesności
polega między innymi na szansie. jaką otwiera ODa przed krytycznie
usposobionym socjologiem; sytuacja ponowoczesna pozwala mu po­
święcie się opisanemu powyżej typowi dociekań z większym niż
kiedykolwiek skutkiem. NowoczesnoŚĆ słynie z niesamowitego talentu
udaremniania autowiwisekcji. ukrywa ona skrzętnie utrzymujące ją
w ruchu kola napędowe za kotarą złudzeń, bez których nie mogłyby
one się obracać, jak należy. Nowoczesność musi stawiać sobie cele,
których osiągnąć nie może, aby osiągać cele, które są w jej mocy.
Owa "perspektywa ponowoczesna", o jakiej w tej książce mowa,
polegaw pierwszym rzędzie na przekłuciu zasłony utkanej z iluzji
- na- "uznaniu pewnych roszczeń "za- złudD~'R" flCwnych celów za
nieosiągalne, a co więcej: niepożądane. Nasze rozważania żywią się
nadzieją, że dzięki pozbyciu się złudzeń odsłonią się i sianą się
widoczne te źródła mocy moralnej, które nowoczesna etyka i prak­
tyka polityczna trzymały w ukryciu; i że staną się też bardziej
zrozumiałe przyczyny dawnej tych źródeł niewidzialności. A jeśli to
się stanie, to(- być może - wzrosną też szanse "umoralnienia" życia
spolecznego.\Nie sposób orzec z góry, czy czasy ponowoczesne zapi­
szą się w historii jako era zmierzchu, czy odradzania się moralności.
Twierdzę, te nowość ponowoczesnego podejścia do kwestii etycz­
nych polega nie na porzuceniu typowo nowoczesnych niepokojów
i trosk moralnych, ale na odrzuceniu typowo nowoczesnej metody
zajmowania się problemami moralnymi (polegającej na reagowaniu
na wyłaniające się moraJne kłopoty wzmożonym wysiłkiem ustawo­
dawczo-normatywnyrn w polityce i coraz gorliwszym poszukiwaniem
absolutów, powszechników i fundamentów etycznych w dociekaniach
filozoficznych). Wielkie zagadnienia etyczne, takie jak prawa ludzkie,
sprawiedliwość społeczna, równowaga między pokojowym współist­
nieniem a wymogami samostanowienia, koordynacja interesów jed­
nostkowych i dobra wspólnego, nie straciły na aktualności. Trzeba
tylko zajmować się nimi w nowy, odmienny od dawnych sposób.
Mora/rlOSĆ z perspelclYWY rlowocuJrlej i porwwoCUSlTej .,.,idziana ,
Wydzielenie "moralności" z całokształtu ludzkich myśli, uczuć
i działań jako odrębnego i osobliwego ich aspektu, dotyczącego
rozróżnienia między "dobrem" a "złem", jest w zasadzie osiągnięciem
czasów nowoczesnych. Na przestrzeni większej części dziejów ludz­
kich ani nie dostrzegano, ani nie czyniono większej różnicy między
tak odmiennymi dziś od siebie kryteriami ludzkich postępków, jak
np. standardy "użyteczności", "prawdy", "piękna" czy "przyzwoito­
ści". W łonie "tradycyjnego" trybu życia (rzadko oglądanego z dys­
tansu, a więc i mało kiedy będącego przedmiotem refleksji) wszystko,
co się działo, zdawało się posiadać ten sam ciężar właściwy, unosić na
tym samym poziomie rzeczywistości i nadawać do mierzenia tą samą
skalą. Ogół rzeczy, jakie czynić należało lub nie należało, opatrzony
był podpisem i pieczęcią mocy tak potężnej, że kaprys czy wola
ludzka przeciwstawić się jej nie mogły; życie jako takie było dziełem
Bożym, nadzorowanym na co dzień przez Bożą opatrzność. Wolna
wola (jeśli w ogóle nie była urojeniem), mogła być - jak to Augustyn
dobitnie przedstawił, a Kościół powtarzał bez znużenia - li tylko
wolnością przedkładania zła nad dobro, czyli innymi słowy:WOTilO.
ścią gwałcenia Bożych przykazań i zbaczania z drogi, jaką Bóg
ludziom wyznaczył. Takim zejściem z drogi cnoty był każdy postępek
nie w pełni zgodny z panującym zwyczajem. Z drugiej strony, krocze­
nie drogą dobra nie było kwestią wolnego wyboru: wiązało się,
przeciwnie, z unikaniem wyboru - z trzymaniem się zwyczajowych
dróg postępowania.
Wszystko to uległo zmianie wraz ze stopniowym rozluźnianiem
się uchwytu tradycji (lub, wyrażając się socjologicznie: wraz ze słab­
nięciem natrętnej i wszędobylskiej, choć rozproszonej i nie kierowanej
centralnie, inwigilacji sąsiedzkiej w łonie drobnych a zwartych społe­
czności - a więc j zbiorowej korektury jednostkowych odchyleń od
normy) i wraz z pomnażaniem się względnie autonomicznych ukła­
dów, między które dzielić się poczęło życie rosnącej liczby Judzi.
Zmiana więc wiązała się z wyłanianiem się "indywiduów" - jedno­
stek o nie do końca określonej i nie gwarantowanej przez zbiorowość
tożsamości, stających zatem przed zadaniem "konstruowania" własnej
"tejsamości społecznej" własnym sumptem i zmuszonych w ten spo­
sób do dokonywania coraz to nowych wyboró'o\.'.
10 !ołprowadrenie
To właśnie działania z wyboru - działania, które się wybrało,
j które wybrało się w odróżnieniu od innych działań, jakie także
można było wybrać, ale jakich się nie wybrało - wymagają, by je
otaksować, zmierzyć i ocenić. Ocena jest nieodzownym składnikiem
wyboru i podejmowania decyzji. Potrzebę oceny ludzie odczuwają
wtedy, gdy występują w roli decydentów - roli rzadko tylko granej
przez tych, którzy żyją wedle zwyczaju. Gdy jednak do oceniania
dochodzi, staje się jasne, że to. co "użyteczne", niekoniecznie jest
"dobre" a to, co "piękne", nie musi być "prawdziwe", Gdy zaś
postawiło się już pytanie, jaką miarą co mierzyć i wedle jakich
kryteriów szacować - "aspekty" spraw i rzeczy zaczynają, się nagle
rozgałęziać i rosnąć w kierunkach coraz bardziej od siebie oddalo­
nych. Zamiast jednolitej dla wszystkich poczynań i pozbawionej alter­
natyw "drogi właściwej", pojawiają się teraz liczne ścieżki, z których
każda wiedzie gdzie indziej: jedna - ku temu, co "sensowne gos­
podarczo", inna ku temu, co "satysfakcjonujące estetycznie", inna
znów ku temu, co "właściwe moralnie". Działania mogą być popraw­
ne pod jednym względem, ale wadliwe pod innym. Jakie uczynki
mierzyć należy jakimi kryteriami? A gdy kryteriów coraz więcej,
któremu przyznać pierwszeństwo?
W pracach Maxa Webera, który bardziej niż jakikolwiek inny
myśliciel wpłynął na kształt powszechnie przyjętych interpretacji do­
świadczenia nowoczesnego, znaleźć można dwie nie dające się logicz­
nie pogodzić wersje narodzin nowoczesności, Dowiadujemy się z prac
Webera, że nowoczesność zaczęła się od separacji gospodarstwa ro­
dzinnego i przedsiębiorstwa; rozwód ten miał w zasadzie zapobiec
możliwości, by sprzeczne ze sobą kryteria wydajności i zyskowności
(właściwe dla sfery biznesu) oraz moralne standardy dzielenia się
dobrem i obopólnej troski (właściwe dla uczueiowo nasyconego życia
rodzinnego) spotkały się kiedyś na tym samym terenie, stawiając
człowieka, poddanego przeciwstawnym naciskom. w obliczu męczącej
ambiwalencji i przyprawiając O rozterkę. Z drugiej jednak strony,
powiada Weber, że reformatorzy protestanccy przeistoczyli się, sami
o tym nie wiedząc, w pionierów życia nowoczesnego, a to dlatego, że
upierali się przy tym, iż "uczciwość jest najlepszą polityką", że całość
życia wypełniona jest sensem moralnym, że każdy postępek, w każdej
Moru/llO.tt : prrspek1f""'}' rlOWOCUSrtł?j i pono....oczesnej widziarIQ 11
dziedzinie życia, waży moralnie; innymi słowy, tworzyli etykę wszechogar­
niającą, obejmującą całość życiowych poczynań - stanowczo odma­
wiając wyłączenia jakichkolwiek czynów ludzkich spod ogólnej reguły.
Między dwoma przedstawionymi lu w wielkim skrócie opisami
narodzin nowoczesności istnieje niewątpliwie sprzeczność logiczna.
A mimo to, logice na przekór, nie znaczy to wcale, by jeden z dwu
opisów musiał być fałszywy. Rzecz w tym bowiem, że życie nowoczes­
ne nie podlega logicznym prawom sprzeczności i wyłączonego środka.
Sprzeczność opisów odzwierciedla wiernie nie ustającą konfrontację
między jednakowo potężnymi tendencjami nowoczesnego społeczeńs­
twa; społeczeństwa, które jest "nowoczesne" o tyle właśnie, że usiłuje
daremnie, ale nieustępliwie "objąć to, czego się objąć nie da", zastąpić
różnorodność jednolitością, a mętność i niespójność zjawisk ambiwa­
lentnych - zwartym i przezroczystym ładem; ale które w toku swych
starań nieustannie wytwarza nowe podziały, pomnaża różnorodność
zjawisk i zasoby tejże ambiwalencji, której wypowiedziało wojnę
i której poprzysięgło zgubę.
Słyszy się dziś często, że ludzie stali się egoistyczni, egocentryczni
i egotyczni oraz że w czasach nowoczesnych stali się bezbożni, tracąc
wiarę w "dogmaty religijne". Słyszy się też, że między dwiema prze­
mianami istnieje ścisły związek: powiada się, że egocenlryzm człowie­
ka nowoczesnego jest wynikiem sekularyzacji, i że można mu zaradzić
tylko w ten sposób, że odrodzi się wiarę religijną albo zastąpi religijne
wierzenia ideą świecką wprawdzie. ale podobnie ..całościową",
wszechobejmującą jak owe wielkie religie, które panowały niemal bez
reszty nad życiem ludzkim, zanim padły ofiarą nowoczesnego scep­
tycyzmu, pragmatyzmu j kultu rzeczowości. Wydaje się jednak, że
związek między dwoma przeobrażeniami czasów nowoczesnych po­
strzegać trzeba jako relację o odwrotnym kierunku. To właśnie dlatego,
że nowoczesne warunki życia wtrąciły ludzi w sytuację ..indywiduów",
których życie rozpadło się na fragmenty i rozbiło na wiele luźno tylko
ze sobą powiązanych celów i funkcji, osadzonych w różnych i wzajem
autonomicznych kontekstach i poddanych odmiennym regułom prag­
matycznym - owe "wszechogarniające" wizje. sugerujące celowość,
jednolitość i spójność świata, przestały przemawiać do ich wyobraźni
i godzić się z ich codziennym doświadczeniem.
12 aprowadullir
Mają zatem nowocześni prawodawcy i myśliciele powody, by nie
uznawać moralności za "wyposażenie naturalne" człowieka; postrze­
gają ją też, przeciwnie, jako tWQc_ szty~ który trzeba wpierw
zaprojektować, a potem wprowadzić, niejako od zewnątrz, do Iudz­
kiego postępowania. Z lego samego powodu usiłowali gorliwie ułożyć
i przeforsować za pomocą prawa całościowy A)'S1cm.ętyl7:ny - wyczer­
pujący kodeks przepisów moralnych, których ludzie mogliby się nau­
czyć, by we wszystkim, co czynią, być im posłusznym. I z tego samego
powodu ich wysiłki spełzły na niczym (choć im mniej udane były
próby poprzednie, z tym większym zapałem podejmowali następne).
I prawodawcy, i myśliciele wierzyli uczciwie, że próżnię, jaką pozosta­
wiło po sobie nieskuteczne już dziś duszpasterstwo Kościoła, trzeba
zapełnić starannie i przemyślnie ułożonym, troskliwie zharmonizowa­
nym zespołem norm racjonalnych; wierzyli, że rozum dokonać może
tego, czego osiągnąć nie umiała wiara; że jeśli tylko ludzie spojrzą na
świat trzeźwymi oczyma i poskromią lub uśpią swe namiętności,
potrafią regulować swe wzajemne stosunki nie gorzej, a chyba i lepiej
(w sposób bardziej .,cywilizowany", polubowny, racjonalny), niż
w czasach, gdy ..oślepiała" ich wiara lub targały nimi nie oswojone,
luzem puszczone emocje, Zgodnie z tym przekonaniem, podejmowano
rweląż na nowo wysiłki skonstruowania kodeksu etycznego, który nie
chowałby się już za Bożymi przykazaniami, ale proklamował otwarcie
i wszem i wobec, że jest dziełem ludzkiego rozumu - a mimo to (lub
raczej: właśnie dlatego) byłby uznany i przyjęty do realizacji przez
"wszystkie rozumne istoty ludzkie". Z drugiej strony, nie ustawały
poszukiwania "rozumnego sposobu organizacji ludzkiego współżycia"
- społeczeństwa tak zbudowanego, w którym nagrody i kary są tak
ustawione, by wolne jednostki, dokonując wolnych wyborów, wolały
wybrać raczej to, co właściwe i dobre, niż to, co złe i niesłuszne.
Warto podkreślić, że choć sytuacja egzystencjalna ludzi nowoczes­
nych różniła się zasadniczo od sytuacji ich przodków, dawne załoźe­
nie - że wolna wola wyraża się li tylko w podejmowaniu złych
decyzji. że wolność, jeśli się jej w karby nie ujmie, zawsze grą~czy ze
swawolą i zagraża dobru - nadał rządziło myśleniem filozofów
i wyobraźnią prawodawców. Przekonanie, że obdarzoee-wełnością
(a w warunkach nowoczesnych - skazane wszak na wolność) jedno-
MoriJltloJI l ~r5pe"lYWY no..... ocze5r1ej i pOrlQwoczt'Srlt') ..... iJiIi,l1Ia 13
stki powstrzymywać trzeba przed czynieniem na, do którego mają
naturalny pociąg, było milczącą, ale powszechnie niemal honorowaną
przesłanką nowoczesnej myśli etycznej. Nie ma się zresztą czemu
dziwić. Widziana "z góry", z perspektywy zawiadowców społecznego
życia, stróżów "dobra wspólnego", wolność jednostki ludzkiej musiała
niepokoić i frasować. Byla od pierwszej chwili podejrzana - już
z tytułu nieprzewidywalności ludzkich postępków, jaką wróżyła, i wyni­
kającej stąd sytuacyjnej niepewności; jawiła się oczom zarządców jako
zapowiedź chaosu, który trzeba ujarzmić w imię zabezpieczenia ładu.
Filozofowie zaś i władcy nie mogli nie spoglądać na rzeczywistość
społeczną "ze szczytu": był przecież szczyt naturalną pozycją łudzi
zajmujących się zawodowo strzeżeniem porządku i poskramianiem
chaosu. Musieli zatem zakładać.żepotrzebna jest pewna doza przymu­
su, by skłonić ludzi do czynienia tego, .co należy. Przewrotnym,
,- ołiydńym z natury instynktom nałożyć trzeba kaganiec - albo strasząc
przymusem zewnętrznym, albo "od środka". Albo ludzie sami, posługu­
jąc się rozsądkiem, poskromią swe popędy, albo poddać ich przyjdzie
rozumnie rozłożonym presjom zewnętrznym. które zadbają o lo, by
czynienie zła nie popłacało, a więc by nie przychodziła na nie chętka.
Dwie te metody kiełznania popędowych impulsów ściśle ze sobą
się zresztą wiązały.Xidyby ludzie nie posiadali umiejętności racjo­
nalnego rachunku, nie reagowaliby w sposób właściwy na zewnętrzne
naciski i zachęty, i wszystkie, najbardziej nawet wymyślne wysiłki
manipulowania nagrodami i karami poszłyby na marna Rozwijanie
indywidualnej władzy sądzenia (pouczanie ludzi, co leży w ich in­
teresie, i tłumaczenie, że robić mają to, co w ich interesie leży)
i taki dobór stawek gry, by postępowanie zgodne "z dobrze pojętym
interesem własnym" było zarazem zgodne z modelem ładu, który
ustawodawcy pragnęli zainstalować lub zachować, warunkowały się
i uzupełniały nawzajem: miały sens tylko wtedy, gdy stosowało się
je łącznie. Z drugiej jednak strony, potencjalnie były w konflikcie.
Gdy się je oglądało "ze szczytu", sądy jednostek nigdy nie wydawały
się w pełni godne zaufania - choćby dlatego, że były sądami je­
dnostek właśnie, a więc wspierały się na autorytecie innym niż władza
stróżów i plenipotentów społecznego ładu. Zaś jednostki myślące
w sposób rzeczywiście autonomiczny musiały reagować niechętnie
14
Wprowadlellie
na próby mieszania się do ich sądów - już z tego choćby powodu, że
o mieszanie się tu chodziło. Autonomia racjonalnych jednostek i hete­
ronomia racjonalnego ładu nie mogły się bez siebie obejść;
mogły też pokojowo współżyć. Były ze sobą sprzęgnięte na dobre
i złe, bez nadziei na wyplątanie się z uścisku, były skazane na
wzajemne zmagania bez widoków na zawieszenie broni. Konflikt,
nieuchronnie przez ich współobecność powodowany, na jednym bie­
gunie owocował anarchiczną rebelią przeciw przepisom doświadcza­
nym jako narzędzia ucisku, na drugim zaś - wizją totalitarną, która
raz po raz korciła stróżów "dobra wspólnego".
Ta aporetyczna sytuacja (aporią nazywamy sprzeczność, której
przezwyciężyć nie można i która powoduje konflikt nie do rozwiąza­
nia) miała stać się losem nowoczesnego ładu jako ludzkiego wytworu;
ale stanowiło też cechę szczególną tego wytworu to, że nie przy­
znawał, iżby los był nieuchronny i nie do naprawienia. Było cechą
charakterystyczną myśli i praktyki nowoczesnej, że aporetycznej na­
turze konfliktu zaprzeczały, przedstawiając konflikt juko wynik sprze­
czności jeszcze nie rozwiązanych, ale w zasadzie rozwiązywalnych;
jako kłopot chwilowy, skazę, którą wymaże się po drodze do dosko­
nałości, jako pozostałość nierozumu, dla jakiej za rządów Rpzumu
nie będzie już miejsca, jako potknięcie się rozumu w chwili zaćmienia
czy nieuwagi, lub objaw nie w pełni jeszcze przezwyciężonej niewiedzy
co do tego, jak przypasować do siebie interesy jednostkowe i ogólne.
Jeszcze jeden wysiłek, jeszcze jedna zwycięska bitwa rozumu, i har­
monia stanie się faktem, i to raz na zawsze, nieodwracalnie. Nowo­
czesność wiedziała, że jest ranna - ale pewna była, że rana się zagoi.
Nigdy więc nie zaprzestała szukania gojącej maści. Możemy nawet
powiedzieć, że trwała jako nowoczesność właśnie dopóty, dopóki
żywiła wiarę w uleczalność swych chorób i upierała się, by znaleźć na
nie lekarstwo. Nowoczesność wyraża się w rozwiązywaniu problemów,
i w nieuznawaniu za problemy żadnych sprzeczności oprócz takich,
które do rozwiązania się nadają i rozwiązania oczekują.
Nowoczesna myśl etyczna, pospołu z nowoczesną praktyką
wodawczą. podążała ku zamierzonym radykalnym rozwiązaniom pod
bliźniaczymi sztandarami powszechności i zakładaniafimdamentów.
Morall!oN 2 per~pekl,YW,Y nowoczemei j ptIllOWQCZl'I71l'j widzIUIlU
"
W praktyce prawodawczej równała się "powszechność" bezwyjąt­
kowemu panowaniu jednego i tylko jednego zespołu praw na ob­
ale nie szarze objętym suwerennością ustawodawców. Filozofowie definiowa­
li powszechność (uniwersalność) jako tę właściwość przepisów etyki,
która zmuszała każdą istotę ludzką, już z tego tytułu, że ludzką istotą
była, do uznania przepisów za słuszne i wiążące. Dwie wersje po­
wszechności mrugały ku sobie, wskazywały i powoływały się na siebie
nawzajem, choć nigdy nic pokryły się całkowicie ani nie dogadały do
końca. Tak czy owak, współpracowały ze sobą na ogół zgodnie
i z wzajemnym pożytkiem, mimo że umowy o sojuszu nigdy nie
spisano i nie złożono na przechowanie w archiwach rządowych ani
w uniwersyteckich bibliotekach. Praktyki ujednolicania, uprawiane
przez ustawodawców i wykonawców ich woli, dostarczały epistemolo­
gicznych przesłanek dla filozoficznych modeli "powszechnej natury
ludzkiej". Sukcesy zaś filozofów w "naturalizowaniu" kulturowych
(a raczej: administracyjnych) praktyk prawodawców pomagały przed­
stawić konstruowany za pomocą praw model "poddanego" jako
wcielenie i uosobienie ludzkiego przeznaczenia.
W tejże praktyce prawodawczej "fundamenty" równały się prawu
państwa do stosowania przemocy w imię zwiększenia prawdopodo­
bieństwa uzyskania posłuchu dla przepisów prawnych; przepis był
"dobrze ugruntowany", gdy wspierała go przemoc państwa, i był
ugruntowany rym lepiej, im większa siła za nim stała. Filozofowie
znów definiowali zasady dobrze ugruntowane jako takie, co do któ­
rych osoby mające się do nich stosować przyjmą (jeśli nie z własnej
woli, to w wyniku perswazji), że są słuszne i że posłuszeństwo im jest
rzeczą właściwą; "dobrze ugruntqwane" są takie zasady, które dają
sens~rną odpowiedź na pytanie,L"dlaczego należy być im posłusz­
nym] "Założenie fundamentów" dla zasad. ugruntowanie zasad
w sensie powyżej wyłuszczonym. uważano za zadanie pilne i nie­
odzowne, oczekiwano bowiem, że jednostki autonomiczne, gdy staną
w obliczu heteronomicznych nakazów prawnych czy etycznych, nie­
chybnie spytają, z jakiej to racji miałyby się im podporządkować.
usta­ W szczególności pytać będą, dlaczego miałyby być moralne na spo­
sób precyzowany przez etyczne przepisy. Filozofowie spodziewali się.
że pytania te zostaną zadane, bowiem (jak i prawodawcy) wychodzili
16 ""Prvwad:enie
z założenia, że dobre mogą być tylko zasady zaprojektowane i trosk­
liwie przemyślane, ale że wolne jednostki niekoniecznie prz)jmą dob­
re zasady z otwartymi ramionami, szczególnie jeśli się ich ku temu nie
popchnie; po lo, by w sposób moralny postępować, ludzie przyjąć
muszą wpierw zasady moralnego postępowania, a nie przyjmą ich,
zanim się ich nie przekona, że z takiego czy innego powodu bardziej
oplaca się postępować moralnie niż niemoralnie, i że to właśnie
wspomniane zasady wyjaśniają, na czym postępowanie moralne pole­
ga. Pcdobnie jak w przypadku ideału powszechności, lak i tutaj dwie
wersje (prawodawcza i filozoficzna] współpracowały U sobą i uzupeł­
niały się wzajemnie bez łączenia się w jedną. Wiara, że zasady są
dobrze ugruntowane, ułatwiała zadanie organom przymusu, podczas
gdy nieustająca presja sankcji prawnych wypełniała krwią empiryczną
wyschłe dedukcyjne naczynia systemów filozoficznych.
L
Uparte i nieustępliwe poszukiwania reguł, "które chwycą", i funda­
mentów, "które nie drgną", czerpały animusz z wiary w osiągaluość
i triumf ostateczny - "projektu humanistyczneg~ U podstaw poesuki­
wań tkwiło przekonanie, że społeczeństwo wolne od nieusuwalnych
sprzeczności i usposabiające do podejmowania wyłącznie słusznych
decyzji da się stworzyć, byle byłoby dość czasu i starczyło dobrej woli.
Właściwy kształt takiego społeczeństwa i bezapelacyjne argumenty na
rzecz jego wprowadzenia zostaną prędzej czy później znalezione. Jeśli
się w to wierzyło, poparzone palce nie doskwierały zanadto, można było
sączyć gorycz bez obawy przepełnienia czary. a rozchwianie wczorajszej
nadziei dodawało tylko energii i dziarskości dzisiejszym wyprawom.
Każda niezawodna ponoć recepta mogla okazać się bezskuteczna,
można ją bylo zdezawuować i odrzucić - ale żadna kompromitacja nie
mogła zahamować poszukiwania recepty prawdziwie niezawodnej,
takiej, która położy kres wszelkim dalszym poszukiwaniom; i nie
podważała pewności, że się taką receptę znajdzie. Mysi i praktykę
moralności nowoczesnej ożywiała wiara w możliwość jednoznaczrrego,
nteaoorecycmeqo kodeksuetyczneqo. Może nie udało się jeszcze takiego
kodeksu sporządzić; ale z pewnością czeka on za najbliższym zakrętem.
Albo, w najgorszym wypadku, za którymś z rzędu rogiem.
Brak wiary w możliwość takiego kodeksu jest dla odmiany zjawis­
kiem ponowoczesnym. .Po" w słowie "ponowoczesny" nie ma znaczę­
Mora/noN' z {JerSf/ff!(rywy nowoczesnej l' po,Ww(x,'zesnti wi!izian<J 17
nia chronologicznego: nie oznacza usunięcia i zastąpienia nowoczes­
ności, nie sugeruje, że .nonowoczesność" przyszła na świat w momen­
cie zgonu .nowoczesności", a nawet nie suponuje, że nie można już
trzymać się nowoczesnej perspektywy z chwilą, gdy obok pojawi się
ponowoczesna. .Pc'' implikuje co najwyżej przekonanie (lub ehoćby
tylko podejrzenie), że długotrwałe i rzetelne starania nowoczesne były
nierozważne i skazane na niepowodzenie, że opierały się na nicporo­
zumieniu i musiały prędzej C2Y później wyczerpać się nie spełniwszy
zadania, jakie sobie stawiały; implikuje innymi słowy, że to nowcczes­
ność sama z konieczności ujawni, jeśli nawet jeszcze tego nie uczyniła,
próżność swych nadziei i marnotrawstwo zachodów. Kodeksu nieza­
wodnego - obowiązującego powszechnie i wspartego na niezachwia­
nych fundamentach - nie spisze się nigdy. Poparzywszy sobie palce
o jeden r82 za dużo, wiemy dziś to, o czym nie wiedziano na początku
podróży: że moralność nieaporeryczna, jednoznaczna, wsparta na
etyce o powszechnym walorze i niezawodnie ugruntowanej, jest nie­
możliwa do osiągnięcia; że, 00 więcej: jest ona ze swej natury con­
tradtcuo in adiecto.
Przedmiotem niniejszej książki jest zastanowienie się, co wynika
z tej penowoczesnej krytyki nowoczesnych ambicji.
Gdy się cechom kondycji moralnej człowieka przyjrzeć z perspek­
tywy pońowoczesnej. można poczynić spostrzeżenia następujące.
J. Dwa twierdzenia, wzajemnie sprzeczne, ale wygłaszane z reguły
z laką samą pewnością siebie - "Ludzie są z natury dobrzy, trzeba
im tylko dopomóc zachowywać się zgodnie 2 ich naturą" i "Ludzie są
znalury źli, trzeba więc zapobiec ich działaniu zgodnie z instynktem"
" - są oba fałszywe. Ludzie są moralnie wieloznaczni: ambiwalencja
unosi się nad "pierwotną sceną" ludzkiego spotkania. Wszystkie
urządzenia społeczne, które się potem pojawiają - zarówno stosujące
przemoc instytucje, jak i rozumowo wykoncypowane oraz racjonalnie
uzasadniane zasady i nakazy - posłużą się ową ambiwalencją jako
budulcem, choć zrobią wszystko, co w ich mocy, by oczyścić materiał
z piętna pierworodnego grzechu. Zabiegi higieniczne są wszakże z re­
guły nieskuteczne najczęściej pomnażają one "zło", jakie mają wy­
trzebić. Ze względu na pierwotną strukturę ludzkiego bycia razem,

" ~rowad~ellje
moralność nieambiwalentna jest egzystencjalnie niemoźliwa.', Żaden
, Przyjmując
'logicznie niesprzeczny kodeks etyczny nie da się "przypasować" do
notorycznie wieloznacznej kondycji moralnej. Względy rozumowe nie
mogą skasować impulsu moralnego; mogą go jednak uciszyć lub
obezwładnić, osłabiając w ten sposób, miast wzmacniać, szanse na to,
że _"dobro się stanie". Wynika stąd, że moralności postępowania
ludzkiego nie można zagwarantować - ani poprzez lepiej zaplano­
wany kontekst ludzkich działań, ani za pomocą lepiej ułożonych
motywów ludzkiego postępowania. Wypada nam zatem uczyć się, jak
żyć bez takiej gwarancji: co więcej, jak żyć ze świadomością, że
gwarancji nigdy się nie dostanie, że nie ma realistycznych nadziei ani
na ..społeczeństwo doskonale", ani na doskonałą istotę ludzką, i że
wszelkie próby udowodnienia, iż nadzieje takie nie są płonne, mogą
się skończyć okrutnie, a już z pewnością nie przysporzą ludzkiemu
życiu cnót moralnych.
2. Zjawiska moralności są ze swej istoty .nieraqcnatne". Jako że
są nimi o tyle tylko, o ile wyprzedzają wszelkie rozważania nad celem
uczynków i wszelkie rachunki zysków i strat, nie można ich wtłoczyć
w schemat "celów i środków", na jakim opiera się racjonalne rozumo­
wanie. Nie można ich też objaśnić w kategoriach użyteczności - ko­
rzyści, jakie przynoszą podmiotowi działającemu, grupie lub sprawie.
Nie są systematyczne, powtarzalne, jednostajne czy przewidywalne
w sposób, który pozwoliłby przedstawić je jako requiowane normuiyw­
nie. Głównie z tego powodu nie da się ich ogarnąć, a tym bardziej
wyczerpać, w żadnym "kodeksie etycznym".
Etykę natomiast wyobrażamy sobie na kształt i podobieństwo
prawa. Etyka stara się orzec, podobnie jak czyni to prawo, jakie
postępowanie w rozważanych sytuacjach jest "właściwe", a jakie
.niewłaściwe". Stawia sobie jako ideał (rzadko kiedy osiągalny) ścis­
łość i precyzję przepisów prawnych. Chciałaby dostarczyć dokładnych
przepisów co do tego, jak odróżnić właściwe od niewłaściwego. nie
pozostawiając skrawka terenu bezpańskiego, na którym mogłaby
zagnieździć się wielorakość opinii i ambiwalencja sądów. Wychodzi,
inaczej mówiąc, z założenia, że w każdej sytuacji życiowej istnieje
jedna opcja, która może być uznana za dobrą, w przeciwieństwie do
wielu innych - złych; że więc racjonalni aktorzy (a aktorów stać na
Mora/rw.i·l 2 Ih.'r.lp..klywy rtuwocze.,rtej i P(!rt(!WIJ1'zl'.~rtei widziana 19
racjonalność] mogą w każdej sytuacji dokonać racjonalnego wyboru.
to zalożenie myśl etyczna przymyka oczy na to, co
w zjawiskach moralności jest specyficznie moralne: przesuwa czyny
o charakterze moralnym ze sfery osobistej autonomii na obszar
wspieranej przymusem heteronomii. Miastledwołać się do jaźni mo­
ralnej, samokonstytuującej się w akcie podjęcia odpowiedzialnoś~
nakazuje pamięciowe opanowanie przepisów. Stawia odpowiedzial­
ność wobec autorów i kuratorów kodeksu na miejscefódpowiedzial­
ności za Innego Człowieka i wobec moralnego sumieni~
3. Moralność jest nieuleczalnie aporetyc:zna. Nieliczne tylko wy·
bory (i to z reguły wybory trywialne, pozbawione poważniejszego
egzystencjalnego znaczenia) są jednoznacznie. dobre. W większości
, przypadków wybierać trzeba między sprzecznymi impulsami. Co gor­
sza, każdy niemal impuls moralny, jeśli podporządkować mu się bez
reszty. doprowadzić może do niedobrych następstw (przykładem naj­
bardziej dobitnym jest impuls troski i opieki nad Drugim Człowie­
kiem - który, doprowadzony do krańca, wiedzie do unicestwienia
autonomii podmiotowej podopiecznego, do zdominowania jego oso­
bowości, do ucisku); a przy tym żaden impuls moralny nie może się
spełniać inaczej, jak właśnie skłaniając jaźń moralną do krańcowego
wysiłku. Jaźń moralna porusza się, czuje i działa w sytuacji am­
biwalencji, zmorzona niepewnością. Sytuacja moralna wojna od wie­
loznaczności istnieje tylko w utopii; jest ona być może nieodzownym
horyzontem czy bodźcem do moralnych wysiłków, ale nie jest i być
nie może realistycznym celem praktyki etycznej. Czyny moralne rzad­
ko przynoszą niczym nie zmącone zadowolenie; odpowiedzialność,
jaka kieruje poczynaniami osoby moralnej, jest zawsze "w przedzie",
" wyprzedza o parę kroków każde poczynanie już dokonane lub moż­
I liwe do dokonania. Na przekór wszelkim wysiłkom, niepewność to­
warzyszyć będzie jaźni moralnej na wieki. Istotnie: jaźń moralną po
rym się najlepiej rozpoznaje, że nie jest pewna, czy uczyniła wszystko,
co winna była uczynić i co uczynić mogła.
4. Zasad moralnych nie da się u.pow!Juchnit Orzeczenie to nie
sankcjonuje bynajmniej moralnego relatywizmu. jaki sugerują po­
dobne z pozoru zdania o lokalnym tylko i czasowo ograniczonym
charakterze każdego z systemów moralności; owe opinie, że skoro na
20 Wprowadzellie
to, CO w jednym miejscu i czasie uważa się za dobre, w innym miejscu
i czasie ludzie się krzywią - zatem wszystkie znane dotąd wyob­
rażenia o kształcie moralności uznać trzeba za względne, przypisane
do miejsca i czasu, i wystawione na kaprysy przygód plemiennych,
a także fantazji kulturowej. Opinie. o których tu mowa, pojawiają się
zazwyczaj łącznie z zakazem dokonywania wszelkich porównań mię­
dzy odmianami moralności, a przede wszystkim łącznie z odmową
zastanowienia się nad źródłami moralności innymi niż czysto przypad­
kowe i przygodne. Książka niniejsza wyłuszcza argumenty przeciw
moralnemu relatywizmowi i nihilizmowi moralnemu, do jakiego rela­
tywizm ów prowadzi,
W tej postaci, w jakiej występuje ono w niniejszej książce, twier­
dzenie, że zasad moralnych upowszechnić się nie da, ma inny zgola
sens niż wspomniane wyżej, pozornie tylko podobne w swej treści
opinie. Wymierzone jest ono przeciwko konkretnej formie etycznego
uniwersalizmu, która w dziejach ery nowoczesnej z lekka tylko mas­
kowała-intencję i praktykę Gleichschaltung, bezwzględną wojnę wypo­
wiedzianą ludzkiej różnorodności w ogóle, a głównie "dzikim" i chro­
nicznie nieoswojonym - samoistnym, nieposłusznym, nie kontrolo­
wanym - pobudkom czynów o charakterze moralnym. Nowoczesna
myśl i praktyka uznawały fakt, że różni ludzi hołdują jak dotąd
różnym poglądom moralnym; że - chwilowo - naciski instytu­
cjonalne pchają ludzi w różnych kierunkach; i że w przeszłości (jak
i w ehwili obecnej) skłonni oni byli przyjmować rozmaite postawy
moralne. Ale myśl i praktyka nowoczesna traktowały ten stan rzeczy
jako .nienormalny". wołający o pomstę do nieba i domagający się
naprawy; i uznały tę naprawę za swą misję.
Wszystko to robiono nie mówiąc jasno, o co chodzi; nie w imię
narzucenia krnąbrnej populacji jednolitego, przez siebie preferowane­
go kodeksu postępowania, nie w imię zaciśnięcia kleszczy, w jakie
schwytano już i w jakieh trzymano niesfornych - ale pod sztan­
darem ogólnoludzkiej i zgodnej z nakazami rozumu etyki, której
przeznaczeniem było wyplenić lokalne zniekształcenia zasad. Dziś
wiemy już, że opisane tu zamierzenie nie może wylać się w żaden inny
kształt praktyczny, jak tylko w systematyczny wysiłek zastępowania
autonomicznej odpowiedzialnościjaźni moralnej przez heteronomicz­
MlJra/"o.ł(' ; pl!rspl.'lily .....y no..... oczesne] i pO"OWOCZI'S"lj widziano 21
ne, z zewnątrz narzucone normy etyczne -- a więc w końcu i w obez­
władnienie, a być może i uśmiercenie, jaźni moralnej jako takiej..
Ostatecznym rezultatem zamierzeń i wynikających z nich posunięć
praktycznych jest nie tyle ..uniwersalizacja zasad moralnych", eo
wyciszenie moralnych impulsów i kierowanie kwalifikacji moralnych
na odgórnie zaprojektowane działania, również takie. które mogą
mieć cele niemoralne.
5. Z punktu widzenia "rozumnego ładu" moralność jest i pozo­
stanie -zjawiskiem irracjonalnym. Dla każdego układu społecznego
wymagającego jednolitego, zdyscyplinowanego i skoordynowanego
działania, uparta i oporna autonomia jaźni moralnej jest skandalem.
Z wyżyn pulpitu kierowniczego. wydaje się ona zarodkiem chaosu
i elementem anarchii w łonie porządku. Wyznacza granicę możliwości
rozumu (i jego mianowanych czy samozwańczych kuratorów) i na­
kreśla limit poczynań, jakie podjąć można z nadzieją sukcesu w imię
zaprowadzenia "doskonałego" układu ludzkiego współżycia. Impulsy
moralne są wszelako nieodzowne dla administrowania każdym .rze­
czywiście istniejącym" układem: są surowcem dla procesów uspołecz­
nienia i wzajemnego zaangażowania, jakie składają się na każdy
układ społeczny. Nie można więc impulsów moralnych zdławić do
końca, nie można ich całkowicie wyeliminować: można je tylko (i
trzeba) poskromić, okiełznać, zaprząc do właściwej roboty. Stąd nie­
uleczalna ambiwalencja w postawie administratorów społecznych
układów wobec jaźni moralnej: jaźń moralną trzeba kultywować. nie
dając jej jednak wolnej ręki; trzeba ją wciąż na nowo przycinać
j skracać dbając zarazem o to, by zupełnie nie uschła i nie straciła
całkowicie wigoru. Społeczna manipulacja moralnością jest operacją
delikatną i skomplikowaną; nie dziw, że rodzi ona więcej sytuacji
wieloznacznych. niż potrafi wyeliminować.
6. Zwaiywszy wieloznaczność wpływu wywieranego przez społe­
czne prawodawstwo etyczne, przyjąć wypada odpowiedzialność mo­
rałną - bycie dla Drugiego, zanim się jest z nim - za "pierwotną
rzeczywistość" jaźni; za punkt wyjścia raczej niż produkt końcowy
społecznego oddziaływania. Odpowiedzialność wyprzedza wszelkie
międzyosobowe zaangażowania - gromadzenie wiedzy o partnerze,
Ocenę jego walorów, odczucie skutków jego czynów ezy podjęcie

22 ItpwlI'udZł'llit'
"jakichkolwiek wobec niego kroków. Odpowiedzialność nie ma więc
"fundamentu" - nie ma przyczyny, celu czy jakiegokolwiek innego
"czynnika determinującego", Nie można sprawić. by jej nie było
- ale nie można leż przedstawić przekonującego dowodu na to, że
jest niezbędna. Pod nieobecność fundamentów, pytanie ,jak to jest
możliwe?" nie ma sensu, jeśli się je do moralności odnosi. Pyranie to
domaga się wszak usprawiedliwienia istnienia - a odpowiedzialność
za Innego Człowieka, jaka wytwarza sytuację moralną. nie ma uspra­
wiedliwienia. jako że wyprzedza ona pojawienie się społecznie ad­
ministrowanego kontekstu. w którego ramach uzasadnienia czy wy·
mówki nabierają sensu. Pytanie domaga się. by moralność wylegity­
mowała się swym pochodzeniem, przedstawiła drzewo genealogiczne
- a przecież jaźni przed jaźnią moralną nie ma, istnienie moralności
jest "faktem ostatecznym" i niejako pierworodnym - jest pozbawio­
ne antecedensu; pojawienie się moralności jest zaiste aktem samoró­
dztwa, narodzin ex nihilo, Wspomniane pytanie zakłada wreszcie
milcząco, że odpowiedzialność moralna stanowi misterium przeciwne
rozumowi - że jaźń w "normalnych" warunkach nie bytaby jaźnią
moralną. że po to. by stała się jaźnią moralną. musi zajść coś
ważkiego, być może nadzwyczajnego nawet; że aby przeistoczyć się
w twór moralny, osoba musi wpierw zrezygnować z jakichś innych
składników jaźni (najczęściej sugeruje się w tym kontekście, źe ze
względu na zasadniczo niesamolubny charakter czynu moralnego,
ofiarą paść musi w pierwszym rzędzie interes własny; egoizm jest
,.stanem naturalnym", ..bycie dla Innego", zamiast "bycia dla siebie",
jest "sprzeczne z naturą"; "bycie dla siebie" i "bycie dla Innego"
pozostają we wzajemnej opozycji). A przecież odpowiedzialność mo­
ralna jest właśnie aktem samostanowienia, Jeśli juź o to idzie, rezyg­
nacja z elementów jaźni lub ich gubienie następują później, po drodze
wiodącej od jaźni moralnej do wielorakich ról społecznych, po drodze
od "bycia dla" do prostego "bycia z", Trzeba bylo setek lat poparlej
przymusem tresury prawnej i filozoficznej indoktrynacji, by odwrotna
koleiność rzeczy wydawała się nam dziś oczywista.
7. Wynika stąd, źe - wbrew sceptykom, jak i gorącogłowym
entuzjastom --=:\ perspektywa ponowoczesna nie odsiania "względno.ki"
zjawisk - o charakterze moralnym. Nie wynika leź jednak z wielości
M(!ralno.~(· z perspekt y ....y now(l(~zesne.i i ponowllcZt'.lnej widziana 23
kodeksów etycznych, współzawodniczących ze sobą w czasach pono­
woczesnych, to, źe nic dla porozumienia w sprawach zasad moralnych
zrobić nie można, i że nie pozostało nic więcej, jak tylko bezczynnie
przysłuchiwać się kakofonii sądów moralnych, powstrzymując się
przed ferowaniem sądów, Z ponowoczesnego oglądu zjawisk noszą­
cych charakter moralny wysnuć można wnioski wręcz przeciwne.
Pod maską propagowania etycznego uniwersalizmu, społeczeń­
stwa nowoczesne kultywowały moralność zaściankową. Odsłaniając
zasadnicze niedopasowanie między usankcjonowanymi przez przymus
państwowy kodeksami etycznymi a nieskończenie skomplikowaną
kondycją jaźni moralnej i ujawniając bezzasadność roszczeń władzy
do roli jedynego autora i szermierza moralności - perspektywa
ponowoczesna demaskuje względnoś.ć. kodeks.ów etycznych; widać z tej
perspektywy, że nie tyle "nie skodyfikowane" sytuacje i zachowania
moralne, które strażnicy kodeksów oskarżają o ciasnotę horyzontów
i nieugruntowanie, ile właśnie propagowane przez władze kodeksy
i oceny moralne (lub nakazy powstrzymywania się od ocen), jakie
kodeksy te zalecają, są ..zaściankowe", choć kultywuje się je pod
auspicjami władz o uniwersalizacyjnych ambicjach. To właśnie ko­
deksy 'etyczne są "względne", przypisane do miejsca i czasu, a ich
względność jest odzwierciedleniem czy osadem plemiennej parafiań­
szczyzny władz uzurpujących sobie autorytet etyczny. Zamiar prze­
zwyciężania pluralizmu moralnego przez stanowienie praw przymu­
sem usankcjonowanych. pod auspicjami zinstytucjonalizowanej wta­
dzy politycznej lub kulturalnej (co zgodnie sugerują popularne re­
cepty na zwalczanie relatywizmu) może prowadzić tylko do
radykalniejszego jeszcze, niż dotąd, wypierania moralności przez ety­
kę, moralnej jaźni - przez kodeksy etyczne. odpowiedzialności mo­
ralnej przez konformizm wobec zalegalizowanych konwencji. auto­
nomii przez heteronomię; moźe więc tylko pogłębiać "rzeczywiście
istniejący" relatywizm etyczny.
Rezygnując z proroctw o nadciągającej erze etycznego uniwer­
salizmu, ponowoczesność przekłuła - usuwając je - grubą zasłonę
mitów spowijających ludzką kondycję moralną, wspólną istotom lu­
dzkim na długo, zanim dają o sobie znać różnicujące wpływy nie
skoordynowanych wysiłków etycznego ustawodawstwa (nie mówiąc
24 Ił):Irowad:enie
już O ambicjach ich wtórnego zniwelowania w procesie etycznej
uniwersalizacji). Jeśli moralność ogólnoludzka jest do pomyślenia, lo
nie jako produkt końcowy globaliżujących zabiegów zinstytucjonali­
zowanych władz - ale jako utopijny horyzont dekonstrukcji krze­
wionego przez owe władze (działające w imieniu państw narodowych
i narodów będących w poszukiwaniu państw, tradycyjnych społeczno­
ści j społeczności w poszukiwaniu tradycji, plemion i nowoplemion
_ i z nadania ich samozwańczych wodzów, proroków j poetów
nadwornych) przeświadczenia, że "po nas potop". Jest do pomyślenia
jako odległa (niechby i utopijna) perspektywa emancypacji autonomio
cznej jaźni moralnej i rewindykacji moralnej odpowiedzialności; jako
rezultat śmiałej konfrontacji jaźni moralnej z przyrodzoną i nieuleczal­
ną ambiwalencją sytuacji, w jakiej podjęcie odpowiedzialności ją
niechybnie umieści: tej ambiwalencji, która już jest jej losem, a teraz
czeka na to, by się ją przekształciło w powołanie.
Oto tematy podjęte w kolejnych rozdziałach książki. Czytelnikowi
należy się 'przestroga: żaden kodeks etyczny nie wyłoni się u kresu
naszych rozważań; nie ujdzie też cało z tych rozważań nadzieja, że
kodeks taki będzie kiedyś ułożony. Ten rodzaj rozumienia kondycji
moralnej, jaki perspektywa penowoczesna umożliwia, nie uczyni życia
człowieka moralnego łatwiejszym. Można co najwyżej marzyć, że
uczyni to życie bardziej moralnym.
1
Moralne obowiązki,
etyczne zasady
,,0 ile światem przyredy rządzi los i przypa­
dek, zaś światem techniki racjonalność I en­
tropia, o tyle o świecie społecznym można by
powiecncć, le istnieje on w lęku i drżeniu".
DANIEL BEll
Jest wieje prawdy w stwierdzeniu, że im bardziej pewnych rzeczy
potrzebujemy, Iym mniej są one nam dostępne. Z pewnością dotyczy to
zasad etycznych, takich, o których można by powiedzieć nie tylko, że
są powszechnie uznawane, ale i powszechnie przestrzegane. Zasad, które
tak mogłyby uregulować nasze wzajemne stosunki - nasze z innymi
i jednocześnie innych z nami - byśmy mogli czuć się bezpiecznie
w cudzej obecności, wspierać się, spokojnie współpracować, z obcowa- '
nia ze sobą czerpiąc przyjemność, nie skażoną lękiem i podejrzliwością.
Każdego dnia przekonujemy się, jak bardzo nam takich zasad
potrzeba. Przynajmniej większość z nas w codziennym życiu nie
miewa do czynienia z dziką naturą w jej niezafałszowanej, nieuładzo­
nej pierwotności. Równie rzadko spotykamy przyrządy techniczne
o formie bardziej skomplikowanej niż zaplombowane czarne skrzyn­
ki, zaopatrzone w proste instrukcje obsługi. Wszyscy natomiast żyje­
my i działamy wśród nieprzebranego mnóstwa innych istot ludzkich,
widocznych i domniemywanych, znanych i anonimowych. Ich życie'
zależy od tego, co uczynimy my, a zarazem wpływa na to, co sami
czynić możemy i co czynić powinniśmy, przy czym wszystko lo
odbywa się w sposób, którego nie potrafimy ani zrozumieć, ani nawel
przeczuć I. W naszym życiu częściej i pilniej potrzebujemy wiedzy
I Posługując się słowami Daniela Bclla można stwierdzić, iż w naszym świecie
26 Mora/nt' obowiązki. etyczn" zasady
i umiejętności
moralnych niż wiedzy o "prawach na Lury" czy umiejęt­
ności technicznych. Jednakie nie wiemy. skąd mielibyśmy je czerpać,
gdy zaś są nam oferowane, rzadko mamy pewność, że możemy im do
końca zawierzyć. Jak zauważył Hans Jonas. jeden z najbardziej wnik­
liwych analityków naszych współczesnych rozterek moralnych, "nigdy
dotąd tak wielka sila nie została skojarzona z lak niewielkim roze­
znaniem co do skutków jej użycia [ ...] Mądrość jest nam najbardziej
potrzebna wówczas, gdy najmniej w nią wierzymy'".
Owa rozbieżność między podażą i popytem została ostatnio opi­
sana jako "etyczny kryzys ponowoczesności''. Wielu powiedziałoby,
że kryzys ów jest dużo starszy i słuszniej byłoby go nazwać "etycznym
kryzysem nowoczesnośei''. Jakkolwiek jest, kryzys ten ma określone
wymiary praktyczne i teoretyczne.
Niepewność etyczna
Jeden z jego wymiarów praktycznych jest prostą konsekwencją
ogromu mocy, jaką dysponujemy. Wszystko, co sami robimy i co
robią inni, może mieć głębokie, dalekosiężne i długotrwałe konsek­
wencje. Nie jesteśmy w stanie poznać ich bezpośrednio ani precyzyj­
nie przewidzieć. Pomiędzy czynami i ich rezultatami istnieje ogromny
dystans, w czasie i przestrzeni, dystans, którego nie możemy zmierzyć
(który Bcll woli nazywać ..postindustrialnym") "ludzie iyją coraz bardziej poza naturą,
a ts;lde ooraz bardziej poza światem maslyn i ntcly. 1:yją i mają do czynienia tylko
~ami ae sobą [ ...J Na przestrzeni większej części ludzkiej historii rzeczywistością była
natura [...] W toku minionych ISO lat rzeezywistością stała się technika, narzędzia
j przedmioty wytworzone przez ludzi, jednak \ol' urzeczowionym świecie iemiejące
niezależnie od nich [...J Dziś jedyną rzeczywistością staje się świat spcleczny" (Culllm~
a'ld Rdil1ion in a Pos/industrial Age, w: Etllies in an Age of Pf"rIJasilJe Tecllnology, pod
red. Melvina Kranaberga. wesrview Press. Boulder 19S0, SB. 36-37), Je!ili zgodzrć się, t.e
idea "rzeczywistości" oznacza tu najbardziej nieprzejrzysly. oporny i niesforny aspekt
doświadczenia życiowego. zarnaazysta generalizacja Bella okazuje się mniej przesadzo­
na, niż by się lo mogło na perwazy rzut oh wydawać. Ogniskowa tej nicprzejrlY~IOSci
zrmema aię w czasie.
1 Hans Jonas, Philo.~ophjcal Essays: Prom Ancien! Creea to TecllnologiCllI Mun,
Prentice Hall, Engfewocd CliIT~ 1974. ss. 176, 178.
Niepewność ely(';na l7
.za pomocą naszych zwykłych wrodzonych władz zmysłowych. Dy­
stans ten sprawia. że nie możemy ocenić wartości naszych działań
'poprzez proste wyliczenie ich skutków'. Wszystko, cokolwiek robimy,
ma swoje "efekty uboczne", "nieprzewidziane konsekwencje", mogące
wszakże zniwelować wszelkie, nawet najszlachetniejsze nasze zatnie­
rzenia, sprowadzając katastrofy i cierpienia, których nikt z nas nie
pragnął, ani się spodziewał. Mogą one dosięgnąć ludzi, których
twarzy nigdy nie ujrzymy, już to dlatego, że nie dość daleko po­
dróżowaliśmy, już to dlatego, że nie dość długo będziemy żyć. Mo­
żerny ich skrzywdzić (lub też oni mogą skrzywdzić nas) przez prze­
oczenie, przez niewiedzę raczej niż rozmyślnie, nikomu z osobna
źle nie życząc, nie powodując się złośliwością ani nie działając z inną
naganną intencją. Skarlała wyobraźnia moralna może pomniejszać
skalę możliwych konsekwencji naszych działań. Ona też może ode­
brać moc tym kilku wypróbowanym, godnym zaufania zasadom
etycznym, które odziedziczyliśmy z przeszłości i którym posłuszeń­
stwo zostało nam wpojone. Wszystkie one pouczają nas w gruncie
y Giddeus posuwa się do zdefiniowania nowoczesności kUlt~J
jako ..
ryzyka": "pojęcie f)'1.yka jest podstawowe zarówno dla sposobu, w jaki lWykh aktorlY./
jak i techniczni specjaliści organizują swój świat moralny [...J To, źc nowoczesny świat
nabrał osratnie apokaliptycznych rysów. wcale nie wynika z jego niepow~trzymanego
dąźenia do z.aglady, al~ z tego, że wprowadza on czynnik ryzyka, l którym popr1.ednie
pokolenia nie musiały się dotąd mierzyć" (MoJer~jly and Self-Identily: Self "'Id Society
in tlle Lale Modern A/Jt'. Pnlity Prcss. Cambridge 1991, ~S. 3-4), Jednak w pionicrskirn
.~ludium o ryzyku i ślerym przj-pedku, które mogą Iylko pomnażać kolejne "działania
po omacku" (we współczesnych las superskomplikowanych społeczeństwach działanie
jest, by lik rzec. "oślepiane instytucjonalnie"), Ulrich Beck zauważa, że .jo. co psuje
zdrowie lub ~zkodzi przyrodzie, uchodzi nasze) uwadze i oku". Skutki te .calkowicie
wymykają się bezpośredniej ludzkiej percepcji. Wszystko zdane jest coraz bardziej na
ślepy traf dla swych oliar całkowicie nicwidzialny i nicprzewidywalny. W pewnych
sytuacjach ów rraf może nie ujawnić się 7.a życia tych, na których d,ialal, ale dosięgnąć
dopiero Ich dzieci" (lUd: SOrlfty: Towllrd.~ a NI..... Modernity, trans. Mark aruer. Sage,
London 1992, s. 27). Ślepy przypadek nie podlega i nie może podlegać kalkulacji. która
poprzedza akt dzietania. Jesl niezamierzony, brak mu intencji sprawczej. Szkodliwe
skutki ludzkich dlial3n są nieinlencjonalne (niezamierzone]. Wobec tego nie jest jasne,
j3k osoba moralna mUlIlaby ich ullikni:lć. JC~2l:1.e mniej jasne jest, jak, na....et ex (lml
[arto, mogłyby one stać się przedmiotem moralnej oceny, odnoszącej się wS7.akte do
d1.i3lan zamierzony,·h.
28 Moralne obowiązki. etyczne uJ.lady
rzeczy o jednym: jak traktować ludzi, którzy są w naszym zasięgu, jak
rozstrzygać, które działania są dobre (a więc winny być podejmowa­
ne), które natomiast złe (zatem należałoby ich unikać), w zależności
"od wyraźnego, możliwego do przewidzenia wpływu, jaki wywierają na
tych ludzi. Choćbyśmy jednak najsumienniej trwali przy takich zasa­
dach, choćby i inni podobnie skrupulatnie ich przestrzegali, wciąż nie
mamy gwarancji, że uda się nam uniknąć katastrofalnych konsekwen­
cji. Nasze etyczne wyposażenie - kodeks postępowania moralnego,
zbiór praktycznych reguł, których przestrzegamy - najwyraźniej nie
jest na miarę mocy pozostającej dziś w naszej dyspozycji.
Inny praktyczny wymiar tego zagadnienia wynika z faktu, że
precyzyjny podział pracy, wiedzy i funkcji, z jakiego słyną (i którym
się szczycą) nasze czasy, sprawia, iż w każde niemal przedsięwzięcie
uwikłanych jest wielu ludzi, wykonujących każdy z osobna zaledwie
drobną część całego dzieła. W istocie liczba włączonych ludzi jest tak
wielka, że nikt nie mógłby rozsądnie i z przekonaniem przypisywać
sobie wyłącznego autorstwa (lub zostać obarczony jeg~ zarzutem),
albo wyłącznej odpowiedzialności za produkt końcewyjGrzech bez
grzeszników, zbrodnia bez zbrodniarzy. wina bez winowajców! Od­
powiedzialność za wynik jest, by tak rzec, rucho~a,. nigdzie nie
znajduje swej naturalnej przystani. Albo raczej wina rozkłada się
warstwą tak cienką, że nawet naj gorliwszy i najszczerszy rachunek
sumienia któregoś z jej "udziałowców" niewiele (jeśli w ogóle cckol­
wiek) jest w stanie zmienić w końcowym stanie rzeczy. Jest całkiem
naturalne, że u wielu z nas skonstatowanie tej bezowocności podsyca
przekonanie o "daremności ludzkich wysiłków" w ogóle, to zaś może
się wydawać wystarczającym powodem do zaniechania wszelkich
wysiłków autorefleksji i rachunków sumienia.
Tak więc dzieło naszego życia składa się z wielu małych zadań.
z których każde realizowane jest w innym miejscu, wśród innych ludzi
i w innym czasie. Nasza obecność w każdym z tych układów jest tak
samo cząstkowa. jak cząstkowe są same te zadania. W każdym z nich
pojawiamy się zaledwie w postaci "roli", jednej z wielu ról, które
odgrywamy. Żadna z tych ról nie wyczerpuje naszej "pełnej jaźni",
żadna nie może zostać utożsamiona z tym, "czym naprawdę jesteśmy"
jako "pełne" i "wyjątkowe" indywidualności. Jako indywidualności
Niepewrlo.N etvl'2r1a 29
jesteśmy nie do zastąpienia. Nie jesteśmy jednak niezastępowalnijako
aktorzy odgrywający liczne role, w których występujemy. Z każdą
z tych ról łączy się przepis. który przewiduje, jaką pracę, jak i kiedy
należy w jej ramach wykonać. Każdy. kto ów przepis zna i kto
opanował przewidziane w nim umiejętności, może tę rolę odgrywać.
Nie stałoby się więc nic szczególnego, gdybym ja, ów poszczególny
wykonawca roli, ze swej roli zrezygnował: ktoś inny pospiesznie
wypełniłby pozostałą po mnie lukę. "przecież ktoś to zrohi. takczy
owak" - tak zwykliśmy się pocieszać. gdy zadanie, które nam
zlecono, uważamy za moralnie podejrzane lub niesmaczne... I znów,
.odpowiedzialność jest -tu . ruchoma. Albo też, chciałoby się rzec:
obciąża ona samą rolę, nie zaś osobę, która rolę odgrywa. Roli nie
sposób utożsamiać z ,Jaźnią" ~ to przecież zaledwie odzież. robocza,
którą wkładamy na czas pracy i zdejmujemy, gdy dzień roboczy
dobiegnie końca. Chodzimy przebrani w robocze mundury; wszyscy,
którzy je noszą. wyglądają bardzo podobnie. Nie ma "nic osobistego"
ani w roboczych mundurach, ani w pracy, którą wykonują ci, którzy
są w nie przebrani...
Wydaje się jednak, że może być też zupełnie inaczej: nie wszystkie
plamy powstające w trakcie wykonywanej pracy przylegają do samej
tylko roboczej odzieży. Czasem miewamy przykre uczucie, jakby
trochę błota przykleiło się do naszego ciała, lub też jakby roboczy
mundur, przylegając zbyt ściśle, krępował nam ruchy. Nie udaje się
go ściągnąć i zostawić w szatni. l nie jest to, niestety, ostatnia
przykrość, jaka nas czeka.
Nawet jeśli uda się nam trzymać szafki na tyle szczelnie poza­
mykane, by nasze role i nasze "prawdziwe jażnie" zostały rozdzielone
tak, jak nam wpojono, że rozdzielone być mogą i powinny, zmart­
wienie nadal nas nie opuści - zostanie tylko zastąpione innym.
Kodeks postępowania i wskazówki dotyczące wyborów związanych
z wykonywaniem roli nie są w stanie skrępować "prawdziwej jaźni".
"Prawdziwa jaźń" jest wolna - stanowi to powód do radości, ale
zarazem wcale nie mniejszy powód do troski. Poza kategorią "wyko­
nawcy ról" jesteśmy bowiem naprawdę "sobą", a zatem ponosimy
pełną odpowiedzialność za swoje czyny. Możemy dokonywać wól­
nych wyborów, kierując się tylko tym, co uznamy za słuszne. Szybko
30 Mora/nr IJ/>owiqz/i.i, rf,YUlff' ;flSud,Y
stwierdzimy, że nasze życie nie stało się z tego powodu łatwiejsze.
Przywykliśmy trzymać się reguł, a bez roboczej odzieży czujemy się
nadzy i bezradni. Po powrocie z ..innego świata", w którym inni brali
(lub zapewniali nas, że biorą) odpowiedzialność za wszystko, co
robimy, niełatwo nam będzie, nie przyzwyczajonym, unieść tę nie­
znaną odpowiedzialność. Zbyt często pozostawia ona po sobie po­
smak goryczy, która tylko zwiększa naszą niepewność. Gwałtownie
potrzebujemy odpowiedzialności, kiedy się jej nam odmawia, ale
z chwilą, gdy zostanie nam zwrócona, zaczyna się nam wydawać
ponad siły. Odtąd tęsknimy za tym, co wcześniej nas oburzało: za
autorytetem silniejszym niż my sami; kimś, komu moglibyśmy ufać
i komu musielibyśmy bye posłuszni; kimś, kto gwarantowałby traf­
ność naszych wyborów, a tym samym dzielił z nami przynajmniej
"nadwyżkę" odpowiedzialności. W przeciwnym razie będziemy się
czuli samotni, odtrąceni, bezradni. I, "pragnąc uciec od osamotnienia
i bezsilności, będziemy gotowi pozbyć się naszej indywidualnej jaźni
albo podporządkowując się nowym formom autorytetu, albo też
kompulsywnie dostosowując się do przyjętych wzorców'".
W tylu sytuacjach, w których wybór należy do nas i wyraźnie
wyłącznie do nas, na próżno poszukujemy niewzruszonych i godnych
zaufania zasad, które mogłyby dać nam pewność, że z chwilą ich
zaakceptowania słuszność będzie już zawsze po naszej stronie. Gorą­
co pragnęlibyśmy schronić się za takimi zasadami (choć aż nazbyt
dobrze wiemy, że nie znieślibyśmy przymusowego podporządkowania
się im). Wygląda jednak na to, że potrzebnych do szczęścia zasad jest
zbyt wiele: przemawiają one różnymi głosami, jedne wychwalają to,
co inne zganiły. Zderzają się i wzajemnie sobie zaprzeczają, a każda
uzurpuje sobie autorytet, którego odmawiają jej pozostałe. Wcześniej
czy póżniej wychodzi na jaw, że także trzymanie się zasad nie uwalnia
nas od odpowiedzialności. W końcu każdy sam i na własną rękę
decyduje, której z wzajemnie sprzecznych zasad da posłuch, którą zaś
zlekceważy. Jako że nie istnieje jeden zbiór zasad do przestrzegania,
przedmiotem prawdziwego wyboru nie jest posłuszeństwo lub niepo­
• Erich Promm, 1hf' Fear oj Preedom. Routlcdge, London 1960, s. 116 (wydanie
polskie: Ucif'czka od wolno.fci, Ilum. Olga i Andr7.ej Ziemitscy, PIW, Warszawa 1970).
Dylemat eryctny 31
słuszeństwo wobec nich. Jest nim jeden system wartości wybrany
przez nas - na niekorzyść innych - spośród różnych zestawów
zasad, i autorytetów, które namawiają do ich przestrzegania. Nie
można zatem być prawdziwym "konformistą", niezależnie od tego, jak
bardzo chciałoby się zrzucić dokuczliwy ciężar własnej odpowiedzial­
ności. Każdy akt posłuszeństwajest i nie może nie być zarazem aktem
nieposłuszeństwa. Skoro zaś nie ma autorytetu na tyle silnego lub na
tyle zuchwałego, by zdezawuował wszystkie inne i zyskał monopol,
nie jest jasne, wobec którego nieposłuszeństwojest "mniejszym złem".
W kontekście ,pluralizmu zasad-Ja nasze czasy są czasami pluraliz­
mu) wybory moralne -O sumfenie moralne, które podąża ich tropem)
jawią się jako zasadniczo i nieusuwalnie ambiwalentne. Nasze czasy,
są czasami silnego poczucia moralnej ambiwalencji. Są to czasy, które
pozwalają nam Cieszyć się-nie spotykaną wcześniej wolnością wyboru,
ale też rzucają nas w stan rozdzierającej niepewności o nie znanym
dotąd natężeniu. Tęsknimy za radą, której moglibyśmy zaufać i na
której moglibyśmy wesprzeć się tak, by chociaż trochę uprzykrzonej
odpowiedzialności za wybór spadło z naszych barków. Jednak każdy'
autorytet, któremu można zaufać, może zostać zakwestionowany,
żaden nie może dać nam gwarancji, o które nam chodzi. W rezultacie
albo nie ufamy w ogóle, albo ufamy nie w pełni, bądź nie na długo:
nie możemy pozbyć się podejrzliwości, którą budzą w nas wszelkie
roszczenia do nieomylności. Jest to najostrzejszy i najbardziej wyraź­
ny aspekt praktyczny tego, co zostało słusznie nazwane "kryzysem
moralnym ponowoczesności".
Dylemat etyczny
Niejasności moralnej praktyki wywołują w teorii moralnej rezonans
w postaci etycznego dylematu: kryzys morolny odbija się rykoszetem
W postaci kryzysu etycznego. Etyka - pewien kodeks moralny, prag­
nąc być tym wlaśnie moralnym kodeksem, jednym jedynym zespołem
wzajemnie niesprzecznych zaleceń, których winna przestrzegać każda
osoba chcąca uchodzić za moralną - traktuje wielość ludzkich sposo­
bów bycia i idealów jako wyzwanie, zaś ambiwalencję sądów moral­
nych jako stan rzeczy chorobliwy, domagający się pilnego skorygowa­
J2 Mara/lir r>bowiqlki, etvctne zaJady
nia. Na przestrzeni ery nowożytnej wysiłki wielu filozofów moralności
skierowane były na redukcję tego pluralizmu i eksmisję owej moralnej
ambiwalencji. Jak większość kobiet i mężczyzn doby nowoczesnej,
także nowoczesna etyka poszukuje wyjścia z kłopotliwej sytuacji, w ja­
ką wrzucona została nowoczesna moralność w jej codziennej praktyce.'.
Nastanie pluralizmu (rozbicie skorupy tradycji, ucieczka od ścisłej
i drobiazgowej kontroli, sprawowanej przez parafię i społeczność
lokalną, rozluźnienie etycznego monopolu. sprawowanego przez koś­
cioły) początkowo zostało przywitane z radością przez myślącą. dys­
kutującą i piszącą mniejszość. Najpierw zauważono emancypacyjny
skutek pluralizmu: jednostce nie był już odtąd przypisany niezmienny
l Nadzieja na to, by cale ludzkie zachowanie dało się: podporządkować ZEspołowi
dokladnych, jednoznacznych i niezawodnych reguł, rozwiewała się stopniowo coraz
bardziej, by w najnowszych pismach etycznych zostać całkowicie zarzucona. Zastąpiono
ją dziwnym odwróceniem celów i środków. Zamiast poszukiwać ogólnego kodeksu (lub
uniwersalnej zasady) działania moralnego, regulującego wszystkie życiowe sytuacje.
dwudziestowieczni filozofowie moralności z uporem skupiają uwagę na tych spośród
ludzkich wyborów i zachowań, które dają się: opisać w sposób nic pozostawiający
wątpliwości. Pceosrewta to poza zasięgiem etycznej refleksji rozległą sferę praktyki
życiowej o niezwyklej istotności, podczas gdy poszukiwania etyczne skupiają się na
sytuacjach marginalnych - wygodnych. ale błahych. I tak G. E. Moore, rzekomo
najoryginalniejszy i najbardziej wpływowy spośród dwudziestowiecznych brytyjskich
filozofów moralności, porzuciwszy nadzieję na zbudowanie podstaw postępowania mo­
ralnego i zasugerowawszy w zamian: ..gdy pytają mnie, «czym jest dobro», odpowiadam:
«dobro jest dobrem, i na tym koniec», a zatem, 7.J: dobro jest wyraźnie widoczne, a zatem
nic wymaga «wyjaśnieńe" (w n:CC7.y samej, wyjaśnianie go w kategoriach czegoś innego
spowodowałoby sytuację, którą Moore nazwał "ułudą naturalizmu") ._- mógl pod koniec
swych dociekań 1. trudem odcyfrować jako oczywiste i bez wątpienia "dohre" "osobiste
przywiązanie i umiłowanie tego, co jest piękne w Sztuce i Naturze" (Prilldpia E/hka,
Cambridge Univereity Press 1903, se. 10, 188; wyd. pol.: Zasady etyki, II. C7_ Znamierow­
ski, Warszawa 1919~ Jeśli idzie o wyraźnych naśladowców G. E. Moorc'a re ~szkoly
intuicjonistycznej", warto zacytować zjadliwy komentarz Mary Warnock: mówią nam
oni, 1.1: "prawdy etyczne znamy tak samo dobrze jak prawdy matematyczne, a mole
lepiej, ale 10, co wiemy, może się nam z nagła wydać raczej nudne [...] Pn:yktady stają się
coraz bardziej błahe i absurdalne. Trudno wyobrazić sobie, by kwestia, czy krzyknąć, aby
ocucić omdlałego, czy zwolnic, gdy zbliżamy się do głównej ulicy, lub czy zwrócić
książkę, którą pożyczylb\my, mogla kogokolwiek ekscytować" (Erhics Since 1900, Oxford
Uni...ersity Prese 1979, ss. 43-44). Przegląd najnowszej produkcji w dziedzinie etyki
filozoficznej o ambicjach "gencrali7.l1cyjnych" przekonuje, że werdykt Mary warnoce
dotyczy nie tylko omawianego przez nią przypadku.
Dylema! etyczlly J3
kształt, narzucony jej przez przypadkowe miejsce urodzenia; żadna.
ludzka grupa nie mogła też dłużej prowadzić jej na pasku tylko'
dlatego, że jednostka ta została do niej przypisana. Odurzające było'
to nowe odczucie wolności: świętowano je triumfalnie i cieszono się
nim bez opamiętania. Giovanni Pico della Mirandola nie przebierał
w słowach, chcąc wyrazić filozoficzny zachwyt z powodu tego, że
"ezłowiek jest wolny jak przestrzeń i może być wszystkim, czym
chce" 6. Filozofów Renesansu najbardziej fascynowała postać Proteu­
sza, o którym Owidiusz (Metamoifozy VIII, 7) pisał, że "widywany
był raz w postaci młodego człowieka, kiedy indziej przemieniał się
w lwa. Czasem zwykł pojawiać się jako rozszalały dzik, kiedy indziej
jako wąż, kurczący się pod dotykiem, Dźwięk rogu przemieniał go
w byka. Widywano go też w postaci kamienia lub drzewa.;"
"Wyobrażenie człowieka jako kameleona, obdarzonego charak­
terystyczną dla tego zwierzęcia tajemniczą silą nagłego przystosowa­
nia się, powtarza się w tym okresie do znudzenia" - tak Stevie Davis
podsumowuje filozoficzny folklor Renesansu, początku ery nowoczes­
nej 7. Pouczając najwybitniejsze umysły swoich czasów o sztuce wy­
chowania dzieci, Erazm z Rotterdamu zapewniał, że "ludzie nie rodzą
się [gotowi], ale [po urodzeniu dopiero] kształtują". Wolność ozna­
czała zatem prawo (i umiejętność) samokształcenia. Własny los, nad
którego tyranią jeszcze wczoraj ubolewano lub któremu z tych sa­
mych powodów tak niechętnie się poddawano, w rękach samoświa­
domego człowieka zdawał się dziś tak giętki. jak glina w dłoniach
zręcznego rzeźbiarza ...Ludzie mogą uczynić wszystko, czego będą
chcieli" - obiecywał nęcąco Leon Battista Alberti. "Możemy stać się
tym, czego zapragniemy" - głosił triumfalnie Pico della Mirandola.
Jak sformułował to John Carrol w wydanym ostatnio studium histo­
ryeznych wzlotów i upadków ich myśli, humaniści renesansowi "pró­
bowali Boga zastąpić człowiekiem, umieścić człowieka w centrum
wszechświata i ubóstwić go" 8. Ich ambicją było zaprowadzenie na
• W Oration On rlle Dif/nity oj Man, [572. Cyl. za: Stcvic Davics. Retmaistance
Hewllj Mali, Manchester Universiry Press 1978, ss. 62·6~.
J Rellllai.uance Hew oj MOli, s. 77.
• Por. John Carrol, HlU1Ianism: The Rehirtll and Kt<,ck (lj We.\rt'T/1 ClIllLlre, Proto­
gue, Fomana, London 1993.
 Moralne lIill/wiqzki. el,yczn.. zosodv
J4
ziemi ładu całkowicie ludzkiego, możliwego do urzeczywistnienia za
pomocą samych tylko ludzkich zdolności i zasobów.
Jednakże ludzie nie byli wyposażeni jednakowo. Wojujący rene­
sansowi humaniści wysławiali wolność daną niewielu wybrańcom. To.
co Marsllio Ficino pisał o duszy - że jest częściowo zawieszona
w wieczności. częściowo zaś w czasie (w odróżnieniu od ciała, w cało­
ści wydanego na pastwę czasu) - może być metaforą całej ludzkości
_ rozdartej pomiędzy śmiertelnym i nieśmiertelnym, wiecznym
i przemijającym, wzniosłym i przyziemnym, duchowym i material­
nym, stwórczym i stworzeniem, uczynkami i cierpieniem, działaniem
i inercją. Tak więc z jednej strony mamy tych, którzy straszliwe
ludzkie moce potrafili zaprząc w służbę wolnej autokreacji i samo­
stanowienia. Z drugiej strony - "łatwowierne i mizerne stado, zro­
dzone do tego. by służyć", jak John Milton określał masy. Renesans,
czas emancypacji, był również czasem wielkiej schizmy.
Tym, z czego elity usiłowały się wyzwolić, była .zwierzęca" lub
"niewystarczająco ludzka", ciemna, niższa "druga strona" ich włas­
nych jaźni _ natychmiast rzutowana na le menu peuple, na dzikie
i nieokrzesane "masy", które w oczach owych elit stawały się sym­
bolem wszystkich szkaradnych i odrażających śladów zwierzęcia
w człowieku. Jak wyraził to Robert Muchembled, przenikliwy badacz
owej "wielkiej schizmy", samooświecające się elity odrzucały wszyst­
ko, co wydawało im się "dzikie, brudne, lubieżne - aby lepiej
ujarzmiać te pokusy w sobie samych". Masy, jak owe wewnętrzne
demony, egzorcyzmowane przez samokształtujące się elity, "uważane
były za brutalne, brudne, całkowicie niezdolne do kontrolowania
namiętności, nie podlegające jakimkolwiek próbom ucywilizowania?".
Mija się z celem pytanie, co było tu przyczyną, a co skutkiem: czy
widok deprawacji "innych", cisnących się dokoła, podsycał pęd elit ku
doskonałości, czy też było odwrotnie - odkąd w swym wysiłku
samodoskonalenia elity zaczęły rzutować na .masy" własne, przy­
czajone pod cienką warstwą świeżo malowanego .,humanizmu", skry­
te lęki przed nagim instynktem, w oczach lej myślącej mniejszości
, Robert Muchemblcd, l:illr't'llli,m dl' /"homme ml,dl'rne: Sociobilile. mOl'llr.\· vt
"pmr,,"<'melll,\ ("(/lIec!ive.~ duns /' Allcil'll Rr~ime. Fayard. Paris 19l!l!, s. 13.
Dylemal etyczny 35
"masy" zaczęły stawać się coraz bardziej obce, przerażające i niepoję­
re. Jakkolwiek było, kanały komunikacji pomiędzy "wyższymi" i "niż­
szymi" rejonami hierarchii zostały przerwane ~ jak się zdawało:
nieodwracalnie. Gdy tylko wyobrażenie nieprzerwanego łańcucha by­
tów, zainicjowanego boskim aktem stwórczym i podtrzymywanego
przez Boską łaskę, ustąpiło miejsca wolnej ekspansji mocy ludzkich,
znikło pomiędzy nimi wszelkie bezpośrednie porozumienie.
Ujmując to w kategoriach czysto abstrakcyjnych: humanistyczna
emancypacja na górze mogła zaowocować rozpadem społeczeństwa
na dwie części, kierujące---sIęcałkowicie sprzecznymi zasadami: reguła
nieskrępowanej wolności przeciwstawiała się zasadzie wszechobecnej
norm_ąt~j kontroli, samookreślenie - egzystencji planktonopo­
dobnej, pewna siebie Vbermenschheit - niewolniczemu podporząd­
kowaniu instynktom. Jednakie taka opozycja mogłaby zostać wy·
czarowana tylko w wyobrażeniowym unioersum filozofów i nawet tam
z trudem dałoby się jej dowieść. W praktyce samooświecona elita
traktowała masy nie tyle jako odpychającego i odrażającego "in­
nego", od którego należało trzymać się z dala, iłe jako przedmiot
władzy i opieki - dwóch nierozerwalnie splecionych ze sobą zadań,
wynikających z obowiązków przywództwa politycznego. Kanały
komunikacji, zerwane w wyniku wielkiej schizmy, musiały zostać
naprawione; nad świeżo wykopaną przepaścią trzeba było przerzucić
most. W filozofii, która oparła się pokusie ograniczenia pojęcia
człowieczeństwa do samoemancypującej się elity, to praktyczne
wyzwanie musiało odbić się rykoszetem jako gorączkowe poszukiwa­
nie połączenia spinającego dwie strony otchłani. Wolności samo­
stanowienia należało domagać się w imieniu ludzkteoo potencjału:
należało odwoływać się do kategorii uniwersalnych ludzkich zdolno­
ści, .nie zaś do kategorii jawnie sekciarskich. Ta właśnie mieszanka
i splot konieczności praktycznych i teoretycznych wywindowały etykę
na poczesne miejsce wśród zainteresowań ery nowoczesnej. To
uczyniło z niej zarazem raison d'~lre i główny kłopot nowoczesnej
filozofii.
Według słów Jean Marie Domenacha: "gdy w swym «Eseju o rzą­
da eh Klaudiusza i Nerona» Diderot napisał, że La Menrie «byl
pisarzem, który nie posiadał najmniejszego wyobrażenia o prawdziwych

J6 MaMIne obowiq:ki, etycme %osady
podstawach moralności» - rzucił najbardziej obraźliwą obelgę. jaką
można było skierować pod adresem oświeceniowego filozofa"'o,
W rzeczy samej, przy wszystkich istniejących pomiędzy nimi róż­
nicach. les phi/osophes byli zgodni co do potrzeby J!f'I.ożliwości zbudo­
wania niewzruszonego fundamentu moralności, która obowią.zywała­
by wszystkie istoty ludzkie, bez względunaich pochodzenie społecz­
ne, narodowość czy rasę" Ów pożądany fundament żadną miarą. W,ę
powinieD.-opieriEsięna:cThlllwie_oiu .chrześcijańskim ani też na żadnej
tradycji lokalnej (jak podkreślał Helvetius, chrześcijańskie zasady
moralne. odwołujące się do Boskich przykazań, mogą zadowolić
zaledwie "małą liczbę chrześcijan, rozproszonych po Ziemi"; filozofo­
wie zaś "zawsze zmuszeni są mówić o tym, co uniwersalne"). PQ}lji­
nien się on natomiast odwoływać do "ludzkiej natury" (Holbach].
Moralność społeczeństwa prawdziwie ludzkiego musi być ufundowa­
na na gruncie, który dotyczyłby ludzi jako istot ludzkich właśnie, bez
odwoływania się do jakiegoś zewnętrznego czy ponadludzkiego auto­
rytetu; to ostatnie zawsze byłoby obarczone grzechem przemawiania
w imieniu zaledwie małej części ludzkości.
Filozoficzny zamach na Objawienie stawiał sobie dwa cele istotne
dla nowoczesnej rewolucji: delegitymizację władzy kościelnej, poprzez
wykazanie, iż ignoruje ona (lub bezpośrednio tłumi) powszechne
ludzkie przymioty, i uzasadnienie wypełniania powstałej w ten sposób
pustki przez oświeconych rzeczników Powszechności, odpowiedzial­
nych za krzewienie i obronę moralności narodów. Les philosophes
tego okresu lubili przy każdej okazji powtarzać, że zadaniem oświeco­
nej elity jest "objaśniać narodom fundament, na którym ma zostać
zbudowana moralność", "pouczać narody" co do zasad moralnego
postępowania. Etyka filozoficzna miała zastąpić kościelne Objawienie,
przewyższając je jeszcze w radykalizmie roszczeń do powszechnej
słuszności. Podobnie też filozofowie mieli zastąpić kler w roli ducho­
wych wladców i strażników narodów.
Kodeks etyczny mial zostać zakorzeniony w "naturze ludzkiej".
Tak w każdym razie brzmiała deklaracja intencji. Wystarczyło ją
la Jean Marie Domenach, L'Elhique des Lumi~res: l.A!s Jondemf'nls de la morale
dan.~ la pł1ilo.~ophit Jr'ln,>aise du XY111~ siec/e. J. Vrin, Parte 1989, s. 9. Wypowiedzi
innych liIozof6w, wynępujące dalej. cytuję za tym samym żródlem.
Dylemat elyczny 17
jednak zaledwie wypowiedzieć, by ujawnilo się zagrożenie, jakie dla
idei porządku zaprowadzonego ludzką ręką i dla kierowniczej roli,
którą w tym porządku zastrzegła dla siebie klasa wykształcona,
stwarzała formuła naturalnych fundamentów etyki. Czy podstawy
etyki powinny zostać ulokowane w "naturze" "realnie istniejących",
l?mpiryczn)'ch ludzi; w surowych, nie przetworzonych skłonnościach
i impulsach, ujawniających się w wyborach ludzi, dążących do re­
alizacji swych celów, i w ich wzajemnych stosunkach? Tak "de­
mokratyczna" wersja natury ludzkiej byłaby katastrofalna dla zgła­
szanej przez filozofów oferty duchowego przywództwa i czyniłaby
ich usługi całkowicie zbędnymi. Filozofowie woleli straszyć swych
czytelników obrazem niebezpieczeństw czyhających na ludzki porzą­
dek rzeczy: gdyby ludzkie zachowanie mogło podążać za swoimi
naturalnymi skłonnościami, nie wyniknąłby z tego żaden ład sto­
sowny dla stanu ludzkiego. Życie byłoby "plugawe, brutalne i krót­
kie". .Pospólstwo - pisał d'Alembert - jest ciemne i ogłupiałe
[...] niezdolne do stanowczego ani życzliwego czynu"!'. Zgubne kon­
sekwencje nieokrzesania, okrucieństwa i ulegania dzikim instynktom
w zachowaniu mas wydawały się nieobliczalne. Les philosophes nie
wyróżnili się nigdy większym szacunkiem dla "empirycznych" męż­
czyzn i kobiet. Ci ostatni stanowili dla nich problem, i to problem
trudny, jako że w "naturze" owych mężczyzn i kobiet wypadałoby
poszukiwać kodeksu etycznego, który z kolei miał być legitymacją
roli oświeceniowych filozofów jako prawodawców etycznych i straż­
ników moralności.
Było tylko jedno rozsądne rozstrzygnięcie tego dylematu: tak, to
natura Człowieka będzie stanowić mocny jak skała, wystarczający
fundament powszechnie obowiązującego kodeksu etycznego; jednakże
owym fundamentem nie będzie "natura mężczyzn i kobiet" takich,
jacy są oni obecnie. jakich można oglądać dzisiaj - a to z tej
przyczyny, że to, co możemy dziś widzieć i opisywać, nie jesr przeja­
wem "prawdziwej natury ludzkiej". Nigdzie dotąd natura ta nie
ujawniła się w całej swej prawdzie i okazałości. Natura ludzka istnieje
" O wewnętrznic sprzecznych poglądach filozofów na lud i o nierozltrzygalnych
sprzecxnośctach, w którc uwikłani byli krzewiciele Oświecenia, patrz: Zygmunt Bau­
m~n.l.A!l1jllarDrs and Jnurprtttr.\', Polity Press, Cambridge 1987, rozdz. S.

38 M(!'aln~ (Ihowiązki, etyczne Oflsudy
obecnie tylko in potentia. Jest ona nie narodzoną możliwością, ocze­
kującą, by położna pomogła jej wydostać się na zewnątrz, i to nie bez
długotrwałych męczarni i ostryeh bólów porodowych. Ludzka natura
jest ,jeszcze-nie". Jest własną potencjalnością. fflożliwoicią nie spel·
nionq. i co najważniejsze: niespełnialną sama przez się, bez pomocy
rozumu i jego agentów.
Muszą się stać dwie rzeczy. aby przeznaczenie ludzkiej natury
spełniło się. Po pierwsze. należy ludziom objawić ukryty w nich
moralny potencjał. Ludzi należy oświecać co do standardów, których
bez zewnętrznej pomocy nie zdołaliby sobie przyswoić. Po drugie
_ należy im pomóc w utrzymywaniu lego standardu za pomocą
starannego doboru środowiska, które mogłoby formować i nagradzać
postępowanie prawdziwie moralne. Oba zadania wymagają umie­
jętności profesjonalnych, po pierwsze -- ze strony nauczycieli, po
drugie - prawodawców. Pilność obu tych zadań plasuje wiedzę
i wykształcenie, a także tych, którzy są w stanie zastosowaĆ je
praktycznie, w roli najwyższego autorytetu. Od ich umysłów i czynów
zależał los ludzkiej rzeczywistości, dostrajanej do wyobrażenia o lu­
dzkiej naturze.
Dlaczego ludzie powinni trwać przy zasadach objawianych im
przez nauczycieli'? Pod nieobecność nakazów Boskich, teraz gwałtów­
nie odrzucanych, kodeks etyczny winien kłaść nacisk na zgodność
z potrzebami tych, których namawiano do jego przestrzegania. Ambi­
cje moralne miały zatem mieć korzenie równie ziemskie, jak ziemskie
były fundamenty pod przyszłą etykę i musiały przejść podobną próbę,
jak ta, której poddano same fundamenty. Tak więc należało dowieść,
że czynienie dobra jest dobre dla tych, którzy je czynią. Należy go
pragnąc dla korzyści, jakie przynosi tu i teraz, na tym świecie. Musi
się je uzasadnić jako racjonalny wybór kogoś, kto pragnie dobrego
życia, racjonalny z powodu korzyści, które przynosi. "Interes" i "mi­
! lość własna" (I'amołJr'propre) - tak nazwano powody, które miały
skłaniać do podporządkowaniasię oświeceniowym instruktorom mo­
o ralności i zaakceptowania ich nauk. Miłość własna jest tym, czego
o wszyscy doświadczamy i co w sposób "naturalny" przewodzi nam
w tym, co robimy. Wszyscy pragniemy przyjemności i chcemy unik­
nąć bólu; miłość własna nie gwarantuje nam jednak osiągnięcia tych
Dy/emul <,tyć'zlIy
"
celów, dopóki nie zostanie oświecona - wsparta I pokierowana przez
dobrze pojęty własny interes. Interes ów musi być rzeczywiście wla.~~
dwie rozumiany, zaś właściwe rozumienie jest dokładnie tym, czego
najbardziej brakuje umysłowi niewykształconemu. Ludziom należy
zatem powiedzieć, jakie są ich prawdziwe interesy; jeśli nie słuchaj*
lub nie chcą usłyszeć, należy ich zmusić, by zachowywali się tak, jaf
tego wymaga ich prawdziwy interes.
Ludzie nie powinni krzywdzić innych, ponieważ krzywdzenie in-,'
nych jest wbrew ich interesom, przynajmniej na dłuższą metę (nawet'
jeśli jakaś nierozumna. krótkowzroczna osoba zakłada inaczej). b_l
den człowiek nie mógłby znieść życia w pogardzie - wyjaśniał
Voltaire - i dlatego .jout homme raisonable conclura qu'il est
visiblement de sen interet etre honnete homme" (Traif/! de mera­
physique). W obliczu faktów każdy rozsądny człowiek musi przyjąć, że
czynienie dobra jest lepsze niż krzywdzenie innych. Rozum przychodzi
tu w sukurs miłości własnej i rezultatem tego spotkania jest działanie
na rzecz właściwie pojętego własnego interesu.
Rozum jest powszechnym ludzkim dobrodziejstwem, jednak po­
dobnie jak w innych przypadkach, także w sferze dostępu do rozumu
jedni są "równiejsi" od innych. Filozofowie właśnie są takimi ludźmi,
którzy do rozumu nie zmąconego. nie zaciemnionego przez interesy
wąsko pojęte, mają dostęp bardziej bezpośredni. A zatem to oni
powinni ustalić, jaki rodzaj zachowania ów rozum zaleciłby osobie
rozumnej. Ustaliwszy, powinni uświadomić ludzi gorzej wyposaźo­
nych. którzy nie mogą dojść do tych wniosków sami, a następnie
poprzeć swe ustalenia autorytetem "wtajemniczonych". Jednakże do
innych owo przesłanie filozofów dociera już w postaci Prawa: nie tyle
wewnętrznej zasady własnych ludzkich wyborów, ile zewnętrznej pod­
powiedzi dotyczącej ich dokonywania. Pomimo że rozum jest wspól­
ną ludzką własnością, zasadom, rozpowszechnianym w imię tegoż
rozumu, należy się podporządkować tak, jak przemożnej_sile zewnę­
trznej. Chociaż uzasadnienie postępowania moralnego jest wyso~e
indywidualistyczne i autonomistyczne - jako odwołujące się w is­
tocie do miłości własnej i do własnej korzyści - postępowanie
moralne maina zagwarantować tylko dzięki heteronomicznej mocy
Prawa.
 Sąd moralny, odebra"y i odzYskany 41

Moralne obo.... iązki. elynlle ZIJ.{lldy

'"

agendy i poddan ie się ich werdyktom. Krótko mówiąc, oznacz

a
Sąd moralny, odebrany i odzyskany etyki
zastąpienie moralności ­ moraln ym kodeks em, i modelo wanie
na wzór prawa. Odpowiedzialność indywi dualna przekłada się wów­
W szczelinie istniejącej pomiędzy "realny mi" indywidualnymi
czas (znów w praktyce, jeśli nie w teorii) na katego rie zgodności
lub
skłonnościami a domni emany m sposob em, w jaki zachow
ywaliby się
narusz ania popier anych społecznie zasad etyczn o-praw nych.
ludzie, gdyby postępowaniem ich kierowała dobrze pojęta w1asna
etyczn ym jako Opisan a tu dialektyka moralności/prawa przejawia się w postaci
korzyść, bylo miejsce na posłużenie się kodeks em
dopóty , dopók i taka "dylematu egzystencjalnego" osoby ludzkiej ~ nierozstrzygalnych
instrum entem społecznej dominacji. W istocie lub
niż antyno mii typu "intere s indywidualny versus interes grupow y"
szczelina istniała, kodeks etyczny nie mógł być niczym więcej, ją
nawet jeśli sam ,Jedno stka versus społeczeństwo", Jako taką znamy najlepie j z ana­
zachętą tub też uzasad nieniem moraln ej heteron omii,
ludziom zdolnoś ci do auto­ liz filozoficznych i socjologicznych Jean Jacquesa Rousseau czy Her­
apelował do przyro dzonej wszystkim ie
ek jest zdolny dokonywać berta Spencera, Emila Durkh eima czy Sigmu nda Freuda . Pozorn
nomicznego sądu moralnego. Każdy człowi ą się rozważ ania,
ta uniwersalny model, na którym opieraj ich skrywa
moraln ego wyboru i to właśnie pozwala go traktować jako adresa y­
t. Jednakże jednak zasadniczo odmien ne poziomy heteronomii, której oddział
wymagań moraln ych i odpow iedzial ny moraln ie podmio
to będzie grzech Adama , nie­ waniu jednos tka podlega, i rozmaity stopień akceptacji tego stanu
z tego czy innego powod u (niech
zwierzę ce instynk ty), przez ludzi. Autono mia i hetero nomia jednos tki są w nowoczesnym
zrozumienie własnego interesu czy nikczemne,
społeczeństwie rozłożone nierównomiernie. Nawet jeśli w każdej
ludz­
wybier a tego, co
znalazłszy się w sytuacj i wyboru większość ludzi nie
kiej sytuacji wykryjemy obecność ich obu, znajdzi emy je w niejed­
jest moraln ie dobre. Tak więc, parado ksalnie , to sama wolność sądze­
nakow ych ilościach, w różnej mierze przydzielone rozmai tym pozy.
nia i dokony wania wyboru domag a się zewnętrznej siły, przymuszają­ ść
go cjom społecznym. Autono mia i heteron omia, wolność i zależno
cej jednostkę, by czyniła dobro ..dla swego zbawienia", ,.dla własne którą foao włącza
(a także imputa cja wiarygodności moraln ej, post
dobra" , lub ..w swym własnym interesie". mi
się w obręb teorii jako źródło ich antynomiczności) są główny
Parado ks ten nękał myślicieli-moralistów co najmniej od czasów
ym czynnikami społecznej stratyfikacji.
ataku św. Augustyna na ..herezję pelagiańską". W sensie logiczn
ność ciężką pró­ Tym, co filozoficzne i socjologiczne modele "powszechnej ludzkiej
był to parado ks, wystawiający filozoficzną niewin
na
chodzi o realia kondycji" próbowały (na próżno) teoretycznie przezwyciężyć, był pra­
bę. Nie było w nim jednak nic parado ksalne go, jeśli
ktyczny dualizm pozycji moraln ej w społeczeństwie nowoczesnym
,
życiowe.' Wszystkie instytucje społeczne opierają się wszak na stoso­ społe­
jest będący instrum entem i odbiciem dominacji. W nowoczesnym
waniu środków przymusu, tudzież na założeniu, że jednos tka nie niż
czeństwie niektór e jednos tki są bowiem bardzie j wolne inne,
w znacze niu za­
zdolna dokonywać "dobry ch" wyborów ("dobr ych"

niektór e zaś są bardziej niż inne zależne ,

równo "dobra jednos tki", ..dobra społecznego", jak również obu
na

Niektórym pozwala się na decyzje autono miczne (mogą One być

raz). Trakto wanie jednos tki jako kogoś zasadniczo niegodnego zaufa­
autono miczne dzięki zasobo m, jakie podejmujący decyzję mają
do
nia pochod zi właśnie z nasycenia zwykłego życia przemocą instytu
cji,
tetem władn ym dyspozycji) - albo podejmujący decyzję zostają uznani za kom­
roszczących sobie prawo, by być jedyny m autory
ść jednos tki mo­ petentnych w kwestii własnych interesów na tyle, by podejmować
ustanawiać standa rdy dobreg o postępowania. Wolno
właściwe, rozsądne decyzje, albo też rozstrzygnięcia, któryc h
doko­
prowad zić pod względ em moraln ym
że (w prakty ce, jeśli nie w teorii)
do czegoś dobreg o tylko wówcz as, gdy zostani e podpo rządkowana nują, mogą być wyjęte spod jurysdykcji społecznie akcept owane ­
ne"
go kodeksu etycznego i zaklasyfikowane jako "moral nie obojęt

heteron omiczn emu zespołowi standa rdów; oznacz a to cedow anie pra­
któryc h etyczne autory tety nie czują
nie owane (udiajoryczne, czyli takie, co do
wa do decyzji o tym, co jest dobre, na różne społecz akcept

MOflJ/nl! obowiązki. etycznI! zasady
42
potrzeby zajmowania stanowiska). Innym nie pozwala się podejmo­
wać decyzji prawdziwie autonomicznych (nie mogą one być praw­
dziwie autonomiczne, zważywszy szczupłość środków pozostających
do dyspozycji potencjalnych decydentów) -- albo nie ufa się ich
kompetencjom w kwestii ich własnych interesów i zdolności działania
we właściwy sposób, albo ich przewidywane autonomiczne działania
ocenia się jako szkodliwe dla dobrobytu grupy jako całości, a zatem
szkodliwe leż dla samych działających podmiotów,
Krótko mówiąc, ów dualizm środków wyraża się jako dylemat
wewnętrznego pragnienia wolnego decydowania, z jednej strony,
i, z drugiej, konieczności ograniczania wolności tych, których poma­
wia się o skłonność do czynienia zła. Możesz zaufać mądremu (jest to
tajne imię silnego), że działając autonomicznie będzie czynił dobrze.
Ale nie możesz wszystkich uważać za mądrych. Aby zwiększyć moż­
liwość czynienia dobra przez zamożnego, należy mu dać jeszcze więcej
zasobów (z nadzieją, że uczyni z nich właściwy użytek). Aby jednak
nie pozwolić, by ubogi czynił zło, trzeba jeszcze bardziej ograniczyć
zasoby, które są do jego dyspozycji (i tak, na przykład, aby być
pewnym dobrego skutku, dochody bogatych trzeba zwiększać, a ubo­
gich zmniejszać).
Oczywiście nigdzie w społeczeństwie nie można znaleźć ani cał­
kowitej wolności, ani totalnej zależności. Obie są tylko wyobrażony­
mi hiegunami, pomiędzy którymi rozgrywają się i oscylują realne
sytuacje życiowe. Poza tym d, którzy, odwołując się do swych wyjąt­
kowych umiejętności w dziedzinie racjonalnego decydowania, doma­
gają się dla siebie monopolu, lub przynajmniej innej miary, prawa do
wolnego wyboru, rzadko go uzyskują i z pewnością nie mają go na
stałe. Wolność (rzeczywista, nie idealna) jest przywilejem, żarliwie
kwestionowanym przywilejem, który kwestionowany być musi. Przy­
wileju trudno domagać się jawnie, bez ogródek. Trzeba się o niego
upominać w sposób bardziej subtelny - głosząc, że wolność jest
przyrodzoną własnością ludzkiego bytu, z zastrzeżeniem, że nie każdy
może z niej korzystać w sposób społecznie akceptowalny, nie stwarza­
jąc zagrożenia dla dobrobytu i trwania samego społeczeństwa. Jed­
nakże nawet w tej Iormie przywilej ów można zakwestionować. To
bowiem, co jest, a co nie jest właściwym użytkiem czynionym z wol­
Sąd moralny, odebrany i odiyIkan,Y 43
ności. CO jest dobroczynne, a co szkodliwe dla dobra wspólnego
~ jest sprawą sporną, stanowi przedmiot rzeczywistego konfliktu
interesów i wzajemnie sprzecznych interpretacji. Istnieje tu rzeczywis­
ty konflikt i rzeczywista sprzeczność pomiędzy warunkami życia,
ignorowana i pomijana na ich własną zgubę przez teorie etyczne
mające ambicję dotarcia do uniwersalnych, powszechnie stosowal­
nych zasad. Wyczerpują się one albo w spisie błahych zaleceń, doty­
czących powszechnie znanych, ale rażąco banalnych czy wydumanych
dylematów, albo też w abstrakcyjnych modeJach, swoją elegancją
dostarczających pewnej przyjemności filozofowi, jednakże całkowicie
oderwanych od moralności praktycznej i codziennego podejmowania
decyzji w społeczeństwie takim. jakie ono jest.
Ta smutna sytuacja nie jest z pewnością zawiniona przez Iilozo­
rów. Różni ludzie w obrębie społeczeństwa mierzą się z rozmaitymi
narzuconymi im standardami moralnymi. W różnym też stopniu
cieszą się moralną autonomią. Standardy i autonomia są przedmio­
tem konfliktów i walki. {Nie istnieje jedna. aiekwestionowalna,
wszechpotężna społeczna instytucja, która mogłaby li chciała) prze­
kuć uniwersalne zasady, nawet świetnie uzasadnione intelektualnie,
w efektywne uniwersalne standardy zachowania. Zamiast niej. istnieje
wiele instytucji i wiele etycznych standardów, których obecność wtrą­
ca jednostkę w stan moralnej niepewności, z jakiego nie ma satysfak­
cjonującego, bezpiecznego wyjścia. Na końcu drogi, którą przemierzy­
ło współczesne społeczeństwo w poszukiwaniu powszechnie obowią­
żującego kodeksu zasad etycznych, czegoś na kształt prawa, stoi
współczesny człowiek, bombardowany sprzecznymi wymaganiami
moralnymi, alternatywami i pragnieniami, zaś odpowiedzialność za
działanie ląduje i tak na jego barkach. "Tym, cc.nas .c;lyni nowoczes­
nymi ~ pisze Alan Wolfe ~ jest fakt, i.epotrafimy działać w charak­
terze własnych moralnych agenlów"lt Niezależnie jednak od tego, czy
jesteśmy nowocześni, żyjemy w nowoczesnym społeczeństwie, które nie
pozostawia nam wyboru co do tego, r:zy zostaniemy naszym własnym
moralnym agentem - nawet jeśli (a raczej: właśnie dlatego że) nie
<l Alan Walfc. »1I().~e Keept'r? Sodal Scil'nrt' and Morul OhJillut;on. Univcrsity of
Catuornle Prese 1<,l~9.~, 19.

44
Moralne ooowiązki, etyczne ul.wdy
brakuje ofert wykonywania tej pracy za nas (w zamian za pieniądze,
wolność, bądź jedno i drugie).
Przy końcu ery nowoczesnej jesteśmy, by tak rzec, z powrotem
w punkcie wyjścia. W racjonalnie zorganizowanym - "przezroczys­
tym" _ społeczeństwie, w którym rządzi rozum i tylko rozum,
jednostce miało się oszczędzić udręki niepewności. Teraz wiemy, że
nigdy nie było to możliwe i że możliwe być nie mogło. Pckusa
uczynienia wszystkich ludzi moralnymi poprzez przeniesienie ich mo­
ralnych obowiązków na prawodawców zawiodła i zawieść musiała,
podobnie jak obietnica uczynienia wszystkich wolnymi wskutek tego
samego procesu. Teraz wiemy, że zawsze już będziemy mierzyć się
z moralnymi dylematami nie znajdując jednoznacznie dobrych (to
znaczy: powszechnie akceptowanych, nie kwestionowanych) rozwiązań
i że nigdy nie będziemy pewni, gdzie mamy takich rozwiązań poszuki­
wać; nigdy też nie będziemy wiedzieć, czy dobrze byłoby je znaleźć.
\1
Ponowoczesność:
, moralność bez kodeksu etycznego
W chwili, gdy stajemy przed wyborami o bezprzykładnie daleko­
siężnych i potencjalnie katastrofalnych konsekwencjach, od prawo­
dawców nie oczekujemy już mądrości, ani od filozofów bystrości,
dzięki której raz na zawsze zostalibyśmy uchronieni przed moralną
ambiwalencją i niepewnością decyzji. Podejrzewamy, że prawda jest
wprost przeciwna do tej, jaką nam dotąd przedstawiano.,Społeczeńst­
we, jego trwanie j dobrobyt, jest możliwe właśnie dzięki moralnej
kompetencji jego członków, nie zaś odwrotnie. .Mówiąc .ściślej - sło­
wami Alana wolfe'a -;.;;;;:::: rrroralńość jest praktyką ,.atgocjowaną po­
między, z jednej strony, wykształconymi, zdolnymi do samorozwoju
przedstawicielami społeczeństwa i, z drugiej, kulturą zdolną do zmia­
ny" \3, Miast powtarzać, że gdyby nie tresura społeczna, nie byłoby
w ogóle moralnych jednostek, coraz bardziej przychylamy się do
stanowiska, że ludzie muszą posiadać jakąś moralną umiejętność,
" K1Iose Keeper, S. 220.
POIl/lwoae.wlO.fć: mora/nose' bn kodeksu etycznego
"
która sprawia, że są zdolni tworzyć społeczeństwa i pomimo wszystko
zapewniać im - szczęśliwe czy mniej szczęśliwe - przetrwanie.
Jest wielce prawdopodobne, że wybory moralne są istotnie wybora­
mi, zaś dylematy - dylematami, nie zaś przejściowymi i korygowalnymi
rezultatami ludzkiej słabości, ignorancji czy błędów. Kwestie sporne nie
mają z góry określonych rozwiązań, a na rozstajnych drogach brak
drogowskazów wskazujących właściwy kierunek. Nie istnieją nienaru­
szalne zasady, które można by poznać, nauczyć się ich na pamięć
i zastosować, by uciec z sytuacji bez wyjścia lub uchronić się przed
posmakiem goryczy (czy nazwiemy go skrupułami, poczuciem winy czy
grzechem), który przychodzi nieproszony w ślad za podjęciem decyzji
i jej urzeczywistnieniem.. Rzeczywistość ludzka jest nieuporządkowana
. . i wieloznaczna, i także moralne decyzje, w odróżnieniu od abstrakcyj­
nych zasad etycznych, są ambiwalentne. W tego rodzaju świecie
przyszło nam żyć. I jakby- Oli. ptzekór- zmartwieniom filozofów, którzy
nie mogą zrozumieć "moralności bez zasad", moralności bez podstaw,
codziennie udowadniamy, że potrafimy sobie radzić w takim świecie,
pomimo -że niewielu z nas, zagadniętych o zasady, jakie nami kierują,
potrafiłoby cokolwiek o nich powiedzieć. Jeszcze mniej spośród nas
słyszało coś o rzekomo nieodzownych "moralnych fundamentach", bez
których podobno nie jesteśmy w stanie być dobrzy dla siebie nawzajem.
Wiedzieć, że to jest prawda (lub po prostu ją przeczuwać albo też
zachowywać się sak. jakbyśmy to wiedzieli), to tyle, co być człowie­
kiem ponowoczesnym. Poncwcczesncść lo nowoczesność bez iluzji (co
mcźaa-reż wyrazić stwierdzeniem, że nowoczesność jest ponowoczes­
nością nie przyjmującą prawdy o sobie). Iluzje te sprowadzają się do
przekonania, że nieład ludzkiego świata jest stanem przejściowym
zaledwie i odwracalnym, który wcześniej czy później zostanie za­
stąpiony przez uporządkowane i systematyczne rządy rozumu. Trud­
no pogodzić się z faktem, że "brud" pozostanie niezależnie od tego, co
zrobimy lub czego się dowiemy, że te drobne uporządkowania i en­
klawy, które ze świata wykrawamy, są kruche, rzeczywiste-tył­
ko-do-odwołania, a w końcu równie arbitralne i przypadkowe, co ich
alternatywy.
Można powiedzieć, że po długotrwałej i zażartej, choć w końcu
nie rozstrzygniętej walce o odczarowanie świata (mówiąc ściśle, opór

46 MOrIJ/I1f" o/>o....iqzld. rlyC:1lr zasCJdy
przeciw odczarowaniu, który ani na chwilę nie osłabł, tkwił jak cieni
w ciele nowoczesności) 14 ponowoczesność przynosi lego świata "po·
wtórne zaczarowanie". Nieufność wobec ludzkiej spontaniczności,
popędów, impulsów i takich skłonności. jakie nie poddają się przewi­
dywaniu i racjonalnemu uzasadnianiu, została całkowicie zastąpiona
nieufnością wobec nieemocjonalnego i wyrachowanego rozumu. Emo­
cjom przywrócono utraconą godność, rację bytu odzyskało to, co
"niewyjaśnione", mało tego: to, co "irracjonalne" - sympatie i przy­
wiązania, niewyjaśnialne w kategoriach użyteczności i celowości.
Ustało gorączkowe poszukiwanie jawnych lub ukrytych funkcji wszy­
stkiego, co ludzie czynią sobie i innym. Świat penowoczesny jest
światem, w którym tajemnica przestaje być ledwo tolerowanym cu­
dzoziemcem, oczekującym w kolejce na deportację. W tym świecie
mogą się zdarzać rzeczy, które nie mają uzasadnienia, zaś ludzie
mogą robić rzeczy, które z trudem dałoby się wytłumaczyć wskaza­
niem jakiegokolwiek (a tym bardziej - rozsądnego) celu. Lęk przed
pustką, który według Theodora Adama stanowi najdotkliwszy sku­
tek psychologiczny nowoczesnego Oświecenia, został przytępiony
i uśmierzony (choć nie całkowicie zduszony). Uczymy się współżyć ze
zdarzeniami i działaniami, które są nie tylko póki-co-nie-wyjaśnione,
ale (wedle wszelkiego prawdopodobieństwa) w ogóle niewyjaśnialne.
Niektórzy z nas skłonni są nawet mówić, że takie zdarzenia i działa­
nia stanowią twardy, nieusuwalny rdzeń ludzkiej kondycji. Znów
uczymy się respektu dla dwuznaczności, szacunku dla ludzkich uczuć,
doceniania działań bez celu i bez oczekiwania nagrody. Godzimy się
z tym, że nie wszystkie działania, a szczególnie nie wszystkie najważ­
niejsze nasze działania, muszą, abyśmy je docenili, dać się uzasadnić
i wytłumaczyć celem, jakiemu służą, i korzyściami, jakie przynoszą.
Umysłowość nowoczesna sądzi, że takie ponowoczesne sentymen­
ty stanowią śmiertelne zagrożenie dla ludzkiego współżycia. Znie­
sławiwszy i oczerniwszy ludzkie działania mające za przyczynę tylko
"namiętnoSci" i spontaniczne skłonności, nie próbując już udowad­
niać słuszności odczłowieczonych, wspomaganych przez mechanizm
" Obszerniej dowod7ilem lego w Narrafil1g PO.lrmodernily (patrz: Z. Bauman,
In/ima/ion)' or Po.~rm(!dt"'lirJ', Routledge. London 1992).
Ponowoczemość: mora/noM bez kodeksu elyczne(Jo 41
przemocy reguł wzorowanych na prawie, nowoczesny umysł trwoży!
się możliwością "deregulacji" ("rozregulowania") ludzkiego postępo- \
wania, życia bez sztywnego i wyczerpującego kodeksu etycznego, '
powątpiewa w ludzką intuicję moralną i zdolność opanowania umie­
jętności i zwyczajów niezbędnych do społecznego współżycia.' Sporo
pozostałości owych sentymentów nowoczesnych przypadło w udziale
nam wszystkim, którzy poddani zostaliśmy owemu treningowi i teraz
od czasu do czasu i w rozmaitym stopniu doświadczamy tych lęków
i niepokojów.
Niełatwo przystać na przypadkowość bytu i nabrać respektu dla
dwuznaczności. Nie ma żartów z ich psychologicznymi kosztami.
Niemniej jednak powiedzenie, iż nie ma tego złego, co by na dobre
nie wyszło, w dwójnasób dotyczy zła tu omawianego. Bowiem pono­
woczesne powtórne zaczarowanie świata niesie ze sobą szansę bezpo­
średniej konfrontacji z ludzkimi możliwościami moralnymi, tym ra­
zem nie osłoniętymi i nie zdeformowanymi; szansę ich powrotu z wy­
gnania, na które skazały je czasy nowoczesne; szansę przywrócenia
odebranych im praw i godności; zatarcia pamięci oszczerstw i styg­
matów. pozostawionych przez nieufną nowoczesność. Świat nie musi
koniecznie stać się wskutek tego lepszy i bardziej gościnny. Będzie on
jednak miał szansę zmierzenia się z notorycznymi ludzkimi skłonnoś­
ciami i będzie mógł jeszcze raz przyjąć je za punkt wyjścia. Rozpo­
czynanie od nich (w odróżnieniu od uchylania, dezawuowania takiego
początku), będące aktem skromności, sprawia, że nadzieja uczynienia
świata bardziej ludzkim staje się realna.
Uwolnienie moralności z pancerza sztucznie stworzonych kodek­
sów etycznych (albo też wyzbycie się ambicji utrzymania jej w nim)
oznacza powtórne jej uczłowieczenie. spersonalizowanie. Ludzkie na­
miętności zwykło się uważać za zbyt płoche i nieprzewidywalne.
a zadanie zagwarantowania trwałości ludzkiego wspćłzamieszkiwania
na ziemi za zbyt poważne, aby los koegzystencji można było zdawać
na własne zdolności moralne tych, którzy mają ze sobą współżyć.
Zaczynamy teraz wszakże rozumieć. że dla ludzkiego losu trudno
znaleźć jakieś lepsze powiernictwo, lub też że samozwańczy opiekuno­
wie mogą się tym losem zająć zupełnie niewłaściwie (co oznacza, że
cała oferowana przez nich opieka może okazać się fikcyjna lub, co

48 Moralnr ahowiqzki, etyczne l(l~dy
gorsza, nieproduktywna), jeżeli styl jej sprawowania nie bierze pod
uwagę ludzkich popędów moralnych i autonomii osoby moralnej. Nie
bez trudu uczymy się, że lo moralność osobista umożliwia etyczne
negocjacje i finałowe porozumienie, nie zaś odwrotnie. Dla pewności
zastrzeżemy, że osobista moralność nie stanowi gwarancji sukcesu
owych negocjacji. Może ona nawet negocjacje utrudniać i mnożyć
przeszkody na ich drodze. Osobista moralność może sprawić, że
żadne z osiągniętych porozumień nie będzie ostateczne, lecz chwilowe
tylko i nie przez wszystkich honorowane. Mimo lo wyłącznie dzięki
niej wiemy, jak się mają rzeczy i my sami, i. pod groźbą utraty twarzy,
nie możemy udawać, że jest inaczej.
Rehumanizacja moralności oznacza powrót odpowiedzialności
moralnej z punktu docelowego (dokąd zostala wygnana) z powrotem
do punktu początkowego procesu etycznego (gdzie jest jej właściwe
miejsce). Z mieszaniną lęku i nadziei uświadamiamy sobie teraz, że
gdyby odpowiedzialność nie była "od samego początku" jakoś zako­
rzeniona w naszym ludzkim istnieniu, nigdy, nawet najbardziej prze­
myślnym cr.y zręcznym fortelem, nie wyczarowano by jej później,
Czujemy instynktowną sympatię wobec spostrzeżeń w rodzaju uwagi
zapisanej ponad dwadzieścia lat temu przez Petera F. Strawsona, że
odpowiedzią na pytanie, ,jaki pożytek może mieć jednostka z moral­
ności", nie może być zainteresowanie ogółu istnieniem pewnych sys­
temów społecznie usankcjonowanych wymagań 15 (mamy, co więcej,
wątpliwości, czy pytanie o "pożytek z moralności" powinno być
w ogóle stawiane; podejrzewamy, że może to być pytanie-pułapka,
które z góry zakłada swą odpowiedź), Zaczynamy też wierzyć, że
wszystkie tworzone społecznie namiastki moralności, jak kodeksy
obowiązków funkcjonalnych i proceduralnych, są niegodne zaufania
i moralnie wątpliwe (nawet jeśli instrumentalnie skuteczne). Wszystkie
one przytępiają raczej niż wzmacniają odpowiedzialność osobistą, tę
ostateczną ostoję i nadzieję moralności. Z opóźnieniem zaczynamy
doceniać sugestię Vladimira Jankelevitcha, że podobnie jak istnienie
cogito uniemożliwiło totalny sceptycyzm, tak samo w "poufałości,
,I Peter F. Strawsen. Freedom (lIld Re.ęenlm/'nt and Ornf'r E.l.lay.l, Merhueo. Lon­
don 1974, s. 35.
Ponowoczesnoić: morolnoJr' ""': kod",kslł etyczneqo 49
zażyłości, bliskości moralnej" można upatrywać "ostateczną instan­
cję", od której ..nie można uciec, jeśli nie zachodzi przypadek zlej
woli"; "Nic nie zastąpi owego serdecznego przyzwolenia duszy - ani
powierzchowna zgoda, która lgnie do slćw. ani transcendentny auto­
rytet, który, aby zostać uznany, wymaga, by on sam został zwolniony
z wymogu posiadania sumienia" 16.
Początkową delegttymizację czy branie w nawias impulsów moral­
nych i emocji, a następnie próby wznoszenia gmachu etyki z argu­
mentów starannie oczyszczonych z moralnych półtonów i wszelkich
związków z nie wypaczoną, ufną ludzką zażyłością, można by - uży­
wając słynnej alegorii Harolda Garfinkla - przyrównać do stwier­
dzenia, że gdybyśmy tylko mogli usunąć ściany, lepiej zobaczylibyś­
my, na czym trzyma się sufit. To właśnie elementarny i pierwotny,
"nagi fakt" moralnego impulsu i moralnej odpowiedzialności dostar­
cza tworzywa, z którego budowane jest ludzkie współżycie. Po stule­
ciach udowadniania, że jest inaczej, "tajemnica prawa moralnego we
mnie" (Kant) nadal jawi nam się jako niemożliwa do wyjaśnienia. Jak
zaznaczył ostatnio, dając wyraz powszechnie panującej opinii, Micha­
el S. Pritchard: "Możemy próbować wyjść na zewnątrz siebie i z ze­
wnętrznego, obiektywnego punktu widzenia próbować beznamiętnie
uzasadniać twierdzenia [etyczne]. Jednakże, jak zauważył Strawsen.
nigdy się to jeszcze nie udało, i nie bez powodu. Jeśli zewnętrzne
uzasadnienie wymaga pozbycia się sentymentów moralnych po lo,
byśmy mogli «obiektywnie» ocenić zachowanie -- do jakich treści
mielibyśmy się odwołać, by dalej prowadzić badanie? Aby oddać
podmiotowi sprawiedliwość, musimy użyć naszej moralnej wrażliwoś­
ci, która obejmuje także nasze uczucia. Nie istnieje tu żaden grunt
neutralny. Jeśli mamy z niej mieć jakikolwiek praktyczny pożytek,
filozofia moralności musi być budowana «od środka», niezależnie od
tego, jak bardzo chcielibyśmy, by było inaczej" 17.
Kiedy tylko zniknie nowoczesna obsesja celowości, użyteczności
i towarzysząca jej podejrzliwość wobec wszystkich czynów autotelicznych,
LII: C(JnlemplJrary Eumpelln ElMn. Selecced Re­
" 1J'aile des oenus (1968), cyt.
adinlł.~,
pod red. Josepha J. Kockclmansa, Doublcday, New York 1(}72. ss. 45-46,
" Michael S. Pritchard. On B"mminy Re.\'p.:msihle, University Press or Kansas
1991, s. 10.
 Morl11M obowiq:ki. etycme um~iy
50
moralność nareszcie będzie miała szansę stać się sobą. Będzie mogła
przestać bronić swej racji bytu przez wskazywanie na pożytki, jakie
przynosi jednostkom, działanie w interesie ich przetrwania. ich pozycji
społecznej i szczęścia, a także oddawanie usług zbiorowemu poczuciu
bezpieczeństwa. prawu i porządkowi. Jest to szansa brzemienna w sku­
tki. jako że pytanie .Po co być moralnym?" jest końcem, nie zaś
początkiem postawy moralnej, która (podobnie jak Gemeinschaft Ton­
niesa) istnieje tylko w stanie an sich, trwając dopóty, dopóki sama nie
wie o sobie jako o moralnej postawie, dopóki nie zostanie urzeczowiona
jako przedmiot badania. albo też poddana ocenie w kategoriach
standardów innych niż jej własne. Wykorzystawszy tę szansę. moralność
będzie mogła uznać (lub raczej: nie przymuszona, będzie mogła wyznać)
swą własną nieracjonalność. fakt, że jest swym własnym warunkiem,
koniecznym i wystarczającym. l tak będzie dobrze, bo żaden moralny
impuls nie przetrwa, a już na pewno nie przebędzie bez szwanku,
probierczej próby użyteczności i pożytku.
Tłumaczyła Joanna Tokar.lka·Bakir
Pierwodruk: ~Etyka~ 1994 nr 27. ss. 9-28.
2
Nieuchwytna uniwersalność
Z górą pół wieku ternu, w Człowieku bez whl.fciwości - najbardziej
obszernym i gruntownym liście pożegnalnym do dziewiętnastego wie­
ku przez kogokolwiek wystosowanym (i jak na list do lakiego adresa­
la przystało, nie zakończonym)- Robert Musi! pisał, co następuje:
..Kogo zainteresuje odwieczna czcza gadanina na temat dobra i z1a teraz.
gdy ustalono już, że dobro i zło nie są «stałymi», lecz «wartościami
funkcjonalnymi», tak że dobro uczynków zależy od okoliczności histo­
rycznych, a dobro istot ludzkich od umiejętności psychotechnicznych.
z jakimi ich właściwości się wyzyska?"
Nie jest wcale jasne, czy i w jakim stopniu owa "historyczność"
dobra i zła. której odkrycie wstrząsnęło kaznodziejami moralności do
gruntu. niepokoiła też zwykłych ludzi, pogrążonych, jak zawsze,
w swych codziennych sprawach. Trudno powiedzieć, czy w momen­
tach wahania, albo nawet w bolesnych chwilach zagubienia, tłuma­
czyli oni - jak podejrzewali filozofowie - własną niezdolność czynu
tym, że w innych czasach i innych miejscach inni ludzie inaczej
zakreślali granicę między dobrem a złem; czy świadomość tego faktu
(gdyby byli go świadomi) byłaby dla wielu źródłem zmartwienia; czy
ze względu na ów dodatkowy kłopot zachowywaliby się w inny, niż
zwykli, sposób. Niewielu z nas traci wszak czas na to. by zbadać, czy
rzeczywiście nasze wyobrażenia o dobru i złu są powszechnie ap­
robowane, póki zgoda na nie trwa i póki trwać będzie; w większości

52 NieudlwYUla urliwersalnoś«
przypadków obchodzimy się znakomicie przekonaniem, że "ludzie tacy
jak my", .,Iudzie, którzy się liczą", akceptują to, co robimy. Wystarcza
nam ta wiara, by spać spokojnie i nie przejmować się zbytnio. gdy
"oni" - "ludzie nie tacy, jak my" - nasze postępki potępią.
Ścisły związek między posłuszeństwem wobec reguł moralnych
a przekonaniem o ich powszechnym walorze był najprawdopodobniej
wynalazkiem filozofów i ich tylko zmartwieniem. Nie zajmowaliby
się tym związkiem, gdyby już uprzednio nie przypisali "człowiekowi
jako takiemu" głodu spójności i konsekwencji, jaki im samym (za­
wodowo) doskwierał; lub gdyby nie rzutowali na "człowieka jako
takiego" trosk właściwych władzom za lad społeczny odpowiedział­
nym, a lansującym wlasne ambicje moralne pod uniwersalistycznymi
sztandarami.
To, że obrazy dobra i zła kreślone w różnych okolicach i czasach
nie są jednakie, i że trudno owej rozmaitości zaradzić, nie było
tajemnicą przynajmniej od czasów Montaigne'a. Ale nieliczni tylko
autorzy pisali o tym z takim pełnym rezygnacji, ale i godności
spokojem ducha, na jaki zdobył się Montaignę. Większość pisała
o względności dobra i zła z odrazą i przerażeniem; jak o groźnym
nonsensie, policzku wymierzonym człowiekowi myślącemu i wyzwa·
niu ciśniętym człowiekowi czynu. Prawda, z definicji, jest jedna - to
tylko błędy są nieprzeliczone; to samo odnosić się musi do rozróź­
nienia między postępowaniem moralnie właściwym a postępowaniem
niewłaściwym. jeśli nakazom moralnym przysługiwać ma autorytet
większy niż taki, co polega tylko na tupaniu nogami i waleniu pięścią
w stół: "Oto, co ja uważam za stosowne; i co uważam teraz, w tej
chwili". Jeśli zasady moralne obowiązujące tu i teraz mają posiadać
autorytet istotnie godny poszanowania, trzeba wykazać. że zasady
przyjęte gdzie indziej i kiedy indziej są nie tylko odmienne, ale nadto
błędne i złe; że ich akceptacja świadczy o ciemnocie lub niedojrzało­
ści, jeśli nie wręcz O złym zamyśle.
Na ratunek własnej koncepcji moralności, zagrożonej odkryciem,
że jest tylko jedną z wielu możliwych, przyszła wizja postępu, która
panowała nad myśleniem nowoczesnym na przestrzeni większej części
jego dziejów. Inność (wszelaką będącą dziełem ludzkim inność, a więc
także inność etyczną) wizja postępu .ucsasowna": w ujęciu nowoczes­
Uniwrr.~oli:m i jrgo ro~gorY'%ł!nia
"
nym, upływ czasu hierarchizował osadzone w nim zajścia i stany
- "później" znaczyło tyle. co "lepiej", gdy "gorsze" było zarazem,
"przestarzałe" lub w najlepszym wypadku "niedorozwinięte". Gdy się
tak raz postanowiło, pozostawał do wykonania drobiazg tylko: wy­
starczyło założyć, że dezaprobowane stany rzeczy tylko akcydentalnie
czy z pozoru są współczesne, należąc w istocie swej do przeszłości
- że przeżyły już swój czas, że wegetują dziś "na pożyczonym czasie";
że ludzie im hołdujący są "żywymi trupami", snują się po świecie
pośmiertnie, jak upiory przeszłości - i że dla ich własnego dobra
i dobra ogólnego trzeba ich wraz z ich poglądami co najrychlej
pogrzebać. Wizja postępu dobrze służyła sprawie: pomagała uzasad­
niać podbój i ujarzmianie podległych krajów i kultur oraz przed­
stawiać rozpowszechnianie wiedzy - prawdziwej wiedzy, słusznej
wiedzy - jako patentowy środek nie po prostu zmiany, ale zmiany
na lepsze. Jak to ujął V. G. Kiernan, "kraje kolonizatorskie czyniły
wszystko, co w ich mocy, by trwać w przekonaniu, że nie tylko
przynoszą światu ład, ale i krzewią cywilizację" l. Johannes Fabian
ukuł pożyteczne pojęcie .chronopoliryki' na określenie owej praktyki
rzutowania współczesnych układów władzy na oś czasu i prezen­
towania kultur alternatywnych jako .allochronicznych" - należą­
cych w gruncie rzeczy do innej epoki, dziś już przestarzałej, trwają­
cych przy życiu niejako bezprawnie i na fałszywych papierach, jako że
bezapelacyjnie już skazanych przez postęp historyczny na śmierć'.
Uniwersalizm i jego rozgoryczenia
Postulat powszechności reguł był zawsze opatrzony adresem;
był jak miecz o ostrzu wymierzonym zawsze w określonego prze­
ciwnika. Postulat uniwersalizmu był refleksem nowoczesnej praktyki
uniwersalizacji; takim refleksem były też pokrewne mu pojęcia "na­
tury ludzkiej" czy "istoty człowieka", które odzwierciedlały zamysł
rozpuszczenia i stopienia w tyglu kondycji obywatelskiej (kondycji
l v, G. Kiernan. Th.. LJrds <II Human Kind. Cresset Library, London 1988.s. ) II.
l Por. Johannes Fabian, lIme and lITe OIMr.' How AnllTropology Makes i/s Objtrl.
Columbia Universitv Prcss, New York 1983.

"
NieuchwyC/ltJ U"iWE'rJ(l/noS;
zezwalającej na takie tylko cechy, które przypisała usadowionym
w niej ludziom jedyna i niepodważalna władza, dzialająca w imieniu
zjednoczonego i suwerennego państwa) pstrej mieszaniny parafian,
krewniaków i innych "tutejszych", Postulat teoretyczny współdźwię­
czał zgodnie z zamierzeniami i praktykami homogenizacyjnymi no­
woczesnego państwa, z wojną, jaką to państwo wydało les pouioirs
tmernwdiatres, z krucjatą, jaką podjęło przeciw tradycyjnym zwycza­
jom miejscowym. określanym teraz mianem przesądów i zabobonów
i ukaranych wyrokiem śmierci za opór stawiany zamiarom central­
nego zarządzania. "Uniwersalna istota ludzka", wypreparowana do
gołej "natury ludzkiej", miała być - by użyć wyrażenia Alasdaira
Maclntyre'a J _ ,jażnią nieskrępowaną'' (unencumbered selfJ; nie wol­
ną wprawdzie od nacisków lokalnego partykularyzmu, ale zdolną do
tego, by się odciąć od korzeni i powiązań lokalnych; taką jaźnią, co to
potrafi wznieść się, by lak rzec, na wyższy poziom - i niejako
z dystansu i krytycznie przyj rzeć się żądaniom i presjom wspólnot
"niższego rzędu".
Wymóg, by za moralne uznać tylko takie przepisy, które legity­
mują się zgodnością z zasadami powszechnymi, ęksterytorialnymi
i ponadczasowymi, oznaczał w pierwszym rzędzie dyskredytację wsze­
lkich czasowe i terytorialnie ograniczonych roszczeń do ferowania
autorytatywnych sądów moralnych", Rychło jednak okazało się, że
miecz w te roszczenia wymierzony był - jak myślący logicznie
człowiek mógł się spodziewać - obosieczny. Godził wprawdzie boleś­
nie w ciało wspólnol lokalnych, ale ranił leż i rękę, która się weń
, Por. Alilsdair Maclnryre, Ajw Hrrue [pierwsze wydanie 1981), prl.eklad polski:
Dliedzictwo cnoty. Studium z teofii moralności, num. Adam Chmielewski, PWN, War­
szawa 1996 (BWF).
4 Opinię. że "twierdzenie, które ma form .. słowną sądu moralnego, ale którego nie
umie się uzasadnić. wcale w istocie nie jest sądem moralnym" (Marcus Singer.
Genefa/il/llion in Erhks. cyt. za: Neil Cooper, 'lWa Concepls oj MOfa!il.v, w "Phi­
losophy" 1966, ss. 18- 33~ można przyjąć 1lI Iypowll dla wspomnianego tu rozumienia
moralności. Cooper nazywa tak" koncepcję moralności ,,.IIutonomic.zną" lub "nieulri"
ną'', w przeciw~tawieniu do "pozytywnej" czy ,,~połecznej"; do lej drugiej kategorii
należy np. rwierdzenie H. L. A Harta (zawarte w jego uf/al and MOfal Oblif/llriv1l.\·
Essoy in Maral Philosophy), ;'e .możemy tylko zrozumleć moraJno~i: jednostki ludzkiej
jako produkt pierwotnego zjawiska, którym jest moralność grupy społecznej".
U1li""ef.~"lizm i jef/o fOll/Oryczenia
"
uzbroiła: podcinał zasadę najwyższej suwerenności państwa, dla któ­
rej obrony go wykuto. Rzeczywiście
- dlaczego jaźń prawdziwie
.nieskrępowana" miałaby uznać prawo państwa (prawo, jakiego to
oto państwo, w tej oto chwili się domaga) do określania, na czym jej
..istota" polega? Z jakiej racji miałaby jaźń nieskrępowana godzić się
na model, który władza państwowa ulepiła dla wszystkich obywateli
na raz i każdego z osobna?
Jeśli potraktować go poważnie (lo znaczy tak, jak traklują go
filozofowie, a nie pragmatycznie i oportunistycznie usposobieni usta­
wodawcy), postulat uniwersalizmu nie tylko godzi w moralne preroga­
tywy dawnych wspólnot, teraz przeobrażonych w jednostki administ­
racyjne jednolitego państwa narodowego - ale także zadaje bolesny
cios roszczeniom państwa do roli najwyższego trybunału moralnego.
Logika postulatu kłóci się z praktyką każdej zbiorowości o skoń­
czonych rozmiarach; sprzeciwia się nie tylko argumentom ..małych"
(a raczej skarlałych -- z państwowej perspektywy) zbiorowości już
postawionych w stan oskarżenia za opór, jaki stawiały postępom
uniwersalizacji - ale i Arystotelesowskiej decyzji uznania polis za
źródło i wyrocznię wszystkiego, co ludzkie. Ani też nie da się ona
pogodzić z teoriami współczesnych wyznawców koncepcji Arystotele­
sa, takich jak Michael Walzer czy Michael Oakeshot , którzy o rozu­
mowaniu moralnym powiadają. że "odwołuje się ono do sensów
właściwych określonej wspólnocie politycznej, a nie do zasad abstrak­
eyjnych'" - i to bez względu na poziom ogólności, jaki wspólnocie
przysługuje.
Polis nie tylko jednoczy i upodabnia do siebie nawzajem własnych
członków, ale też
oddziela ich, izoluje i odróżnia od członków innych
społeczności. Jaźń "usytuowana" (odwrotność, wedle Maclntyre'a,
,Jaźni nieskrępowanej") ustawiona jest zawsze przeciw jakiejś jaźni
usytuowanej inaczej - zakorzenionej w innym polis. Z tego to
powodu postulat uniwersalizmu musi się prędzej czy później obrócić
przeciw tejże zbiorowości politycznej, która zamierzała go sobie przy­
swoić i użyć jako oręża w wojnie przeciw własnym. domowym dysy­
.1 Michltc! J. Sendera wprowadzenie de Lihrralism a1ld i/s Crilic.~. pod jego
redakcją, BlaL:kwcll, Oxford 1984, s. 10.
 NieUfhwyln{J ImiWer~IlI"r>,<f
56
dentom; popychany własną logiką, postulat uniwersalizmu nie może
nie inspirować sprzeciwu wobec wszelkiego dyktatu moralnego. a więc
nie owocować radykalnym indywidualizmem. Zajęta lansowaniem T7.e­
komo powszechnych, ale w istocie swej domorosłych i do wewnętrz­
nego użytku przeznaczonych standardów. zbiorowość polityczna
stwierdza nagle ze zdumieniem, że ludzie sprzeciwiają się jej i opierają
jej woli w imię tych samych zasad uniwersalizmu, które miały przy­
świecać i nadawać godność jej własnym staraniom. A wówczas oka­
zuje się też, że krzewienie standardów ponoć powszechnych przypo­
mina do złudzenia kaleczenie ludzkiej natury i duszenie wolności;
nadaje mu się wówczas miano nietolerancji.
Obrońcy jaźni "usytuowanej" (nazywa się ich dziś .wspólnotowca­
mi" -- communitarians) przyjmują uniwersalistyczne ambicje i uniwersa­
lizujące praktyki z oburzeniem i uważają je za narzędzia ucisku i akty
gwałcenia ludzkiej wolności. Są też te ambicje i praktyki nie do przyjęcia
dla sumiennych, konsekwentnych liberalnych uniwersalistów w prawdzi­
wym tego słowa znaczeniu, którzy podejrzliwie odnoszą się do wszelkich
mniej-niż-powszechnych władz twierdzących, że są plenipotentami po­
wszechnie obowiązujących zasad. Z punktu widzenia konsekwentnego
liberała, korzenie moralności tkwić mogą jedynie w cechach i umiejętno.
ściach człowieka jako takiego - bez przymiotników. Na kodeksy
etyczne lansowane w imieniu grupy (z powoływaniem się czy to na
"nadrzędne interesy grupy", czy na "nadrzędną mądrość zbiorowąlO)
konsekwentny liberał spogląda, wzorem Sarcna Kierkegaarda.jako na
przypadek konspiracyjnego sojuszu między żądnymi władzy kandydata­
mi na wodzów a ich przyszłymi podwładnymi, przerażonymi perspekty­
wą dźwigania odpowiedzialności moralnej na własnych barkach:
.,Człowiek jest ze swej natury jednym z tworów zwierzęcych. Cały jego
wysiłek zmierza więc ku temu, by gromadzić się w stado: (zjednoczmy
się», itp. Rzecz jasna, że odbywa się lo pod wszelkiego rodzaju szlachetnie
brzmiącymi hasłami, jak miłość. sympatia czy zapal, w imię realizowania
jakichś podniosłych zamierzeń hp.; taka to już jest hipokryzja właściwa
lotrom, jakimi jesteśmy. Tak naprawdę idzie przecież o to, że w stadzie
wolni jesteśmy od standardów jednostkowych i Ideałćw'" .
• Seren Klerkegaard. The uuc Yrar.1. JlIr~rnl1l.1 IIJJj-IH55. trans. Ronald Gregor
Smith, Collins. London 1968, s. 31. "Nikt nic chce być pojedynczą osobą. każdy unika
Uniwersalizm ijeqlJ f(JI!/lJfyclI:'nia st
Są też inne powody, dla których broń uniwersalizmu obrócić się
może przeciw tym, którzy nią nieopatrznie wymachują. W warunkach,
gdy agencjom lansującym hasla uniwersalistyczne sporo brakuje do
rzeczywistej powszechności, horyzont "rzeczywiście istniejącej"(a także
realistycznie rozważanej] powszechności nie sięga poza granice suwe­
renności państwowej. Uniwersalistyczne ambicje każdej władzy ustawo­
dawczej z osobna wziętej nie mogą czuć się bezpiecznie w otoczeniu
innych, konkurencyjnych władz suwerennych, a więc i konkurencyj­
nych "uniwersalizmów". Konsekwentnie postępować może tylko taka
władza, która otwarcie utożsami ,.rodzaj ludzki" z ludnością, nad którą
aktualnie suwerennie panuje lub spodziewa się zapanować w przyszłoś­
ci. Trudno oczekiwać, by taka władza mogła się wyłonić w świecie
zorganizowanym wedle zasady suwerennych państw narodowych
- w świecie, w którym żadne z państw nie może na serio rozważać
ewentualności, że kiedyś poszerzy swą suwerenność na skalę ekumeni­
czną. W tych warunkach współżycie władz suwerennych, z których
każda sprawuje suwerenne rządy nad obszarem ograniczonym przez
suwerenność sąsiadów, wymaga solidarności suwerenów (którą zresztą
istotnie wytwarza): jawnego lub milczącego uznania przez wszystkie
władze suwerenne prawa każdej władzy suwerennej z osobna do
decydowania o losach własnych poddanych w ramach wydzielonego jej
obszaru - w stylu cuius reqio, eius reliqto: ty mów swoim poddanym,
co mają robić, a ja powiem swoim. W świecie, w którym wizję
powszechnych reguł moralnych przykrawa się w praktyce na użytek
domowy wedle miary powszechnie (w ramach granic) obowiązującego
prawa stanowionego przez władze państwowe - ponadpaństwowy
uniwersalizm norm moralnych przedstawiany jest na wzór "stosunków
międzynarodowych"; jako osad zabiegów dyplomatycznych, przetar­
gów, pertraktacji, poszukiwania rzeczywistych lub urojonych "punktów
porozumienia". Cokolwiek uzna się w końcu za .,prawdziwie powszech­
ne". ma -- wbrew retoryce - charakter "wspólnego mianownika"
raczej niż "wspólnego pierwiastka". U podstaw całej procedury kryje
się przyznanie, bez którego byłaby ona nie do pomyślenia: że, mianowi­
napięcia" (s. 51); ale "gdy tylko pojawia §i" masa, Bóg slajc ~i" nicwidzialny... Bóg
ktnićjc tylko dla pojedv-czege człowieka" (s. 95).
 Nieuchwytna l.miwersa/nul.'
60
konserwatyzm, mdłą nostalgiczność i czczy romantyzm) - powraca
z wygnania w aurze męczenniczki, żądna pomsty. Jak zwykle, Iilozo­
rów społecznych nie zabrakło wśród rzesz witających. Niewiele braku­
je, by wczorajszą wygnankę wyniesiono do rangi kanonu i wcielono
do "zdrowego rozsądku" nauk społecznych.
Zakorzenianie wykorzenionej jaźni
Kłopot z wizją nowo narodzonych entuzjastów wspólnoty na tym
polega, że tak samo jak myśliciele wierni idei "prawdziwego uniwersa­
lizmu", którzy odmawiali przyjmowania posterunków granicznych
państwa narodowego za limity swych ambicji, ,jaźń usytuowana"
niechętna jest wyznaczonej jej roli straży granicznej ..prawdziwych
wspólnot" (to znaczy wspólnot takich, jak je sobie wyobrażają lub
jakie postulują ich teoretycy). Granice wspólnot o wiele trudniej
jednoznacznie zakreślić niż granice państw; nie ta jednak trudność
sprawia kłopot największy. Jeśli tożsamość wspólnoty rozpoznaje się
po sile, z jaką podporządkowuje ona sobie jaźnie przez siebie "sytuo~
wane'', a więc po intensywności konsensu moralnego, jaki wytwarza
_ to już samo pojęcie "granic wspólnoty" (szczególnie w sensie granic
szczelnych i nieprzenikliwych. pilnie strzeżonych na wzór granic pańs­
twowych; ale także i w słabszym sensie postrzępionej, miejscami
zamazanej linii, okalającej obszar zaludniony ponoć przez względnie
jednorodną, kulturowo i moralnie jednolitą populację) z wielkim
trudem tylko da się utrzymać, jeśli w ogóle utrzymać je można.
Wspólnota nie ma organów władzy, które na wzór państwowych
lub przez państwo upełnomocnionych urzędów obdarzone byłyby
wyłącznym prawem arbitralnego rozstrzygania zatargów prawnych.
Przy braku takich organów, wspólnota zdolna .usytuoweć'' swych
domniemanych członków w sposób w jakimkolwiek stopniu wiążący
zdaje się być raczej dezyderatem metodologicznym niż zaczerpniętym
z życia faktem. Gdy się przechodzi od względnie bezpiecznej sfery
pojęć: do opisu konkretnych zjawisk, które pojęcia te rzekomo uchwy­
tują - staje się w obliczu pstrego agregatu mężczyzn i kobiet
dążących do wzajem sprzecznych celów, rozdartego wzajemnymi sprze-
Zakorzenianie wykorzl!n;unt'j ;u;ni 61
cznościami i pozbawionego instancji, do których można byłoby się
zwrócić JXl autorytatywne rozstrzygnięcie, gdy przychodzi wybierać wśród
konkurencyjnych recept etycznych. Wspólnota moralna okazuje się być
nie tyle wyobrażona. co postulowana - i to postulowana w sposób
wywołujący kontrowersje. Z reguły jeden postulat zderza się z innym
postularem - jest tylko projektem wśród projekrów, sygnalizuje intencję
narzucenia kształtu przyszłości raczej niż restauracji kształtów byłych czy
zachowania dotychczasowych; w pierwszym zaś rzędzie wyraża zamiar
ograniczenia swobody wyboru pewnej liczby ludzi (określanych jako
członkowie wspólnoty) i podporządkowania ich przyszłych postępków
wzorom, założonym we wspólnotowej wizji. Mianem "moralności"
określa się w owej wizji wspólnoty moralnej właśnie efekty tego
podporządkowania - ograniczenie i ..naprostowanie" wyborów indywi­
dualnych w myśl dezyderatu uczynienia słowa ciałem, postulatu - rze­
czywistością. Mówi się przy tym nie o tworzeniu. lecz o ochronie
wspólnoty -- choć posłuszeństwo członków (takie ich postępowanie.jcc
gdyby wspólnota była faktem) wyprzedza logicznie - wbrew temu, co
się powiada -- namacalność wspólnoty. Często nadaje się myśli
o pierwotności wspólnoty wyraz tyleż brutalny, co obłudny - żądając
od członków poświęcenia ich własnych (z definicji egoistycznych)
interesów w imię (z reguły domniemanego tylko) dobra wspólnego.
Zaniechanie przez państwo współczesne ustawodawstwa etyczne­
go (lub raczej porzucenie wcześniejszych ambicji, by to ustawodaw­
stwo uczynić wszędobylskim i wszechogarniającym) oczyszcza pole
dla wspólnotowej sprawy. Coraz częściej i w coraz większym stopniu
państwa dzisiejsze uznają prawa kategorii mniejszych niż narody
(etnicznych, terytorialnych, kultowych, obyczajowych, płciowych) do
stanowienia własnych zasad etycznych i moralnego samookreślenia;
a częściej jeszcze dopuszczają do takiego rozdrobnienia autorytetu
etycznego raczej poprzez powstrzymanie się od sprzeciwu niż jawne
przyzwolenie. Powstałą w ten sposób próżnię etyczną wypełniają
liczne współzawodniczące ze sobą siły, z których każda domaga się
wyłącznego prawa wykładni zasad wynikających z "usytuowania"
jażni. podległych ,,ze swej natury" jej właśnie, i tylko jej, etycznej
gestii. "Prawa ludzkie", ów w gruncie rzeczy produkt uboczny rezyg­
nacji władz państwowych ze sprawowania drobiazgowej pieczy nad
 Niellcłlw,ylnu IInjwl;',.~al/lo.i,:
62
całokształtem życia ich poddanych, nader często stają się zawołaniem
wojennym i narzędziem szantażu w praktykach przyszłych liderów
wspólnotowych. aspirujących do przejęcia władzy, jaka wypadła
z państwowych dłoni. Idea "praw ludzkich" wyraża, z jednej strony.
tendencję do indywidualizacji różnicy, do nowej autonomii moralnej
jednostki ludzkiej; z drugiej jednak strony, obserwujemy dziś zamas­
kowane, tym niemniej zdecydowane próby ponownej kolektywizacji
różnic i konstruowania nowej heteronomii; na wspólnotowym tym
razem, miast państwowonarodowyrn, szczeblu.
Jednostki ludzkie żyly kiedyś w cieniu skonsolidowanej potęgi
norm prawnych/etycznych "powszechnie" ponoć obowiązujących, ale
precyzowanych i egzekwowanych przez państwo narodowe; dziś ogłu­
sza je kakofonia żądań - nibymoralnych sugestii i gróźb etycznego
szantażu - skłóconych ze sobą. lecz zgodnie zmierzających do wywła­
szczenia jednostki ze świeżo zdobytych praw do samoistnego sądu
moralnego. Autorzy dzisiejszych żądań na ogól jednak nie powołują
się na sytuacje podobnie całościowe, wszechobejmujące, jak niegdyś
pozycja poddanego czy obywatela, Większość ścierających się ze sobą
i przekrzykujących nawzajem sil redukuje całokształt .Judzkich celów"
do jednego tylko aspektu, upatrzonego do roli skały, na której
zbudowana ma być postulowana wspólnota. Ten jeden aspekt ogłasza
się jako fundamentalny, decydujący o reszcie osobowości i całości
sytuacji życiowej - tym samym rozgrzeszając zawczasu jednostkę
z ignorowania żądań powołujących się na inne jej aspekty i inne z nich
wynikające powiązania, Od jednostki wymaga się takiego posłuszeń­
stwa, które usuwałoby na margines lub wręcz unieważniało wszelkie
konkurencyjne roszczenia do lojalności. Aby mogła stać się w pełni
"usytuowaną", trzeba jaźń rozłożyć przedtem na czynniki pierwsze
i porządnie przyciąć, by można ją było potem złożyć na nowo, tym
razem z "użytecznych" tylko składników. Ogólnie biorąc, teoria ,jaźni
usytuowanej", podobnie jak obsługująca wspolnototwórstwo ideolo­
gia, którą teoria ta wspomaga i którą uzasadnia. odwraca na opak
rzeczywistą logikę procesu, .,Usytuowanie" nie jest "dane z natury";
wręcz przeciwnie: jest produktem końcowym. a nadto spornym, zawiłe­
go procesu społecznego "przerobu". Jest też bardziej wynikiem konku­
rencyjnej walki sił kolektywnych niż wolnego wyboru jednostkowego,
Zaknrzenianlt.' wvkorzenionej juini 6J
Skoncentrowane wysiłki państwowych prawodawców etycznych
i rozproszone presje samozwańczych plenipotentów wspólnot postu­
lowanych zgadzają się w jednym, węzłowym punkcie: odmawiają
jednostce roztropności moralnej, li przynajmniej podają w wątpliwość
jej zdolność moralnego wyboru.
Oba typy sil zmierzają do zastąpienia autonomicznej odpowiedzial­
ności moralnej heteronomicznym obowiązkiem etycznym. Oba dążą do
wywłaszczenia jednostki ludzkiej z prawa do moralnego wyboru,
a już w każdym razie - z prawa wyboru w kwestiach uznanych za
doniosłe dla "wspólnego dobra", W przypadku konfliktu oba chcą, by
jednostka działała w sposób uznany za zgodny z "dobrem ogólnym".
odrzucając bez wahania wszelkie inne względy, potępione jako prze­
jaw "prywaty" ("interes wszystkich ma pierwszeństwo przed interesem
każdego"). Oba boją się jednostkowej inicjatywy. Oba żywią wstręt
do związków i lojalności podejmowanych przez jednostki 7. własnej
woli i na własną rękę, w toku kontaktów spontanicznych. nie nad­
zorowanych odgórnie i nie inwigilowanych. Oba traktują sieć niefor­
malnych powiązań międzyosobowych podejrzliwie. widząc w niej nie
bez racji wylęgarnię oporu i akcji wywrotowej - i wypatrują najbliż­
szej okazji, by ją rozszarpać na strzępy.
Z wyłuszczonych tu już przyczyn nienawiść do autonomicznych.
żywiołowych odruchów moralnych jest w przypadku wspólnot postu­
lowanych o wiele ostrzejsza, bardziej czujna i wojownicza niż w przy­
padku solidnie okopanego organizmu państwowego. czującego się
bezpiecznie i pewnego swej mocy. Wojująca nietolerancja rodzi się
z poczucia zagrożenia, które wspólnotom postulowanym towarzyszy
nieodłącznie i nie daje się rozproszyć. Wspólnoty postulowane są
kruche już dlatego, że są postulowane - ale bardziej jeszcze brak im
zaufania do siebie z powodu podejrzenia, że pozostaną postulowany­
mi na Zawsze. cokolwiek by zrobiły dla zagęszczenia swej konsysten­
cji. Jak to wyraził Comelius Castoriadis: "w naj głębszych zakamar­
kach egocentrycznej fortecy jakiś głos powtarza cicho. lecz uparcie:
«nasze mury są z plastiku, nasz akropol - z masy papierowej»:".
• CorneJius Castonadis, Rł.'f7('l'lifm~ on Raci.~m, trans. David Am c-, Curus.
w: "Thesis Eleven" 32 (J992),~. 9.
 Niellchwytna uniwersalnosc'
64
Nie mając żadnego innego gruntu oprócz uległości swych re­
krutów, istnienie wspólnot musi się codziennie odtwarzać na nowo,
Nie ma chwili dla odpoczynku; osłabienie czujności grozi nieodwracal­
nym rozkładem. Nie ma zatem co przebierać w środkach, gdy chodzi
o wyniesienie wspólnoty z postulowanego tylko do "rzeczywistego"
istnienia. Najbardziej bezlitośnie uciska się dziś i depcze samoistność
jednostek w imię "praw ludzkich", zawłaszczonych i skolektywizowa­
nych w postaci "praw mniejszości" (zawsze takiej mniejszości. która
marzy. by stać się większością, a w każdym razie by zachowywać się,
jak przystoi pewnej siebie i obojętnej na cudze cierpienia większości).
Jeśli jednostka odmówi akceptacji przypisanego jej ..usytuowania",
potępia się ją. za zdradę i działalność wywrotową; a zdrajcy niech nie
oczekują litości.
Koncepcją ,jaźni nieugruntowanej" posługiwano się nierzadko dla
wyciszenia protestu przeciw duszeniu autonomii etyk konkurencyj­
nych przez zajęte homogenizacją państwo; z równym powodzeniem
hasło ,jaźni usytuowanej" służyć może za przykrywkę ..wspólnotowe­
mu" tłamszeniu autonomii moralnej. I jedno, i drugie hasło toruje
drogę politycznym nadużyciom. Oba nadają się do tego, by je wyzys­
kać dla narzucania heteronomii moralnej i wywłaszczania jednostki
ludzkiej z jej prawa do własnego sądu moralnego.
Moralne granice uniwersalności etycznej
Oba pojęcia/hasła nadają się do krzewienia moralności hetero­
nomicznej z tego powodu, że każda wizja moralności "powszechnej"
(bez względu na to, czy grupa, dla jakiej moralność ma być "po­
wszechna", jest ogółem ludzkości, państwem narodowym, czy węższą
jeszcze wspólnotą) zakłada, iż postępowanie moralne da się wyrazić
w przepisach, którym można nadać fermę uniwersalną. Innymi słowy:
że jaźnie moralne dadzą się bez reszty rozpuścić we wszechogar­
niającym "my"; że moralne ,ja" jest tylko liczbą pojedynczą etycz­
nego "my". W ramach etycznego "my" ,ja" jest wymienialne z "on"
("ona"): sąd moralny wyrażony w pierwszej osobie zachowa wartość
moralną, jeśli go wyrazić w osobie drugiej i trzeciej. Więcej jeszcze:
Mora/M I/ral1ict wl1i...tr~aIIWici e/YCZl1tj es
tylko takie reguły, które wychodzą cało z podobnej "depersonaliza­
cji", spełniają wymogi stawiane normom etycznym. To, że moralność
może być tylko kolekrywna - albo jako wynik autorytatywnego
prawodawstwa, albo jako nierozmyślny, lecz równie potężny wpływ
"usytuowania" - jest oczywiste, bo tautologiczne. Prawdziwość lego
zagwarantowano z góry - już :za pomocą sposobu, w jaki zjawisko
moralne zdefiniowano i odróżniono od innych zjawisk.
Zalożenia te nie budzą wątpliwości dopóty, dopóki przyjmuje się
je milcząco. Gdy się im jednak baczniej przyjrzeć. nie wyglądają wcale
na oczywiste; przeciwnie - budzą poważne wątpliwości.
Zastanówmy się nad pierwszą przesłanką - która powiada, że
gdy mowa o zjawiskach moralnych, wolno nam, zgodnie z regularni
gramatyki, traktować zaimek "my" jako liczbę mnogą od ,ja". Takie
postępowanie jednak, zauważa Emmanuel Levinas, jest trawestacją
moralności:
..Okazanie szacunku nie może równać się podporządkowaniu; ale prze­
cież inny rozkazuje mi. Ja otrzymuję rozkaz - co znaczy, że uznano mnie
za osobę zdolną do tego, by nakazaną prac; wykonać. Okazanie szacun­
ku oznacza skłonienie się nie przed Prawem, lecz przed istotą, która
domaga się spełniania przeze mnie nakazanych czynności. Aby jednak
rozkaz mnie nie upokorzył (upokorzony, nie byłbym zdolny do okazania
szacunku), otrzymany rozkaz musi też nakazać mi rozkazywać innemu.
by wydawał mi rozkazy. Pclega on na tym, by rozkazywać Mu, aby
wydawał mi rozkazy. To nawoływanie się między rozkazami jest treścią
słowa «my» - równa się powstaniu zespołu. Ze względu na to odwołanie
się jednego rozkazu do drugiego, «my) nie jest liczbą mnogą od «[a»
(Nol/.S ll'esl pas le plllriel Je 1e)"9.
Gładka i prosta droga wiedzie od wielu ,ja" do zbiorowego "my"
tylko wtedy, gdy się przyjęło, że wszystkie ,ja" są w zasadzie jednakie.
Łatwo to przyjąć, gdy się ,ja" rozpatruje u względu na jakąś wy­
braną cechę, która wszystkim ,ja" w tym samym stopniu przysługuje
(jak w zdaniach "my, blondyni", albo "my, absolwenci UW", albo
"my. zwolennicy Legii"); w tej perspektywie wszystkie zgrupowane
w "my" elementy są nawzajem wymienne. Innymi slowy, "my" staje
, u Moi et la To/ali/ł, w: gmmenuet Levinas, Emre nOW5. E.\·."'i.' sur It ptn·
"I'r-a-I'au/rt, GI\L.!Set. Peris 1991,~. 49.
 Nieuchwytna Ill'liwcrBalnmfl'
" 67
się prostą liczbą mnogą od ,ja" wtedy, gdy przymykamy oczy na
wielowymiarowcść każdego ,ja" wziętego z osobna. "My" jest wów­
czas sumą, pochodną
liczenia - zbiorem cyfr, nie całością orga­
niczną. Nie to jednak zachodzi w przypadku zespołu czy zbicrowcści
moralnej. Jeśli ideę ponadjednostkowej całości można w ogóle odnieść
do dziedziny moralności, to tylko w sensie całości utkanej, i wciąż
na nowo tkanej, z nakazów wydawanych, otrzymywanych i wyko­
nywanych przez podmioty moralne z lego właśnie tytułu, że każdy
z Iych podmiotów jest l1iezastępowalny, a stosunki między nimi są
asymetryczne.
Zajęcie postawy, zanim się stosunek nawiąże; jednostronność, nie
wzajemność; stosunek, którego odwrócić nie można - wszystko to
są konieczne. definicyjne w istocie znamiona postawy moralnej.
"W stosunku do Twarzy utwierdza się asymetria; nie jest na początku
istotne, kim Inny jest w stosunku do mnie - to Jego sprawa" 10. To
zdanie Levinasa odczytać można jako definicję Twarzy: Inny jest dla
mnie Twarzą, jeśli (li tylko jeśli) mój stosunek do Niego jest progra­
mowo niesymetryczny - to znaczy nie zależy od Jego byłego, obecne­
go, przewidywanego czy spodziewanego odwzajemnienia się. A mo­
ralność polega właśnie na odbiorze Innego jako Twarz)'. Postawa
moralna wytwarza stosunek zasadniczo nierówny. ta nierówność, nie­
równoważność, to niepytanie-o-wzajemność, ów brak zainteresowania
wzajemnością, obojętność na równowagę (lub brak równowagi) zys­
ków i strat - mówiąc krótko: organicznie nie zrównoważony, a za­
tem i nieodwracalny, charakter sytuacji ,ja w stosunku do lnnegc''
- nadaje spotkaniu z Drugim, z Drugim jako Twarzą, sens moralny.
Levinas wyciąga krańcowo radykalne wnioski z Kantowskiego
rozwiązania problemu "prawa moralnego, tkwiącego we mnie" ale
jedynie taki radykalizm oddaje pełnię sprawiedliwości Kantowskiej
koncepcji moralności jako postawy kierującej się troską o Innego
przez wzglQd na Niego tylko, i szacunkiem dla Innego jako wolnego
podmiotu i "celu samoistnego". Inne, złagodzone wersje etyki pokan­
tcwskiej nie ogarniają ogromu powinności moralnej. jaki koncepcja
Kanta sugeruje.
LLL Emmu nucl Lćvlnus. Phi/mophie, Jr.l.~li('f 1'1 Amour, w: Elllrl' npus ..., ss. 122-123.
Moralne fłranir~ u";"'..r.<lJi"",id erycr"rj
Wedle Martina Bubera - dla przykładu _ tym, co odróżnia
stosunek "Ja--Ty" od stosunku ..Ja-ono" {czyli takiego stosunku,
w którym "ten drugi" nie występuje w roli podmiotu moralnego), jest
jego, od pierwszej chwili, dialogowy charakter _ lub przynajmniej
oczekiwanie dialogu. "Ja-Ty" ma strukturę "zwracania się i odpowie­
dzi"!', ciągłej rozmowy, w której toku partnerzy nieustannie wymie­
niają się rolami, zwracają się do siebie nawzajem i odpłacają pięknym
za nadobne. To właśnie symetria postaw i podejmowanych odpowie­
dzialności nadaje relacji wzajemnej charakter "Ja-Ty" - i jest ta
symetria obecna w spotkaniu od pierwszej chwili, z początku w po­
staci postulatu czy stanowczego oczekiwania. Jeśli traktuję Cię jako
"Ty", a nie jak "ono", to dlatego właśnie, że wymagam (spodziewam
się, pracuję nad tym), byś traktował mnie jako Twojego "Ty" 12.
Heideggerowakie Mitsein podobnie zakłada symetrię od pierw­
szego momentu. Jestem z Innym o tyle, o ile "my" _ ja i Inny
- .jesteśmy w tym (w świecie, w bycie) razem", Jako że to zwykła
pospolitość ontologicznego losu jest tym, co nas ,Jednoczy" - nie ma
się co dziwić, że krytycy wytykają Heideggerowi bezcielesność jakiej­
kolwiek etyki, którą próbowałoby się wywieść z takiego zubożonego,
beztreściowego "bycia razem", schodzenia się razem przed zadzierzg­
nięciem stosunku moralnego, bycia razem, które nie zawiera moral­
nego zaangażowania i zobowiązania z miejsca, od pierwszej chwili,
jako swego czynnika konstytuującego. 'h względu na przyrodzoną
neutralność moralną (a neutralność z moralnego punktu widzenia
oglądana nie da się odróżnić od obojętności), jaka wynika nieuchron­
nie z ugruntowania zespołowości w lak pojętym Mitsein, "bycie
z drugim", jak to kwaśno komentuje Levinas,
,.jest tylko aspektem naszego bycia-w-świecie. Nie zajmuje ono centralnego
miejsca. Mil znaczy: obok... [Mitseill] nie Oznacza konfrontacji z Twarzą,
znaczy li tylko zusammellseill, być może zusammenrnmschierell" IJ.
" Por. Maurlee Feiedman, Mar/m 8wher's life and Wark: 1he Early YeCU3
1878 - 1923, Search Press, London 1982, ss. 314 _3 [5.
il Por. Emmenuel Levinas, Philusvphw..., temźe, 5. 122.
II Lćvinas. PhiJo30phit..., tamże, s. 135. Zau ..... azmy uderzające pokrewieństwo
E.
D1i",d"y wi:rJ" MlleinllnderIein Heideggera a obsesyjnie powterzejącym się u Kafki
obrazem cudownie, [CC7. rajemnjczn skoordynowanej pary. której ..zgrarrie ~ir;" jen

Niellcllwylna ll"iwer~tJlnojć
68
"Bycie z..," jest z natury symetryczne. To, co jest jaskrawie asy­
metryczne, co czyni partnerów nierównymi sobie, co uprzywilejowuje
moje stanowisko przez uwolnienie go od wszelkich zależności od
tego. co Inny uczynił, uczyni lub uczynić może - jest "byciem dla ..."
(~tre.pour-I'autre); sposobem bycia. który wyklucza nie tylko sarnot­
ność (likwidowaną już przez Mitsein), ale i obojętność. (Samotność
i obojętność. zauważa Levinas, są ułomnymi formami bycia-dla-in­
nego, a przez to, że są deformacjami, pośrednio to bycie utwierdzają
_ tak samo, jak nieróbstwo czy bezrobocie, będąc kalekimi od­
mianami istnienia opartego na pracy, potwierdzają wagę zatrudnię­
nia 14.) Jestem dla Drugiego bez względu na to, czy ów Drugi jest dla
mnie; jego bycie dla mnie jest, rzec można, jego sprawą - i sposób,
w jaki się on do lej sprawy odniesie i jak ją "załatwi", w najmniejszym
stopniu nie wpływa na moje bycie-dla-Niego (ponieważ moje by­
cie-dla-Innego zakłada szacunek dla Jego autonomii, a taki szacunek
zakazuje mi szantażowania go, by przystał na bycie-dla-mnie, czy
w ogóle mieszania się do użytków, jakie Inny czyni ~ swej wolności).
Cokolwiek na moje "bycie-dla-Ciebie" by się składało, nie należy doń
domaganie się zapłaty, wyrażającej się w przyjęciu przez Ciebie po­
stawy, która byłaby zwierciadlanym odbiciem mojej. Mojego stosun­
ku z Innym nie da się odwrócić: jeśli zdarza się, że moje by­
cle-dla-niego zostaje odwzajemnione, jest to z punktu widzenia mojej
własnej postawy przypadek.
Owo "my", którego znaczeniem jest zespołowość o charakterze
moralnym, nie jest więc liczbą mnogą od ,ja"; denotuje ono zawiłą
strukturę, która wiąże nierówne sobie elementy. W stosunku moral­
nym ja i Inny nie jesteśmy wzajem wymienialni i dlatego nie można
widoczne, lecz nic do pojęcia (dwaj asystenci K., dwaj pomocnicy Blumfelda, dwie
podskakujące zgodnie, ale nieme dziewczyny, a w końcu - niejako samma lematu
dwie piłeczki celuloidowe o ściśle zsynchronizowanych ruchach). WS7.y~tkic te pary
tyle mają 7~ sobą wspólnego, że gdy się je 7. zewnątrz ogląda, rzuca się w OC7.y ich
wzajemne zgranie, ale zupelnle nie wiadomo, skł4d się bierze ich zgodne działanie;
oderwany, niczaangażowany i obojętny obserwator może tylko ryle o nich powiedzieć.
7.<: poruszają się w tym samym rytmie. Pornocnicy Blumfelda rozmawiają 7,c sobą wtedy
tylko, gdy są pewni, że 8lumfeld, po drugiej sirorne grubej szyby, nie usłyszy ani
slow<l...
" E. Levinas. Mm..rir pollr ..., w: Enrr~ nous, ~. 215.
M(/raln~ fłraniel' uniwersalno.id etycznej 69
nas "dodawać do siebie", by uzyskać
sumaryczne "my". Wszystkie
"obowiązki" i "reguły" dające się
w stosunku moralnym pomyśleć
adresowane są wyłącznie do mnie, wiążą tylko mnie, konstytuują
mnie i tylko mnie jako jedyne, niepowtarzalne ,ja". Właśnie adreso­
wana do mnie, na mnie spoczywająca, odpowiedzialność ma charak­
ter moralny. Może jednak z miejsca stracić ów charakter, gdy - pró­
bując relację odwrócić - obarczam nią Innego. Jak to soczyście
wyraził Alasdair Maclntyre - "na gruncie moralnym wypada od­
mówić stanowienia praw dla kogokolwiek poza samym sobą" 15:
"Bohaterem moralnym, w rodzaju kapitana Oatesa, jest ktoś, kto czyni
więcej, niż wymaga obowiązek. W takim rozumieniu «powinności», jakie
nadaje się do upowszechnienia, nie ma więc sensu twierdzenie, że kapitan
Oates «zrobił, co zrobić należało». Mówić: «spełnił obowiązek» o kimś,
kto dokonał czynności nadobowiązkowej, to tyle, co przeczyć samemu
sobie. Ale czlowiek może sam sobie postawić zadanie wychodzące poza
obowiązek i poświęcić się jego wykonaniu do tego stopnia, że będzie się
ganił za jego niespełnienie - choć nic wpadnie mu do głowy potępiać
innych za to, że podobnego zadania nie podjęli lub nie wykonali",
Ponieważ upiera się on przy powszechności norm moralnych,
jakie mają zeń wyniknąć (a więc, pośrednio, przy wymienialności
podmiotów moralnych), imperatyw kategoryczny Kanta może uczy­
nić pewne zachowania obowiązkiem moralnym _. jeśli się jego inten­
cje interpretuje minimalistycznie, jako sprecyzowanie elementarnych
wymogów postępowania moralnego w sposób negatywny: wskazanie
lego, czego moralnemu człowiekowi czynić nie wolno; jeśli jednak
imperatyw Kanta interpretować maksymalistycznie, jako opis cech
dla moralności postępowania wystarczających - może on rozgrzeszyć
sumienie z lekceważenia wielu kluczowych impulsów moralnych. Oso­
by moralnej i przedmiotu jej moralnej troski nie można mierzyć tą
samą miarą; i uznanie tego faktu (lub postępowanie, jak gdyby się ów
fakt znało) jest tym, co właśnie czyni moralną osobę osobą moralną.
"Jestem gotów oddać za Niego życie" jest intencją moralną; "On
winien być gotów oddać za mnie życie" nakazem moralnym nie jest.
" Por. Alasdair Maclntyre, ~{ll Morrllily is Nol, w: .Philosophy" 1957,
~s. 325 - JJJ. Levinas oczywiście posuwa się dalej, uznając podobną odmowę za cechę
definicyjną "gruntu moralnego",

70 Nitllch .....yrltu l,"iwersu/rwAć
Nie jest też nakazem moralnym wymóg. by inni ludzie poświęcali swe
życie dla ojczyzny, partii, czy jakiejkolwiek innej sprawy, choćby
i najwznioślejszej - choć moja gotowość poświęcenia mojego wias­
neqo życia w imię tego, by idea nie zmarła bezpłodnie, może uczynić
mnie, niebezzasadnie. moralnym bohaterem. Gotowość do poświęceń
dla dobra innych obarcza mnie odpowiedzialnością, która jest moral·
na dlatego właśnie, że uważam nakaz poświęcenia się za odnoszący
się tylko do mnie, że przyjmuję, iż poświęcenie nie należy do kategorii Sprawiedliwości, przez którą za życia samotnego penitenta nikt jakoś
usług wymiennych, że nie jest i nie może stać się nakazem powszech­
nym - a więc nie mogę leż od poświęcenia się wymigać, licząc na to,
że inni przejmą je na swoje barki. Być osobą moralną znaczy: jestem
stróżem brata mego. Ale znaczy to też, że lo ja jestem stróżem brata
mego, i że jestem nim bez względu na to, jak brat pojmuje swe
braterskie obowiązki i czy widzi je w ten sam co ja sposób; co więcej: souci d'exister"; "Souci comme saintete, ce que Pascal appelait amour
ja trwam na posterunku nie oglądając się na to, jak się inni bracia
wobec swoich braci. rzeczywistych cz.y "z mianowania", w podobnych
warunkach zachowują. W każdym razie mogę być stróżem brata
mego w prawdziwym - moralnym - tego pojęcia znaczeniu wów­
czas tylko, gdy zachowywać się będę tak, jak gdybym ja jeden tylko
miał obowiązek stróżowania i ja jeden tylko był skłonny go podjąć
i spełnić. Ja jestem zawsze tym, kto trzyma w dłoni słomkę, która
ziarnie grzbiet potwora obojętności. To właśnie owa wyjątkowo.~ć (a
nie upowszechnialnośc1 i nieodwracalność mojej odpowiedzialności
jest kamieniem węgielnym stosunku moralnego. I to się tylko liczy
- obojętnie, czy wszyscy, czy tylko niektórzy bracia świata uczynią
dla swych braci to, co ja za chwilę uczynię.
Gdybym szukał standardów umożliwiających sprawdzenie. czy
moja odpowiedzialnośćodpowiada moim moralnym impulsom - nie
znalazłbym ich wśród zasad, którym posłuszeństwa wymagałbym od
innych ludzi. "Mam zawsze o jedną odpowiedzialność więcej od
Innych?"; tylko przy takim założeniu jest zespołowość moralna (w
odróżnieniu od kontraktowego partnerstwa) do pomyślenia i do zreali­
zowania. Moja odpowiedzialność zawsze wychyla się o krok do
16 Ernrnunuel Levinas, E/hies and Infinity: C(Jnversalion~' "I/rh PhilipPf Nfrno.
Duqucsne Umversity Press, Pittsburgh 1985,~. 99.
Moro/ne Iłranice Ilnjwer.~alnojci 1'1.~("l"fj 71
przodu, zawsze jest większa od odpowiedzialności drugiego czlowie­
ka. Nie dana mi jest pociecha, że posłuszeństwo "przyjętym" normom
i "ogólnie stosowanym" regułom wystarczy, bym nabrał pewności. że
spełniłem swój obowiązek do końca, i aby nie dręczył mnie ów
nieznośny niepokój, który nazywam .nieczystym sumieniem't.Jeślijuż
moja odpowiedzialność ma być przedstawiona w postaci zasady,
wyrazi się ona (jak w słynnej przypowieści Kafki o bramie Pałacu
nie wchodził, bo otwarto ją tylko dla niego jednego, by zamknąć na
powrót po jego śmierci) w formie reguły jednostkowej, reguły, którą
- wedle wszystkiego, co wiem i co mnie obchodzi - dla mnie i tylko
dla mnie ułożono i która do moich uszu dociera, choćby wszystkie
inne uszy były szczelnie zatkane. .Appel de la saintete precedant le
•
sans ccncupiscence"; ..Le moi de celui qui est elu li repondre du
procbam ... Unicite dc l'election!"!' Zostałem wybrany - przez tę
odpowiedzialność, jaką ja tylko ponoszę; a więc moje standardy nie
mogą być pospolite, statystycznie przeciętne, ogólnie stosowane.
Święci są ludźmi wyjątkowymi; robią lo, na co nie zdobyliby się
inni - zbyt na to lękliwi lub zbyt słabi duchowo; święci robią to,
czego by żaden człowiek "przy zdrowych zmysłach" od nich nie
wymagał, jako że to, co czynią, wykracza poza wymogi .Judzkiej
przyzwoitości" i "zwykłego obowiązku". Uczynienia tego, co robią,
mogą święci wymagać tylko od siebie samych, i wymaganie czynów
od siebie właśnie, bez tego, by podnosić je do rangi "normy po­
wszechnej" - bez wymagania ich od innych - jest tą właśnie cechą,
która czyni ich świętymi. Standard, wedle którego ja (tylko ja) mogę
mierzyć moją (tylko moją) odpowiedzialność, jest, w tym sensie,
skrojony na wzór świętych: jest standardem, który mogę - i winie­
nem nawet - stworzyć dla siebie, ale którym nie wolno mi się
posłużyć dla mierzenia moralności innych. Przez "standard świętości"
rozumie Levinas wzór postępowania wznoszący się ponad wspólne,
powszechne. konwencjonalne, statystycznie przeciętne miary moralnej
przyzwoitości. Standard - przyznajmy - tego. co nieosiągalne. być
17 E. Levinas. Mrlurir /'l'ltr...• ss. 2211-229.

72 Nieuchwytno IlniwlrsolllO.łt
może nawet niemożliwe do spełnienia; standard pokrewny utopii,
która każde rzeczywiste dokonanie pozostawia daleko w tyle i spra­
wia. że żadne osiągnięcie nigdy aktora w pełni nie zadowoli.
Nie ma też powszechności u drugiego krańca troski, w punkcie
docelowym podjętej już i sprawowanej odpowiedzialności; i sprzeczne
byłoby z odpowiedzialnością, gdyby wyobrażać sobie "upowszech­
nienie" jako pożądany rezultat jej sprawowania. Zauważmy przede
wszystkim, że odpowiedzialność za Drugiego Człowieka sama przez
się nie ma "celu" ani "przyczyny"; odpowiedzialność nie jest wy­
tworem "woli" ani "decyzji"; nie jest czymś, co nie istnieje, jeśli się jej
nie postanowiło ponosić; to raczej czysta niemożliwość nieponoszenra
odpowiedzialności za Innego stanowi o mojej moralnej wydolnoser.
Ale naginania przedmiotu mojej odpowiedzialności do standardów,
jakie sam sobie stawiam, zawładnięcia jego wolą, postawienia go pod
moją komendę, upodobnienia jego cech do moich - a zatem ogoło­
cenia go z jego własnej odpowiedzialności, która stanowi o jego
odmiemlOści, o jego wyjqtkowości - z pewnością nie mogę uznać za
idealny rezultat podjętej przeze mnie odpowiedzialności: nie mogę do
tego wszystkiego zmierzać, jak do celu, nie popadając w konflikt z tą
właśnie za Drugiego Człowieka odpowiedzialnością, a więc nie po­
rzucając postawy moralnej. Stosunek moralny nie polega na fuzji
partnerów, utożsamieniu się ich ze sobą - ani na tym, że obaj
że pozbędę się na zawsze udręki, jeśli tylko nauczę się na pamięć
zgodnie podporządkują się czemuś trzeciemu (jakiejś bezosobowej
zasadzie, której "każdy" "w podobnych przypadkach" podporząd­
kować się powinien). Nic polega on na rozpuszczaniu mojej od­
powiedzialności i odrębności mojego partnera we wspólnym standar­
dzie, który unicestwi indywidualność każdego z nas (a są takimi
standardami i zasada wzajemności i zasada jednakowego traktowa­
którym rządzi konwencja i etykieta i w którym wystarczy poruszać się wedle skodyfl­
nia, i zasada zrównoważonej wymiany), Zespołowość moralna jest ..le
face-a-face sans intermediaire", a nie czymś takim, czego poszukiwali
filozofowie poplatońscy: nie taką komunią, w której podmioty moral­
ne toną, topiąc się we wspólnym dla wszystkich ideale; nie takim
.nous''. "qui, tournee vers le soleil intelligible, vers la verite, sent
I'autre a. cóte de soi, et non pas en face de soi" I~.
'" E. Levinas. u temp.\ et l'au/re, Presees Umvereuairee de France 1919, ss. 88 -89.
o .~umolllo.fci podmiotu morulrl(!I(! 73
o samotności podmiotu moralnego
Nie ma więc standardów uniwersalnych, gdy o moralność idzie. Nie
ma co oglądać się za siebie, przypatrywać się temu, co inni - "tacy jak
ja" - robią, Nie ma co przysłuchiwać się temu, co powiadają, że robią
albo robić powinni - po to, by samemu iść za ich przykładem, robić
to, co oni, czuć się rozgrzeszonym z nierobienia niczego innego (szcze­
gólnie tego, na co inni, "tacy jak ja", by się nie zdobyli) i zasypiać snem
sprawiedliwego. Przypatrujemy się wprawdzie, przysłuchujemy - ale
nie znajdujemy w tym jakoś rozwiązania naszych kłopotów, a zwłasz­
cza rozwiązania radykalnego. Wskazywanie palcem na innych - "oto,
co ludzie robią", ,,010, jak się sprawy mają" - nie ratuje mnie przed
.. ~ ł..
, nocną bezsennością i dniem pełnym wątpliwości i wyrzutów. Gdy
dowiodę, że .zrobiłem, co do mnie należy", sędzia prawdopodobnie się
odczepi, ale nie przerwie deliberacji ta niewidzialna lawa przysięgłych,
którą, nie mogąc tym razem na nikogo wskazać palcem, nazywam
"moim sumieniem". "Obowiązek nas wszystkich" - o którym wiem,
nie wygląda mi jakoś na to samo, co moja odpowiedzialność. którą
tylko czuję 19. Chciałbym szczerze pozbyć się lej - toczącej, jak robak
trzewia - odrazy do samego siebie, którą jedni nazywają poczuciem
winy, inni grzechem. Ludzie dobrej woli i pełni współczucia mówią mi,
I
przepisów poprawnego postępowania. Inni znów powiadają, że nie ma
):
,I l' Sytuację, w jakiej nie jest się nękanym przez skrupuły. łatwo wprawdzie
osiągnąć. Co więcej: wszyscy ją osiągamy, i trwamy w niej wii;h7oM' C7-<1SU. Ale
i
"więhzość czasu" spędzamy poza obrębem działania moralnego - na obszarze,
I
kowanych i łatwych do nauczenia się wskazówek. pamiętając o tym tylko, by nie
naruszyć prywatnego terenu innych łudzi, i czyniąc oczywistym, że się o tym pamięta
- a więc odwracając demonstracyjnie OC1Y i Pf)i.:azujqc, że się innym nic patrzy
w twarz. Reszta Cl.UU Jednak upływa w warunkach "naładowanych morał nie" - i wte­
dy zdani jesteśmy na siebie. Można wskazać na to, że mowa tu o .jcszcie'', a więc
o sytuacjach względnie marginesowych; a jednak nawet jeśli są one marginesowe, to
w tych sytuacjach widnie - jak w cieplarni - jaźń moralna kiełkuje, rozwija się
i dojrzewa, kwilnie lub więdnie; pomyślmy o podobnie krańcowych z egzystencjalnego
punktu widzenia sytuacjach śmierci, mi/ości i narodzin - i o tym gigantycznym snopie
światła, jakie rzucają 00\: na wR7.ystkie inne, o wiele hardziej codzienne. zdarzenia.
74 Niel/cIJwyl1ltl uniwersalność
wprawdzie sposobu zabezpieczenia się przed grzechem, ale mogę
przecież. zgrzeszywszy, winę odpokutować i bilans sumienia na nowo
oczyścić". Ale jakkolwiek kurczowo chwytałbym się nadziei w tych
radach zawartej - pryśnie ona przy najbliższej próbie...
Przepisy bywają powszechne - i tylko przepisy mogą być po­
wszechne. Można zadekretować powszechne obowiązki, ale moralna
odpowied1.ialność odwołuje się tylko do jednostki i może być podjęta
tylko indywidualnie. Obowiązki czynią ludzi jednakimi; odpowiedzial­
ność czyni z nich indywidua - niewymienne i niepowtarzalne. Tego,
co w człowieku ludzkie, nie da się uchwycić we wspólnych mianow­
nikach - pogrąża się ono w nich i przepada. Moralność podmiotu
moralnego nie ma więc charakteru przepisów. Można pójść dalej
jeszcze i powiedzieć, że moralne jest to, co się opiera kodyfikacji,
formalizacji, uspołecznieniu i upowszechnieniu, Moralna jest ta re­
sztka, która pozostaje po tym, gdy kodeks etyczny dokonał już swej
operacji Gleichschaltung.
By nadawać się do uniwersalizacji, musiałaby moralność posiadać
kilka cech, których w sposób jaskrawy jest pozbawiona.
Po pierwsze - cel. Posiadanie celu dzieli uczynki na sensowne
i bezużyteczne. Cel zaopatruje wybór w kryteria i miary. Konfrontuje
zc sobą możliwe wersje działania, pozwala je porównać, przełożyć
jedną. wersję nad drugą. Cel pozwala zwiększać wydajność działania;
pobudza człowieka myślącego do wyboru czynności wydajniejszych
i pomaga mu przeciwstawić się pokusie, by dla ułatwienia sobie losu
wystawić na szwank skuteczność działania. Nie dziw, że o wielu
stanach bezsprzecznie ponętnych i pożądanych orzekali filozofowie,
że są. "celem moralności".
Powiadali tak o ubezpieczeniu się przed ryzykiem, dla przykładu:
nie powinienem się wahać przed skoczeniem do rzeki, gdy widzę
tonącego człowieka - ponieważ, być może, sam kiedyś będę tonął
lO Kusząca jest sugestia, że właśnie owo nie dające się wykorzenić ani zaspokoić
poczucie, że "nie zrobiło się dość", owa egzystencjalna niemo7:liwość osiągnit;cill sianu
bezchmurnego zadowolenia z siebie, posłużyły jako ruda doświadczalna, 7. której
wytopiono pojęcie ••grzechu pierworodnego", a póiniej pojęcie "urazu okołoporodo­
wego" lub innych równie upartych "kompleksów psychicznych" zakorzenionych w od­
ległym i niedostępnym jut. dzieciństwie.
o .<Q",lI/rJo.icl (l(Jdmio/1l moralrJ<!1I1l
"
i potrzebował ratunku ... "Oszuści - tacy, co to biorą tylko, ale nie
dają - nigdy na swoje nie wyjdą; ich nieuczciwość ludzie zauważą
i ukarzą". To, że tak właśnie się rzeczy mają, potwierdza logika
ewolucji i ta forma instynktu samozachowawczego, jaka się ewolucyj­
nie wytworzyła: .jeśf partnerstwo w wymianie wzajemnej jest korzyst­
ne, i jeśli ten ma większe szanse dopuszczenia do partnerstwa, kto
przejawia rzetelną troskę o innych - dbałość o innych jest ewolucyj­
nie korzystna"21. Albo też, tym razem bez naukowych osłonek: ..Przy}
muje się ogólnie, i nie bez przyczyny, że praktyka moralna jest dobra
dla biznesu - i fakt ten wystarcza, by zachowywać się moralnie?".
Przekazanie swych genów potomstwu (jak twierdzą socjobiologowie),
powiększenie dochodów firmy [jak twierdzą wykładowcy kursów do­
kształcających dla ludzi interesu), czy też szansę przedłużenia życia
• dla zwykłych śmiertelników sugeruje się tu jako cel moralności: opłaca
się być moralnym, bowiem .jrafla do rozumu", że inni to docenią,
obdarzą kredytem zaufania, a w końcu odpłacą się podobną monetą,
być może nawet z procentem. Gdzieś tam głęboko, u podstaw tego
rozumowania kryje się obietnica jawnie kiedyś ogłoszona (przez reli­
gie), dziś wstydliwie przemilczana (pod wpływem naukowego ducha
epoki): że czyniących dobro czeka nagroda (na tym czy na tamtym
świecie), a złoczyńcy będą ukarani (mękami piekielnymi, lub przez
skrócenie ziemskiego żywota). Być moralnym \0 tyle, co inwestować
". w przyszłość, lub odkładać na czarny dzień. W jakimś stopniu schle­
bia to powszechnemu marzeniu, by wiązać to, co się więzom wymyka,
by kontrolować to, co się kontrolować nie pozwala, by zmusić
niezbadaną otchłań przyszłości, aby nadawała się do zamieszkania;
być może nawet, aby była dla przybyszów z teraźniejszości gościnna.
li Peter Singer. 7he ExpanJing Circle: E/hks and Sod{!hi%gy. Farrar, Sueus
& Giroux, New York 19f11. ss. 17,44.
II Tom l. Beauehamp and Norman E. Bowic. Elhifal 1Jleory i" Bu.~irJt'!I!1, Prenuce
Hall. Englewood Clirrs 1988, s. j. weględy akutecencśc! ma się zawsze na mysli: jak
informują swych czytelników Thomas M. Garveu i Richard J. Ktonewski (BIlSilu'ss
E/Mes. Pręmice Hall, Englewood Clilb 1986. s. 13)... ClęIIO bez wątpienia 7.najdujemy
si~ w sytuaeji, gdy nie możemy zapobiec złu, lub możemy mu zapobiec tylko olb­
rżymim kosztern. W lakich przypadkach rnoźemy być uwolnieni od winy". Moralność,
jak i wszystko inne, jest w biznesie kwestią 7.yskÓw i strat.
76 Niellchwytna uniwt'rSQ/noM
Albo inny cel: przetrwanie "czegoś większego", ważniejszego ode
mnie i bardziej niż ja przetrwania wartego - rodu, plemienia, koście­
ła, czy partii i tych spraw wielkich, których one strzegą i czynią
nieśmiertelnymi, same zyskując przy okazji nieśmiertelność. W jedno­
ści siła, trzeba się razem trzymać, trzeba się nawzajem wspomagać
i dodawać otuchy, kochać się jak bracia - tak aby. pospołu, jako
grupa, jako .całość większa od sumy swych części", mieć większe
szanse na przetrwanie, niż "oni" - wrogowie lub nasi konkurenci.
Pomoc wzajemna może wymagać poświęceń i moralność na po­
święceniu właśnie polega. Ale nieważne. czy ja osobiście odniosę ze
swych poświęceń korzyści - teraz czy w życiu pozagrobowym. Liczy
się to tylko, że wniosłem swój wkład do przetrwania grupy - której
powodzenie jest najwyższą miarą dobra i z/a. Rachunku zysków
i strat i oceny skuteczności działania dokonał tym razem za mnie ktoś
inny, ktoś. kto dobro grupy wyraźniej niż ja widzi. z miejsca, z które­
go lepiej widać niż z mojego. Skuteczność tego, co mi czynić zlecono.
nie jest domysłem. moralność nie jest grą na ślepo: zapewniono mnie
autorytatywnie. że jeśli to a to uczynię, zrobię. co do mnie należy, i że
robiąc to. spełnię wymóg moralności. Owa pewność jest przynętą,
którą plenipotenci "czegoś większego" posługują się chętnie i ze
skutkiem. Zważywszy katusze moralnej niepewności. gwarancjom
"bycia w porządku" trudno się oprzeć.
Obie omówione tu sugestie implikują, że działanie moralne, będąc
celowe (mając za cel przetrwanie lub nieśmiertelność, jednostkowe lub
grupowe), jest także racjonalne. Moralność "ma sens" - moralność
jest "po to. aby". Czyny moralne są .~rodkjem do celu. To cel się liczy.
Moralność jest slużebnicą bytu, instruowaną przez rozum, który ją
nadzoruje. Moralność jest strategią, którą istota rozumna. będąc
rozumną właśnie. wybierze. Postawa moralna jest czymś, co każda
kalkulująca osoba przyjmie. jeśli tylko dokonała rachunków bezbłęd­
nie. Kalkulacja poprzedza moralnoŚĆ...
Ale czy rzeczywiście? Czy moralność musi się usprawiedliwiać,
powołując się na coś innego niż ona sama? Czy przypadkiem nie
dzieje się tak, r.e moralność przestaje być sobą z chwilą. gdy jej
podmiot czuje potrzebę (lub jest zmuszany), by się tłumaczyć z tego,
do czego moralność go skłoniła? Z drugiej zaś strony - czy uczynki
o .'WM!'wjd podmiotu m(JrCl/flt'~f! 77
podpowiadane przez rachunek szans przetrwania są ze swej natury
moralne? ł czy przypadkiem czyn nie jest moralny dlatego właśnie, że
z punktu widzenia przetrwania jest do cna wartości pozbawiony?
Wzajemność jest cechą, której moralność nie posiada - i właśnie
ze względu na jej nieposiadanie daremne jest pragnienie, by nadać
moralności walor powszechny. Obowiązek jeuneyo partnera nie jest
w stosunku moralnym prawem drugiego; ani też obowiązek jednego
partnera nie wymaga, by drugi partner podobny obowiązek przyjął.
Jaźń nie zwleka z zajęciem postawy moralnej do chwili. gdy upewni
się, że jej postawa jest lub będzie odwzajemniona i stanie się w ten
sposób składnikiem obopólnego (czy wieloosobowego) porozumienia.
Rzecz ma się zgoła przeciwnie: to właśnie spokój umysłu, z jakim
• podmiot odnosi się do kwestii odpłaty, nagrody czy równości ob­
ciążeń. sprawia, że jest on (dopóki się tymi kwestiami nie podnieci)
podmiotem moralnym.
Wzajemność może być natychmiastowa lub odroczona; konkretna
lub uogólniona. Wzajemność przewidziana przez typową transakcję
w biznesie jest natychmiastowa i konkretna. Wymiana dóbr, usług
czy pieniędzy musi odbyć się albo z miejsca. lub w z góry dokładnie
określonym momencie, a wymieniane dobra obie strony postrzegać
muszą jako równowartościowe- w sensie zgodnym z literą zawartej
umowy. Transakcja "stoi na własnych nogach", jest zamkniętym
u. epizodem: transakcje późniejsze nie rewidują oceny jej poprawności,
a j ona sama nie wiąże wcale (ehyba że się to w umowie zastrzegło)
oceny dalszych transakcji. Każda transakcja startuje, rzec można,
w próżni, i próżnię po sobie zostawia. T rudno pomylić transakcję ze
sfery biznesu ze stosunkiem moralnym; można co najwyżej powie­
, dzieć (jak lo zrobił Durkheim, gdy wskazywał na .nlekonrraktowe
warunki kontraktu"], że jeśli nie żywi się zaufania do rzetelności
partnera - jeśli nie ufa się, że dotrzyma on danego słowa. i spełni. co
przyobiecał. czyli nie przypisuje mu się cech uznanych pospolicie za
znamię .. uczciwości moralnej" - transakcja biznesowego typu jest nie
do pomyślenia. Jednakże nawet ten pośredni związek między transak­
cją a moralnością partnerów wydaje się wątpliwy, jako że drobiaz­
gowe klauzule i surowe kary. które obwarowują dotrzymanie obowiąz­
ków, przesłaniają bez reszty względy moralne i co więcej: pozbawiają
 NirlldllollylllQ 11l1iWersalno1l'
"
je motywacyjnego znaczenia; czynią one wszak złamanie umowy
"złym biznesem" w dosłownym i bezpośrednim, namacalnym sensie.
Są jednak inne odmiany wzajemności - nienatychmiastowej.
niekonkretnej. lub nienatychmiastowej i niespecyficznej na raz. Dar.
dla przykładu, jest często ogniwem odroczonej wzajemności, "wzaje­
mności ze zwloką", O odpłacie nie mówi się w momeneie wręczania
daru, ani też nie kalkuluje się jej w momencie, gdy się wręczyć dar
postanawia; ale przecież ofiarodawca spodziewa się, nawet jeśli o tym
w danej chwili nie myśli, że na dłuższą metę dary, jakie otrzyma
w zamian, wyrównają poniesione koszta. Gotowość do obdarowywa­
nia nie przeżyłaby zwłoki zbyt długotrwałej czy zawodu zbyt regular­
nego. Wprawdzie w odróżnieniu od transakcji biznesmenów nie chęć
zysku, lecz źyczhwość jest na ogół motywem obdarowania. Co więcej:
dar nie jest zamkniętym, samowyczerpującym się epizodem; wręcz
przeciwnie, ma on sens o tyle ~ jak lo Claude Levi-Strauss wykazaPJ
rozwijając Marcela Maussa teorię daru - o ile jest narzędziem
w splataniu trwałych więzi między osobami czy grupami, które w in­
nym przypadku byłyby od siebie odizolowane, lub trwały we wzajem­
nym antagonizmie. Rzecz w tym jednak, że jak i w transakcji biz­
nesowej, tak i w wymianie darów poprawność i sukces (cokolwiek
miałyby te pojęcia w tym kontekście znaczyć) mierzy się ..równowar­
tością" wymienianych dóbr. Wzajemność zakłada się tu od pierwszej
chwili; dawca daru spodziewa się odwzajemnienia. Jeśli więc względy
moralne uczestniczą w procesie, to jedynie w sensie "moralnego
zobowiązania",jakim otrzymanie daru obarcza obdarowaneqo; moral­
nej ocenie poddany jest człowiek obdarowany. nie obdarowujący.
Obowiązek apoczywająey na obdarowanym ma zaiste moralny chara­
kler (choć jedynie w sensie zawartym w sformułowaniu "tylko moral­
ny") - odwołuje się bowiem do chęci obdarowanego, by "postąpić,
jak trzeba", a nie do przepisów formalnych, wymogów prawnych
i sankcji karnych przez prawo przewidzianych. Jeśli już moralny
obowiązek pojawia się, to tylko na końcu, a nie na początku aktu
obdarowania.
lJ Por. u.~ ssrvcswvs aemflllairf.1 dt' la pdrelllł (1955). Angielska (poprawiona)
wersja ukazała się pod tytułem F./t'rnelll<lry Slrll(lllreI o{ Ki".~lljp. trans. James Harte
Bell and John Richard von Stermer. Beaccn Press, Boston 1969.
o .Tarnotrw./d ptJdmiOlll mOrallll!fJO 79
Istnieje też taka wzajemność, która jest nie tylko nienatychmias­
towa, ale nadto niespecyficzna. Mowa tu o "wzajemności uogóll1io­
ne]", w przypadku której nie tylko nie pojawia się data uiszczenia
moralnego długu, ale nawet nazwisko osoby, na której dług spoczy­
wa, a i tej, której wypadajoby ten dług spłacić. Myśl o takiej właśnie
wzajemności zawierała się we wspomnianej poprzednio wskazówce, że
"opłaca się" być dobrym dla innych, bowiem inni okażą chętniej
dobroć tym, o których wiedzą, że są skłonni do czynienia dobra...
Ktoś gdzieś w końcu odpłaci w podobnej monecie dobroć ludziom
czynioną, człowiek dobry "wyjdzie na swoje", koszta dobroci zwrócą
się, być może z nawiązką - choć niekoniecznie zwróci je ta właśnie
osoba, której się dobro wyświadczyło, i niekoniecznie koszta pokryte
będą w lej samej postaci.
• W przypadku wzajemności uogólnionej "równowartość" okazy­
wanych i otrzymywanych usług trudno wymierzyć i trudno ich bilan­
sowania się dopilnować, Z tego powodu wzajemność uogólniona,
w odróżnieniu od konkretnej, trwać może długo, nawet gdy nie widać
jakoś, że ..popłaca", a koszta uparcie przerastają korzyści. (W prak­
tyce sprawy przybierają często inny obrót z tego powodu, że bilan­
sowanie usług trudno w ramach wzajemności uogólnionej ocenić,
"racjonalną", a ponętną strategią stać się może dla człowieka przebie­
głego wymigiwanie się od wkładu osobistego, dwulicowość i szalbierst­
~I • wo. Ta słabość wzajemności uogólnionej zaprasza nieustannie do
ingerencji prawnej - trudno wszak pokładać nadzieje w "przyzwoito­
ści moralnej" anonimowych jej uczestników. Rzadko powierza się
wyłącznej pieczy moralnego sumienia przedsięwzięcia zbiorowe, a już
szczególnie troskę o sprawę tak doniosłą, jak utrzymanie trwałej
• struktury społecznej).
Tak czy owak, oczekiwanie odwzajemnienia (nawet gdy przyjmuje
się postawę ..co się odwlecze, to nie uciecze" i gdy oczekiwań nie
zakotwicza się w osobach konkretnych "dłużników") jest tu ważnym
motywem działania - i już z tego powodu stwierdzić wypada, że
działanie ma tu inne niż moralne korzenie. Nie widać tego na pierw­
szy rzut oka, bowiem gdy się je z boku ogląda, bez wnikania w moty­
wy, zachowanie zainspirowane przez "wzajemność uogólnioną" może
przypominać do złudzenia bezinteresowną dobroczynność.
so NieuchwYlna U"i..... llr5Ulnuić
Nie można też powiedzieć o moralności, że jest stosunkiem kon­
traktowym (dodatkowy powód, dla którego nie moie ODa nabrać
waloru powszechności) - a lo z przyczyn podobnych, co w przypad­
ku wzajemności. Istotą kontraktu (umowy) jest to, że obowiązki
partnerów przedyskutowano, określono i uzgodniono, zanim podjęto
jakiekolwiek inne czynności. Wszystko, czego można od partnerów
oczekiwać, czego się wolno od nich domagać i za czego zaniedbanie
można ich ganić lub karać, sprecyzowano dokładnie zawczasu. Żąda
się od partnerów nie więcej (choć i nie mniej) niż wywiązania się
z obowiązków kontraktowych. Uwaga partnerów ma ogniskować się
bez reszty na "zadaniu bieżącym" - dostarczeniu pewnego dobra,
wykonaniu pewnej pracy, wyświadczeniu pewnej usługi w zamian za
określoną sumę pieniędzy - a nie na osobie partnera. Zainteresowa­
nie partnerem jako osobą nie musi wykraczać poza przypilnowanie,
• a w końcu heteronomiczny jestem i ja sam, ja - zlepek kontrak­
by spełnił przypadające obowiązki kontraktowe - a i nie zaleca się.
by innym. .,nieistotnym dla sprawy" aspektom osoby partnera się
przypatrywać. Partner jawi się w kontrakcie li tylko jako "dostawca"
czy "agent" tego, o co naprawdę chodzi: dóbr materialnych c:ly
świadczeń. Nie ma w stosunku wzajemnym partnerów żadnej "osobis­
tej nuty" ("nothing personał", podkreśla partner, gdy partnera uchy­
biającego zobowiązaniom oddaje w ręce policji, podaje do sądu czy
puszcza jego majątek na licytacji). Partnerzy nie są osobami - a już
z pewnością osobami jedynymi i niewymiennymi. Zadania, jakich się
•
podjęli, mogą wykonać inni; jeśli zdarzyło się tak, że to właśnie ja
zadanie wykonuję, to tylko z tego powodu, że to ja właśnie pod­
pisałem umowę. "Ja" jest tu tylko tworem prawa, skleconym z klauzul
kontraktu. Dobrem bezosobowego i z liter umowy tylko sklejonego
partnera nie trzeba się przejmować, a i trudno wziąć je sobie do serca,
.'
nawet gdyby się serce miało. Także o interesy partnera nie trzeba się
kłopotać poza tymi, oczywiście, które wyszczególniono w kontrakcie.
Umowę zawiera się po to, by realizować własne interesy i własne
dobro. Zawarcie umowy jest aktem celowym; a cel jej zawarcia jest
niedwuznacznie egoistyczny.
Najbardziej jednak postępowanie określone kontraktowo od mo­
ralnego różni ta okoliczność. że "obowiązek wywiązania się z obowiąz­
ku" w przypadku każdego z partnerów zależy od tego, czy i jak
o IlJmo/ltoJci podmiOJu mlJf(lIItei/(} 81
przypadające na nią obowiązki spełniła druga strona. Mam obowią­
zek dotrzymania umowy tylko o tyle, o ile partner jej dotrzymał.
Przedmiotem mojej uwagi i oceny jest postępowanie kontrahenta, nie
moje własne. Partner musi "zasłużyć sobie", "zarobić" na spełnienie
przeze mnie kontraktowego obowiązku; a przynajmniej nie wolno mu
uczynić niczego, co by go jako stronę uprawnioną do oczekiwania
moich świadczeń zdyskwalifikowało. Wystarczy mi powiedzieć sobie:
"on nie zrobił tego, co do niego należało", by czuć się uwolnionym od
zarzutu, że to ja nie robię tego, co "do mnie należy". Jest więc
w jakimś sensie w mocy mojego partnera, by "rozwiązał mi ręce".
zwolnił od obowiązku. Moje obowiązki są heteronomiczne; a więc
heteronomiczne są też i moje przez kontrakt dyktowane czyny;
towych zobowiązań.
Co więcej, w ramach stosunków przez umowę określonych moje
zobowiązania też są ściśle ograniczone: nie wychodzą one poza dzia­
łania, które można wyegzekwować. "To jest moim obowiązkiem"
znaczy tyle, co: ,jeśli tego nie zrobię, będę ukarany". Idea obowiązku
ma tu sens zewnętrzny, nie samoistny. Zabierzcie sankcje karne,
a zniknie obowiązek. Dobra wola wyłania się z lęku przed ukaraniem:
to zatem, co w końcu uczynię, wyniknie z porównania niewygody
związanej ze spełnieniem wymaganej ode mnie czynności z przykroś­
cią, jakiej doznam, gdy się mnie za jej niespełnienie ukarze. Ta
okoliczność pogłębia jeszcze heteronomiczną naturę postępowania
określonego kontraktowo. Zawarcie umowy wyraża wprawdzie mój
status wolnego, niezależnego decydenta; ale od momentu podpisania
umowy moje działania tracą swój niezależny, podmiotowy charakter.
Są one odtąd ..zdalnie kierowane" przez sankcje karne - ich autor­
stwo przejmują ukradkiem organy wykonawcze prawa. Nie można
już moich działań wiązać niedwuznacznie z moją własną postawą czy
moją osobowością: po "każdym człowieku w mojej sytuacji" (to
znaczy w warunkach sprecyzowanych przez kontrakt) spodziewano
by się podobnego zachowania. i każdego przywołano by rychło do
porządku. gdyby oczekiwań nie spełnił.
Wszystkie wyliczone tu cechy, których moralność nie posiada,
a które posiadać powinna, by móc przybrać charakter "prawa
82 Nit'~hwylna ~ltjwersalltO.U
powszechnego", mają wspólny mianownik; jest nim charakter kalo
kulacji: ta okoliczność. że wszystkie one - celowość, wzajemność
i kontraktówość - czynią działania kaiku/owalnymi. Każda z trzech
cech zakłada, że rozumowanie poprzedza działanie; że definicja
poprzedza zadanie; że uzasadnienie poprzedza obowiązek. Wszystkie
więc implikują takie działanie, które jest rezultatem racjonalnego
rozważenia decyzji, lub przynajmniej może nim być. jeśli się aktorzy
porządnie do sprawy przyłożą. W zgodzie z definicją racjonalności
sporządzoną przez Maxa Webera, powiedzieć możemy, że dzialania
obdarzone omówionymi lu cechami są racjonalne - a lo w tym
sensie. że można je przedstawić w kategoriach środków i celów.
Adekwatność środków i poprawność ich doboru można w zasadzie
ocenić obiektywnie - jeśli znane są cele, którym środki te mają
służyć. A i same decyzje w ten sposób podjęte są obtekrywne, zaś
wynikające z nich działania - bezosobowe. Decyzje te wypływają
z rozumu, który nie jest niczyją własnością osobistą, niczyim osobis­
tym waJorem; jeśli decyzje podjęte przez różnych ludzi są odmienne,
można to wytłumaczyć tylko różnicą między wiedzą pozyskaną
indywidualnie a pełnią potrzebnej informacji, albo różnicami w pilno­
ści czy sprawności myślenia. To właśnie dzięki owej cesze bezosobo­
wości daje się działanie racjonalne przedstawić jako podległe normom
- i to takim normom, które mają, teoretycznie rzecz biorąc, walor
powszechny, a w praktyce nadają się do upowszechnienia.
Sądzę, przeciwnie, że moralność jest z przyrodzenia i nieuleczalnie
nteracjonaina - a to w tym sensie, że nie poddaje się kalkulacji, że nie
da się przedstawić jako działalność posłuszna bezosobowym normom,
a więc tym bardziej nie da się opisać jako działalność podległa
normom. którym można przypisać (lub dla których można uzyskać)
status powszechności.
Powołanie moralne jest z gruntu osobiste. Wezwanie - jeśli już
można tu mówić o wezwaniu - adresowane jest do mojej odpowie­
dzialności; pobudki, by wziąć troskę i dbałość na siebie, nie uciszy ani
nie uśmierzy świadomość. że inni ludzie zrobią lo za mnie, albo że
- jeśli o mnie chodzi - zrobiłem już to, co na mnie wedle ogólnie
przyjętych standardów przypadało. Normy powiedziałyby mi. co mam
robić i kiedy; normy poinformowałyby mnie, gdzie się mój obowiązek
o ~·tJmollta.łci podmiotu moralntga
"
zaczyna i gdzie się kończy; normy pozwoliłyby mi w jakiejś chwili
spocząć i zaprzestać wysiłku ze świadomością, że wszystko, co było
do zrobienia, zrobiłem; a w dodatku wiedza o tym, że ta chwila
spoczynku nadejdzie, pozwoliłaby mi tak swe działania układać,
by jej nadejście przyspieszyć. W braku norm powszechnych mój,
podmiotu moralnego, los jest o wiele bardziej uciążliwy. Nie mogę
ukoić sumienia. nie mogę uzyskać pewności poprzez stosowanie się
do czytelnych reguł, które mogę zaobserwować patrząc na postępo­
wanie innych ludzi, pamięciowo opanować czy nawet uczynić
nawykiem. Choć jako istota społeczna jestem zawsze z innymi, jako
istota moralna jestem zawsze sam; oplątany pajęczyną nakazów i za­
kazów, trwam w swej niezbywalnej wolności (jak ujął to Maurice
~~ Blanchot: "każdy tu ma swe własne więzienie, ale wewnątrz tego
więzienia każdy jest wolny"24).
"Bycie z innymi" można regulować za pomocą kodyfikowalnych
norm. W odniesieniu do "bycia dla Innego" taka regulacja nie jest
jednak możliwa. Posługując się pojęciem Durkheima, ale w sprzecz­
ności z jego teorią, możemy powiedzieć, że moralność jest stanem
nieustannej i nie dającej się naprawić anomii. Być moralnym to tyle,
co być zdanym na łaskę własnej wolności.
Jestem istotą moralną, zanim myślę. Nie ma myślenia bez pojęć
(z natury ogólnych), standardów (również ogólnych) i norm (zawsze
• nadających się do uogólnienia). Gdy jednak pojęcia, standardy i nor­
my wkraczają na scenę, popędy moralne ze sceny schodzą; ich rolę
gra leraz etyczne rozumowanie - ale rozumowanie etyczne pokrew­
ne jest prawu, nie popędom moralnym. Etyką nazywamy lo, co Jean
Fourastie określił mianem .morales des savants", którą przeciwstawił
..morales du peuple", Ta ostatnia, twierdzi, ,jest bliska instynktowi,
". W odróżnieniu od moralności uczonych, nie posługuje się ona rozu­
mowaniem i dowodem"2S. Twierdzi on także, że morales du peupJe jest
"moralnością poświęcenia" - a przynajmniej okazuje się nią, gdy się
spogląda na jej efekty. Nie można jej wyjaśnić dążeniem do szczęścia,
ani też -- choćby i niebezpośrednim - interesem aktora.
l' Maurlee Blancnor. Hdaus Cirdes, rrana. Paul Aster, Station Hill, New York
1985. s. 10.
l.' Jean Fauraslic, Es.~ai.1 de morale pru.lpeclil!ł', Goutier, Paris 1966, J. 29.
 Njeuch",'.YI'lO "'nj .... ~rstJlnQ,jł
"
Wynika z tych rozważań, że jeśli akt moralny poczyna się w sa­
motn ości, wspólnota wyłania się u jego kresu - jako "zespołowość
moralna", wspólne, choć nie wspólnie planowane. osiągnięcie pod­
miotów moralnych. z których każdy sięga poza własną samotność
w porywie samopoświęcenia, jakie jest zarazem istotą i wyrazem
..bycia dla", Nie jesteśmy istotami moralnymi dzięki społeczeństwu
(zawdzięczamy społeczeństwu to tylko, że jesteśmy stworzeniami ety­
cznymi, że podporządkowujemy się etycznemu prawu) - żyjemy
w społeczeństwie, jesteśmy społeczeństwem, dzięki temu, że jesteśmy
istotami moralnymi. W sercu społeczności tkwi samotność osoby
moralnej. Zanim społeczeństwa, jego prawodawcy i filozofowie, za­
bierają. się do sporządzenia przepisów etycznych, są już istoty, którym
przypadło być moralnymi bez ograniczeń i bez luksusu skodyfiko­
wanej dobroci.
•••
3
Nieuchwytne fundamenty
L'IIUmDIII en Uli sctllld/Jle dtlllS flll't'. ulle .,m/J­
I/Jdie" de /'łfrl/" PQur les realisIes...
F.MM"'NUEL L(.V1NAS
Jaźń moralna nie ma fundamentu. Opiera się wprawdzie na im­
pulsie moralnym -- ale to jedyne jej oparcie nie jest czymś takim, co
mają na myśli filozofowie, gdy mówią o fundamentach. Dla tych,
którzy odpowiadają za prawo i ład (czyli tych, którzy odróżniają, za
pomocą. prawa, ład od chaosu), impuls moralny nie należy do katego­
rii gruntów, na jakich podjęliby się cokolwiek ważnego i trwałego
budować; by się na plac budowy nadawał, trzeba by go wpierw, jak
grząskie moczary, skrzętnie wydrenować i osuszyć. Filozofowie nie
mogą uwierzyć, by coś lak subiektywnego, nieuchwytnego i kapryś­
nego jak impuls moralny mogło czemukolwiek posłużyć za funda­
ment; jeśli już ludzie zachowują się w sposób, który filozofowie
zgodziliby się nazwać moralnym, I jeśli zachowują się w ten sposób
mniej lub bardziej regularnie, musi istnieć po temu jakaś solidniejsza,
niż impuls moralny, przyczyna.
Jak sugerował w 1953 roku Leo Strauss, ową podstawą może być
albo przyroda, albo historia; innymi słowy -- albo coś takiego, co
wszędzie i zawsze jest takie samo i dlatego może i powinno być raz na
zawsze odkryte; albo coś, co zmienia się wraz z czasem i przestrzenią,
a więc może i powinno być z rozwagą i namysłem tworzone. Wabu
jednak przypadkach pojedynczy człowiek stanie wobec ogólno-gatun­
kowej lub mniejszej w swym zasięgu, lecz równie ponadjednostkowej,
powinności - zawsze potężniejszej od jego własnych popędów czy
,. N iturhllllY/fil' fundlJJflen!y
skłonności; w obu więc przypadkach będzie go wiodła lub popędza­
ła, inspirowała lub ograniczała sila zewnętrzna a przemożna, przera­
stająca możliwości skutecznego oporu. Moralność może być li tylko
heteronomiczna. Zarówno filozofowie, jak i administratorzy ładu
przyglądają się nieufnie ludziom kierowanym przez impuls - także
impuls moralny. Nie można przewidzieć, jak się oni zachowają;
w świecie przez takie samonapędzające się byty zaludnionym "wszy­
stko może się zdarzyć". Zarówno dla filozofów, jak i administ­
ratorów ładu świat, w którym wszystko może się zdarzyć (czytaj:
świat, o jakim nie mogą z góry i autorytatywnie orzec, co się w nim
zdarzy, a co nie. lub czemu wolno. a czemu nie wolno się w nim
zdarzyć), jest zniewagą dla człowieka rozumnego i pobudką alar­
mową dla człowieka czynu.
"
Dzieląc troski budowniczych ładu, filozofowie nowocześni nie
ufali jaźni moralnej. Przekonanie. że jaźni nie wolno pozostawić
samej sobie, że nie posiada ona narzędzi i kwalifikacji, którymi
mogłaby się sama, bez pomocy z zewnątrz, posłużyć - nie opierało
się na odkryciach empirycznych. Nie uogólniało ono danych o rze­
czywistości "samej przez się", pozostawionej własnej logice - ale
określało sposób, w jaki (w przypadku nadzorców ładu) należało
rzeczywistość kształtować. i sposób, w jaki należało (w przypadku
filozofów) myśleć o niej i ją interpretować. Ponieważ nieufność
wbudowano od pierwszej chwili w obraz świata, w którym jaźnie
działały i w opisy ich działań - twierdzenie o moralnej niesamowy­
.. .
~ skłócony, jest zbyt kruche i chorowite, by pieczę nad nim powierzyć
starczalności ludzkich jaźni mogla się obejść bez empirycznego
sprawdzenia; wiarygodność nie zależała od testu empirii. Nie szlo
o to, czy teza jest prawdziwa, czy fałszywa; liczyło się naprawdę to,
że warunkom, w jakich można by było (Boże broń) poddać próbie
prawdziwość tezy, zapobieżono (Bogu dzięki) - a to dzięki zbioro­
wym wysiłkom filozofów, którzy takie warunki pomyśleli jako nie
do pomyślenia, i praktyków ładu, którzy prawnie postawili je poza
prawem. Wspólnym wysiłkiem myślicieli i działaczy pozbawiono
impulsy moralne głosu w kwestiach dotyczących ugruntowania mo­
ralności.
Budowanlf' /la njf'llfno,ę('/ 87
Budowanie na nieufności
W społeczeństwie nowoczesnym panuje opinia, że dobro ogółu jest
pochodną ludzkiego zastanowienia się i rozmyślnego działania. Choćby
rozum i rozwaga potrzebne były po to tylko, by odkryć, czego natura
"chce" czy "wymaga" od ludzi, i dopilnować, by to właśnie, co im
natura każe, robili - nie uważa się, by ludzie mogli to zadanie spełnić
na własną rękę i o własnych siłach, będąc ślepo posłuszni własnym
"przyrodzonym skłonnościom". Doskonałość ludzkiego ładu. jakość
ludzkiego współżycia mierzy się odległością dzielącą porządek ludzki
- przez ludzi stworzony - od "naturalnego porządku rzeczy", który
ochrzczono teraz pogardliwym, ale i lęk budzącym mianem "prawa
dżungli" (na obliczu tej mitycznej dżungli, ucieleśniającej .wewnętrzne
upiory" nękające nasze, przez ludzi fabrykowane Prawo, zapisują się
- jak na portrecie Dorlana Graya - wszystkie szkaradne zmarszczki.
grymasy i konwulsje prawnego ładu, tak że twarz Prawa może
pozostać na wieki gładka i urodziwa). Trudno sobie wyobrazić coś tak:
z rozumem sprzecznego, jak lad ludzki (ów synonim ładu tout COllrt
i jedyny ład do pomyślenia w świecie przez ludzkie wysiłki konstruo­
wanym), którego korzenie tkwiłyby w "przyrodzie człowieka" i który
by wyrastał z gleby dziewiczej - nie uprawionej i nie pilnowanej.
Dobro ogólne, twór z własnego przyznania sztuczny i z naturą rzeczy
impulsom moralnym jego beneficjantów (jaki lo architekt godny tego
miana zgodzi się pozostawić decyzje o strukturze budynku kaprysom
jego przyszłych użytkowników'ł). W najlepszym przypadku .przyznaje
się impulsom moralnym zdolność do odegrania pozytywnej roli "pod
nowym zarządem" - a więc pod warunkiem, że o ich użytkowaniu
decydować będą instancje bardziej rozsądne i zaufania godne niż ich
pierwotni właściciele. Wzorem średniowiecznych alchemików, Władza
może przeobrazić nieszlachetny metal naturalnych skłonności w czyste
złoto moralnych intencji. Dokonania władzy przewyższają jednak
ambicje alchemików, bowiem złoto osadzające się na dnie potrząsanej
przez wladzę retorty jest jedynym, jakie gdziekolwiek w ludzkim
świecie występuje; moralności nie znajdzie się nigdzie poza jaskinią
alchemików, zwaną normatywnie regulowanym społeczeństwem.
88 NieU{;f!wy/neJimJiomenly
Jeremy Bentham, którego prace wywarły najgłębszy bodaj wpływ
na kształt nowoczesnej myśli etycznej, twierdził zgodnie z koncepcją
Hobbesa, który był jego natchnieniem, że istotom ludzkim "brak
altruizmu" i że z tego powodu "trzeba groźby przemocy, by skłonić
je dó służenia interesom większości, a nie wtesnym'". Wedle wykładni
T., L. S. Sprigge'a, był Bentham przekonany, że przyrodzony popęd
do szczęścia i unikania bólu, sam przez się pozbawiony znaczenia
moralnego,
,jest surowcem psychicznym, jaki prawodawca lub inżynier społeczny ma
do dyspozycji. Sprawa na tym polega, by społeczeństwo tak zbudować,
aby popędy ludzkie musiały owocować dobrymi intencjami. które w nor­
malnych warunkach przywiodą do dobrych uczynków - czyli takich
uczynków, które powiększą ogólną sumę szczęścia't ',
Dla Benthama, jak i dla większości jego kontynuatorów, moralne
intencje i czyny mogły być tylko wytworem inżynierii społecznej.
Zadanie wymaga inżynierów dwojakiego rodzaju: władców, którzy
stanowią prawa i egzekwują je, by zmusić egoistycznych poszukiwa­
czy szczęścia do zastanowienia się nad szczęściem ich sąsiadów;
i myślicieli etycznych, których funkcją jest, z jednej strony, doradzanie
władcom, jak manipulować społecznie zawiadywanymi przyjemnoś­
ciami i bólami tak, aby maksymalnie uprawdopodobnić efekt zamie­
rzony, a z drugiej - przekonanie zmuszanych ludzi, że służyć będą
najlepiej swemu instynktowi szczęścia, jeśli poddadzą się przymusowi
bez oporu.
Gorączkowe poszukiwanie "fundamentu" zasad moralnych wyni­
kało głównie z tej drugiej funkcji, z zadania perswazji. Przymus
prawny nie natrafi wszak na poważniejszy sprzeciw, jeśli się ludzi
przymusowi poddanych przekona, że prawo, któremu mają być po­
słuszni, jest czymś więcej niż kaprysem prawodawcy. Prawo musi
reprezentować coś potężniejszego od kaprysu, nawet kaprysu ludzi
potężnych; coś, co nie tylko musi być przyjęte, ale czego zdrowy na
umyśle człowiek nie przyjąć nie może, coś, co uznają za narzucające
I wedfug interpretacji R. S. Downie i Elisaberh Talfer - Respect for Persons.
Allen & Unwin, London 1969, s. 42.
1 T. L. S. Sprigge. Theoretiral FOl/nda/ton.1 ąf E/llk.y, Routlcdgc. London 19118,
s. 16.
Budowanie flll nił'l!frlQfrt
"
się z przemożną mocą konieczności nie tylko ci, których wzywa się do
posłuszeństwa, ale i ci, którzy ich do posłuszeństwa wzywają. Co
ważniejsze jeszcze (choć ten motyw rzadko wydobywa się na powierz­
chnię na tyle, by stał się jawnym uzasadnieniem działania): można
sobie wyobrazić przykazania moralne jako "wiążące" wówczas tylko,
gdy są skrojone na kształt i podobieństwo prawa, czyli występują
w postaci zasad, jakie można klarownie sformułować, wyliczyć, zin­
wentaryzować. Koniec końców to właśnie w dyskursie, w czynności
formułowania i precyzowania, ugruntowane są nakazy i zakazy pra­
wa jako przewodnika działań, a więc pośrednio i same działania. Bez
tak powstałych i ugruntowanych zasad nie ma moralności; czyn nie
może być moralny, jeśli nie jest działaniem wedle zasady.
Sprawiedliwość lfairnessl, powiada Rawls, "nie jest - by tak
rzec _ zdana na łaskę istniejących pragnień i interesów"). Twierdząc
tak bynajmniej nie jest sam. Etyków najrozmaitszych szkól myślenia
łączy przekonanie, że powierzenie pieczy nad tym, co ludzie władzy
wraz z tymi, którzy za nich i dla nich myślą, nazywają sprawie­
dliwością, "istniejącym" (czyli surowym, jeszcze nie poddanym prze­
robowi) "pragnieniom" i "interesom", równałoby się rzuceniu spraw
na pastwę ślepego żywiołu. W literaturze z dziedziny etyki nader
J John Rawls, A Theory oJ Ju.,tlce, The Belknap Press of Harvard University
Press, Cambridge, Massachusetts 1971, s. 261 [por. wydanie polskie: Teoria Jprawied­
liwoici, przełożyli Maciej Panufnik, Jarostew Pasek. AdlUT1 Romaniuk. PWN, War­
szewa 1994 (BWF), s. 360].
Alan wotre (UłIO.W Keeper? Sf..óal Science and Mr>ral Obliwu1ir>n, Univcrsity of
California Prees 1989, s. 125) krytykuje zafascynowanie Rawlsa 7.asadami.jakie mogły­
by podporządkować sobie lub unieważnić "pomniejsze" motywy ludzkich interakcji
_ wskal.ujac na 10, że .zasady" nie na wiele się przydają w ulatwianiu bieżących
-.~ spraw iyciowych, a niewielki też okazuj" na nie wpływ: •.W świecie, w którym ludzie
lll.jmują iit< dziećmi. żyj" wśród sąsiadów i cenią sobie ludzką pnyjażń, teoria moralna,
która wymaga racjonalnego rozumowania w stopniu, w jakim żąda go Rawls, nic
pomaga, a może się nawet okazać ciężarem. Uczy ona ludzi nic ufać temu, czego
potrzebują najbardziej _ osobistego przywi"zania do tych, z którymi obcuj" ..." Wolre
w swej polemice nie wspomniał o jednym: o nieprzypadkowej naturze tych pouczeń;
wpajanie nieufno!ici nie jest omyłką ani rel:ultatem socjologicznej naiwności. ale celem
(jawnym b"dż ukrytym) promocji lasad w łonie hierarchii kryteriów moralnych,
w której notorycznie kapryśne sympatie osobiste i impulsy skfauiające do zaintereso­
wania się losem innych umieszczono na samym spodzie.
 N ieucnwy/Ile jUrstiwnfll1 y
90
częstoznajdujemy wyraz tego przekonania. Oto kilka, na chybił trafił
wybranych przykładów:
,Jeśli wartości podstawowe i cele ostateczne mają pozwolić mi: (jak
niewątpliwie muszą) ocenić i regulować moje aktualne zachcianki i prag­
nienia, muszą te wartości i cele posiadać sankcje niezależne od tego, że
zdarzyło mi się akceptować je z takim czy innym stopniem gorliwoścr".
"Nie można powiedzieć, że człowiek przyjął moralny punkt widzenia,
jeślinie jest on gotów traktować reguł moralnych jako zasad, li nie po
prostu przyjmować je za chwyty praktyczne - to znaczy jeśli tego, co
czyni. nie czyni z zasady, li tylko gwoli osiągnięcia zamierzonego celu. Co
więcej,musi on działać wedle zasad przeznaczonych dla wszystkich, li nie
tylko przyjętych przez niego samegoczy jakąś grupę'".
"Liberalne demokracje są terenem pluralizmu moralnego; wolno tu
jednostkom żywić radykalnie odmienne od siebie przekonania co do
istoty dobra i wzoru ludzkiej doskonałości. W takiej sytuacji jest zada­
niem filozofów moralności ..., by silą racjonalnego myślenia wyłuszczyli
ziarno powszechnego obowiązku ~ moralnego z lego właśnie tytułu, ze
oczyszczonego z wierzeń i tradycji... Ten wymóg radykalnie separuje
racjonalność od jej korzeni historycznych.," ~.
W powyższych cytatach, jak j w wielu innych pokrewnych im
stwierdzeniach, Czytelnik zauważy z łatwością obfitość zwrotów w ro­
dzaju "nie mogą nie", "muszą", "niewątpliwie muszą" - które nader
często wyrażają głównie niemożność wskazania jakichkolwiek innych
powodów akceptacji autorskiej tezy prócz intuicji, że jest ona "sen·
sowna", a i innej, przerażającej intuicji, że teza odczuwana jako
sensowna nie musi być wcale prawdziwa. Zauważmy, że najmężniejsi
bojownicy nie kończącej się wojny przeciw moralnym intuicjom hoi
pol/oj posługują się z zapałem, jako orężem najprzedniejszym. intuicją
, Michael J. Sandel, JU3tict and the Good, w: Libtrali3m and us Crilics, pod jego
redalr.cją. Blaclr.well, Odord 1984, I. 189.
r
... '~
l Kurt Baier, The Mwal Poinf ol "'w, Comell UoivtOlily Press, lrhaea 1958,s. 210.
• Monique Canto-Sperber, Pour la phi/osophitmo,alr, w: "Le Debat" I. 72 (1992),
S, 49. Canto-Sperber odcina się od krańcowych wersji programu, z którym ogolnie
sympatyzuje; golowa jest poczynić pewne Ir.oncesje na rzec: panującego dzili ducha
°
sceptycyzmu. Powiada wtęe dwie strony dalej: "Wydaje mi się, że główną Ir.wesli~
w Ir.ontelr.ście tych obowiązlr.ów jest ich odkrycie, okreśerne i <l~tabilizac:ia», a nic
problem uzesadnterne" - cokolwielr. by to znaczyć miało i czymkolwiek by różniło si~
(lub nie różniło) od onodolr.syjnych wywodów poJlukiwaczy fundamentów.
Budo.....a,.j.. 110 nitu/nald 91
wlasnq. Jest to wszakże spostrzeżenie. które samo przez się nie roz­
strzygnie sporu między intuicjami - i sprawy, o którą wojna się
toczy, nie rozwiąże.
Rzeczywistym casus belli w tej wojnie - sprawą, w imię której
szermierze poprawnego rozumowania nie UStają w wysiłkach i goto­
wi są uciec się nawet do wybiegu petirio pTirlcipii - jest głęboko
zakorzeniona nieufność wobec autonomicznego podmiotu moral­
nego, a ściślej mówiąc: takiego podmiotu moralnego. którego auto­
nomia opiera się na czymś innym niż interioryzacja zasad żyro­
wanych przez władze zdolne objąć umysłem "interesy ogółu". Tezy,
że tylko postępowanie kontrolowane przez zasady może być uznane
za działanie moralne i że zasady te wspierać się muszą na fundamen­
tach mocniejszych niż wola podmiotów, wyrażają i przekazują głów­
nie tę myśl, iż czyny "ot tak po prostu podejmowane" będą najpraw­
dopodobniej pozbawione zasad (a więc niegodne i niegodziwe) i po­
zhawione podstaw. Najbardziej bezpośrednim rezultatem konstruo­
wania fundamentów etycznych była proklamacja, że żaden inny
grunt 'nie nadaje się do tego, by stanowić oparcie dla wyborów
moralnych; albo nawet, że grunt alternatywny nie istnieje. lm gcr­
liwsze i bardziej zapamiętałe bylo konstruowanie fundamentów, tym
jawniej (i - jak się spodziewano - w tym bardziej przekonujący
sposób) demonstrowano brak zaufania do autonomicznego sądu
moralnego i do nieobliczalnego moralnego podmiotu. Tym ostrzej
też podkreślano niezbędność sprawowania autorytatywnej kurateli
nad moralnością jednostek.
Poszukiwane fundamenty wyobrażano sobie na kształt instancji
uprawnionej do autorytatywnego orzekania o statusie prawnym osób
i ich poczynań; instancji decydującej o tym, co w ich uczynkach
dobre, a co złe, i określającej, co jest dozwolone, a co nie. W znacznej
większości przypadków stawiano w poszukiwaniach na rozum (który
uważano za atrybut powszechnie ludziom przysługujący, lub raczej za
cechę, jaką każdy człowiek nabyć może - a więc nie wolno mu
usprawiedliwiać swych złych uczynków tym, że jej nie posiadał) j na
reguły -- a ściślej mówiąc: na dyktowane przez rozum reguły i kieru­
jący się regułami rozum (w praktyce rozum i podporządkowanie
regułom traktowano synonimiczniel.

92 NJeuci:rIl'Y/!'Ii /lmdu'MlIt y
Argumentacja etyczna, w ślad za Kantem. dewaluowała na ogól
emocje jako czynnik "moralności; przyjmowano jako aksjomat, że
uczucia i działanie pod wpływem afektu są z moralnego punktu
widzenia bez wartości, a to z tego powodu, że nie pozostawiają osobie
działającej wyboru; tylko zdolność wyboru, jako sprawność racjonał­
na, oraz decyzje przez rozum dyktowane czynią aktora osobą moral­
ną 7, Dla Kanta i jego kontynuatorów cnota równała się umiejętności
opierania się skłonnościom uczuciowym, neutralizowania ich lub tłu­
mienia na rzecz nakazów rozumu. Emocje są z natury nierozumne.
.'
a więc rozum musi być od nich wolny. Wyznaczano moralności na
siedzibę ten właśnie chłodny i nieprzytulny, pozbawiony uczuć obszar
niepodzielnej władzy rozumu. Tylko na tym obszarze była moralność
"u siebie" - tylko rozum przecież mógł się rządzić prawem i tylko do
decyzji rozumowych mogły się odnosić reguły. Przy okazji jednak lęk
przed emocjami paraliżował wysiłki zmierzające do ugruntowania
moralnej autonomii; rozum jest wszak tą szparą w pancerzu auto­
nomicznej jednostki. przez którą zewnętrzne, heteronomiczne presje
przeniknąć mogą do "motywacyjnego wnętrza" osobistych wyborów.
Gdy się przyznało rozumowi wyłączne prawo decyzji w kwestiach
moralności, załatwiało się poniekąd mimochodem zarówno kwestię
moralności jako rządzonego przez reguły postępowania, jak j kwestię
organicznej heteronomii reguł moralnością rządzących.
Jak dalece stawianie na rozum wynikało z chęci obezwładnienia
'.
i unieszkodliwienia niesfornych z natury sentymentów moralnych
- z zamiaru założenia im kaftana bezpieczeństwa uszytego z formal­
nych (lub nadających się do sformalizowania) reguł - wskazuje
występująca w wywodach o "stadle naturalnym" reguł i rozumu
tendencja do coraz mocniejszego akcentowania wiodącej roli reguł.
Tendencję tę wyraża dobitnie "deontologiczna" koncepcja moralności
- wedle której po to, aby dowiedzieć się o moralnej poprawności
czynu, nie trzeba sprawdzać, czy jego następstwa były "dobre" (wyjaś­
, Wedle wykła.dni Lawrcnce'a A. Bluma (Fri'lld1hip. A/trui.ul1 and Marali/y.
Routledge. London 1980,!. 169): ~Twierdzenie, że emocje i uczucia mogli mieć na nas
wpływ moralny, płynie pod prąd npjgłębs7.ych nurtów myili kantowskiej, wedle której
tylko zdolność wyboru - wola - rmeć może charakter moralny; uczucia i emocje.
wobec których jesteśmy całkowicie bierni. wpływu moralnego okazać nic mogą".
8uQm.'a"ie /lO "ieujiIQ.ld 93
nić, na czym "dobro" polega, jeśli treści tego pojęcia nie sprowadza
się po prostu do wierności zasadom postępowania, byłoby zresztą
w ramach tej koncepcji nader trudno, założywszy, że utożsamiono już
moralność z działaniem normatywnie regulowanym): wystarczy zba­
dać, na ile czyny zgodne były z przepisami sformułowanymi dla
"takich jak one" czynów. Moralność tak widziana grawitowała ku
biegunowi czystego "proceduralizmu" - i w miarę jej zbliżania się do
tego bieguna, w coraz większym stopniu odmawiano znaczenia su­
mieniu moralnemu aktora, oddzielano coraz bardziej zdecydowanie
środki od celów, sprawę poprawności postępków od oceny ich na­
stępstw, a w końcu i kwestię moralności od kwestii czynienia dobra.
W istocie rzeczy, stanowisko konsekwentnie deontologiczne, akcen­
tujące względy proceduralne kosztem motywów i efektów działania,
prowadzi do wymazania "czynienia dobra" z moralnego porządku
dnia, zastępując je zagadnieniem dyscypliny. Czyniąc to, legalizuje się
manipulowanie impulsem moralnym, wywłaszczenie podmiotu z pra­
wa do autonomicznego sądu moralnego i dewaluację roli moralnego
sumienia; wszystko to razem wróży potencjalnie katastrofalne skutki.
Jak trzydzieści lat temu przestrzegał C. H. Waddington,
"wojny, tortury, przymusowe migracje i wyrachowane okrucieństwa, jakie
wypełniły pokaźną część niedawnych dziejów, były w większości przypad­
ków dziełem ludzi, którzy uczciwie wierzyli, że ich dzialania usprawiedliwia­
ły (więcej: domagały się ich) pewne podstawowe zasady, którym ufali..."~.
Wydarzenia, jakie rozegrały się od momentu zapisania przez
waddingrona tej myśli, zwielokrotniły jeszcze wagę ostrzeżenia. Prze­
sunięcie akcentu moralnego z kwestii merytorycznych na proceduralne
, c. H. Waddington, The El/lica/ A"imal, Allen & Unwin, London 1960, s. 187.
Waddington zauważa dalej, że zważywszy przemożny wpływ reguł heteronomicznych
na ludzkie zachowanie się wypada spytać, czy aby "dzisiejszy rozwój superego nie jest
objawem nadmiernej specjalizacji. w rodzaju olbrzymich rozmiarów późnych dinozau­
rów, albo przystosowania się nu-których pasożytów do żerowania na jednym tylko
organizmie".
W innym miejscu {patrz Zygmunt Banmen. Nowoczemcić i ZU(Jladu, Mllllada,
Warszawa 1991) zastanawiałem się nad rolą. jaką odgrywa proceduralny redukcjonizm,
wynoszący dyscyplinę organizacyjną ponad niczależne sądy moralne pracowników,
w umożliwianiu udziału skądinąd ,,moralnych" ludzi w niegodziwych moralnic działa­
niach zbiorowych, a szczególnie w spocylicznie nowoczesnych odmianach ludobójstwa.

94 Ni~C'''wy[ne II'/tdamenry
przyczynia się walnie do podporządkowania się aktorów ustawodaw­
czym scenarzystom. ale nie pomaga niemal. albo i przeszkadza, po­
większać "ogólną sumę" dobra; w ostatecznym rachunku, rozbraja
ono jaźń moralną z odpowiedzialności własnej - jedynej siły, na jaką
jaźń moralna może liczyć, gdy trzeba odmówić zaciągnięcia się w słu­
żbę celów niecnych moralnie.
Długotrwała wędrówka w poszukiwaniu fundamentów moralności
zatoczyła krąg. Nie ufając sentymentom, które uznali a priori za płoche
i ulotne, poszukiwacze fundamentów postawili na decydenta rozumne­
go i zabrali się do uniewrażliwianiago na wpływy kapryśnych emocji.
Postawienie na rozum pomyślane było jako akt wyzwolenia; uczucio­
wość utożsamiano wszak re stanem niewoli (gdy się coś czyni, mimo że
rozum nakazywałby uczynić coś innego, jest się w szponach kompulsji;
jest się potulnym narzędziem sił, które nie poddają się argumentom
rozumowym), emancypację zatem - z zastąpieniem zależności działań
od uczuć ich zależnością od rozumu. Rozum, z definicji, poddany jest
regułom: działać rozumnie to tyle, co postępować wedle reguł. Wolność,
ową właściwość konstytutywną jaźni moralnej, poczęto więc mierzyć
ścisłością podporządkowania się regułom. Po zakończeniu tej operacji
osoba moralna, wypreparowana z tkanki autonomicznych emocji,
ocknęła się w pętach heteronomicznych przepisów. Wyprawa, podjęta
re względu na brak wiary we własny potencjał moralny jaźni, zakończy­
ła się odmówieniem jaźni prawa do samodzielnego sądu moralnego.
Moralność przed wolnością
Komentując Kainową odpowiedź-pytanie .Jzalim strozem brata
mego?" na wezwanie Boga: "Gdzie twój brat?", Emmanuel Levinas pisze:
,Nie należy traktować reakcji Kaina jako drwinyz Boga, czy dziecin­
nego wykrętu: «To nie ja, to onl». Odpowiedź Kaina jest szczera. Brak jej
tylko sensu etycznego. Jest lo odpowiedź z pozycji ontologicznej: Ja
jestem ja, a on jest on. Jesteśmy odrębnymi bytami?".
• Emmanue! Levinas. Phl/(/.~ophie. jU1jice et omollr. w: Entre 1I01l~; E$.loi1 SIIr le
pellser-ii-I'oulre. Greseet, Paris 1991, ss. 128-129.
Mora/IlOŚĆ
przed wO(lIOstiq
"
Ontologicznie rzecz biorąc, każdy z nas jest bytem odrębnym
- i Kaina słusznie zaczepka Boga oburzyła. Skoro już wyszliśmy od
ontologii, musimy założyć, że coś musi się wpierw stać, by powstał
między Kainem a Ablem taki stosunek, przy którym pytanie "Gdzie
jest twój brat?", do Kaina skierowane, zadźwięczy naturalnie. To
"coś" może przybrać formę listy obowiązków, które ktoś obdarzony
władzą wyłuszczył, nakazując posłuszeństwo wobec nich: ,,Jest twoim
obowiązkiem dbać o to, by się twemu bratu nie stała krzywda". Może
być też tym "czymś" umowa, którą bracia zawarli, którą obaj pod­
pisali, której dotrzymanie zaprzysięgli ~ i na mocy której każdy
z nich stał się niejako agentem i przedstawicielem drugiego, a ich losy,
lub przynajmniej pewne ich aspekty, związały się ze sobą, Jeśli ani
jedno, ani drugie nie zaszło (a Biblia na ten temat mikzy], Kain miał
rację, gdy zdziwił się i poczuł urażony słysząc pytanie Boga. Było,
koniec końców, sprawą Boga uzasadnienie Jego prawa do pytania
Kaina o los Abla.
Ontologicznie rzecz biorąc, w najlepszym wypadku jesteśmy ze
sobą. "Ze sobą", czy "obok siebie", możemy być nawet w sensie
fizycznym bardzo blisko - możemy dosłownie ocierać się ramionami
czy potrącać łokciami - będąc zarazem od siebie nieskończenie
w sensie ontologicznym oddaleni. Możemy być dwoma odrębnymi
i zamkniętymi w sobie bytami, czymś w rodzaju Leibnizowych mo­
nad; każdy z nas może istnieć strzegąc swej !ejsarności Ll'ipseite"
Paula Ricoeura), swej tożsamości z samym sobą, jej granic, jej "prze­
strzeni". Bycie ~salnie, byciem osobno. "On jest
nie-mną, miejsce, jakie on zajmuje, jest miejscem, w którym mnie nie
ma". Nasza separacja, odległość między nami, nigdy nie zniknie. Nad
dzielącą nas przepaścią można co najwyżej przerzucić most: most
zbudowany z mojej o nim wiedzy, z mojego rachunku możliwych
korzyści i potencjalnych szkód, jakie jego sąsiedztwo mi wróży, lub
z wymiany lego, czego się domaga on, na to, czego potrzebuję ja.
Możemy być dla siebie mili lub brać się za czuby. Możemy pozo­
stawić jeden drugiego w spokoju lub zastawiać jeden na drugiego
sidła. Mimo to wszystko, nadal będziemy tylko obok siebie. Co więcej:
mosty mogą być liche i łamliwe, a raz zbudowane mosty można też
rozebrać; wymagają one więc codziennego dozoru. By się nie zawaliły,
. Nil'llclllo'JllIe flll'ldllllll'"Iy
potrzebują solidnego betonu i czujnych strażników, a j surowych kar
za sabotaż i akty dywersyjne. Potrzebują, krótko mówiąc, prawa.
Albo etyki, która przywdziewając maskę moralności zachowuje się
konsekwentnie na wzór prawa. Do prawa tylko - z jego przyrodzo­
ną heteronomią i nieodłącznym orężem przymusu - można dotrzeć
u kresu wędrówki. która rozpoczyna od "bycia obok" odrębnych
ontologicznie bytów.
Levinas tak chyba uważa - j dlatego oświadcza, gdy zastanawia
się nad Heideggerowskim Miteinandersein: "nie przy pomocy prayim­
ka «z» opisywać należy pierwotną relację do Innego Człowieka" ".
Przyimek ,,z" konstytuuje ontologię. Ontologia jest terenem bez mo­
ralności. Z ontologicznej perspektywy moralność może być tylko
późniejszym, sztucznym dodatkiem, cudzoziemcem nigdy nie obda­
rzonym pełnią praw obywatelskich, po wsze czasy obcym i kłopot­
liwym, na wieki pod znakiem zapytania, przy każdej okazji zmusza­
nym, by się ze swej obecności usprawiedliwiać, i skazanym na to, że
przeprosiny nie zostaną przyjęte: "powinno" nie można wyprowadzić
z ,Jest"; nie można uzasadniać wartości wychodząc od faktów. Fakty
nie są ani dobre, ani złe; fakty są moralnie obojętne, i muszą takimi
pozostać, jeśli mają być, jak na fakty przystało, prawdziwe; .faktycz­
ny stan rzeczy" nie obejmuje ocen... Żadna ścieżka rozpoczynająca się
od ontologii nie prowadzi ku fundamentom moralności. Prędzej czy
później wyprawa skończyć się musi dyskwalifikacją moralności. Zało­
żyło się wszak już przed wyruszeniem, że nie ma moralności przed
bytem i przed faktami; a byt i fakty tak się z góry określiło, że
legalnie powić moralności nie mogą. Wypełnienie tuki przez prawo­
podobną Etykę jest więc sprawą z góry przesądzoną.
Ale moralność jest "dana" - choć w sposób, by użyć terminu
prawnego, prekaryjny: w postaci, jaka nie nadaje się do uogólnienia
i uogólnienia nie przeżyje, która topnieje i rozpływa się w chwili, gdy
uogólnienia przejmują ster. Cokolwiek konstruuje się z budulca on­
tologicznego "bycia z" nie jest moralnością, chociaż zarówno archite­
kci jak i budowniczowie czynią, co mogą, by je jako moralność
10 Emmanucl Lćvinas. te lemp.f 1'1 /'rlU/re, Pre'iSCS Univcesuaires de Frllru:c, Parb
1979,~. 19.
MI)ra/noN pr~ed wo/no,/ciq 97
przedstawić, tak by żaden intruz nie mógł sobie rościć prawa do jej
miana. Moralność może być tylko przed ontologią; aby moralność
była, "dla" musi być przed "z":
,,,.. ostateczne, nieredukowalne doświadczenie stosunku zdaje mi się w is­
tocie rzeczy tkwić gdzie indziej: nie w syntezie, lecz w spotkaniu (warzą
w twarz, w obcowaniu i jego znaczeniu moralnym. Trzeba jednak HO­
zurnieć, że moralność nie jest drugą czy drugorzędną warstwą stosunku,
nie wylania się z abstrakcyjnej refleksji nad całością i jej niebezpieczeńst­
wami; teren moralności jest niezależny i pierwotny. Etyka jest pierwszą
filozofią..·
Stosunki międzyludzkie są z pewnością niescataine w najpelniejszym
tego pojęcia znaczeniu. Można też się zastanawiać, czy ideę Boga, szczep
gólnie w formie takiej, jaką nadał jej Kartezjusz. można uczynić częścią
bytu jako całości, czy też raczej jest ona wobec by tli transcendentalna.
Termin «transcendentalna: oznacza lo właśnie, że nie można pomyśleć
Boga i bytu razem. To samo odnosi się do stosunków rniędzyosobowych:
nie trzeba tu myśleć o połączeniu ego i a/ter, ale o stawaniu w obliczu
twarzy. Prawdziwy związek. rzeczywiste bycie razem, polega nie na scae­
niu. lecz na obopólnej konfrontacji rwersv"".
Pierwszą filozofiąjest etyka Etyka jest przed ontologią ... Stosu­
nek moralny jest przed bytem Co lo wszystko może znaczyć? Co
może znaczyć "przed", jeśli bytu, ontologii, ,Jeszcze nie ma"? Czyż
następstwo w czasie (na które przyimki takie jak "przed" czy "po"
wyraźnie się powołują) nie jest "u siebie" tylko w ontologii? Czyż
symultanlczność i sukcesja, "przed" i "po", nie pojawiają się jedynie
wraz z ontologicznym bytem?
W tym właśnie rzecz: "przed" sytuacji moralnej nie jest "przed"
ontologicznym. Jest takim "przed", o którym ontologia nie ma nic do
powiedzenia i którego tknąć nie może; lub raczej: takim "przed",
które odrzuca albo ignoruje wszelką ingerencję ontologii i nie uznaje
jej autorytetu w sprawach dotyczących pierwszeństwa i priorytetów,
bycia razem czy osobno. W odniesieniu do kondycji człowieka mora l·
nego przyimek "przed" nie sugeruje bytu uładzonego - uporząd­
kowanego w czasie, obdarzonego strukturą. Akurat na odwrót: syg­
nalizuje lekceważenie porządkującej krzątaniny i obojętność wobec
" Emrnanuel Lćvines. Ethic.~ (l~J ln/i'lily: Cnnl'ers(llions ...,ilh Philippe N#lmo, trans.
Richard A. Cohcn, Duqueene Univcrsity prcsa, Pittsburgh J9gS. s. 77.

98 NieuchwytnO' fUlIdomtnry
struktury. która ustawia wszystko i wszystkich "Da właściwym miejs­
cu", Pod nieobecność lub na przekór ontologii "przed" może mieć
tylko jeden sens: lepiej. Obcowanie z Twarzą, "bycie dla", jest lepsze
od "bycia z". Wprawdzie "z" ma przewagę praktyczną nad byciem
"twarzą w twarz" - taką samą przewagę. jaką pyszni się twarda
rzeczywistość wobec wątłych pędów możliwości. Ale przewaga prak­
tyczna czyni tego. kto ją posiada. silniejszym tylko, nie lepszym.
Stwierdzenie, że etyka jest przed ontologią, nie ustawia więc
moralności w roli bohatera etiologicznego mitu, nie czyni z niej
mitycznego "bytu pierwotnego"; nie sugeruje, że jest moralność "in.
nym rodzajem bytu", bylem. jaki był, zanim wyparł go byt, który
znamy, czy jakimś wyimaginowanym "przedontologicznym" złotym
wiekiem ludzkiej jaźni - w "czasach bez czasu", poprzedzających
bycie w czasie. "Pierwotność" moralności osadzona jest nie w nieobe­
cności (,jeszcze") ontologii, ale w jej demontażu lub zdetronizowaniu.
"Przed" moralności przychodzi w sensie ontologicznym po - trzeba
je wprzódy wywalczyć, i walczyć o nie wciąż na nowo. Moralność jest
transcendencje bycia; lub. mówiąc dokładniej: szansą takiej transcen­
dencji. Jaźń moralna spełnia się w wywyższeniu się ponad byt, w po­
gardzie wobec bytu. Staje się sobą, gdy stawia "bycie dla" nad
..byciem z"; gdy przeczy temu, jakoby prawa bytu były spiżowe,
uparcie traktując Innego jako Twarz - jak gdyby byt, ów byt znany
z ontologii, nie miał nic do powiedzenia, a gdyby i coś mówił, to i tak
moźna by - lekceważąc to, co powiedział - nadal się zachowywać
po swojemu. Jak to wyraził Richard A. Cohen, angielski tłumacz
Levinasa:
.,Etyka nie ma istoty; jej «istotą» jest, rzec można, właśnie nicposiadanie
istoty, podważanie wszelkiej istoty. Jej "tożsamością» jest brak tożsamo­
ści i burzenie wszelkiej tożsamości. Jej «bycie» nie polega na byciu, lecz
na tym, że jest lepsza od hytu. Etyka jest etyką przez to, że zakłóca spokój
ducha bytu (lub niebytu. korelatu bytu). «Być albo nic być". sugeruje
Levinas. nit! jest pytaniem"!l.
" W: E. Levinas, Erhi<'.~ and filI/ni/y. 3.10.
Liczne zdania usiłujące wyrazić myśl o etycznym "byciu przed bylem" dźwięczą
dvlwacxnic: nie da się ich jednak 1. ułomności wyleczyć. Język, jakim fię poslugujemy
Ucdyny. jllki mamy do dyspozycji}, jest Oladcm życia upływająccgo pod auspicjami
Mora/rlO.U prud wplno.ldą 99
Moralność jest .nieugruntowana'', moralność nie ma .Jundamen­
tu" (zarówno "ugruntowanie", jak i .Jundament" są pojęciami zdecy­
dowanie ontologicznymi - na język moralności przełożyć się nie
dadzą. Nic tym pojęciom nie odpowiada w świecie moralności "przed
ontologią", w owym, jak powiada Levinas, "czymś innym niż byt").
Moralność rodzi się i umiera wraz z aktem transcendencji, samowy­
niesienia się ponad "realia bytu" i "okoliczności sprawy", w odmowie
brania jednych i drugich pod uwagę. Skonfrontowanie się z Drugim
nie jako z "personą" (persona: maska, przywdziewana po to, by
oznaczyć rolę, jaką się w danej chwili gra - rolę wyznaczoną
zawczasu i w scenariuszu szczegółowo opisaną), lecz jako z twarzą,
jest już aktem transcendencji - bowiem nic z tego, co byt Drugiemu
przypisał, na Twarzy śladu nie zostawia, "Twarz nie jest silą. Jest
autorytetem. Autorytet często siły nie posiada". "Twarz jest tym, co
opiera mi się przez swą odrębność, a nie tym, co wyodrębnia się ode
mnie przez swój opór.. Absolutna nagość twarzy, absolutna bezbron­
ność twarzy. nie osłoniętej ani ubiorem, ani maską - oto, co przeciw­
stawia się mojej nad nią władzy, mojej przemocy; i przeciwstawia się
w sposób absolutny, jako opozycja sama w sobie" D,
Inny nie ma nade mną władzy. A raczej - jeśli władzę nade mną
posiadł, jeśli już przemówił, wydał rozkaz, który mam wykonać
- nie jest już Inny Twarzą, lecz bytem ontologicznym, częścią
twardej rzeczywistości, w której jest się przez sprzeciw, opór i zmaga­
nie. Inny jest Twarzą o tyle, o ile to ja jestem przewodnikiem,
wyprzedzam jego rozkazy, przewiduję je z góry i prowokuję; o tyle,
rządzącej niepodzielnie omologii. Jest ten język tak zbudowany, by powiadać obyde,
skrojonym na miarę ontologicznej jego definicji; pojęcie ..bytu" i wu.yslkie jego
korelaty oraz pojęcia pochodne w drugiej niejako wantwie znaczeniowej przekazują
ontologii prawo do definiowania sensów. Podejmując Iyzyrowy wYBiId. konstruowania
dyskursu etycznego w języku ontologii pamiętać należy. że u Levinasa pojęcia należące
do rodziny ..bytu" wyMtępuj4 (by użyć określenia Oerridy) 1011I ratwre.
,) Thf! Paradox of MorolilY. wywiad z Emmanuelem U:vinallCm, przeprowadzony
przez Tamarę Wrighl, Perera Heyesa i Alieon Ainley, trans. Andrew Benjamin and
Tarnura Wrighl. w: The Prococanon of Uvinas: Relhinki"fł che Otner, pod red. Roberta
Bcreescors i Davida Wooda, Routledge, London 19S9, s, 169; Emmanuel Levines,
Freedam o"d Com"'a"d. w: Collected Philosophicai Papers. pod red. Alphonso Liagisa,
Martinus Nijhorr, The Hague 1987, se. 19,21.
100 Nieuclzwyll'le !ul'ldamr'lIy
o ile to ja właśnie rozkazuję Innemu, by mi rozkazywał. Inny jest
autorytetem o tyle, o ile ja gotów jestem słuchać rozkazu, zanim
jeszcze padl i zanim dowiem się. czego dotyczy. "Sam w sobie" (jeśli
w ogóle ma sens mówienie w takim układzie o "samym sobie"), Inny
jest slaby, i to właśnie owa słabość sprawia, że ustawienie go przeze
mnie jako Twarzy jest aktem moralnym. Zaprawdę, jestem dla Dru­
giego, jeśli to ja właśnie obdarzyłem go prawem do wydawania mi
rozkazów, nadając w ten sposób słabości siłę, milczeniu - słyszalność
i niebytowi - namacalny byt. ..Jestem dla Drugiego" oznacza, że
godzę się być jego zakładnikiem.
"Jestem dla Drugiego" znaczy: "przyjmuję za Niego odpowiedzial­
ność". Przyjmuję ją nie w ten sposób, w jaki zawiera się umowę
~ podejmując obowiązki, które z umowy wynikają. Wprawdzie
odpowiedzialnośćprzyjąJem (a mogłem jej nie przyjąć) - jednak gdy
przyjmuję odpowiedzialność na sposób moralny, przyjmuję ją tak,
jakby to przyjęcie nie było aktem mojej woli, jakby alternatywa
"przyjąć ją czy nie przyjąć" nie istniała, jakby ta odpowiedzialność była
i tak zawsze moja, jakby to nie akt mojego przyjęcia uczynił ją moją.
W tym sensie moja odpowiedzialność (która za jednym zamachem
czyni Drugiego Twarzą, a mnie jaźnią moralną) jest bezwarunkowa.
"Odpowiedzialność za Innego nie mogla począć się 2
2 podjęcia przeze mnie zobowiązania. Ów stan udpowiedzialności bez
granic, w jakim się znajduję, pochodzi 2 tamtej strony mojej wolności,
(sprzed wszystkich dokonań) - z tego, co par-excellence nieobecne,
niepierwotne. anarchiczne. wyprzedzające Istotę lub trwające poza nią" I'.
Bezwarunkowość odpowiedzialności oznacza jej niezależność od
okoliczności sprawy i od właściwości Innego. Moja odpowiedzialność
nie jest nagrodą, na którą Inny sobie zasłużył, której więc ma prawo
się domagać. Nie jest także czymś, co .jestem winien" Innemu z uwa­
gi na usługi, jakie mi oddał. Nie jest ona w ogóle zapłatą ani
rekompensatą za cokolwiek - bo przecież nic się jeszcze nie zdarzyło
i nasze "zespolenie moralne" dopiero w tej chwili się rodzi. Od­
powiedzialnośćjest ansotiunym początkiem.
14 Emmanuel Levinas. Olllerwi.~I< Illlm B~i"(J. or BI<yrllld f:.~.~e"ce, Martinus NijholT,
Thc Haguc 1981.
Flmda,"f"[Y flmdamf/llriw p(lzhawiollf 101
Czytelnik z pewnością czuje się zdezorientowany. zirytowany,
a może i zniechęcony księżycewością namalowanego tu krajobrazu,
uderzającym "brakiem realizmu" w opisie. Przecież Inny nie jest tylko
twarzą. a już na pewno nie taką bezcielesną twarzą, jaką tu naryso­
wano - ale zawsze czyjąś twarzą. Przecież każda twarz należy do
jakiegoś człowieka z krwi i kości, z określonym bagażem cnót i wad,
sukcesów i klęsk, starań i zaniedbań, dobrej woli i niecnych intencji,
cech miłych i odstręczających. Przecież nasze zejście się razem ma swą
prehistorię, choćbym nawet w momencie spotkania nie wiedział, co
ona zawiera. Twarz, jaką tu opisano - laka, jaką ją tu opisano
- jest fikcją; co więcej: wymaga się ode mnie, abym lo ja właśnie.
o własnych siłach, taką fikcję wyczarowywał - na dodatek udaje się
(chyba po lo tylko, by zadanie było całkiem ponad siły), że lO wcale
nie fikcja, ale coś, co jest naprawdę, i jest od niepamiętnych czasów
i na wieki.
Fundamenty fundamentów pozbawione
Oczywiście, Czytelnik ma pelne prawo do sceptycyzmu, podobnie
jak Kain miał prawo wzruszyć ramionami i uznać dociekliwość Bożą
mojej decyzji,
za bezzasadną lub absurdalną. Jeśli moralność jest przed bytem - nie
ma w niej niczego, co mogłoby uzasadnić moją odpowiedzialność,
a tym bardziej zdeterminować to, że ja właśnie ją ponoszę; determina­
cja i uzasadnienie są wszak atrybutami bytu - "ontologicznego"
bytu, jedynego. jaki jest - a rozsądny czytelnik zauważy słusznie, że
skoro .,przed bytem" samo bytem nie jest. to nie istnieje, a nawet
gdyby w jakiś sposób istniało. to i tak nic byśmy o nim nie wiedzieli.
w tym sensie, w jakim rozumiemy słowo "wiedzieć" (takie i to słowo
czuje się swojsko tylko w łonie bytu). Wszystkie te wątpliwości są
słuszne; ontologia dostarczy aż nadto dowodów ich słuszności.
A mimo to, na przekór logice wywodu: nie ma moralność innej
ojczyzny poza "przed bytem" (to znaczy. powtórzmy, owym obsza­
rem/nieobszarem. który jest lep~zy od bytu). I jaźń, by się spełnić jako
jaźń moralna właśnie, musi drogę do tego obszaru znaleźć. choć nie
może liczyć na to, że doprowadzą ją do celu mapy, bite trakty

102 N it'lIchwyUle fundtl'"t'1l1 y
i drogowskazy na skrzyżowaniach. Odpowiedzialność wyczarowuje
Twarz Innego, ale tworzy i mnie, jako jaźń moralną. Podjęcie przeze
mnie odpowiedzialności za Innego tak, jakbym ją "od zawsze" pono­
sił, jest aktem tworzenia: powstaje w tym akcie przestrzeń moralna
między nami, przestrzeń, która nie mogłaby narodzić się w żaden inny
sposób. Dwa odpowiedzialność,czekająca na podjęcie tak, jakby i tak
już była, i jakby po to, by być, decyzji o podjęciu nie potrzebowała
- jest jedynym fundamentem, który moralność posiada i posiąść
może. Kruchy to fundament, nie ma co mówić. Ale też i nie ma go
czym zastąpić.
Etycznie rzecz biorąc, moralność jest przed bytem. Ale biorąc
rzecz ontologicznie czegoś, co byłoby przed bylem samemu bytem
nie będąc, nie ma - ontologicznie rzecz biorąc także i "przed
bytem" jest bytem. Moralność jest "przed bytem" w tym sensie
tylko, jaki sama owemu "przed" nadaje - w tym sensie, że jest
od by/u lepsza. Ale w świecie. w którym żyjemy i o którym wiemy
(wiedząc o tym, że to, co wiemy, jest wiedzą), rządzi ontologia;
świat ten jest obszarem bytu, zapełnionym przez byty. W takim
świecie byt jest przed moralnością; jaźń moralna może być tylko
moralną jaźnią. Ontologicznie rzecz biorąc, moralność przyjść może
tylko po bycie: "po" w tym sensie, że jest zdeterminowanym na­
stępslwem bytu, albo w tym sensie, że pośrednie kwituje pierwotność
i zwierzchność bytu, uzasadniając swą obecność za pomocą pojęć,
jakie znajdą uznanie w sądach przez byt ustanowionych. Jaźni mo­
ralnej (owego "czegoś innego nii: byt", nie innego bytu) nie da się
w myśli, ontologicznie wykształconej, oddzielić od owych cielesnych,
ożywionych obiektów zwanych istotami ludzkimi.
"Dlaczego miałbym się o innego troszczyć?, Azalim stróżem brala
mego? - te pytania mają dla nas sens dlatego tylko, że założyliśmy
już, że «ja» zwykło się troszczyć ze swej natury o siebie i tylko
o siebie. Przy tym założeniu supozycja, że coś, co jest absolutnie
«nie-mną», czymś absolutnie innym niż ja, ma być przedmiotem
mojej troski, musi budzić zdziwienie" ", Straszną prawdą o moralno­
ści jest jej niekonieczność, niezdeterminowanie w żadnym ze znaczeń,
L' E. Levinas, O/herwiu Ihlll'l 8f'in(l, 5. 117.
FundallWnl y /undamrlllÓW pozbuwiolll.' IOJ
które uznałaby ontologia; nie ma moralność fundamentu takiego,
w jakim. ontologia fundament by rozpoznała. Jeśli etyka pogrąża się
w owym "wielkim nieznanym", jakim jest lo, co "przed bytem" - nie
czyni tego w celu odkrycia lub zbudowania fundamentów, jakie
którejkolwiek ekspedycji wyruszającej z bytu udałoby się odnaleźć
czy żalożyć. Etyka patrzy ku temu, co przed bytem, nie dlatego, żc
spodziewa się tam znaleźć nie odkryte jak dotąd fundamenty moral­
ności, ałe ponieważ wierzy, że to właśnie ów akt patrzenia "przed"
i "poza" byt "zakłada" jaźń moralną i że jest ten akt jedynym
,Jundamentem", na jaki jaźń może liczyć.
"w tym, co mówię, jest element utopii - uznanie czegoś. co się urzeczy­
wistnić nie da, ale co tym niemniej ukierunkowuje w ostatecznym racbun­
k.u postępowanie moralne... Bez utopii nie ma moralnego życia -- utopia
jest dla moralności tym samym, co świętość dla dobroci" I~.
Mimo cale to rozumowanie, wątpliwości nie znikają i trzeba im
stawić czoła. Czym się różni utopia aktywna, zdolna do obudzenia
działania moralnego (choć go nie determinująca, ani nie gwarantująca
jego powodzenia), od czczego, abstrakcyjnego utopijnego fantazjowa­
nia? Czy w bycie samym, w jakim jaźń się nurza na co dzień, jest coś
takiego, co może skłonić jaźń, by wybrała wygnanie, by wyruszyła ku
"czemuś innemu niż byt", przeobrażając się po drodze w jaźń moral­
ną? Levinas nadaje lej podróży miano "przebudzenia" (l'eliei/), uzna­
jąc ją za narodziny jaźni moralnej. "Przebudzenie" nie polega na
odkryciu siebie jako jaźni "innej niż dotąd", ale na odkryciu Innego
jako Twarzy - odkryciu podobnym. zauważmy, do Husserfowskiego
przeobrażenia cielesnego tylko. materialnego Korper w Leib - ciało
uduchowione, samonapędzające się, obdarzone podmiotowością (z
tym, że o ile u Husserla ten cud codzienny, choć sam przez się nie
intersubiektywny ani epistemologiczny, jest momentem narodzin epi­
stemologii intersubiektywnej, a raczej jej możliwości - o tyle u Levi­
nasa podobny cud, nie będąc sam zdarzeniem etycznym, zapocząt­
kowuje wszelką moralność, a raczej jej moiliwoJcl W tym odkryciu
"sfera pierwotna traci swe pierwszeństwo, subiektywność budzi się ze
swej egologii; z egoizmu i egotyzmu". Moment odkrycia zawiera
" 1111.' PtlradO.l o{ Moralily, wyd. cyt.. s 118.
104 Nit'ud,w)'l"e fUMllmenlY
"możliwość otrzeźwienia [z «opijanienia bytem» -- Z. 8.], w jakim
ja. patrząc w twarz Innego. wyzwalam się od samego siebie, budzę
się z dogmatycznego uśpienia". "Wszystko jest od pierwszej chwili
w accllsativum ... Jestem «w sobie» poprzez innych" ". Przebudzenie
się nie polega na odkryciu. że ,ja jest ja", lecz na odkryciu, że
,ja jestem dla" - Innego.
Przebudzenie. Albo, ostrzej jeszcze i dobitniej: otrzeźwienie. Ani
jedno, ani drugie nadejść nie musi - nie w tej oto chwili, w każdym
razie. Mogę się ocknąć, ale mogę i drzemać dalej. Mogę otrzeźwieć,
ale mogę trwać w opijanieniu. Co więcej: zarówno ocknięcie się, jak
i otrzeźwienie są punktami na drodze o dwóch końcach... Jeśli mogę
przebudzić się, lub otrzeźwieć, lo mogę też z równym powodzeniem
zasnąć bądź się upito Niepewność pochyla się nad kołyską jaźni
moralnej, kruchość towarzyszy jej życiu. Nie ma żadnej konieczności,
by tę możliwość, jaką jest przyjęcie postawy moralnej, urzeczywistnić.
Postawa moralna - podjęcie odpowiedzialności za swą odpowiedzial­
ność - jest szansą. Szansy można się chwycić; ale można ją też
przepuścić przez palce.
Rzecz w tym jednak, że tracąc szansę w sytuacji moralnej zawartą,
traci się również szansę jaźni; jeśli "na początku wszystko jest w ac­
cusatinum" - to nie będzie jaźni, jeśli nie ma "bycia dla ... n. Przebu­
dzenie się do bycia dla Innego jest zarazem przebudzeniem się jaźni;
być może nawet, jak to Levinas sugeruje, jej narodzinami. Nie ma jaźń
innego początku, nie ma innego sposobu odnalezienia siebie jako
jedynego i niepowtarzalnego ,ja", różnego od innych, niewymienial­
nego i niezastępowalneqo. czegoś więcej niż egzemplarz gatunku.
Wedle Jean-Paul Sartre'a "ego" rodzi się z samowiedzy, a ową
samowiedzę powołuje do życia spojrzenie Innego; spojrzenie badaw­
cze, oceniające, "obiektywizujące". lnny patrzy na mnie tak, jak się
patrzy na przedmiot - i czyniąc to dyskredytuje moją podmioto­
wość: przekształca mnie w byt, byt wśród innych bytów, byt jak inne
byty, przedmiot wśród przedmiotów - rzecz, ukonstytuowaną przez
Jego zainteresowania i wyobrażenia o tym, co istotne. Nie tyle
odkrywam siebie, co jestem odkryty: odkrycie jest wynikiem ataku,
" Emmanucl Lćvinas. ta Phllf!.~ophil' 1'1 I'lilJdl, w: ";nlre MUS..., S. 112.
Fli"dulfIII!"ty /w"dulflll!1Ill!w po:hawio"e '0'
który pobudza mnie do oporu. Moje "przebudzenie się", można by
rzec (gdyby Sartre używał tego terminu), byłoby bez tego aktu sprze­
ciwu nie do pomyślenia. Mogę stać się jaźnią, "ego", tylko w toku
zbierania sił do oporu przeciw Innemu - do walki o wolność, której
Inny zagraża. Wedle Sartre'a, moja jaźń rodzi się w akcie oderwania
się, zamknięcia w sobie; podmiotowość to tyle, co samowyobcowa­
nie ... To nie tak - powiada Levinas. Jaźń może się narodzić tylko
z połączenia. Nie zasłaniając się przed Innym, lecz wyciągając się ku
niemu staję się odrębną i wyjątkową, niewymienialną jaźnią ...
"Być istotą ludzką znaczy żyć tak, jak gdyby nie było się bytem wśród
innych bytów... To ja jestem oparciem dla Innego, lO ja ponoszę zań
odpowiedzialność ... Mojej odpowiedzialności nie da się przenieść na Inne­
go, to ja ponoszę zań odpowiedzialność... Mojej odpowiedzialności nie da
się przenieść na innych - nikt nie może mnie zastąpić Już sama
tożsamość istoty ludzkiej poczyna się z odpowiedzialności Odpowie­
dzialność jest tym. co spoczywa wyłącznie na mnie, j czego istocie ludzkiej
odmówić niepodobna. Ciężar odpowiedzialności jest najwyższym dosto­
jeństwem niewymiennego «ja»: Jam jest ja przez lo tylko, że odpowie­
dzialeość jest moja, że w tym sensie jestem niezastępowalny - ja mogę
się postawić na czyimkolwiek miejscu, ale nikt nie może zająć mojego"l~.
To taka właśnie odpowiedzialność - całkowicie i bez reszty
niehetercnomiczna, radykalnie różna od odpowiedzialności "na zlece­
nie" czy "na rozkaz" i od obowiązku wynikającego z zawarcia umowy
_ czyni mnie jedynym i niepowtarzalnym .ja". Odpowiedzialność ta
nie "wynika" z niczego innego. Jestem odpowiedzialny nie dlatego. że
wiem coś o Innym, o jego zasługach i cnotach, o tym, czego dokonał
i czym może mi się jeszcze przysłużyć. Nie jest sprawą Innego
dowodzenie, że wolno mu rościć sobie prawo do mojej odpowiedzial­
ności -- że jestem mu ..winien" odpowiedzialność. Tylko wtedy, gdy
dumnie a twardo odmawia ona posiadania "powodu" czy "podstawy",
moja odpowiedzialność czyni mnie wolnym. Logice na przekór, to, że
z chwilą, gdy przyjąłem odpowiedzialność, sialem się zakładnikiem
Innego, popadłem w zależność od jego zmiennej wszak fortuny - nie
odbiera podjęciu odpowiedzialności .wyzwoleńczego'' dla mnie zna­
czenia. Ambiwalencja tkwi w sercu moralności: jestem wolny o ryle,
" F.rhin und r,,/iniry, n. 100-101.
~ N Ił'ud .... yl"t! fUMamlrtl y
Q ile jestem zakładnikiem...
Jam jest ja. o ile jestem dla Innego. Tylko
gdy zapomina się o tej ambiwalencji, gdy się ją zbywa lub trzyma
poza widnokręgiem etyki, pojawia się opozycja między egoizmem
a altruizmem, interesem własnym a obopólnym, jaźnią moralną
a społecznie stanowioną normą etyczną.
Życie jednak - życie, jakie znamy i jakiego doświadczamy - to­
czy się już ..po rozłamie", upływa wśród sprzeczności, z rozłamu
powstałych: kiedy to ambiwalencję rozłożono już "na czynniki pierw­
sze" i zastąpiono "opozycją dwuczłonową", konfliktem i walką inte­
resów. To z takiego życia przychodzi "ocknąć" się, z takiego opijanie­
nia otrzeźwieć, by powrócić do tej niechlujnej, niespójnej. nielogicznej.
nierozumnej ambiwalencji, w jakiej tkwią korzenie jaźni moralnej.
Szukanie gleby dla jej korzeni w świecie ..po rozłamie" skazane jest na
niepowodzenie. W tym świecie można co najwyżej dopracować się
kompromisu między członami opozycji - kompromisu, z którego
egocentryzm wyjdzie bez szwanku i po którego zawarciu interesy
pozostaną tak jak dawniej sprzeczne. A i kompromis sam przyjdzie
uzasadniać w tym świecie jako poddanie się konieczności, wybór
mniejszego zła, lub przykre, choć nieuniknione. samopoświęcenie.
Niczego ponad to po uładzonym, logicznie uporządkowanym bycie
spodziewać się nie można. Jeśli moralność jakiś fundament, lub coś
na kształt fundamentu, posiada - to szukać go wypada w trudnym
akcie "ocknięcia się" na jej własną bezzasadność i nielogiczność.
Jeśli jednak ambiwalencja jest fundamentem moralności - co
można na takim fundamencie budować?
Nieznośne milczenie odpowiedzialności
By powrócić do nieuleczalnej ambiwalencji bycia dla Innego,
trzeba zrezygnować z przytulnego schronienia bytu i skoczyć w ot­
chłań niepewności. Opuszczając dobrze zadbany, kształtny świat inte­
resów, które można dokładnie obliczyć, opisać i wyrazić, obowiąz­
ków, które można spamiętać, i praw, których można dochodzić
w sądzie - rezygnuje się z niewątpliwych wygód życia ubezpieczone­
go od wyrzutów sumienia i z zaangażowania przetłumaczonego na
Niez"oi"e mi/Clrtlie odpowil!dlial"oJd
~
łatwy do użytku język konwenansów, które nie wymagają mczego
innego oprócz tego, by ich przestrzegać. Jak to wyraził wybitny duński
teolog i filozof Knud E. Legstrup - ..nie troski o życie innych oczekuje
się od nas w życiu codziennym, lecz dbałości o sprawy rzędu zwyczajo­
wej uprzejmości. Konwencja społeczna redukuje zarówno zaufanie,
jakim mamy darzyć innych, jak i wymóg, byśmy się o życie innych
troszczyli". Konwenanse ułatwiają życie: bronią życia spędzanego na
pogoni za własnymi interesami. To tylko zdaje się, gdy się wzrok po
powierzchni zjawisk ślizga, że konwencjonalne zwyczaje są narzędziem
jednoczenia ludzi; ich rzeczywistym rezultatem jest separacja. Posługu­
jemy się konwenansami, "aby trzymać się od siebie z dala i izolować się
od siebie". Już ten choćby efekt przysparza etykiecie atrakcyjności
i czyni "życie konwencjonalne" ponętnym. Mają konwenanse wszakże
inną jeszcze zaletę, Laką, która sprawia, że pokusa podporządkowania
się im jest niemal nie do odparcia. Normy społeczne, mianowicie
"orerujq względnie precyzyjne wskazówki, co mamy czynić, a przed czym
mamy się powstrzymać. Możemy się do tych wskazówek zastosować nie
dbając ° innych ludzi i nie biorąc na siebie troski o ich tosy"".
Wskazówki pouczają mnie, że w tej chwili jestem w porządku,
a w innej - mylę się; w obu przypadkach wiem dokładnie, gdzie
jestem. Postępuję dobrze albo ile, tenium non datur. Normy społecz­
ne, reguły, konwencje mają to do siebie, że czynią życie bezpiecznym
i uspokajają sumienie. "Wszyscy tak postępują", "tak się te rzeczy
robi" i temu podobne zwroty uspokajające są skutecznym lekarstwem
zapobiegawczym przeciw wyrzutom sumienia. Wprawdzie ich skut­
kiem ubocznym jest utrata autonomii... Ale to, co w zamian zyskałem,
jest nie do pogardzenia.
Bo zważmy, jak kłopotliwa jest konfrontacja z owymi przed­
19 Knud E. Lagstrup. The f/hkal Dema/ld,Forlren Press, Philadelphia 1971 (ory!­
1956), ss. 19, 20. 58. Peszępowanie konwencjonalne nie wymaga myślenia, a już tym
bardziej zaangażowania ...Nikt nie jest bardziej bezmyślny niż ktoś, kto koncentruje się
na wykonaniu otrzymanej dyrektywy... Wnyslko można robić mechanicznie: potrzeba
li Iylko czysto technicznej kalkulacji~ (s. 121).010 dlaczego - twierdzi teolog chrześ­
cijańs.lr.i Lagstrup - niemożliwe jC:!1 coś takiego, jak ..moralność chrześcijańska".
Gdyby Chrystus "zlamał milczenie nakazu" (s. 115) - ogolocilby 7. treści moralnej
etyczną formę.
108 N ieIJchl'llylllf lultdamt'nl y
ontologicznymi wymogami, przed którymi konwencje i normy tak
dzielnie nas bronią. Tamte wymogi - nazwijmy je "żądaniem" - są
niezartykułowane, nie wypowiedziane. Inny, jak pamiętamy, jest nie
siłą. lecz nagą i bezbronną Twarzą; Inny sprzeciwia mi się przez fakt
bycia Innym, miast być Innym przez [akt swego oporu (opór jest
czymś, co mogę zwalczać i nawet pokonać; to właśnie brak oporu
czyni mnie bezbronnym). Inny jest "tylko" autorytetem, a autorytet
siły nie potrzebuje. A więc żądanie troski i opieki, żądanie ..bycia dla",
rozległo się, zanim zostało wypowiedziane, i rozlega się, nawet gdyby
nigdy wypowiedziane być nie miało, gdyby na zawsze miało pozostać
milczące tylko. Jak podkreśla Lagstrup.
"Lijdatlie dlatego właśnie, że jest nie wypowiedziane . jest radykał­
ne.. Bez względu na to, jak ważne lub nieważne wydaje się z pozoru
wymagane działanie, żądanie jest radykalne z tego powodu, że z natury
sytuacji tylko ja, ja sarn, poprzez moją mcsamolubność, mogę wykryć, co
jest dla drugiego człowieka najlepsze... L:ądanie to czyni osobę, do której
jest adresowane, «jednostką» w ścisłym tego słowa znaczeniu... Radykal­
ność żądania objawia się też w tym, że osoba, o którą się troszczę, sama
nie ma prawa niczego ode mnie żądać":",
W odróżnieniu od kojąco precyzyjnego rozkazu, "żądanie", o ja­
kim tu mowa, jest nieznośnie mętne, niejasne i pogmatwane, a przy
tym i ledwo słyszalne. Zmusza to adresata do własnej interpretacji
przekazu; jak wszelki interpretator, nigdy się on do końca nie dowie,
czy jego interpretacja jest poprawna. Jakkolwiek radykalnie, dla
uniknięcia pomyłki, interpretowałby przekaz - nie zdobędzie pewno­
ści, że radykalizm wykładni odpowiada radykalności żądania. "Zrobi·
łem dużo, ale czy nie mogłem zrobić więcej?" Rozglądanie się dookoła
nie uśmierzy niepokoju - nie ma takiej konwencji, takiego zbioru
• n(!ka nieustannie podejrzenie,
reguł, które zakreśliłyby "uznane granice" mojej powinności, ofiarując
spokój ducha w zamian za obietnicę bezwzględnego posłuszeństwa.
A i do Innego - przedmiotu i celu mojej troski - nie mam się co
o pomoc zwracać. "Inny", cały z mojej odpowiedzialności ulepiony,
nie ma przecież prawa czegokolwiek żądać ... Gdyby źądal - głośno
i niedwuznacznie - musiałby albo powołać się na zastane normy
i przepisy, albo ustanowić nowe, a wtedy moglibyśmy pójść obaj do
'" K. F.. Lagstrup. '!h.. Elhical DemIInd, ss. 46-47
Nieznośne mtrl'zellie ,uJfl{)wjedzialm~ir'i 109
sądu, który sprawęby rozstrzygnął, nie pozostawiając miejsca dla
wątpliwości; albo musiałby napiąć muskuły, a wtedy moglibyśmy
rozstrzygnąć sprawę moich powinności na ringu czy na polu bitwy,
Ale ani ciąganie po sądach, ani zapasy nie pomogą, gdy żądanie jest
niewypowiadalne j niesłyszalne, zupełnie odmienne od aż nadto hałaś­
liwych norm i roszczeń prawnych. To właśnie fakt, że nie był wypo­
wiedziany, że więc zasądzić się nie daje, czyni nakaz twardym jak
skała, niezniszczalnym. bezwarunkowym; oto wreszcie fundament
- twardy, niewzruszony - na którym jaźń moralna może oprzeć...
Co? Swą niepewną pewność, swą pewność niepewności ...
Mówiąc szczerze, nie jest to fundament, o jakim etycy śnili i śnią
nadal. Pozostawia on wiele do życzenia, nie dziw więc, że poszukiwa­
cze fundamentów wolą zerkać w inną stronę - tam, gdzie majes­
tatycznie wznosi się gmach prawa. Na fundamencie, o którym tu
mowa, nie wzniesie się harmonijnego, spójnego kodeksu etycznego;
na tej glebie wyrosną tylko splątane pędy moralnych niepokojów,
nigdy nie do rozwikłania. nie do naprostowania. Ten fundament nie
zapowiada architektonicznego majstersztyku, ani nie wróży spokoju
lokalorom budynku. Ale tylko na moralny niepokój jaźń moralna
może liczyć. Czyni ją wszak moralną pragnienie działania, a nie
wiedza o tym, co zdziałać trzeba; świadomość niespełnienia zadania,
a nie poprawnie wykonanego obowiązku, "Wszystko to sprowadza
się do tego, że człowiek nigdy nie może być do końca pewien, że
zrobił, co trzeba" -- sumuje Legstrup ". I rzeczywiście, Rozpoznaje
się sytuację moralną po dręczącym poczuciu niespełnienia. a osobę
moralną - po jej wiecznym z siebie niezadowoleniu. Jaźń moralną
że jest nie dość mora/na.
Mówiąc o moralnej odpowiedzialności ludzi, którzy przeżyli okro­
pieństwa Czasów Zagłady, Władysław Bartoszewski - jeden z czoło­
wych uczestników i organizatorów akcji ratowniczej - powiada, że
tylko ci, co pomagając ofiarom sami życie oddali, mogą powiedzieć,
że uczynili dość ... Taka opinia nie pocieszy tych, którzy ostali się przy
życiu; dźwięczy ona w ich uszach jak wyrok skazujący na dożywotnie
wyrzuty sumienia, Koniec końców, wielu ludzi pomagało ofiarom, ale
Jl K. E. Lagstrup. The Erhinlf Demalld.~.114.
110 Niellc/lwytl'le fUl'ldlJ,"ł!r1I.Y

nie tak znów wielu gotowych było

samym stać się ofiarami. Watykan
uznał wyjątkowość, .anomalność". radykalnego samopoświęcenia.
4
kanonizując Ojca Kolbe. który poszedł na śmierć, by uratować przed
śmiercią innego więźnia Oświęcimia. Mędrcy Talmudu uważali podo­
Moralność we dwoje
bnie, jak świadczy o tym poniższa przypowieść (1rumor (8:10)).
"Władze poszukiwały Ulli bar Koszewa. Szukał on schronienia u Rabiego
Jozue ben Le vi w Lud. Wojska rządowe okrążyły miasto. Oznajmiły: jeśli
nie wydacie Ulli, zniszczymy miasto. Rabi Jozue udał się do Ulli i przeko­
nal go, by się poddał. Prorok. Eliasz zwykł był ukazywać się Rabiemu
Jczue, ale poczynając od tej chwili przestal go odwiedzać. Rabi Jozue
pościł przez wiele dni, i wreszcie Eliasz przyszedł doń raz jeszcze. «Czyż­ .• Ludzkość Jest tale. zrobiona, że wciąż musi siebie określać
bym mial się ukazywać conosicielom?» spylał. Rabi Jozue t1umaczyl: i ....ciąż uchylać się swoim definicjom"
«Przecież postąpiłem w zgodzie z prawem). Eliasz odparł: «A czy prawo (' D:I,""IIr,jw WITOLD" GOM8ROWICZĄ)

jest dla świętycht-".

Święci są świętymi, bo nie chowają się za szerokimi plecami
prawa. Wiedzą oni, lub czują, lub zachowują się tak. jak gdyby
wiedzieli lub czuli, że żadne, nawet najbardziej szczodrobliwe w swym
humanizmie i szlachetne prawo nie może wyczerpać moralnego obo­
wiązku; nie może prześledzić do końca konsekwencji wypływających
z decyzji "bycia dla", Nie wynika stąd wcale, że aby być moralnym,
trzeba być świętym; moralne dylematy, przed jakimi stajemy na co
dzień, rzadko stawiają nas przed wyborem ostatecznym, między ży­
ciem a śmiercią - znaczna większość życia upływa w bezpiecznej
odległości od sytuacji krańcowych. Ale wynika stąd. że moralność,
aby sprostać dylematom moralnym i codziennym, nie może nie mie­
- takiego". "Człowiek jako taki" był, rzecz jasna, pseudonimem, pod
rzyć się anormalną, heroiczną skalą świętych; to, co przerasta i wybie­
ga przed normalność. wyznacza horyzont tego. co normalne.
Moralna praktyka może się opierać tylko na niepraktycznych
fundamentach... Aby być tym, czym jest - praktyką moralną - musi
zakreślać sobie standardy nie do osiągnięcia. l nie wolno jej nigdy
pocieszać się, że określonym standardom sprostała do końca. Brak
przekonania o własnej cnotliwości, niezadowolenie i podejrzliwość
wobec swych dokonań są moralności najbardziej zaufania godną
fortecą.
Odzierając człowieka z wszelkich odróżniających i wyróżniających
go przyodziewków, myśl i praktyka nowoczesna liczyły na to, że spod
sterty zdzieranych kolejno szat wyłoni się wspólne wszystkim ludziom
jestestwo - .niezależna. autonomiczna, a więc i zasadniczo
nie-społeczna jaźń moralna" I. Od zarania nowoczesności trwał bój
o wyzwolenie człowieka spod władzy "wpływów historycznych i wy­
paczeń, które pustoszyły jego najgłębszą istotę", toczony w imię
uczynienia nią tego, co wspólne wszystkim, co cechuje człowieka jako
którym kryła się jednostka ludzka rządzona i poruszana przez jedną
tylko instancję: ustawodawczą moc państwa. Wyzwolenie zaś. jakie
musiało się dokonać, aby istota ludzka zabłysnąć mogła nieskalanym.
czystym blaskiem, oznaczało unicestwienie lub sparaliżowanie les
pouooirs iruermediaires - władz "partykularyzujących", które sabo­
tcwały trudy i zamierzenia "uniwersalizującej" władzy nowoczesnego
państwa. Bitwa o obnażenie "istoty ludzkiej" była jedną z wielu
potyczek stoczonych na frontach wojny o monopol ustawodawczy;
I Louis Dumont, ESJayj (I" /ndiv/dualism: Modern Theory sn Anthrop<!/ogical
Perspecuee. Unlvcreity or Chicago Prese, Chicago 1986, 6. a
l Georg Simmel, Freedom oj the Ind/v/dual, cyt. za angielskim przekladem Denat­

da N. Lcvine'a w: 01'1 rndividualily al'ld Sodal Forms. Umversity of Chicago Press,

Chicago 191[,".2[9-220.

Mora/nlll,: lO'ł' dwoił'
"'
wojny wypowiedzianej obyczajowi i tradycji - gwoli zastąpienia ich
wolą państwa jako jedynego ustawodawcy. Wszelkie zwyczajowe i tra­
dycyjne stroje trzeba było podrzeć na strzępy, by gole ciało i duszę
"człowieka jako takiego" można było przyoblec w nowe, uszyte na
wmówienie i skrojone na miarę jego istoty. szaty.
Wysupłana z sieci więzi "naturalnych" "istota" człowieka okazała
się jednak, poza wszystkim innym. także i stanem społecznego wyobco­
wania. Najtężsi myśliciele nowego, sztucznie zaprojektowanego ładu.
jak Hobbes czy Locke, wyobrażali sobie tylko zewnętrzne i instrumen­
talne powiązania między jednostką ludzką a "społeczeństwem" (zredu­
kowanym niemal bez reszty do państwa). Nie spodziewali się. by
"przynależność do społeczeństwa" "wpływała na kształt jednostki
ludzkiej w sposób zasadniczy i znaczący"; wierzyli natomiast, że
instytucje społeczne "istniały po to, by chronić, pielęgnować i zabezpie­
czać interes własny jednostek":!. Wiara ta zakładała wszelako jednostkę
uwolnioną od jakichkolwiek zobowiązań wobec innych istot ludzkich
(z wyjątkiem zobowiązań określanych przez państwo i zawarowanych
przez przemoc ze strony tegoż państwa, jako jedynego organu zdolne­
go nadać prawu moc obowiązującą). Jak to dobitnie wyraził Simmel:
"Wszystkie stosunki z innymi ludźmi są więc w ostatecznym rachunku
etapami wędrówki jaźni ku samej sobie. Jest tak bez względu na to. ezy
jaźń poczuwa się do zasadniczej wspólnoty z owymi innymi, jako że
potrzebuje wciąż podtrzymującego na duehu przekonania, gdy staje oko
w oko re sobą samą zdana na własne siły, czy też jest jażń na tyle silna,
by znieść samotność wynikającą ze swoistej jakości i traktować ogól
- nostkowy w zbiorowy egoizm). To, co zyskały byty wyobrażane,
ludzki jedynie jako układ odniesienia, miarę własnej wyjątkowości i me­
powtarzalności'".
Szczelnie opieczętowana, samotna monada, zagubiona w gąszczu
innych monad, tak zdawałoby się bliskich. a przecież tak nieśkoń­
czenie dalekich i beznadziejnie obcych: monada, która w każdym
zetknięciu się z inną monadą szuka tylko pożywki dla własnej odrębnoś­
ci... Społeczeństwo nowoczesne specjalizowało się w reorganizowaniu
1 Jean Belhke Elshtain. Liftrra/ H('r(',ti('.': Exi,tl#.'nlialbm and Repressioe Ff'mini,\'m,
w: Uht'ra/i.tm and rhf' MrId('r" Po/ity.· f;ssa)'s in (on/emporar)' P/Jlirica/ 1IIeor)', pod red.
Michaela J. Garges McGrlllha, Marcel Dekker. New York 1979, 8. 35.
, G. Simmcl, Fn't'dplTl Oflht' lndit>idlolul. wyd. cyt.. s. 221
Mora/no,f(' 10'(' dwoje ID
przestrzeni społecznej: celem reorganizacji bylo wydzielenie obszaru
publicznego pozbawionego bliskości moralnej, Bliskość jest terenem
zażyłości i moralności; dystans jest terenem odosobnienia i prawa,
Przestrzeń dzielącą jaźń od innych jażni miały organizować jedynie
przepisy prawne; miała ona być wolna od zakłóceń, powodowanych
przez zajścia żywiołowe i niespodziewane. a więc od czynników tak
niepewnych i wymykających się kontroli jak kapryśne z natury i nie­
okiełznane impulsy moralne. Zakładano. że przepisy prawne znajdą
posłuch, jeśli tylko odwołają się do interesu własnego tych, którzy
mają się im podporządkować, i gdy w zamian za posłuszeństwo
przyobiecają dbać. by pogoni za tym, co służy interesom własnym, nic
nie stało na przeszkodzie: celem norm prawnych bylo wsparcie jednostek
w ich dążeniu do zaspokojenia swych interesów i pouczenie, jak
najsprawniej o to zabiegać. Wedle definicji prawnej, jednostką był
człowiek, którego interesy nie były interesami innych. Definicja ta
wymagała odległości między jednostkami na tyle dużej, by wykluczyła
ona niebezpieczeństwo zmowy i potajemnych spisków przeciw rządom
bezwzględnym bezosobowego prawa.
Z chwilą, gdy wygnano je z ich naturalnego siedliska. jaką jest
sfera sąsiedzkiej zażyłości, można było bezdomne uczucia ludzkie
skierować ku bytom abstrakcyjnym i wyimaginowanym (lub, jak
to wyraził Reinhold Niebuhr, można było przekuć altruizm jed­
traciło bezpośrednie środowisko człowieka - towarzystwo innych
ludzi, w których gronie się żyło - coraz gruntowniej drenowane
z emocji moralnych, Częściowo zamierzonym, ale i w znacznym
slopniu niespodziewanym następstwem reorganizacji przestrzeni spo­
łecznej było coś w rodzaju wtórnego analfabetyzmu moralnego: je­
dnostka coraz mniej umiała sobie radzić z obecnością Innego, a już
szczególnie z uczuciami, jakie obecność la - w sposób niewytłu­
maczalny i wbrew temu, czego lekcje wyuczone kazały się spodziewać
- budziła. W świecie zbudowanym z kodyfikowalnych zasad i prze­
pisów Inny Człowiek był zjawą tajemniczą, kłopotliwą i bałamutną
- ale był przede wszystkim bytem wieloznacznym: był przecież,
potencjalnie. zaczepieniem dla nie zakotwiczonej jeszcze tożsamości,
ale zarazem barierą na drodze do jej samoutwierdzenia. Dla etyki

114 Mnralno.łc we dwoj..
nowoczesnej Inny Człowiek był wcieleniem sprzeczności i najbardziej
dokuczliwą zawadą w dążeniu jaźni do samospełnienia.
Jeśli pcnowoczesność ma oznaczać wycofywanie się ze ślepych
zaułków, w jakich nowoczesność utknęła nieopalrznie w pogoni za
urzeczywistnieniem jej własnych wygórowanych ambicji, etyka ponowo­
czesna musi przywrócić Innemu jego prawa sąsiedzkie. przyznać mu
miejsce w zasięgu wzroku i dłoni jaźni moralnej, skurczyć jego odległość
od jaźni moralnej na tyle, by w dzielącej ich od siebie przestrzeni mogły
się pomieścić tylko relacje bezpośrednie i emocje jeszcze przepisami nie
uregulowane: sprowadzić Innego z moralnego ugoru interesownych
obrachunków, na jaki etyka nowoczesna go wygnała. Ponowoczesna
etyka musi przywrócić sens moralny międzyludz_kiej bliskości; i ustawić
Innego Cżłowieka w roli głównego aktora.dramatu, jakim jest wędrówka
jaźni moralnej w poszukiwaniu samej siebie. Jak domaga się tego Alain
Renaut . aby przezwyciężyć zaniedbania nowoczesnej filozofii etycznej
nowa etyka musi koncentrować się na międzypodmiotowości. jako na
zjawisku "zakreślającym granice monadokształtnego Indywidualizmu'".
W tym sensie, etyka Levinasa jest penowoczesna. Jak sugeruje Francois
Laruelle, Levinas jest .Je penseur de l'Autre"; .Levinas «invente» un
Autre radicalement ethique, il dit l'Autre par quoi il (ut interpelle avant
mćme de pouvoir en enoncer Ies manieres'". Lub, jak powiada
Marc-Alain Ouaknin: etyka Levinasa to tyle, co .Jiumanisme de l'Autre
homme". Jest etyka Levinasa ponowoczesna o tyle, że pobudza ją
"stratcgia otwarcia, kruszenia monadycznej immanencji podmiotu, usta­
wienia podmiotu o krok przed sobą samym, w stanie ciągłego samoprzez­
wyciężania. wedle Levłnesa, lo właśnie ów wytrysk międzypodmiotowo­
ści tworzy podmiot [miast być owego ukonstytuowanego już podmiotu
dzicłcm - Z.B.]"'.
W ujęciu etyki ponowoczesnej Inny nie będzie już żerowiskiem dla
jaźni, przejętej odświeżaniem zapasu swych soków żywotnych, a tym
bardziej przeszkodą czy hamulcem w trudnym procesie jej samo­
stanowienia. Na odwrót - będzie on dróżnikiem życia moralnego.
, Alain Renaur. L'Ere de I'illdi~idlł, Gal1imard, Paris 19&9,~. 61.
, Francois Laruelle. lrrłellsllble, irrecevllble, w: Tu/!'s polłr Emmanuel Ullinll~, pod
red. Francois Laruelle'e, Jean-Michel Place, Parte 1980, s. 9.
, Marc.Alain Ouaknin. MMir(l/ion.~ t'roliqlles, Baliand. Paris 1992, s. 129,
Ja JY: relacja asymelryC2/w 115
Jak to sam Levinas wyraził: "człowieczeństwo człowieka - jego
podmiotowość - to tyle, co odpowiedzialność za innego człowieka,
ił. więc krańcowa kruchość, niezabezpieczenie przed ciosami (vulnera.
bilite). Powrót do jaźni jest nie kończącym się objazdem...". Mowa tu
o takiej odpowiedzialności, jaka pojawia się, zanim jeszcze Inny miał
okazję się czegokolwiek domagać; odpowiedzialności, "która nie ma
granic, bowiem nie mierzą jej zaciągnięte zobowiązania, do jakich
odwołują się pojęcia podjęcia lub zrzucenia odpowiedzialności"8,
A więc mowa tu o takiej odpowiedzialności, która wyprzedza zacią­
ganie zobowiązań, która jest miarą a priori wszelkich obowiązków,
nie będąc przez żadne obowiązki a posteriori mierzona.
IJa_Ty: relacja asymetryczna
Trudno o bardziej dramatyczne odwrócenie zasad nowoczesnej
etyki niż Levinasa decyzja przyznania Innemu Człowiekowi pierw­
szeństwa, które dotąd bezspornie przysługiwałojaźni:
"Stosunki między osobowe są niesymetryczne. W tym sensie, że jestem
odpowiedzialny za Innego nie czekając na jego odwzajemnienie się,
choćbym mial w imię tej odpowiedzialności oddać swe życie. Odwzajem­
nienie się jest je(}o sprawą ... Ja ponoszą odpowiedzielność za całość
odpowiedzialności, odpowiadam za wszystkich i za wszystko, co ich
dotyczy, Mam zawsze o jedną odpowiedzialność więcej, niż wszyscy Inni'",
..Sedno podmiotowości tkwi w moim podążaniu ku Innemu bez
oglądania się na to, czy on podąża ku mnie. Sciślej mówiąc, tkwi w takim
podejściu, że dodatkowo do wszystkich stosunków, jakie niechybnie
wytworzą się między mną a moim sąsiadem, zawsze już zrobiłem o jeden
krok więcej w jego kierunku... Sąsiad jest przedmiotem mojej troski
bezzałożeniowo. zanim podjęte będą lub odrzucone jakiekolwiek zobo­
wiązania .., To tak, jakbym otrzymał skądś nakaz, jakby ugodziło we mnie
przykazanie. choć nie stworzyłem sobie obrazu władzy, jaka mi przykazu­
je. Choć nic pytam: Co mi z tego przyjdzie? Skąd wziął on prawo
, Brumanuel Levines. No idellf;ty, cyt. za angielskim przekładem Alphonso Lin­
gisa w: Col/et/ed Płlilusopllkal Pllper,l, Martinus NijholJ, Haga 1997, s. 149.
• Emmanuel Levinas. cyt. za angielskim przekładem Richarda A. Cohcna, Elhies
wid fnfiniry: CmllJer.lu(iolls wW. Pltilippe N"mo, Duquesne Universlty Prees, Pittsburgh
19~5, ss. 9K-99.
 Mora/naJr Wf dWOił'
J<J Ty; relacjo asymetrYCZnCl
"6
do rozkazywania? Co takiego uczyniłem, ze jestem od pierwszej chwili
dłużnikiem'!
Twarz sąsiada zwiastuje mi odpowiedzialność bezwyjątkową, poprze­
dzającą świadomą zgooę. każdy pakt, wszelką umowę" '",
Żadna wolność nie jest absolutna, wszechogarniająca, bezgraniczna.
Nie można wydźwignąć się z żadnej zależności nie popadając w inną.
Każda walka o wyzwolenie kończy się w przypadku zwycięstwa
zastąpieniem jednego ograniczenia, bolesnego a dokuczliwego - in­
nym: jeszcze nie doświadczonym lub uznanym za mniejsze zlo. Każde
święto wolności jest uroczystością na cześć wyzwolenia od konkretnej
zależności, najbardziej nienawistnej - ale nie od zależności jako takiej.
Ideałem nowoczesnej emancypacji był człowiek uspołeczniony, kierujący
się zasadami dyktowanymi przez rozum, przejrzyście sformułowanymi,
prawnie zatwierdzonymi, a więc, jak prawo, obowiązującymi - zasa­
dami, które zniosą zarazem zależność od krnąbrnych i nie kontrolowa­
nych, nieskodyfikowanych. "ślepych" popędów i uczuć jednostkowych
(zdaniem Durkheima, dla przykładu, spod kajdan społecznie narzuco­
nych norm wyłoniłaby się nie tyle wolna jednostka, co niewolnik
zwierzęcych namiętności). Z drugiej strony, wolność jednostki, która
odzyskała prawo po temu, by działać w myśl własnego poczucia
moralnej odpowiedzialności, i by czynić to bez żenady i bez usprawied­
liwiania się - może zaistnieć tylko kosztem poddania się przykazaniu
moralnemu nie uznającemu wytchnienia i zawsze domagającemu się od
jaźni więcej, niż może ona, lub pragnie, uczynić,
Obszar istnienia, obszar zasad, jest też terenem sensów. Po rze­
czach i czynach spodziewać się tu można, że będą miały sens; Ze będą
poniekąd właścicielami sensów - a ponieważ własność jest stosun­
kiem wykluczającym, to sensu, jaki im (i im tylko) przysługuje, nie
będą posiadały inne rzeczy i czyny. Odpowiedzialność, jak długo
pozostaje odpowiedzialnością moralną tylko, jak długo nie podjęto
starania, by zinwentaryzować jej zawartość sporządzając wyczerpują­
cą listę obowiązków i podjętych już zobowiązań - nie posiada lak
pojętego sensu. Owa twarz, która powołuje odpowiedzialność do
życia, "żąda" przez swój brak określonego sensu, poprzez tę okolicz­
lU Ernmanuel Levinas. cyt. za angielskim przekładem Alphonso Lingisa. Olllt'rwi.w
Ihllrl 8..inll. OT 8eY0rld E.'Jserlce, Martirrus Nijhoff Haga 1981. SH. 84. B7. Bl:I.
117
ność. że zawarta w niej możliwość uzyskania sensu nie spełnia się
jeszcze. Dopiero później, gdy uznam obecność owej twarzy za swą
odpowiedzialność, zarówno ja, jak i "ten drugi" nabiorą sensu: ja będę
tym, który ponosi odpowiedzialność, on zaś tym, któremu przyznaję
prawo czynienia mnie odpowiedzialnym. To właśnie w akcie nadania
takiego sensu Innemu, a więc, rykoszetem: także samemu sobie, rodzi
się moja wolność moralna. I to właśnie dzięki swej jednostronności,
niesymetryczności, skondensowaniu inicjatywy i siły twórczej całkowi­
cie po mojej stronie, wolność jaźni moralnej jest, wbrew pozorom,
jedyną bodaj wolnością, za którą nie wlecze się cień zależności ...
Obszar moralnego nakazu odpowiedzialności (a więc zarazem
wolności moralnej) Levinas nazywa "bliskością". Termin ów, zważyw­
szy jego przestrzenne konotacje, występuje tu sous ralure (w Derrideań­
skim sensie): bliskość, o jakiej powiada Levinas. nie ma - wbrew temu,
co sugerują potoczne użycia terminu - cech w jakikolwiek sposób
przestrzennych; z pewnością nie posiada wyznaczników fizyczno-prze­
strzennych, ale nie przywołuje też atrybutów przestrzeni społecznej
(w sensie zagęszczenia informacji wzajemnej). Bliskość moralna nie jest
przeciwieństwem fizycznego czy społecznego oddalenia, nie musi się
wyrażać, ani też nie wyraża się w tym, ze dwaj osobnicy stają ramię przy
ramieniu czy ocierają się łokciami (w sensie dosłownym lub przenoś­
nym), czy w styku lub zespoleniu się dwu skądinąd odrębnych tożsarno­
ści. Ogólnie biorąc, nie odnosi się bliskość do czegokolwiek, co można
byłoby odkładać na osi i mierzyć. Jedyny sens "bliskości" stanowi
wyjątkowa jakość sytuacji moralnej - "co to niepomna jest wzajemno­
ści, jak miłość, która nie liczy na odwzajemnienie". "Bliskość" to nie
"bardzo mała odległość", to nawet nie wysiłek pokonania odległości.
czy decyzja jej zlekceważenia; jest ona, po prostu, "kasacją odległości":
"Stosunku bliskości nie da się sprowadzić do modalności odległości czy
ciągłości geometrycznej ani do zwykłego «przedstawienia sobie» sąsiada;
jest ona już zadaniem. i to zadaniem nie cierpiącym zwłoki - obowiąz­
kiem, jaki gwałcąc chronologię wyprzedza moment swego podjęcia. To
pierwszeństwo jest «pierwotniejsze» niż u priori".
"Sens absolutny i właściwy" bliskości zakłada po prostu (lub być
może wcale nie tak już "po prostu") .cztowteczeńsrwo"!'. Bliskość
'I E. Levinas. Olllerwi.~t' than Beinll. ss. 82. 100· 101. 81.
 Morahto$c! .....e dwoje
118
sąsiada jest "obsesyjna"; jest to taka odmiana bezpośredniości, która
"wyślizguje się świadomości, nie przez zaniedbanie umysłu, lecz przez
własny nadmiar, przez swój «przerostu". Bliskość jest "poza inten­
cjonalnością"12. Intencja zakłada wszak mierzalną przestrzeń i dys­
tans. Aby zaistniała intencja, musi zajść wpierw separacja. trzeba, by
był czas na rozwagę i zastanowienie się, na podjęcie decyzji i jej
ogłoszenie. Bliskość jest glebą wszelkiej intencjonalności, ale sama
pozbawiona jest intencji Maurice Bianchot powiada. że w relacji
etycznej Inny jest "dbałością" O'ouention):
"Dbałość jest oczekiwaniem (I'atte"[io" esc /'afte"!e): nic wysiłkiem, napię­
ciem, gromadzeniem wiedzy o czymś, co zaprząta uwagę. Dbałość czeka.
Czeka bez pośpiechu, pozostawiając pustym to, co puste, unikając jedynie
przynaglania, niecierpliwości pożądania, a nade wszystko owego machu
przed próżnią, jaki skłania nas, by wypełnić ją przed czasem" IJ.
Takie wyczekiwanie nie jest pożądliwe, nie wynika z chęci posiadania.
Dbałość nie nastawia się na wywłaszczenie Innego z jego woli, swoistości
r::zy tożsamości, przez obezwładnienie fizyczne czy przemoc intelektualną
zwaną .zdeflniowaniem". Bliskość nie polega na przerzuceniu mostu nad
odstępem między mną a Innym, ani na zapowiedzi zbudowania takiego
mostu; nie jest też uwerturą do identyfikowania się i stapiania różnych
tożsamości, zawsze wszak grożącego pochłonięciem i zawłaszczeniem.
Bliskość zaspokaja się tym, że jest, czym jest - bliskością. I gotowa jest
pozostać tym, czym jest stanem nieustającej dbałości, na przekór
wszystkiemu, co może się zdarzyć. Odpowiedzialnością nigdy całkowicie
nie spełnioną, nie wyczerpaną do końca, przebytą. Czekaniem na to. by
Inny skorzystał z przyznanego mu prawa nakazywania, prawa, które nie
zużywa się i nie kurczy w toku wydawania nakazów i ich spełniania.
Aporia bliskości
Dbałość, wyczekiwanie lego rodzaju jest zadaniem nie lada. Napi­
na jaźń do granic wytrzymałości. Gdy się na co dzień ociera o grani­
ce, trudno ustrzec się przed ich przekroczeniem. Jak długo można
L1 Eramanuel Levinas, LanlłUDfll.' Dnd Praximiry, \Ii: CQllecrt'd PhilQ.wpllkal Papers,
s. 119.
Ll Maurlee Blanchot. L'EnrreJipn in/hli. GaJlimard, Paris 1969, S. 17<1.
Aporia bli~k(Jfci '19
czekać, jeśli kresu wyczekiwania nie przyobiecano, jeśli od pierwszej
chwili odmówiono nadziei spełnienia? Coraz trudniej też oprzeć się
pokusie wykręcenia się od odpowiedzialności. Kainowe pytanie .jze­
lim ja stróżem brata mego?" ciśnie się na usta nieproszone. Impuls
"ucieczki przed wolnością", opisany przez Ericha Fromma, nigdy
chyba nie jest tak przemożny, jak w przypadku owej pierwotnej,
przedustawnej odpowiedzialności, jaka czyni wolność prawdziwie ab­
solutną, a przeto najtrudniejszą do zniesienia.
Ale potęga Innego jawi się w całej pełni właśnie w momencie
zaprzeczenia odpowiedzialności. To, co kusiło obietnicą wyzwolenia
(od bezlitosnej, po wsze czasy nienasyconej odpowiedzialności i nigdy
nie słabnącego wyczekiwania), odkrywa tylko Innego jako moją wo­
bec niego zależność. Jestem teraz zaiste zakładnikiem (bezlitosnych,
po wsze czasy nienasyconych roszczeń i nie znającej ulgi irytacji). Jeśli
w stanie bliskości Inny był autoryterem, który nadawał mi odpowie­
dzialność, a więc i moją wolność oraz wyjątkowość - teraz staje się
on silą, oporem, barierą; jest teraz ową mocą ..tam oto", która
zakreśla granice mojej wolności i czai się w zasadzce, by ograbić mnie
z tych jej resztek, jakie chciałbym zatrzymać. Kruchość Innego obu­
dziła we mnie jaźn moralną; jego moc i zadziorność wojownicza
zmuszają mnie, bym stanął do bitwy. Jeśli idzie o perspektywę wy­
tchnienia, nic się z powodu tego nic zmieniło. Końca wysiłku nadal
nie widać. Walka, jak i wyczekiwanie, nie mają kresu i nie wiedzą, co
lo rozwiązanie ostateczne.
Ponieważ w stanie bliskości odpowiedzialność jest bezwarunkowa,
a więc doskwiera najokrutniej. pragnienie ucieczki wówczas właśnie
dobiega szczytu. Stąd paradoks: te same okoliczności, które żywią
bezinteresowną dbałość, sprzyjają też najzawziętszej z walk (żadna
wszak wojna nie jest tak bezlitosna i żadna nie pozostawia tak
mało pola dla wyrozumiałości jak ta, którą toczy się z czystej de­
speracji i bez nadziei na wygraną). Z tej samej gleby wyrastają
miłość i nienawiść; najbardziej człowiecza z miłości i najbardziej
nieludzka z nienawiść] Teren odpowiedzialności jest zarazem - i to
w sposób trudny do uniknięcia - polem uprawnym przemocy i ck­
rucieństwa. Tylko bezgraniczność brutalności jest w stanie (jeśli slu­
cha się podszeptów logiki) przeważyć (lub przynajmniej wyciszyć,
 120 Mora/MŚ!' Wf' dwojł'
wymazać ze świadomości) bezwarunkowość nakazu etycznego. Dla
jaźni moralnej bliskość jest obszarem najwspanialszych triumfów; ale
także najhaniebniejszych klęsk.
Człowieczeństwo obraca się w nieludzkość pod wpływem
pokusy,
by zatrzasnąć otwarte gościnnie drzwi, by podrzeć czeki podpisane in
blance, by zatkać uszy na tym bardziej uporczywe, im cichsze woła.
nia "nie wypowiedzianego nakazu". Jest to konflikt, konflikt rzeczy­
wisty, nie wydumany, o czym miał się okazję wielokrotnie przekonać
każdy, kto z doświadczenia dowiedział się, jak uciążliwa jest szczod­
robliwość bez granic, jak męczące jest przyznanie bezterminowego.
a nie doraźnego tylko, priorytetu cudzej słabości wobec własnej siły.
Zaiste, jest to konflikt na tyle pospolity i "normalny", że nie sposób
rozważać "przyrodzonego" charakteru impulsu moralnego bez dopu­
szczenia równie "przyrodzonej" natury agresji. Stąd nie kończący się
i niemożliwy do rozwiązania spór między tymi, co twierdzą, że .Iudzie
są z natury dobrzy", a tymi, co głoszą .naturatność" zła. Każda ze
stron wskazać może bez trudu na obfite dowody słuszności swej
opinii - zbyt obfite, niż by na to pozwalała pewność siebie jej
przeciwników. I nie może być inaczej. skoro kondycja bliskości, owa
, siedziba ojczysta moralności, jest rozdarta przez sprzeczne wzajem
popędy do pozostania i do ucieczki. Zmagania między stanem otwar­
cia a marzeniem o nieskończoności zaczynają się na długo przed
ingerencją rozumu i owych zasad postępowania, w których spisywa­
niu rozum nabrał niezrównanej wprawy.
Nakaz bezwarunkowy traci moc, gdy bliskość zastępuje dystans,
regulowany przez rozum. Obojętność sadowi się wówczas tam, gdzie
panowała dbałość, a w miejsce wyczekiwania przychodzi niecierp­
liwość. Teraz, dla odmiany, to właśnie dbałość i wyczekiwanie wyma­
gają dowodzenia ich racji, wskazania zasadnych przyczyn, określenia
pożądanej miary. Wkraczamy tu w obszar bytu, owego (by odwrócić
słynne określenie Levinasa) czegoś odmiennego od moralności - króle­
stwa istot (essences) i zasad. Wkraczamy też na teren takich kontlik­
IÓw, które żywią nadzieję na rozwiązanie i czynnie rozwiązań szukają
-- przez pokonanie przeciwnika lub kompromis, i pilnowanie, by gra
toczyła się zgodnie z przepisami. Zanim pojawią się takie konflikty,
jest już wszelako aporia zawarta w bezwarunkowym nakazie; nie jest
AfI(I'ia b{jj/clJ.ici 121
ona właściwie konfliktem jak inne (skoro w świecie bytu konflikty to
takie sprzeczności, co do których zakłada się, że są rozstrzygalne),
lecz właśnie aporią, a więc uwikłaniem się w sprzeczności. jakich
rozwiązać się nie da; kondycją, która nie może się spełnić bez samcza­
przeczenia, jakiej nie może nie przynieść uszczerbku już sam założony
w niej wysiłek samodoskonalenia i samospełnienia ... Kondycją. której
pęd ku zagładzie wyrasta z tego samego korzenia, co konieczność
zmierzania do doskonałości.
DbałOŚĆ o Innego, jako Innego właśnie, jako tę słabość, która
rzuca wyzwanie mojej sile, jako tę tam-oto obecność, która opiera mi
się przez swą odrębność (zanim jeszcze miala szansę wyodrębnienia
się przez stawiany mi opór), pojawia się przed wiedzą. Jeśli już o to
idzie, wraz z pojawieniem się wiedzy dbałość, o której tu mowa,
dobiega kresu; w każdym razie zmienia się nie do poznania. Jeśli
trwa, to już jako wynik świadomie podjętej decyzji: aby trwać, chce
zostać przekonana, że powinna - domaga się: wyjaśnień j gwarancji
sensu. Nie zapominajmy jednak, że to właśnie owa dbałość pierwotna,
dbałość-sprzed-wiedzy. wysłała jaźń moralną na poszukiwanie wie­
dzy. Być-dla-Drugiego Człowieka to tyle, co wsłuchiwać się czujnie
w Jego nakazy; nakaz jednak jest bezgłośny (gdyby nie był bezgłośny,
byłby żądaniem, czymś, czego dochodzi się lub przed czym broni się
w sądach). i to moje bycie-dla wymaga, bym uczynił nakaz dla siebie
słyszalnym. Pozyskanie przeze mnie wiedzy jest jedynym sposobem
"nagłosnienia" milczącego uparcie nakazu. Jeśli moje bycie-dla ozna­
cza działanie dla dobra Drugiego Człowieka, jestem odpowiedzialny
za dbałość o to dobro; jeśli to dobro Innego określa ramy mojej odpo­
wiedzialności i wypełnia je treścią, tedy ja właśnie ponoszę odpowie­
dzialność za poprawne odczytanie Jego potrzeb. Aby być odpowie­
dzialnym w sposób odpowiedzialny, aby wziąć na siebie odpowiedzial­
ność, muszę wiedzieć, czego owe potrzeby dotyczą. Choć to od Innego
płynie nakaz, to ja mam ten nakaz usłyszeć. Milczenie Innego każe mi
przemówić w Jego imieniu, a konieczność przemówienia w Jego
imieniu żąda, bym znal Jego potrzeby.
Nawet jeśli nie było to moim zamiarem (a nie było, zgodnie
z naturą dbałości), dbałość o dobro Drugiego Człowieka zmusza
mnie, bym zbadał jego kondycję, bym wyruszył na poszukiwanie
122 Mora/nose we dwoje
treści nakazu. Nie potrafię jednak uzmysłowić sobie tej treści inaczej,
jak "przedstawiając ją" sobie, malując obraz, który przyjmę za jej
podobiznę, ale który będzie moim obrazem, namalowanym moimi
farbami i z użyciem moich pędzli. "Odkrywam" u Innego nakaz,
który sam sformułowałem, słyszę słowa Drugiego przez moje usta
wypowiedziane. Moje odkrycie z miejsca stwarza dystans między tym,
czym Drugi Człowiek może być dla siebie, a tym, czym stal się teraz
dla mnie. Moje bycie-dla zostało w ten sposób upośrednicne. Nie­
gdysiejsza naiwna, dziewicza, obchodząca się bez pośredników blis­
kość rozchwiała się, gdzieś się zapodziała ... A stało się to bez względu
na to, czy moje wyobrażenie o nakazie pokrywa się, czy nie pokrywa
z nakazem samym. (Rozważanie bez sensu! Cóż takie "pokrywanie
się" mogłoby znaczyć'? I skąd miałbym o nim wiedzieć? Takie i zgod­
ność przedstawienia z oryginałem pozostanie na wieki moim przed­
slawieniem!) Oddalenie ze względu na to, że jest oddaleniem właśnie,
odległością zapośredniczoną - ma nietożsamość obrazu i jego przed­
miotu za swego nieodłącznego towarzysza. ~~~a~ra może
być myląca, domniemana, ehoć takie - i to się może zdarzyć
- niekłamana, zawsze pozostanie przeze mnie przypisana. Tym nie­
mniej, tylko gdy przedstawiłem sobie już treść nakazu, mogę w myśl
jej wskazań postępować...
"Inny" jest teraz moim tworem; choć najlepszymi chęciami powo­
dowany, ograbiłem go z należnego mu autorytetu. To ja teraz powia­
dam, autorytatywnie, co nakaz każe czynić. Zostałem pełnomocni­
kiem Innego, choć sam podpisałem upoważnienie i sam je notarialnie
potwierdziłem. Ów "Drugi Człowiek", dla którego jestem, przekształ­
cił się niepostrzeżenie w moją własną wykładnię Jego milczącego,
prowokującego sąsiedztwa. Mogę teraz pomyśleć (już właściwie po­
myślałem ...), że to, co widzę, nie podoba mi się, albo nie jest czymś
takim, czym czułbym potrzebę się przejąć; pytanie "Azalim stróżem
brata mego'?" przychodzi mi do głowy samo przez się, i nasze
tere-a-tete, nasza moralność we dwoje, kończy się równie bez uprzedze­
nia, jak wybuchła. Prawdą jest, że mogę kroczyć nadal drogą, jaką
prowadzi mnie mój impuls moralny; mogę nadal postępować wedle
nakazu i głosić swą odpowiedzialność. Będzie to jednak teraz nakaz
służenia nie tyle Drugiemu, co mojej jego interpretacji; odpowiedzi al­
Apori/l blisJI(J.łd 123
ność za losy Drugiego takiego, jaki uwieczniony został na morm
zdjęciu. Inne więc pytanie cisnąć się będzie na usta - zadane jeszcze
"od wewnątrz" moralności we dwoje, ale już wróżące jej zmierzch:
"Czy nie jestem lepszym od Niego sędzią lego. co dla Niego dobre'?".
Ów Drugi. o którym tu mowa, może mieć niejakie trudności
z rozpoznaniem siebie w moim Jego wizerunku. Jeśli przyjmie roz­
bieżność z pokorą i postanowi się nie odzywać, o niezgodzie między
nami nigdy się nie dowiem i brnąć będę nadal w kierunku, jaki sam
obrałem; jeśli natomiast Drugi przerwie milczenie. sprowokowany
przez moje w Jego imieniu przemawianie, i zgłosi sprzeciw wobec
mojej interpretacji - powstanie sytuacja .jego słowo przeciw moje­
mu", jego samoodczytanie przeciw mojej wersji jego treści. Jeśli w tej
nowej sytuacji zapragnę nadal wywiązywać się ze swej odpowiedzial­
ności w całej jej pełni. niczego nie przegapiająć i nie zaniedbując, będę
musiał przyjąć odpowiedzialność takie i za przezwyciężenie tego. co
jawi mi się jako objaw ignorancji. niedojrzałości partnera czy myl­
nego przezeń pojmowania "tego, co leży w Jego własnym, dobrze
pojętym interesie". Mogę nawet za sprawą tego doznać sporo moral­
nej satysfakcji: naiwność, nieroztropność. nieprzezorność partnera
podkreśla wagę mojej o niego troski, a wraz z nią walory mojej
przenikliwości. rozsądku, rozwagi - i dobroci.
I tak troska o partnera przeobraża się we władzę nad nim - popy­
chana nie złą wolą, lecz własną logiką, chyłkiem i niepostrzeżenie, nie
tylko bez żadnej winy z mojej strony, ale dzięki moim najlepszym
intencjom... Odpowiedzialność spłodziła ucisk. Służba Drugiemu obró­
ciła się w pojedynek woli. Nie ma sensu oskarżenie mnie o zachłanność
czy żądzę panowania, nawet pomawianie mnie o egotyzm: przecież
właśnie dlatego. że przyjąłem odpowiedzialność za swą odpowiedział­
ność. że nie uchylam się od tego, co z niej wynika. muszę - muszę
- zadbać o to. by ten. za kogo odpowiedzialność przyjąłem, nie działał
na własną szkodę - a więc. eo tpso. przyjął moją wykładnię tego, co
służy jego interesom. Przecież działam dla dobra Drugiego, jestem nadał
jaźnią w pełni moralną, postępuję bezinteresownie. nie licząc się
z własnymi kosztami, jestem gotów do poświęcenia. Na stawiane mi
zarzuty odpowiem: "Jako osoba odpowiedzialna. nic innego, niż to, co
robię, robić nie mogę. ani też nie mogę zaniechać niczego, co robię",
 124 Moralnośe we dwoje
Oto rzeczywisty kształt aporii sytuacji moralnej. Nie widać dla
niej rozwiązania. Gdybym nie postępował wedle nakazów wynikają­
cych z tego, co wiem o Partnerze, gdybym dla świętego spokoju
przystał bez wahania na to, co Partner sam o swoich potrzebach
powiada, czyż nie popełniłbym grzechu obojętności? A jeśli jestem
tym nakazom wierny - jak dalece mam się posunąć w łamaniu
sprzeciwu Partnera. jakiej części jego autonomii mam prawo (lub
obowiązek moralnyf) go pozbawić? Jak wyraził to przy innej okazji
Bertrand Russell: kłopot z taką drogą jest ten, że nie wiadomo,
w jakim punkcie wołać na alarm... Tylko cieniutka linia dzieli troskę
od ucisku, zaś pułapka znieczulicy czyha na Iych, którzy - wiedząc
jak niewyraźna jest ta linia - wolą dmuchać na zimne i całkiem
powstrzymać się od działania, byle jej nieopatrznie nie przekroczyć.
Moralność jako pieszczota
{'''~tYka ponowoczesna, jak sugeruje Marc-Alain Ouaknin, ,jest
'ł etyką pieszczoty"14. W pieszczocie dłoń pozostaje otwarta, nigdy się
,l nie zaciska i nigdy "nie chwyta w posiadanie"; dotyka nie naciskając;
, podąża wiernie za kształtem ciała, które pieści...
Emmanuel Levinas użył po raz pierwszy alegorii pieszczoty w
r. 1947, trzydzieści lat przed ukończeniem swego magnum opus, Co
innego niż hyt. Wi7ja pieszczoty jako paradygmatu stosunku moral­
nego pojawiła się zatem na długo przed intuicją przedontologicznego
statusu etyki, zanim dokonał Levinas fenomenologicznej analizy blis­
kości i ukuł pojęcie bezgranicznej odpowiedzialności. W swym zna­
czeniu potocznym jest pieszezota atrybutem miłości erotycznej: jest
jak gdyby fizyczną i wizualną stroną miłości, której inne aspekty
wymykają się oku - można ją więc opisać, choć miłość jako taka
opisowi się ~~ W tym opisie pieszczota jest pars pro rozo: re­
prezentuje miłość, trudną, do uchwycenia W biografii Levinasa filozo­
fii moralności miłość erotyczną .dostarczyła .układu odniesienia,
w który "bycie dla" w ogóle, postawa moralna jako iaka~- ~staly
" M.-A. Oueknin, Medilflrion1 erotiques, 5. 119.
Mora/noit jako pieszczota 125
stopniowo wpisane. Można też tę myśl wyrazić inaczej: postawa
moralna w formie, jaką. nadal jej w swym opisie Levinas, jest, przy
wszystkich cechach szczególnych, metaforą miłości erotycznej. Oba
zjawiska odsłaniają w swym związku metaforycznym aspekty, które
w innym przypadku byłyby nie zauważone.
Pieszczota zajmuje w wizji Levinasa miejsce coraz bardziej cent­
ralne w miarę tego, jak odkrywa on zadziwiającą, zbieżność między
kategorią przyszłości a Innym Człowiekiem. Przyszłość - owa przy­
I­ szłość prawdziwa, przyszłość, jakiej jeszcze nie ma (w odróżnieniu od
przyszłości, jaka już jest, choć jest tylko w oczekiwaniu; "przyszłości
takiej terażniejszej"), jest tym, czego nie można uchwycić w żadnej
postaci. Zewnętrzność przyszłości różni się w sposób absolutny od
zewnętrzności przestrzennej tym właśnie, że jakkolwiek daleko dłoń
by się wyciągnęła, nie zdoła jej pochwycić. Przyszłość "spada na nas",
"zalewa nas", "bierze w posiadanie". Ale właśnie ze względu na tę jej
właściwość, .J'avenir, c'est l'autre", Wobec przyszłości, jak i wobec
Innego Człowieka, podmiot "ne peut den pouvoir" - "nie może nic
móc..... Gdy się staje z nią twarzą w twarz, jest przyszłość, tak jak
Inny, na raz "dana" i "ukryta". W teraźniejszości - w tym, co już
schwytałem, co chwytam, co schwytać mogę - nie znajdziemy żad­
nego odpowiednika przyszłości i nic, co by ją choćby odlegle przypo­
minało. Przyszłość od teraźniejszości dzieli przepaść. Jak Inny, przy­
szłość zawsze rodzi się na nowo, jest zawsze absolutnym początkiem.
._Miłość erotyczna uznaje tę absolutną odrębność partnera, i nie
uznaćjejnie może, jeśli ma pozostaćtym, czyni' jest. To przecież )
właśnie bezwzględna inność partnera. czyni miłość erotycznąmożliwą. (,
. I
.Petos raiłości polega na nieprzezwyciężalnej dwoistości bytów. Miłość
jest stosunkiem do czegoś, co na zawsze pozoslanie w ukryciu. Stosunek
miłosny nie neutralizuje odrębności, lecz ją konserwuje. Patos pożądania
wiąże się z byciem we dwoje. Inny, jako inny właśnie, nie ma stać się
moim czy mną; przeciwnie, cofa się on przede mną w krainę tajemnicy" IJ.
Intencjonalność pożądania miłosnego zwraca się nie ku określonej
przyszłościowej zaszłości, ale ku przyszłości jako takiej: ku czemuś
l~ Por. Ernmanuel Levmas, lA! TempJ et rall!re, Presses Umversuaires de France.
Paris 1991. s,. 64.48. 71 - 72, 78.
"6 Moralllu.i(' we dwoj!'
bezwzględnie innemu i absolutnie nie do uchwycenia. Pieszczota. owo
pożądanie w działaniu, nie zmierza ku temu, by .posiąść; .zagarnąć,
poznać" - gdybyola w pieszczocie chodziło, wiodłaby ona ku
unicestwieniu odrębności Innego. a więc czyniłaby siebie bezprzed­
miotową. Pieszczota to jakby "gra w chowanego. gra bez projektu
i planu, uprawiana nie z kimś. kogo mamy posiąść na własność czy
uczynić częścią siebie, ale z kimś, kto ma trwać jako inny, z kimś, kto
ma pozostać niedostępny. z kimś, kto zawsze ma się dopiero pojawić.
Pieszczota to uwaga zwrócona ku czystej przyszłości, takiej, co lo
czeka jeszcze na wypełnienie treścią" 16, Miłość erotyczna jest stosun­
kiem z odmiennością. z tajemnicą, z przyszłością - z tym, co w świe­
cie, w którym wszystko jest, nigdy jeszcze nie jest.;
Można twierdzić, za Edith Wyschogrod 17, że przedontologicznej
etyki Levinasa nie da się wesprzeć na właściwościach zmysłów wzro­
ku czy słuchu, ale tylko na zmyśle (a raczej metazmyśle, prazmyśle)
dotyku: owego "czystego zbliżenia się, czystej bliskości" bytów. Wy­
pada dodać wszakże, że nie tylko etykę ugruntować można na zmyśle
dotyku. Zarówno pieszczota, jak j gwałt fizyczny (czyli potwierdzenie
odrębności z jednej strony, pogwałcenie samoistności cielesnej z dru­
giej) są przypadkami dotyku; co więcej, jak wie każdy sędzia. trudno
je od siebie w praktyce odróżnić - ten sam czyn może być, nie bez
racji, zaszeregowany jako gest pieszczotliwy lub akt przemocy. Piesz­
czota to dłoń wyciągnięta ku innemu ciału; od pierwszej już więc
chwili jest z natury swojej aktem inwazji, penetracją cudzego terenu,
choćby tylko próbną, czy zwiadowczą. Zaproszenie czy zapowiedź
gościnnego powitania nie jest jej warunkiem, podobnie jak pewność
odwzajemnienia. Ale ta wielość scena~i~zy dalszego ciągu, ową me­
doo~.r:e_Ś1cDie-.nas.~tw, .owa prowokacja do odpowiedzi bez m-ożno­
ści decydowania o jej - kształcie, a nawet możliwość wyrodzenia się
w akt agresji czy podboju - nie są akcydensami (a tym "bardziej
objawami zwyrodnienia) pieszczoty; przeciwnie, są jej nieodzownymi
atrybutami. Przecież te właśnie cechy różnią dotyk (jednostronny.
" l.evinas, Le Tel'flp.l et t'avire. s. lU.
I'Por. Edith Wyschogrod, Doi"(ł heji're Heari"Y: O" rhe Primacy lir Tour",
Texres pour El'fIl1UlPll/el UVillIlS, ~S. 179-203.
MOrlllPloŚl' jako pieszC%lJ!jJ 127
ale...) od wzroku _c_zy._~y.chu (jednostronnych w sposób organiczny,
bezwzględny), i to właśnie dzięki nim można budow~ć_u-e.ti'~ę_miłości"
(lub, zważywszy, że miłość jest prototypem, \\,e;cne którego kształtuje
się i mierzy wszelki stosunek moralny, także i "etykę skierowaną na
Innego" jako taką) na odniesieniu do zmysłu dotyku, a nie wzroku
czy słuchu.
Istotą pieszczoty jest wieloznaczność jej sensu, zawsze nie-dane­
go-zawczasu. Nie dziw, że jest pieszczota jakby uszyta na zamówienie
dla roli metafory miłości - stanu,' który zawdzięcza swą cudowną
zdolność łączenia bytów od siebie odosobnionych, tak by mogły
współprzeżywać swe strachy i współuczestniczyć w radościach, właś­
nie swej przyrodzonej i nieuleczalnej ambiwalencji. Istotnie, gdyby
miłość była tylko i po prostu przyzwoleniem na "nienaruszalną od­
rębność" parlnera, czym różniłaby się od zwykłej obojętności czy
braku czułości? Co zapobiegałoby jej przeistoczeniu się w narcysrycz­
ne samozafascynowanie? Tak, prawdą jest, że "patos miłości" uznaje
odrębność partnera jako coś więcej niż chwilowy defekt. którego nie
dało się jak dotąd zreperować, ale który niechybnie da się naprawić;
więcej: zakłada on, że odrębność przetrwa wszelkie próby jej skaso­
wania. A jednak nie może on wyrazić uznania dla odrębności pod­
miotowej partnera inaczej, niż próbując bez ustanku, od momentu
narodzin miłości i jak długo ta nie wygaśnie, zaprzeczyć własnemu
założeniu: przezwyciężyć to, co nieprzezwyciężalne - przywłaszczyć
sobie cierpienia partnera, wchłonąć w siebie jego przeżycia, współ­
uczestniczyć w jego istnieniu ("kochać to tyle, co przeistoczyć się
w wizerunek osoby kochanej", jak to wyraził Kierkegaard 18), zespolić
dwa ciała w jedno, przekształcić granicę, jaka ciała od siebie oddziela,
w szew, który spaja. Bez tego zastrzeżenia, by przeżywać odrębność
jako wyzwanie, jako coś, co uwiera i dusi jak przyciasny kołnierz,
jako coś, czemu nie można przypatrywać się z założonymi rękami
-- miłość nie byłaby miłością, nie różniłaby się niczym od oboksob­
ności monadycznych bytów... Usuńcie to zastrzeżenie - i miłość
schnie, Więdnie, obumiera. Posłuchajmy Maxa Frischa:
w: II Saren Kierkegaard. cyt. za angielskim przekładem Ronalda Gregora Smuha,
Thf LCl.~r Y"ar.I'· Jourllol.~ 1833-/855, Cotlins. London 1968, s. 1116.
128 Moralrro.fć we dw(~ie
"Ponieważ miłość dobiegła kresu, ponieważ wyczerpała swe eily, partner.
jeślio nas idzie, jest skończony... Odmawiamy dawnej gotowości uczestru­
czenia w tym, co się zdarzy. Odmawiamy mu prawa, należnego wszystkim
żywym istotom, do bycia nieuchwytnym, a potem zaskakuje nas j rozcza­
rowuje, że nasz stosunek się skończył. "Ty nie jesteś", powiada rozczaro­
wana osoba, "tym, za kogo Cię przyjmowałem", A czym się okazałeś?
Tajemnicą - czymże, jeśli nie tajemnicą, człowiek jest - inlrygującłl
zagadką, której rozwiązywaniem w końcu się znużyłem. Więc zamiast lego.
stworzę sobie obraz. Będzie to czyn ogołocony z miłości, ak! zdrady?".
Patos miłości żywi się tajemnicą. Ale jest lo tajemnica, którą,
będąc patosem miłości właśnie, pragnie i spodziewa się przeniknąć.
Ciekawość jest nadzieją uzyskiwania wiedzy - i w chwili, gdy na­
dzieja gaśnie, w miejsce ciekawości przychodzi zobojętnienie. Sekret
hermetycznie zapieczętowany, uparcie i stanowczo odmawiający od­
krycia i nieczuły na namowy. zaloty i błagania - traci moc uwodze­
nia. Ale ponętność swą traci także tajemnica nazbyt w odkrywaniu się
pochopna, skwapliwie godząca się na to, by odkryć wszystkie swe
karty. gotowa wyczerpać swą treść w wolnej od zaskoczeń rutynie.
Tak więc po obu stronach przepaści dzielącej osobę kochającą od
kochanej czają się zastawione na miłość pułapki. Miłość może się
zatruć miazmatami rozkładu ciekawości, znużonej ciągłym odkłada­
niem zaspokojenia, lub zemrzeć od spleenu sączącego się z ciekawości
przesyconej. By umknąć pierwszej groźbie. miłość może "wziąć inic­
jatywę w swoje ręce" i chyłkiem podstawić własne rozwiązanie na
miejsce daremnie rozwiązywanej zagadki. By nie wpaść w drugą
pułapkę, wystarczy się miłości wycofać. W obu przypadkach. lekarst­
wem na aporię miłości okazuje się brak miłości,
Zauważmy raz jeszcze: sidła zastawione po obu stronach do­
skwierającej miłości ambiwalencji nie są dziełem sil zewnętrznych,
przeciwnych miłości i knujących jej zgubę, lecz wytworem własnych,
wewnętrznych miłości popędów - tych jej skłonności, bez których,
będąc miłością, obyć się nie może. Miłość gaśnie, gdy wpada w jedną
'" Ma~ Frisch, cyt. ZH angielskim przektedem Geoffreya Skeltcna, Sketl'hbook
11,146·/1,149. Harcourt. Drace. Jovanovich, New York 1977. s. 17 Samotność kochań­
"a". ja" zauważył Ronald Barlhe~...nie je~l samotnością nsohy [ale] samotnością
systemu: jestem sarn przekształcając SamDInOŚĆ w system" (A 8arrhe" Reader, pod red.
Susań Sonntag, Jonathan Cepe. London 19112.~. 4.5:1),
MorlJlno,U jllkll pie.Tzulllll 129
z tych zasadzek. ale umiera i wtedy, gdy powoduje się tylko prag­
nieniem ich ominięcia. Co się dzieje jednak. gdy do pułapek jeszcze
daleko - i miłość wędruje bezpiecznie po terenach. które do niej
bezsprzecznie należą?
Wieloznaczność sytuacyjna i pragmatyczna jest chlebem powsze­
dnim miłości. Miłość musi się nią żywić, by pozostać przy życiu. Ale
życie jej polega na wysiłkach pozbycia się ambiwalencji. Jeśli się jej to
powiedzie, umrze. Miłość żyje więc swymi porażkami. W tej sytuacji.
codzienne dokonania miłości muszą być paliatywnymi, rozwiązaniami
połowicznymi, nibyrczwiązaniami, takimi, od których puchnie raczej,
niż się kurczy, potrzeba dalszych rozwiązań. Mozolnie budowaną dziś
wizję tego, czym partner byłby, gdyby cieszył się pełnią wolności.
podrze jutro na strzępy "rzeczywiście istniejąca" wolność partnera...
Trzeba więc, by wizja do partnera przylgnęła na dobre - przecież
intencją miłości jest uczynić partnera prawdziwie wolnym, dać zakwit­
nąć jego prawdziwej wolności (jakaż to byłaby miłość, gdyby czego
innego pragnęła'łf]. A zatem, jakby wypełniając przykazanie Rous­
seau, wypada zmusić partnera do wolności. Ale partner. którego
zmuszono do wolności, nie jest już wolny, a więc nie jest już godny
szacunku, nie jest już zatem wart zachodu ani zainteresowania ... Jak
tę zaiste zawiłą sytuację podsumował Jeffrey Blustein: .,stosunki in­
tymne są szczególnie podatne na groźbę podważenia szacunku przez
rnanipulatywność i protekcjonalizm"?" Im intymniejsze stosunki, tym
bardziej na niebezpieczeństwo wystawione. Zdarza się często, że losy
bitew miłosnych są przesądzone. zanim jeszcze zatrąbiono do broni.
Powtórzmy: ambiwalencja, aporia tkwią w sercu miłości. Tc.właś­
nie ów idealny zamiar. który stoi u kolebki miłości i bez którego
miłość narodzić się nie może, sprawia, że trudno miłości utrzymać się
przy życiu ... Intencją miłości, jak i wszelkiej troski, jest szczęście
Drugiego. Ale osoba kochająca czyni - musi czynić - horyzontem
1Il JdTrey Blusrein, Care lInd Cllmmilmenl: Taking a Personel Polni Ili Vl'ew, Oxford
Umversuy Press, Odord 1991, ~. 176. A dzieje się ta". zdaniem Blusteina, właśnie
dlatego, że miłość jest .przypedkiem noski bezinteresownej" (s. 148). wraz ze wzrostem
dbałości. rośnie też int)'mność, zależność wzajemna i podamość na zranienie - czego
następstwem jest prędzej czy później utrata szacunku i zanik bezinteresownego współ­
czucia.

130 MfJru/"uJt we dwoje
swych wysiłków własną. na swoją rękę sporządzoną, wizję owego
szczęścia. Pierwsza, konstytutywna konieczność rodzi konieczność
pragmatyczną, która krzyżuje jej zamiary i w końcu zadaje jej cios
śmiertelny. Młody Lukacs dał (choć być może niechcący) dobitny
wyraz lej aporii. gdy tuż obok siebie umieścił dwie, równie niezbędne,
ale nie do pogodzenia, cechy miłości: "Kochać to tyle, co nigdy nie
dowodzić swej racji" oraz "Kochać tak. by przedmiot mojej miłości
nie stał na jej drodze'?'. Samostanowienie osoby kochanej, dar ko­
chanka zapowiedziany w pierwszym zdaniu, zdanie drugie wycofuje.
Pierwsze zdanie jest deklaracją wiernopoddańczą; drugie oznajmia
zamiar panowania. Trudność polega na tym. że prawda miłości,
i wszelkiej rzetelnej troski, zawarta jest w obu zdaniach; ich jedno­
czesna prawdziwość jest warunkiem sine qua non miłości.
W znakomitym studium "pieszczochów" (pets - ulubionych
psów, kotów i innych istot żywych; zauważmy, że angielskie słowo pet
oznacza zarazem pieszczenie i dąsy ...) jako praducts miłości Vi-Fu
Tuan dochodzi do wniosku, że "przywiązanie nie jest przeciwieńst­
wem dominacji"; że. aby bardziej jeszcze sprawy pogmatwać, "przy­
wiązanie jako takie możliwe jest tylko w sytuacji nierówności"; "sło­
wo opieka tak bardzo tchnie humanizmem, iż skłonni jesteśmy zapo­
mnieć. że w naszym niedoskonałym świecie jest opieka nieuchronnie
skażona przez traktowanie jej przedmiotu z wysoka, z protekcjonalną
łaskawością". Związek opieki z nierównością nie jest przypadkowy.
ani też opieka nie łagodzi, nie przyciera rogów nierówności; przeciw­
nie, jest opieka dla nierówności stale tryskającym i obfitym źródłem.
W dążeniu do samospełnienia i doskonałości, troska miłosna kusi
osobę rozmiłowaną, by zredukować przedmiot miłowany do "czegoś
na kształt pozbawionej życia, mechanicznej zabawki"21. Zaiste, gdy
pozbawi się go życia, przedmiot miłości "nie będzie stał miłości na
" Gyorgy Lukacs. 1he FOllndering flj Form Agairut Life. cyt. la angielskim prze­
kładem Ann Boslock w; Soul and Form. MIT Prese, Cambridge Mass. 1974,8. 34. Jak
długo stosunek trwa prxy życiu. po.... iada Lukścs. "raz jeden partner ma rll.Cję, innym
razem - drugi; raz jeden jest lepu)'. szlechetmejezy, piękniejszy, kiedy indziej ten drugi".
Jak długo huśtawka się kołysze, pnedmiot miłoki nie elaje miłości na drodze...
II Vi-fu Tuan. Domillallce aM Affel'';ll1l: 1he Making oj Pers, Yale Univeraity
Press. New Haven 1984, ss. l - 5.
Milra/n(lił j(llw piestcuna 131
drodze" ... W dążeniu do doskonałości swego uczucia (którą utoż­
samia z doskonałością przedmiotu swej miłości), osoba kochająca
niepostrzeżenie przekształca się w artystę-ogrodnika, a partnera czyni
ogrodem-wystawą swych artystycznych osiągnięć. I gdy jeden krok
następuje "w sposób naturalny" po drugim. nie wiadomo, kiedy
zawołać na alarm.
Zawiłą dialektykę miłości i panowania odnotował już sto lat temu
Max Scheler. -:tJlEP~ (inaczej niż Eros. nigdy nie do końca bezin­
leresowny2J. jako że zawsze skażony zmysłowością) jest .chrześcijań­
skim ideałem miłości. Miłość Boża jest niedoścignionym wzorem,
wedttfKfórego winno się mierzyć ułomne naśladownictwo ludzkie. Ale
Bóg jest wszechmocny: z pewnością nie kocha on ..po to, aby"
- w celu pozyskania czegoś, czego przedtem nie posiadał. Jego
miłość, oqape. polega na dawaniu bez brania; i do takiej bezin­
teresowności dążyć winna każda miłość, która chce naśladować przy­
kład Chrystusa. Miłość jest więc "dobrowolnym wyrzeczeniem się
własnej potęgi witalnej" - wyrazem pewności siebie, samospełnienia.
mocy. obfitej siły. W akcie miłosnym "człowiek wzniosły zniża się ku
pospolitemu, zdrowy ku choremu, bogaty ku ubogiemu, urodziwy ku
szpetnemu, dobry i świątobliwy ku nikczemnemu i zwyczajnemu,
Mesjasz - ku grzesznikowi i karczmarzowi tt 24• Scheler sporządził ten
opis agape w odpowiedzi Nietzschemu. który używał piekielnej czerni
dla oddania tego, co u ScheJera lśni anielską bielą: dla Nietzschego
(o czym przekonuje lektura Anrychrysla) aqape była zwyczajnym
uciskiem, zrodzonym i syconym przez ressenument - mieszaninę
urazy i pogardy wywołanych przez obecność odmienności zuchwałej
i pewnej siebie. Gdyby jednak zastanowił się Scheler nad sensem tego
portretu miłości, jaki malował. by sprzeciwić się mrocznym opiniom
II Por. Anders Nygren, Agape (llld ErilS, cyt. 2.11 przekładem angielskim Philipa
S, wateona, weerminster Press, Philadelphia [9~3, li. 7~. Milo5ć ..uwarunko....ana'',
powiada Nygren, jCllt ludzka; miłość spontaniczna i nieu.... arunkowana jCllI miłością
bask". Ale zadaniem człowieka jest starać się .... znteść do poziomu milości urojonej
....edle ba~kjej miary.
l' M~x Scbeler, cyt. 2.11 angielskim przekładem Williama W. Holdheimll. RU5e1f­
IflN'nl, Free Preea. New York 1961. ss. 86-88. MiłoŚĆ ,jeu w 2.II~adlie ekspansją",
Mi/alić jest ..zniżeniem" się do slabego. które "bierze eię 1. ży ....iolo ....ego naporu mocy".
Jl2 Moroirzuic we dw<Jje
Nietzschego, nie znalazłby chyba zbyt wielu powodów do kłótni.
"Zniżanie się" buńczucznego i świadomego swej siły do słabszego od
siebie, choćby najbardziej dobrotliwe, jest w końcu momentem naro­
dzin zwierzchnictwa i hierarchii: przekształca ono odmienność Drugie­
go w niższość. Agape Schelera. podobnie jak u Nietzschego, jest od
pierwszej chwili splamiona przez grzech wywyższania się i protek­
cjonalności -- tyle, że próbuje wstydliwie ukryć skazę. jaką Nietzsche
pragnął brutalnie obnażyć.
Wątłość zdrowia jest miłości stanem normalnym. Jak sami ko­
chankowie, miłość umiera, ponieważ jest "zaprogramowana", by
umrzeć, ponieważ każdy objaw jej życia przybliża moment jej śmierci
- a nie z powodu przypadkowych chorób, jakich przy odpowiednim
staraniu mogłaby uniknąć. Zgon miłości jest dziełem jej sil żywo­
tnych. Każda z jej chorób jest w zasadzie uleczalna - ale każda
kuracja jest powodem nowych dolegliwości. Biedą, na jaką nie ma
rady, jest wieloznaczność, zawarta w istocie samej miłości. Usunąć
ambiwalencję to tyle, co położyć kres miłości. A mimo to wszystkie
patentowe, przez specjalistów gwarantowane lekarstwa na miłosne
kłopoty to właśnie czynić doradzają.
Choroby, lekarstwa
i dalsze choroby miłości
niż w próbach jej łagodzenia - w nadziei, że gdzie indziej uda się
Podjudzana przez własną wieloznaczność, miłość jest z usposobie­
nia nerwowa i niespokojna. Kusi ją nie zbadany jeszcze teren poza
horyzontem, gnębi mus wyjścia poza to, czego już doświadczyła.
"Wychodzenie poza" niekoniecznie jest tożsame z ruchem naprzód,
choć w momencie przekraczania zastanych granic lak się właśnie
może zdawać; z perspektywy czasowo odległej przypomina ono raczej
ową gorliwą krzątaninę, bez której, jak pisał Lewis Carroll, nie
można stać w miejscu: niezbędną nie tyle dla postępu, co dla zapobie­
żenia odwrotowi. Aby utrzymać się przy życiu, milość potrzebuje
ciągłego dopływu energii. Musi co dzień wypełniać bak świeżym
paliwem - co dzień na nowo budując od podstaw elan uuai. Bez
nowych bodźców pęd dotychczasowy wyczerpie się szybko. Jest więc
Choroby. lekarstwu i dal.uf c/wrohy millJ.ki IJ]
miłość wcieleniem niepewności. Jako że dla większości ludzi nawet na
krótką chwilę jest niepewność stanem nieprzyjemnym, na dłuższą
metę zaś nie do wytrzymania, można się spodziewać, że cheąc prze­
trwać miłość ucieknie się do jednej z dwu teoretycznie możliwych
strategii zaradczych: fiksacji lub flotacji. ~
Strategia .,fiksacji" wyraża się w wysiłku uniezależnienia partners­
lwa od kapryśnych z natury, a często i ulotnych uczuć: cokolwiek by
się miało uczuciom dziś żywionym w przyszłości przytrafić, partnerzy
mogą się czuć bezpieczni -. bowiem dary przez stosunek milosny
przyobiecane, takie jak troska, dbałość, odpowiedzialność u strony
partnera, będą nadal ich udziałem. Jeśli "fiksacja" się powiedzie,
osiąga się stan, w którym można nieustannie otrzymywać samemu nie
dając więcej - albo nie dając nic więcej, niż to, na co opiewają
warunki umowy.
W strategii "flotacji" odmawia się zgody na żmudny (katorżniczy,
gdy nie chciany) wysiłek, jakiego miłość pełnokrwista się domaga.
"Flotacja" polega na spisywaniu byłych wysiłków na straty i rezyg­
nacji z dalszej harówki w imię ratowania tego, co niegdyś przyniosły
i co niegdyś cieszyło. Gdy przykrość dalszych inwestycji zaczyna
przerastać radości z nawykowych zysków - woli się, miast inwes­
tować w dawne akcje. szukać nowych lokat dla miłosnego kapitału.
Strategia "Rotacji" wyraża się raczej w ucieczce przed niepewnością
znaleźć bezpieczną przystań. znaleźć ją mniejszym kosztem i za po­
mocą mniej uciążliwych wysiłków.
Obie strategie miały fi mają nadal) swych praktyków i filozofów.
Strategia pierwsza dąży do zastąpienia miłości, sympatii, przywią­
zania i innych uczuć (uznanych teraz za nie warte zaufania, zbyt
kosztowne psychicznie i zbyt chybotliwe, by budować na nich sto­
sunki solidne) przepisami zawarowaną rutyną. U zarania ery nowo­
czesnej Kant sporządził klasyczną formułę tej strategii. Formuła ta
służy odtąd za aksjomat wszelkich wysiłków fiksacyjnych. W ujęciu
np. Downiego i Talfer można znakomicie obejść się bez współprzeży­
wania i w ogóle uczuć wobec drugiej osoby bez szkody dla obowiąz­
ków, jakie się wobec niej zaciągnęło: ,jeśli zawierzyć Kantowi. można
wywiązać się z obowiązku bez uczucia sympatii... Można wykonywać
114 Moralnoje we dwoje Choroby. lekarsll'ra i dalsze choroby mi/oki ns

wszystkie czynności
wymagane przez obowiązek nie odczuwając jącym wysiłkiem, rutyna zaś wysiłku nie wymaga - jeśli praktykowa­
współczucia" (dla partneraj ". Podobną myśl wyrazili, bardziej jeszcze na na co dzień, rychło staje się nawykiem. Podporządkowanie się
dobitnie, Francesco Alberoni i Salvatore veca w popularnej roz­ rutynie nie musi sprawiać przyjemności, ale jest to przykrość zupełnie
prawie o altruizmie moralnym. innego rodzaju niż ta, jaką sprawia dzień po dniu owa dławiąca
niepewność miłości, chronicznie niespełnionej, a wciąż spełnienia szu­
"Nie możemy się zobowiązać, ze będziemy kogoś kochali... Ale posługując kającej. Z przykrościami rutyny można współżyć na co dzieit właśnie
!ię rozumem, możemy przedatawić sobie obowiązek jako konieczność.
dlatego, że są zrutynizowane: rutyna nie kryje niespodzianek, nie
Gdy żywiołowe uczucia miłosne zawodzą, można nadal zachowywać się
moralnie d:rięld obowiązkowi. Obowiązek wypełnia próżnię, jaką pozo­ stawia wobec alternatyw i konieczności wyboru; można sobie dla
stawiła po sobie miłość... Jako że nie możemy liczyć na miłość, ów osłody powiedzieć: .nie ma rady", "cóż innego mogę począć?". Są to
sentyment spontaniczny - przyjmujemy dobrowolnie jej równoważnik. spokojne smutki, które mogą frasować, ale nie wzywają do ryzykow­
który ma identyczne następstwa praktyczne. Moralność zmusza nas, nego z natury działania; taki zadumy pełen smutek, jaki przywykliś­
byśmy działali, jtJk gdybyJmJ kochali. Obowiązek jC6( «sobowtórem»
milości" 16 •
my przeżywać patrząc na cmentarne nagrobki... Istotnie, obowiązek
jest śmiercią miłości - tego, co żyje przez swe wzloty i upadki.
Obowiązek zastępuje zatem miłość, a kojąco znajoma rutyna Oto fragment wczesnego eseju Lukścsa, poświęcony fatalnej więzi
zastępuje gorączkowe poszukiwania i przygodę. Miłość jest nie usta­ pewności ze śmiercią.

R. S. Downie and Elisabeth Talfer, Respecl Jor Perseas, Allen & Unwin,
11
London 1969,58.25·26. Autorzy dodają wszelako, że "twórcze i pomysłowe uprawia­
nie życia moralnego" (cokolwiek by to minio lnoclYC) ..nie jest możliwe bez czynnej
!ymptltii" (II. 26). "Czynną sympatię" określają z kolei, Idąc la W. G. Mac!aganem, jako
"czynną troskę o innych" - w odróżnieniu od sympatii "biernej". jaka wymaga tylko
wczucia si~ i utożsamienia emocjonalnego. Dwa sympatia, k16l1 autorzy UWB1..ajlt 7.8
warunek "twórczego i pomysłowego" życia, nie różni się, jeśli chodzi o jej status
ontologiczny, od regul: jako budulcem posługuje się ona wyposażeniem uuclektuefnym
aktorów.
Ił Praecesco Albęreni and Salvatore VCClI, L'AIIJruisme II la morale, Rameay,
Peris 1990, s. n Autorzy sugerują, że
podczas gdy moralność miłości jest milością
radości, meretność obowiązku kojarzy się z wysiłkiem (•. 79). Nie do takich jednak
wniosków prowadri nana analiza. Z jej punktu widzenia, bardziej adekwlllne byleby
zapewne przeciwstawienie między wysiłkiem podejmowanym wciąż na nowo a wysil­
kiem nawykowym, zrutynilOwanxm.
W swym ostrym i wnikliwym opilie lcećw nO\lloc1rllnej miłości (Das 9all~ llarmale
Chaos der Liebe, SuhrkBmp, Frankfurt 1990) Ulrich Beck i Elisabeth Beck-Gemsheim
dowodzą, żc porady i kuracje zawarte w "apteczce pierww:j pomocy" nowocusnego
roZllądku ,,!Ią częlicią choroby, którą mają leczyć"; żywiolowość i wzajemny rezonans
UCZuciowy, o jakie w miłości idzie, padają pierwsze ofiarą terapii. "Pewnośl! kontrak­
towe likwiduje to, co miała utrwalić: miłoIle" (s. 20~). A dzieje ii~ lak dlatego. że kunllZl
symboliczny, 8trakcyjnojC i determinaq'a wysiłku miłosnego rosll'ł wraz z niemożliwoś­
cią jego powodzenia (s. 9). "Miłość - powiada Beck - je't tym, co komunizm
w kapitalizmie" (5. 232).
"Ktoś umarł. Pozostali przy życiu stają wobec bolesnej, po wsze czasy
kwestii wiecznego oddalenia, niezasypywalnej przepaści, jaka dzieli jedną
istotę ludzką od drugiej. Nie zostaje nic, czego mogliby się uchwycić,
bowiem złudzenie,że się drugiego człowieka rozumie, :żywi się tylko wciąż
na nowo zdarzającymi się cudami, niespodziankami, jakich spodziewamy
się po trwałym z nim współżyciu... Cokolwiek jeden człowiek wiedzieć
może o drugim, jest tylko oczekiwaniem, tylko możliwością, tylko prag­
nieniem lub obawą, które wypełni ciałem dopiero lo, co się jeszcze ma
zda;rzy~ a i ta cielesność z miejsca roztopi się w możliwościach ...
"Prawda, formalność śmierci jest oślepiająco jasna, jaśniejsza od cze­
gokolwiek, dlatego tylko, że jedynie śmierć, ze ślepą mocą prawdy.
wyrywa samotność z ramion możliwei wspólnoty - - z tych ramion, co lo
zaws:u otwarte są dla nowych objęć"_:}
l' GyNgy Lukńcs, 7he MOMelfl oj Furm, w; SOLl/ tJlld Form, ss. (07·108, 109.
Zauważmy jednak, że miłośC jest no "śmierć skazana" także i wówczas, kiedy nie
podejmuje próby semospefntema - w)rok śmierci jest tu w},,,jkiem zaniechania. "Warun­
kiem wszellr.iej prll.wdziwej miloici je,t rozpaczliwie /rudna decyzja podjt;eia ryzyka.
i podejmowania go wciąż na nowo: pozbycia się stereotypowych oczekiwań, jakie
krępują kochanków na podobieństwo kajtanów bezpieczeństwa; zrzeczenia ~ię kontroli
nad dru.gą eeobą, a nawet w jakim!i ~en&ie praw do niej; przyzwolenia na wolnoSć drugiej
osoby, a wraz z nią na własne prawo bycia ~obil ... S:zlak milolici jest serią malych
zgonów; śmierć fizyczna jest tylko ostatnim ogniwem serii". (Gordon Mursell, 01.1/ orlhe
Dup: Prayer fU Pro/esr. Darton. Longman & Todd, London 1939, ss. J8, 3~.
lJ6 M(J,alrl()śc we dwajt
Śmierć oznacza, że nic się już nie zdarzy. Nie będzie nowych
cudów, nie będzie niespodzianek; nie będzie też i rozczarowań. Śmierć
osoby kochanej oznacza bezpieczeństwo kochanka: teraz dopiero
kochankowi wolno - naprawdę wolno, wolno bez zastrzeżeń - ma­
lować portret osoby kochanej posługując się wyłącznie własną paletą
barw. Ale wizerunek, jaki wyłoni się spod pędzla, będzie podobizną
osoby martwej: maską pośmiertną. Ów uścisk ostateczny, owa jednia
we dwoje - o której miłość zawsze marzyła, z marzeń swych czerpiąc
odwagę i siłęwoli - spełniła się wreszcie. Ale momentem spełnienia
jest śmierć, a miejscem spełnienia cmentarz.
Obowiązek jest próbą generalną śmierci; zrutynizowaną powtórką
codzienną ról przed premierą; garnizonem śmierci w podbitym i sko­
lonizowanym życiu. Jest też próbą przechwycenia i przywłaszczenia
na użytek życia owego spokoju będącego atrybutem śmierci. Gdy
obowiązek przychodzi na miejsce miłości, osoba kochana jest prak­
tycznie biorąc martwa - podobnie jak miłość kochanka. Ta śmierć
nie jest jednak zrządzeniem ślepego losu, ale ostatnią stacją na drodze
w pielgrzymce miłości ku własnej doskonałości. "Zewnętrzność" ruty­
ny była od początku "wewnętrzną" tendencją miłości. Co więcej: to
właśnie obecność tej tendencji trzymała miłość przy życiu; bez niej
byłaby miłość nie do pomyślenia. Miłość nie może obejść się bez
fiksacji. Pozbawiona fiksacji, jest niepewna siebie, niezaspokojona,
pełna przerażenia i nie może znaleźć sobie miejsca. To właśnie ten
niepokój czyni ją miłością - ale nie byłaby miłością, gdyby stan ten
uznała i się z nim pogodziła bez oporu. Miłość, by pozostać sobą,
musi przyjąć fiksację (miłość na wieki, na dobre i złe, aż śmierć nas
rozdzieli) za swój ideał, a więc musi traktować nieukojone pragnienie
i nieululoną trwogę jako objaw własnej niedoskonałości. Ale im bliżej
miłości do jej ideału, tym mniej pozostaje z niej samej: ideałem
miłości okazuje się mogiła, i dotrzeć tam może tylko jej trup. Ryd­
wanem miłości zdaje się powozić Thanatos.
Owo uwarunkowanie możliwości przez niemożność jej spełnienia
jest klątwą, jaka ciąiJ me .tytko na miłości. Są też inne-intencje, które
zachowują żywotność tylko tak długo, jak długo grawitują ku te/aso­
wi, do jakiego dotrzeć mogą jedynie w momencie zgonu. Wygląda na
to, 7.J: miłość jest tylko przypadkiem (wprawdzie wyjątkowo barwnym
Choroby. lekarsrwa i dalsze choroby mi/o.~l'i 137
przypadkiem, jak mało który romantycznym i poetycko inspirującym)
ogólnego losu ludzkiego, o jakim Jean-Francois Lyotard pisał, co
następuje:
"pozbawione mowy, niezdolne do przyjęeia postawy wyprostnej. niepew­
ne przedmiotów swego zainteresowania. nie umiejące obliczyć zysków,
głuehe na wskazania zdrowego rozsądku. dziecko jest znakomicie ludzkie,
jako że jego strapienia zapowiadają i obiecują lo, co mo:i'liwe"ll.
• - Człowieczeństwo jest więc stanem wiecznego dzieciństwa i ni­
gdy do końca nie spełnionych możliwości, ale wszystkie wysiłki
życiowe człowieka zmierzają ku "dojrzewaniu", wyjściu ze stanu
dzieciństwa, a więc i pozostawieniu tego, co człowiecze, za sobą ...
Ludzkość, wnioskuje Lyotard, spełnia się w ucieczce przed swym
losem ...
.Jac9.!!~s_Qlmida opisywat intencjonalność aktów język?wych po­
sługując się terminami, które pasiiją'Ta-h1alaó-p'okrętriyc'hszlaków
miłości. Intencja, powiada Derrida,
"z konieczności może. ale nie powinna osiągnąć tej pełni, ku jakiej
tym niemniej nieuniknienie Zmierza. Pełnia jest jej teiosem, ale struktura
owego le/osu jest taka, że w momencie osiągnięcia znika on, popada
w paraliż, doznaje unieruchomienia, ginie wraz z intencją. jaka do niego
przywiodła ...
Pełnia jest kresem-eelem, ale gdy osiąga się ją jako cel, staje się
kresem-śmieretą ... Pełnia jest Lym, co równocześnie prowadzi wysiłek
inlencjonalny i wystawia go na niebezpieczeństwo, .. Nie ma intencji,
która by do niej nie dążyła, ale nie ma też takiej, która mogłaby do niej
dotrzeć nie samounicestwiając się wraz z nią"29.
Językowi pozwala lawirować we względnie bezpiecznej odległości
od pułapki, a więc wyżyć na przekór jego własnej skłonności do
samobójstwa (skłonności, jakiej ten pozbyć się nie może, ponieważ
jest ona jego spiritus movens) cecha, którą Derrida określił mianem
uerabiinoścl: owa osobliwa właściwość powtarzania, które nie jest
l! Por. Jean-Francois Lyota.d. 7he Inhuman: Rej/er/lon on lIme, angielskie tłuma­
czenie GeolTreya Banninglona i Rachel Bowlby, Polity Press, Cambridge 199[, es. 2 - 7.
19 Jacques Derrlda, Afierword: TfJl+'urds an ł;lhin o! Oi.~(·ussi/)n. cyt. za angielskim
przekładem Samuela Webera w: Umil..d Inc. Northwestcm Universny Prese. Bvanston
19!18, ss. 128- [29.
 ]J' Mora/no.U we dWlJje
powtórką tego, co już było, zajścia na nowo, które nie jest repliką
zdarzeń już zaśzłych. Wypowiedzi językowe uniezależniają się od
kontekstu intencjonalnego. w jakim się zrodziły, i pozornie powtarza­
ją się, ale z pozoru tylko ich ponowne zajście jest powtórzeniem, jako
że każde "powtórzenie" jest nieuniknienie odnową, nowym narodze­
niem się, odmłodzeniem. i w każdym kolejnym wcieleniu te same
jakoby wypowiedzi wypełniają się sokami żywotnymi wchłanianymi
z innych kontekstów, innych intencji. Przyrodzona, choć nie zamie­
rzona ambiwalencja .Jterabilności", w jaskrawym przeciwieństwie do
jednoznaczności będącej marzeniem ~ jednak niespełnialnym - języ­
ka, jest istotnie skutecznym środkiem zapobiegawczym lub odtrutką
przeciw równie przyrodzonej ambiwalencji językowego telesu. Jeśli się
wszakże ten zawiły poniekąd wywód sprowadzi do jego treści zasad­
niczej, wyłoni się myśl skądinąd banalna: ta mianowicie, że jedynym
gwarantowanym środkiem zapobiegającym śmierci jest życie (to samo
~ które zarazem jest, i nie może nie być, życiem-ku-śmierci).
q.. . . . .
~ ~pęd do fiksacji (rozpaczliwy wysiłek spełnienia się, zanim śmierć
(I przyniesie spełnienie nieproszona) obnaża tylkoprzyro~onlł ambiwa­
'\~ lencję miłości j jej nieuleczalną kruchość. Miłość jest niepewna siebie
i nie może pozyskać pewności, jak długo jest powodowana miłosną
intencją, czyli jak długo pragnienie fiksacji pozostaje niezaspokojone.
Prawodawcy moralności czuli, że tak się rzeczy mają (intuicyjnie
- nawet jeśli powstrzymywali się przed wyrażeniem tej intuicji)
i w swych najbardziej energicznych i pomysłowych poczynaniach
stawali po stronie miłości, usiłując dopomóc jej w rozpaczliwym
wysiłku zabezpieczenia się przed skutkami własnej łamliwości - zaci­
śnięcia wyciągniętej do pieszczoty dłoni w żelazny uścisk, z którego
nie będzie już dla partnera ucieczki. Wystarczyło, by prawodawcy
moralności awansowali naturalną skłonność miłości do rangi abstrak­
cyjnej zasady, a następnie wezwali swych podopiecznych do postępo­
wania w myśl zasad, zamiast wsłuchiwania się w swe popędy - by
osiągnęli (w teorii, w odróżnieniu od tej praktyki, która teorię poprze­
dzała) ów właśnie skutek: powtórne, ale tym razem widmowe, życie
zmarłej już miłości, galwanizację trupa za pomocą odlanych z zasad
elektrod, odruchy do złudzenia przypominające - ale tylko przez swe
podobieństwo zewnętrzne - gesty żywego ciała, kierowane przez
Chprob.v. Ir/cars/wa j dalsze chorobymi/olei 139
żywe impulsy. żadnym filozofom moralności nie powiódł się ten wy­
czyn tak znakomicie, jak utylitarystom, którzy wynieśli troskę o szczęś­
cie drugiego człowieka - ową pierwotną intencję miłości - do
szczebla nadrzędnej normy wszelkiego sensownego działania. Z pozoru
wsparł utylitaryzm rozpadłiwą konstrukcję miłości iście stalowym, nie­
złomnym rusztowaniem zasad. Ale tylko z pozoru. Wedle fachowej
opinii Stuarta Hampshire'a:
•
"sens początkowy wagi suwerennej istoty ludzkiej i jej uczuć został,
wskutek wyolbrzymienia, przekształcony we własne przeciwieństwo:
w pomysł, że pierwotne cele działania są. lub rychło mogą być, kon­
trolowane przez nauki stosowane...
Utylitarystyczne nawyki myślowe zaowocowały abstrakcyjnym okru­
cieństwem politycznym - tępą, niszczycielską poprawnością polityczną"Jo.
l~likatny dotyk miłości przeistacza się w spiżowy uchwyt władzy.
N c z miłości, oprócz jej słownictwa (a ściślej mówiąc: figur retorycz­
nych), nie uszło z przemiany. "Dbałość o człowieka", "działanie na jego
rzecz" czy "w imię jego dobra" i temu podobne zaklęcia przekształciły
się w formuły legitymacji władzy. Najczęściej wspierają one dziś
biurokratycznie uproszczoną rutynę oczyszczania sumień: zwerbowano
służbę ..władzy pasterskiej" (Michel Foucault) - szczególnie zdradliwej
odmiany panowania, skłaniającej poddanych do posłuszeństwa za
pomocą moralnego szantażu i usypiającej zarazem ich czujność moralną
przez powoływanie się na samopoświęcenie pasterza w imię "ratowania
i zbawienia" trzody jego pieczy powierzonej. Ale zdarza się i tak, i to nie
rzadko, że służą za wymówkę dla zimnego i nieubłaganego okrucieńst­
wa, z którym to, co ogłoszono jako zgodne z ich "dobrze pojętym
interesem własnym", narzuca się krnąbrnym poddanym przemocą.
W jednym i drugim przypadku czułość i wszelkie inne emocje giną bez
śladu. Utylitarystyczna recepta na szczęście powszechne tyle ma z troską
miłosną wspólnego, co miska zupy podana w urzędzie opieki społecznej
- ze współbiesiadnym stołem. Gdy wschodzą standardy opieki zrutyni­
zowanej, miłość jest pierwszym balastem, który wyrzuca się za burtę,
.\lI Stuart Hempshlre, Mora/iIY and Pessimi3m, w; Public and PrillOle MoraJUy, pod
red. Sluarla Hampshire'a, Cambridge Universny Preas 1978, ss. 3, 4. W rękach filozof6w
IJlylilafy5tycznych, powiada Hampshire, moralność 3taje ~ię "odmianą inżynierii psychl­
wrtej skierowanej na pobudzenie pożądanych i cenionych stanów umysłu".

140 Mora/lloil IVI dwojł!
Fiksacja nie jest zresztą po prostu katastrofą; w każdym razie nie
dla wszystkich nią dotkniętych. i nie w każdej sytuacji. Dla licznych
odbiorców usług, jakie miłość jest w stanie świadczyć, utrwalona
rutyna może okazać się jedynym schronieniem przed wybrykami
kapryśnych uczuć miłosnych. Strona w stosunku miłosnym słabsza
wybiera nie tyle między żywym ciałem miłości a jej zasuszonym
szkieletem, ile między świadczeniami kojarzonymi z miłością a ich
. thony Giddens śledzi konsekwentnie poszerzanie się miejsca przy­
brakiem. Obu partnerom stosunku miłosnego doskwiera brak pewno­
ści, ale rzadko kiedy dozy niepewności są równe. Zdarza się na ogól,
że jeden z partnerów będzie się czul bardziej od drugiego niepewny
przyszłości związku - i wtedy kompromis, zawarty w rutynizacji
stosunku, wydać mu się może mniejszym złem. Należałoby więc
przyznać, że rutynizacja jednego z aspektów stosunku miłosnego
- troski o partnera (choć nie miłości samej; miłość nie cierpi rutyny,
a zrutynizowana przestaje być miłością) może zapewnić ochronę
stronie słabszej (z tego właśnie powodu partnerzy pewni swej siły
opierają się skrępowaniom, jakie rutyna zwiastuje, i godzą się na nią
tylko pod przymusem), Domieszka substancji zagęszczających w po­
staci prawa małżeńskiego, w nadziei utrwalenia ulotnego skądinąd
impulsu erotycznego, albo wiązanie kapryśnego przywiązania rodzi­
cielskiego nierozciągliwymi przepisami prawa rodzinnego, są przy­
kładami takiej właśnie sytuacji. Można przypuszczać, że to nie słabsza
strona stosunku domagać się będzie zastąpienia urządzeń fiksujących
strategią jlocac}i, jedynym alternatywnym lekarstwem na przyrodzoną
zawodność stosunku budowanego na czystej miłości,
Na propozycję flotacji nadstawiają gorliwie ucha partnerzy silni
lub w swą siłę ufni, Flotacja łagodzi miłosne męki przez obniżenie
stawek i prawo do wycofania się, zanim sprawy zaognią się ponad
miarę. Miłość oznacza nie ustającą radość, ale także nie kończące się
ofiary; flotacja obiecuje zapewnić dobrodziejstwa tej pierwszej bez
potrzeby płacenia wygórowanej ceny w postaci tych drugich. Albo
też, ściślej mówiąc: ogranicza obowiązek opłat do okresu, w którym
spożywane lub spodziewane radości równoważą, lub przewyższają,
przykrości związane z ofiarami. Propozycja zaadresowana jest w zało­
żeniu do obu stron na równi: obaj partnerzy wchodzą w stosunki
dobrowolnie, i obaj mają prawo odejść, gdy taka będzie ich wola. Ale
Cłwrob)', tekaruwa j dulsu dlOrtlb)' milll~ci 141
nie dajmy się zwieść pozornej symetrii: przyobiecana przez Ilotację
równość jest ideologią strony silniejszej, a samoomamieniem słabszej.
Stosunek miłosny nie może powstać bez zgody obu partnerów, ale do
jego zerwania wystarczy decyzja jednego z nich. Gdy do zerwania
dojdzie, uczucia i pragnienia drugiej strony nie będą się liczyły. Flota­
cja nie jest lekiem na dominację. pułapkę zastawioną w każdej miłości.
W opublikowanym niedawno studium stosunków intymnych An­
znanego flotacji (Giddens nie posługuje się tym terminem) w reper­
tuarze strategii dominującej dziś formy miłosnego stosunku, Praktykę
flotacji celnie ujmują dwa wprowadzone przez Giddensa pojęcia
- stosunku czystego oraz miłości wspóJhieżruj,
..Czysty stosunek nie ma nic wspólnego z czystością seksualną; jest
pojęciem ograniczającym raczej niż opisowym. Odnosi się ono do sytuacji,
w której zawiązuje się stosunek społeczny gwoli jego samego, w imię tego,
co da się od partnera uzyskać w jego ramach... i w której utrzymuje się
stosunek tak dlugo tylko, jak długo partnerzy dostarczają sobie nawzajem
mdowolenia na tyle. by chciało im się we wzajemnym związku pozostawać...
Miłość współbieżna jest czynną, przygodną miłością, a więc nie godzi się
z jakościami miłości z modelu romantycznego - tej '(na wieki wieków
i jedynej»"·\l,
,
Żadna z zacytowanych tu definicji nie zawiera wzmianki o moty­
,
wach moralnych, czy' moralnym znaczeniu definiowanych zjawisk (w
skrupulatnie sporządzonym indeksie książki poświęconej w całości
analizie współczesnych stosunków intymnych brak w ogóle haseł
"etyka", czy "moralność"). I słusznie - jako że przeznaczeniem pojęć
"stosunku czystego" i "miłości współbieżnej" jest służyć za osnowę
i wątek sieci pojęciowej, w którą schwytać się chce pewne ważne
cechy współczesnego doświadczenia (a ściślej mówiąc: doświadczenia
'pewnych ważnych mężczyzn i kobiet, ważnych o tyle, że zabierających
głos na forum publicznym, przemawiających głosem donośnym,
a więc wpływowych niewspółmiernie do liczebności). To właśnie
doświadczenie służy jako surowiec dla uogólnień Giddensa, które
zgodnie z metodologią wyłuszczoną w poprzednich jego pracach
J1 Anthony Giddens, The Transfomunion of lnlimacy: St'Mlalil)', V.me and Ero/i­
d.I'm in Modern S(Jdt'lie,~, Polity Press, Cambridge t992, ss. ~g, 61.
142 Mora/llOit W~ dwoje
_ stawiają sobie za cel "hermeneutykę wtórną" doświadczenia podda­
nego już obróbce przez hermeneutykę potoczną (gdyby angielski termin
expenence nie by1 zbitką pojęć odnoszących się do dwóch zjawisk, jakie
język polski czy niemiecki, rozróżniający ErJahrung od Erlebnis. roz­
dziela - można by powiedzieć, że metoda Giddensa polega na
wynoszeniu niewyrażalnego subiektywnego przeżycia do poziomu do­
świadczenia, gdzie można je dyskursywnie zartyk ulewać i .zracjonalizo­
wać"). W doznaniach pierwotnych, które są dla Giddensa zarazem
materiałem i narzędziem jego obróbki, względy moralne obecne są
tylko w sposób negatywny, postrzegalne li tylko w swej rzucającej się
w oczy nieobecności. Jedną z najbardziej uderzających cech intymności
penowoczesnej (tzn. intymności poszukiwanej i praktykowanej przez
mężczyzn i kobiety uprawiających życie w stylu ponowoczesnym) jest
to. że stara się ona uwolnić od nacisków moralnych, znanych z tego, że
pobudzają i ograniczają zarazem "tradycyjną" ~iłQ§~_w~ d',\'oje.
Podobnie jak nauka, która utwierdziła swą samoistność przez
zakaz i eliminację. wyjmując spod prawa wszelkie zwroty teleologicz­
ne - penowoczesna intymność czerpie swą tożsamość z przecięcia
wszelkich więzów łączących stosunki intymne z moralnymi obowiąz­
kami i zobowiązaniami. Przeżycie intymności nabiera charakteru
ponowoczesnego wtedy, gdy dostateczną (i jedyną) racją zadzierzg­
nięcia i zerwania stosunku intymnego staje się odpowiedź na pytanie,
"co każda z uczestniczących osób może zyskać we wzajemnym związ­
ku" - podobnie jak ograniczenie się do odpowiedzi na pytanie, ,Jak
się rzeczy naprawdę mają". nadaje sprawozdaniu charakter naukowy.
Mamy tu w zasadzie do czynienia z repliką platońskiego pojęcia
qllA.ia (odnoszącego się do stosunku. jaki łączył cechy" dziś przypisy­
wane dwom różnym stosunkom - miłości i przyjaźni). które za­
kładało, że właściwym przedmiotem sympatii winien być osobnik
użyteczny dla jej podmiotu - przynoszący pożytek w tym sensie. że
dostarczający podmiotowi czegoś, czego by on w innym przypadku
nie posiadał i czego by mu brakowało. Wedle Platona, człowiekowi
samowystarczalnemu, czyli takiemu, któremu niczego nie brak, qllA.ia
do niczego nie jest potrzebna -- nie musi on więc nikogo kochać; zaś
w przypadku, gdy człowiek zaspokoił już swe potrzeby, lub gdy
partner przestał je zaspakajać, nie ma żadnego powodu, by nadal
Choroby. lekarslWO- i dalsu choroby miloid 143
kochać" (to właśnie zakłada strategia flotacji miłości). "Stosunek czysty"
Giddensa jest "czysty" nie tyle przez to. że uwolnił się (przynajmniej
w samowiedzy partnerów, jeśli nie w sensie obiektywnym) od funkcji
społecznych, jakim stosunek dwóch osób miał początkowo służyć, ale
i przez to (a sugerowałbym, że w pierwszym rzędzie), iż neutralizuje,
ogłasza jako nieietcrne i fłie mające-nic.da m;cz;y, ,:-J.mp~..i:iJ.Q.@fu.E;
i że eliminuje sądy moralne z opisów wzajemnego stosunku sporządza­
nych przez partnerów...Stosunek czysty" jestintymnościłl. os,6b...k~Q~-na
czas jego trwania zawieszają swą tożsamość jaźni moralnych. Czysty
stosunek to-tyle, co intymność ogołocona ze znaczenia etycznego.
Po drodze do swej penowoczesnej czystości pozbył się balastu
moralnych zobowiązań: a osiągnął to odmawiając podjęcia (bezwa­
runkowej) odpowiedzialności za partnera - owego aktu założyciel­
skiego wszelkiej moralności. Tylko pod warunkiem, u się uznało
odpowiedzialność za niebyłą, a w każdym razie za nie mającą nic do
rzeczy z konsumpcją wzajemnego stosunku, można poszukiwać ucie­
czki przed aporiami miłości w strategii flotacji. W mojej odpowiedzial­
ności za Drugiego Człowieka odpowiedzialność za to, co zmienia
w sytuacji partnera moja obecność lub wycofanie się, moje działanie
bądź zaniechanie działania, gra rolę decydującą, cementującą. Wypa­
da mi rozważyć następstwa mego wyjścia partnerowi naprzeciw,
konsekwencje mojego "pieszczotliwego dotyku"; mogłem przecież
sprowokować odwzajemnienie miłosnego uczucia, mogłem skłonić
partnera. by - podobnie jak ja - wyszedł mi naprzeciw, by otworzył
się ku mnie; mógł mój partner pod wpływem miłości popaść w zależ­
ność od mojej odpowiedzi na jego pieszczotę. Moja odpowiedzialność
rośnie, miast maleć, w trakcie jej egzekwowania; wymagania moralne
rosną, gdy się ich słucha, zupełnie jak apetyt, który - jak to mądrość
ludowa zauważyła - rośnie w miarę jedzenia. Siady pozostawiane
11 Por. A. W. Price. ~ and Frlendsllip In Plato and Aristor/e, Clerendon Prelii,
Odord 1989. SI. 4-6. Ta interpretacje. oparte jelit głównie na dialogu LYliJ. Z tego
samego tekatu. choć tylko pośrednio. wynika, że skoro osoby ne.jbaniziej do siebie
podobne są też ne.jbe.rdziej skłonne do wzajemnej niechęci, weut i nienawiki - przy­
Jaiń, z chwilą gdy Ipcłnila swą funkcję (czyli wyrównała doakwierejące wprzódy breki),
obróci się we wrogość wzajemną byłych partnerów; jeśli różnili się od siebie wtedy
i przez lo ku sobie ciążyli, dzili Sil do siebie podobni, co ich od siebie odpycha...
144 Mora/,w!e we dWQje
przez dzieje miłości gęstnieją i wrzynają się coraz głębiej; coraz
trudniej je z upływem czasu zatrzeć. Moje obowiązki moralne wobec
miłosnego partnera mnożą się powiększają w wyniku mojej miłości.
i jest przez drugiego jak trzęsienie ziemi. Flotacja miłości pozostawia
Jestem odpowiedzialny za skutki mojej miłości (nawet wtedy, gdy
spisuję z rachunku, na wzór partnerów ..stosunku czystego", "skutki
uboczne", jakie moje partnerstwo przynieść może; dla przykładu:
dzieci, w oczywisty sposób bezbronne wobec przypływów i odpływów
"współbieżnej miłości" rodziców). Moja miłość ma konsekwencje,
i moja odpowiedzialność moralna rozciąga się na nie, zanim jeszcze
zaszły. Ale ponowoczesne formy intymności są możliwe tylko pod
warunkiem, że zaprzeczy się, iż konsekwencje są ich częścią integral­
ną, albo odmówi się konsekwencjom prawa dyktowania zachowa n,
albo po prostu skreśli się je z rachunku jako nie należące do sprawy,
a więc i nie obciążające pośredniego sprawcy.
Stosunki czyste (ponieważ są "czyste" w wyłuszczonym wyżej sensie)
i miłość współbieżną (ponieważ jest "współbieżna") przeżywa się z natu­
ry rzeczy jako zdarzenie epizodyczne na przestrzeni całego ich trwania,
i to bez względu na lo, jak długo w praktyce trwają. Przeżywać stosunek
jako zdarzenie epizodyczne to tyle, co założyć z góry, że nie będzie on
trwał, "ai śmierć nas rozdzieli"; co brać od pierwszej chwili pod uwagę,
że kres stosunku, choćby i odległy, jest nieuchronny lub przynajmniej
wielce prawdopodobny; co pamiętać, że w każdym momencie swego
trwania stosunek może być przerwany - że jest on zawsze i wciąż "do
wypowiedzenia". Epizodyczność zdarzenia oznacza coś więcej jeszcze: to
mianowicie, że temu, co może zdarzyć się dziś, odmawia się prawa do
wiązania jutra, że nie pozwala mu się pozostawiać trwałych osadów, że
przeczy się temu, by jednia partnerów miała umacniać się z czasem
w wyniku wspólnych, nawet najintensywniejszych przeżyć, jako że
wyczerpuje się ona do reszty w intymności kolejnych "chwil bieżących".
Epizodyczność oznacza, innymi słowy, wolność od konsekwencji
- przynajmniej od trwałych konsekwencji (czyli konsekwencji trwają­
cych dłużej niż zadowolenie z partnerstwa czerpane),
Ambiwalentny charakter fiksacji, jak już zauważyliśmy, wyraża się
w niepokojąco małej odległości między nadzieją na zabezpieczenie
przyszłości a perspektywą niewolniczego niemal uzależnienia. Am­
biwalencja notacji, przeciwnie: wyraża się w połączeniu obietnicy
Choroby. leklJr~twa i da/nr dlDWby mi/dei 145
wolności z perspektywą życia zżeranegoprzez niepewność. Zbyt częs­
to wszak się zdarza, że wyzwolenie jednego z partnerów odbierane
za sobą tęgi osad ludzkiej niedoli.
Ale korzyści flotacji nie sprowadzają się do możliwości jedno­
stronnego zerwania pęt dwustronnego stosunku w chwili, gdy za­
czynają one ciążyć. Gdyby była to cnota notacji jedyna, wskazywana
przez nią droga do emancypacji byłaby mało atrakcyjna (a i nie
calkiem byłoby wiadomo, że wiedzie ona do rzeczywistego wyzwole­
nia), ponieważ cena w postaci rany zadanej moralnemu sumieniu
(tłumionemu wprawdzie przez konwencje "miłości współbieżnej", ale
nigdy do końca nie wygaszonemu) wydawałaby się zbyt wygórowana
w zestawieniu z nabytą swobodą manewru. Flotacja naprawdę ponęt­
na jest dlatego, że rozciąga prawo do jednostronnego wypowiedzenia
także i na charakter moralny stosunku; innymi słowy: przyznaje ona
partnerom nie tylko prawo do wycofania się z partnerstwa, ale i do
ogłoszenia moralnej nieistotności swej decyzji, łącznie z moralną
nieistotnością następstw, jakie decyzja mieć może dla partnera po­
rzuconego.. U kresu epizodu miłości współbieżnej taki stan moralnej
nieważkości może być osiągnięty tylko przez czyn tak samo, jak ów
stan, ogołocony z moralnego sensu, Jak to po wielekroć przypomina
Levinas, wszelka niemoralność zaczyna się od usprawiedliwienia bólu
zadanego Drugiemu Człowiekowił'; zaś reguły miłości współbieżnej
tak są zbudowane, by prawa do wolności osobistej można było użyć
jako uzasadnienia zadawania bólu lnnemu, który tę wolność: krępuje.
Po drugiej stronie, czy poza granicą miłości współbieżnej, rozciągają
się tereny, na których przepisy etykiety i normy proceduralne za­
stępują i zapędzają w podziemie impulsy moralne; czyny, choćby
i bolesne w skutkach, nie podlegają lam moralnemu potępieniu.
Kochankowie mogą jednak dotrzeć na te tereny tylko płacąc myto
w postaci okrucieństwa czynu niemoralnego.
Zauważmy, że choć tylko ból zadany Innemu przyjmuje się tu
jako "koszt" zerwania niewygodnego związku (koszt równoważony
ar
" Por. dla przykładu The Provocarilm Upina.', pod red. Roberta Bemcscnniugn
i Davida Wooda. Rcutłedge. London 1988, s. \63.
146 Mnr(Z/"o.fc' we dwoje

zresztą przez walor odzyskanej wolności), osoba zrywająca stosunek

bynajmniej nie zawsze wychodzi z miłosnego epizodu bez szwanku.
5
Wydobyć się z krępujących uwikłań można na mocy własnej tylko
decyzji, ale zawiązanie stosunku miłosnego wymaga zgody obopólnej;
Ten trzeci
szanse przyszłego partnera, a więc zadzierzgnięcia nowego stosunku,
zależą od zasobów, jakimi kandydat dysponuje. Zasada, że przy
podejmowaniu decyzji można się z konsekwencjami czynu nie liczyć,
czy twierdzenie, że w toku stosunku miłosnego nie obciąża się hipo-
tecznie przyszłości. są oszustwami obosiecznymi: kłamliwą pociechą
dla porzuconego partnera, ale często i samozakłamaniem porzucają­
~Nic jestem stworzony dla polityki;
cego. Założenie braku konsekwencji miałoby sens wtedy tylko, gdyby
nie potrafię przystać nil śmierć przeciwnika"
zasób alternatywnych "miłości współbieżnych" nie kurczył się z cza-
AlIlEIlT CAMUS. KlJllli'lf
sem; wiara. że tak się rzeczy mają, jest wszakże kosztowną i zgubną
w skutkach pomyłką. "Czysty stosunek" bez następstw, bez zaciąga­
nia długu i bez gwarancji trwałości wydaje się ofertą ponętną, której W poprzednim rozdziale zwiedziliśmy "scenę pierwotną" moralno-
odmówić nie sposób - ale tylko dlatego, że wierzy się w nlewyczer- ści; ów stan "przed bytem", w jakim "lepiej" ma dopiero wyczarować
palność alternatyw. Obfitość alternatyw jest jednak z reguły funkcją .jest", i w jakim wszelkie "bycie z..." może się jedynie wyłonić z "bycia
bogactwa zasobów, jakimi poszukiwacz tych pierwszych dysponuje. dla"; ów teren, na jakim Inny pojawia się po raz pierwszy, z początku
Gdy zasoby maleją (a nie mogą nie maleć, choćby z wiekiem), kurczy tylko jako moja za niego odpowiedzialność - niezartykułowana,
się odpowiednio zakres alternatyw. Tyle, że odkrycie tej prawdy nieskodyfikowana, a więc nieograniczona i bezwarunkowa. Sceną
przychodzi. jak Mesjasz Kafki, nazajutrz po swym przybyciu... pierwotną moralności jest spotkanie twarzą w twarz, stadlo intymne
Obie więc strategie ucieczki przed aporią miłości są ułomne i pozo- - moralność we dwoje. Tu się właśnie moralność, a wraz z nią i jaźń
stawiają wiele do życzenia. Ich własna ambiwalencja (mierzona ambi-
moralna, poczyna; nie rodzi się ona nigdzie indziej - wszystkie inne
walencją ich następstw, zamierzonych czy nieoczekiwanych) jest nie
roszczenia do praw rodzicielskich są przejawem zarozumialstwa, bądź
zwykłym szalbierstwem.
mniej intensywna i dokuczliwa od tej, jaką miała zaleczyć lub złagodzić.
Co więcej: każde z rozpatrywanych tu lekarstw okazało się skuteczne Na obszarze wyznuczonym przez spotkanie Dwojga moralność
rządzi samowładnie i bez konkurentów (na dobre lub na zle
w zwalcza~onkretnej dolegliwości, ale zarazem zgubne dla miłości
jako takiej fi sacja przedłuża życie we dwoje, ale tylko zmieniając - zważywszy przyrodzoną, jak przekonamy się dalej, wieloznacz-
miłość w idmo unoszące się nad jej własnym grobem; ilQlacja ność jej tendencji, jej niepohamowaną skłonność zarówno do sa-
przecina irytującą więź między bezpieczeństwem a zależnością, ale tylko mopoświęcenia jak i dominacji, do troski i do okrucieństwa). Jest
za cenę powstrzymywania miłości przed zapuszczeniem się w głębiny, tu ona zaiste samowystarczalna. Obchodzi się bez podawania przy-
jakie niegdyś radośnie, choć nie bez ryzyka, zwiedzała i badała. Wydaje czyn, bez gromadzenia wiedzy, bez argumentacji i dowodzenia. Nie
się w sumie. że miłość nie potrafi przeżyć prób zaleczenia jej aporii; że
pojęłaby zresztą, o co w nich chodzi. Moralność we dwoje poczyna
jako miłość istnieć może tylko nękana przez ambiwalencję. To samo się wszak "przed bytem"; trudno nawet bez dodatkowych omówień
powiedzieć o niej, że jest "niema" czy "nie wysłowiona", jako że
z miłością, co z życiem w ogóle: tylko śmierć jest jednoznaczna,
i ucieczka przed wieloznacznością jest pokusą Thanatosa. niemota czy milczenie są zjawiskami świata wyposażonego już

'4' 1"11 11':"["
...... -
p<lp;ldł w SCIl. a Oli "1111 Pl'/ckS/I;t1nl .'ą· w 1\' sbh~i, JllIOI.IIl;! pUc'l
w język, podczas gdy moralność w..: dwoje wyprzedza mo ....-c. 00­
chodzi się też tu moralność bez standardów, jest sama swym
standardem, rodzi sama z siebie wszystkie standardy, jakich jej
trzeba: moralność we dwoje jest stanem nie ustającego tworzenia.
Nie wie ona leż. co to wina czy niewinność; jest czysta czystością
naiwnego dziecka (jak zauważył Vladimir Jankelevitch: "nie można
być ('zy.~tym inaczej, jak nie posiadajqc cz ystaści, tzn. nie będąc
świadomym swej czystości l). i miotawia" to, co widzi. i czyni 7. .moralności we dwoje' h,l'! ja/.; inn('
Powtórzmy w skrócie to, co już powiedziane zostało o wielo­
kierunkowości, ambiwalencji moralnego impulsu: popęd moralny,
"bycie dla...", może przynieść następstwa wielorakie. ale nie są one
świadome swej ambiwalencji: Hegel powiedziałby, że są ambiwalentne
"w sobie", ale nie "dla siebie", Dopiero w zetknięciu z prawem,
usilującym odcedzić czyste dobro i oddzielić je od równie czystego
zła, jaźń moralna dowiaduje się o swym przyrodzonym ambiwalent­
nym charakterze; ale w tym momencie traci swą pierwotną czystość,
objawiającą w jej naiwnym otwarciu się na Drugiego Człowieka.
"Trwoga" - pisał Szestow - "nie jest rzeczywistością wolności, lecz
przejawem jej utraty"; proponował, by uznać opowieść o wygnaniu
Adama i Ewy z raju za alegorię wciąż przytrafiającej się na nowo
utraty niewinności moralnej:
"Bóg. istota najdoskonalsza. nie wybiera między dobrem a ziem. Czło­
wiek, jakiego Bóg stworzył, również nie wybierał - nic było wszakże nic
kolwiek: innej wyobrażalnej zbiorowości. Jest słabowita. łamliwa, nie­
do wybierania." Wówczas dopiero gdy człowiek, idąc za podszeptem
ustannie wystawiona na niebezpieczeństwo; żyje ona na co dxicń
mocy wrogiej i dla nas niepojętej, wyciągnął dłoń ku drzewu, jego umysł
w cieniu śmierci, nigdy nie odległej, zawsze zaczajonej za najhtiższvm
I Vladimir Jankelevltch, fragment ,. na/te de Vertus, cyt. wedle przedruku w:
Contempororv European EIMcs: Srlected RtlJdilll1S, pod red. Josepha J, Koccefmansa
lOoubleday, New York 1972, s, 521. "Skrucha jest melancholijną tęsknotą za tym, co "I
nieodwracalne, czyli za przeszłością, która jest zanadto przeszłością", powiada Jan­
kclevitch; ale w świecie stosunków moralnych żadna przeszłoŚĆ nie jest "zanadto
przesxłością", jako że relacja utkana 1. odpowiedzialności jest stanem ciągłym, nteustsn­
ną teraźniejszością, nieprzerwanym poszukiwaniem i Ylalą możliwością przebaczenia
Jak sugeruje Paul Ricoeur, doświadczeme grzechu (czy tgr1.esl.cnia) może pojawić się
tylko wraz z nastaniem pozytywnego - "skończonego" - prawa, które nic znosi
nakazu moralnego, zawsze przecież otwartego i nicskońcwnego: "prawo jest «pedago­
gicm», który pomaga penitentowi stwierdzić, że jest grzesznikiem" (P/1I1".'ophh' J,' lu
l!(!lolI/~; F/n/lud/' et n"pahi/ir~, l. 2, Aubicr Muntaignc, Pans 1960, s. 62) '.
J, 'Ir
II' " ,'c I 1·1'1
"hn'
1,lSildy istotę. kli,r;! d/l~ <lj,d;!lLlIllY'"
Tylko wtedy. gdy się ją "I boku (ll:.>:i;)d,1. ..moralność we dwoje"
gęstnieje v.. .parc", .xlwójkę partnerów", "lych dwoje unn oto"
(a zakłada sil' prvy tym na mocy prawa zwrotności. ic pur.t. () której
mówimy, prlellulOHc"l.y owo ..ci tum" na .rny" ha tego. hl' C(l~ "le
znaczenia ubyło lub doń przybyloj. Spojrzenie I zcwnątrz ..uprzed­
"J'ty. rzecz, którą można of'i8ai, "w'h"tl'Yck". f'onlw/l{/(: z innymi .juk
ona", otaksować i ocenić, uczynić przedmiotem orzekania. Ale z mo­
jej pierwotnej, nieskażonej pozycji uczestnika "moralności we dwoje"
(lO znaczy z pozycji, która tak długo jest zajmowana. jak długo
istnieje sama "moralność we dwoje") nie widać nic takiego jak "my",
czy "para" nie ma żadnego bytu ponadjednostkowego, jakiemu
przypisać by można "polr7.ehy" lub "prawa", Jestem tylko ja. i moja
odpowiedzialność, i ów nakaz do mnie i tylko do mnie skierowany
- i twarz Drugiego Człowieka. z której obecności wszystko In
czerpie swój sens. Cokolwiek jest, płynie z tego. co uczyniłem i co
czynię. Moje bycie z Drugim wspiera się wyłącznie na mnie: nic
przeżyje ono mojego wycofania się __ nie ma w naszym dwójbycie o
niczego, co mogłoby się ostać, jeśli (gdy) ten moment nadejdzie.
Wspólnota "moralności we dwoje" jest krucha wątlejsza od jakiej­
węglem - i wszystko dlatego, że zarówno ja, jak i Drugi jesteśmy nil'
do zast4.f'ieniLl, To właśnie niezastępowalność. nicwymienialność mnie
i Ciebie ezyni lrtasz ą wspólnotę - moralną, zaś moralność naszej
wspólnoty samowystarczalną i samonapędzającą się, nie wymagającą
protezy prawa] Jako że żadneqo z nas nie można zastąpić. nie ma
sposobu, by zaklasyfikować moje czyny jako ..egoistyczne" czy "alt­
ruistyczne", Dobro czerpie swój sens jedynie z przeciwstawienia złu
-- ale jak można powiedzieć. gdy się tkwi w środku wspólnoty.
.>1 SII<'slor' I1m/w/o!!\', r"d red. Bernardu M;IfI·II',;I, (liII" Uuivcrsuy Prc». !'Illa'n'
l'n'I,ss.111.1\1.
 Ten Irreri
'"
w jakiej nikt nie jest zastępowalny, że to, co dobre dla jednego, jest
złe dla drugiego? Albo że złem jednego zapłacić wypada za dobro
"całosei""! To właśnie wewnątrz owej "wspólnoty moralnej we dwoje"
tak się dzieje, że mojej odpowiedzialności nie da się zgłębić czy spełnić
do końca; i wewnątrz takiej wspólnoty prawomocności nakazu nie
trzeba dowodzić po to, by zyskał autorytet, ani nie potrzeba mu
wsparcia sankcji karnych, by mnie obowiązywał; odbieram go od
pierwszej chwili jaka nakaz, i lo nakaz bezwarunkowy.
Wszystko to ulega zmianie, gdy pojawia się Ten Trzeci. Wraz
z nim pojawia się prawdziwe społeczeństwo, zaś naiwny, nie poddany
regułom i niesforny impuls moralny - ów niezbędny j zarazem
wystarczający warunek "moralności we dwoje" - przestaje wystar­
czać. A i nie musi pozostać niezbędny.
Ten trzeci,
orbicie, jaka nigdy z drugą orbitą się nie skrzyżuje; planety, z których
czyli narodziny społeczeństwa
żadna, co więcej, nie potrafiłaby poruszać się po orbicie tej drugiej.
Powtórzmy: społeczeństwo we właściwym tego słowa znaczeniu
zaczyna się wraz z pojawieniem się Trzeciego. Od tej chwili. pierwot­
ność oznacza: "przedtem", nie: ..lepiej". Nasze pierwotne. naiwne
bycie razem straciło niefrasobliwość dziewictwa. Ciśnie się nagle na
usta mnóstwo pytań, jakie wypadałoby i chciałoby się zadać naszej
wspólnocie. Odpowiedzialność zaczyna rozpaczliwie szukać swych
granic, a nakaz bynajmniej nie wydaje się już bezwzględnj] Impuls
moralny, zakłopotany, traci pewność siebie i czeka na miarodajne
instrukcje. Budzimy się nagle w świecie zaludnionym przez "Wszyst·
kich, Niektórych, Licznych i ich kompanów". Są też w nim "Różnica,
Liczba, Wiedza, Teraz, Limit, Czas, Przestrzeń - a także Wolność,
Sprawiedliwość j Niesprawiedliwość, i rzecz jasna Prawda i Fałsz". Są
to wszystko główne osoby dramatu zwanego Społeczeilstwem, i wszy­
stkie one lokują się grubo poza zasięgiem mojej moralnej (teraz
przemianowanej na "zaledwie intuicyjną") mądrości; wszystkie zdają
się być nie do osiągnięcia, obojętne wobec tego, co mógłbym uczynić,
potężne - w przeciwieństwie do mojej bezsiły, nieśmiertelne - w od­
różnieniu od mej śmiertelności, ubezpieczone przeciw skutkom moich
TI''! truci, czyli Ilarodziny :lplJl<'C~('/h!l'IIJ 151
gaf na tyje. że moje błędy mnie tylko, a nie lm, przynieść mogą
szkodę. To one są teraz osobami działającymi: jak to celnie ujęła
Agnes Heller: "Rozum rozumuje, Wyobraźnia wyobraża, Wola woli,
Język mówi (die Sprache sprichr). Oto jak postaci same stają się
aktorami. Powstają do życia. I wiodą żywot niezależny od swych
autorów.;" '. J wszystko to stało się możliwe i zarazem nieuniknione
z chwilą pojawienia się Trzeciego; to znaczy - z chwilą, gdy wspól­
nota moralna wykroczyła poza swe granice przyrodzone i przeob­
raziła się w społeczeństwo.
t Ten trzeci to również Inny, ale nie ten Inny, którego spotkaliśmy
na scenie pierwotnej - lam, gdzie jedynym reżyserem j producentem
dramatu moralnego, który nie wiedzial jeszcze, że jest dramatem,
była moja odpowiedzialność.jInnośćTrzeciego jest zupełnie innego
pokroju. Ci dwaj "inni" zamieszkują całkiem rożne światy, jak dwie
planety, z których każda porusza się wokal własnego słońca, po
Ci dwaj "inni" nie rozmawiają ze sobą; gdy jeden z nich mówi,
drugi nie słucha; a gdyby i nadstawił uszu, nie pojąłby lego. co
uslyszał. Każdy z dwu "innych" czuje się u siebie tylko wtedy,
gdy drugi "inny" usunie się ze sceny (a tak naprawdę w domu
- tylko do czasu, gdy drugi się pojawi}'. [Tego Innego, który jest
Trzecim, napotkać można dopiero wtedy, góy się opuści teren "mo­
ralności właściwej} i wkroczy na teren innego świata. teren rządzony
Agnes Heller, A Phi/o,Wlp;,}, or His!ory in FrIJf/m('nr.~, Blackwcll, Oxford 1993,
s. !5S.
W Nowoczl'Jflo.ki i ZIJf//ad;:ir {Masada, warszawa 19n) usilowalem zrozumieć
zdumiewające. bo sprzeczne przecicź 1. logik li, zjuwisk» udscparowania w świadomości
większości Niemców Wi7Ji .,t.yda jako takiego". :1'yda jako kategorii. powszechnie
potępianej lub traktowanej 1. zimną obojętnością i obrazów Żydów-sąsiadów,
kt&rych ocena pozostawała głucha na sugestie stereotypu. Doszcjfcm do wniosku. 7.e:
"kontekst bliskościjndpowicdzlalności,Ił' Jakim powstają Ilhr,,;y osobowe, ok al.. je
jakby murem ochronnym, przez który «abstrakcyjne jedynie» argumenty przcu(l.e~ się
na ogól nic mogą. Stereotypy mogą by~ rozumowo przekonujące i chwytliwe. ale srcra
ich panowania urywa się raptownie w miejscu, gdzie zaczyna się domena stosunków
międzyosobowych. ó-, «inny» jako klJlł'(Jor;1J IJh,~I'IJkryjnIJ nic po;oslaJe po prostu
w kontakcie 7. konkretnym «innym», jakiego znam".
 Ten truci
152
przez Ład Społeczny i Sprawiedliwość. By raz jeszcze zacytować
Levinasa:
,jest to domena państwa. wymiaru sprawiedliwości, polityki. Sprawied­
liwość różni się od miłosierdzia tym, że zezwala na ingerencję jakichś
form równości i mjary,jakiegoś zestawu zasad społecznych stanowionych
przez państwo. a więc poprzez politykę. Stosunek między mną a Drugim
musi teraz pozostawić miejsce dla trzeciej osoby, suwerennego sędziego,
który orzeka o stosunkach między równyrm'". J
To. co zdecydowanie różni Trzeciego od Innego znanego nam
z moralności we dwoje to jego odle,qloN od moralnego podmiotu
~ tak jaskrawo odmienna od bliskości Innego spotkanego na pierwo­
lnej scenie mcralności. Uzasadniając wagę Trzeciego z socjologicz­
nego punktu widzenia Georg Simmel" wyjaśniał wyjątkowość i do­
niósłość jego roli twierdząc, iż "trzeci znajduje się w tak dużej
odległości od pozostałych dwojga, że nie istnieje w istocie jakakol­
wiek interakcja społeczna, która objęłaby wszystkich troje na raz".
Każda "diada", wyłaniająca się w łonie "triady", zostawi Trzeciego
poza nawiasem, Można się domyślać, że właśnie owo "wyrzucenie
poza nawias", akt odłączenia od reszty, odwrócenie uwagi i odmowa
troski, opisywane jako "utrata bliskości", ustawiają Trzeciego w jego
roli "strony beziraeresownej", Bezinteresowność tak określana jawi się
ex post jacio jako obiektywność spojrzenia i bezstronność sądu.
Oglądana z perspektywy Trzeciego, wspólnota moralna scala się
w grupę, w ciało obdarzone własnym życiem, w "całość większą od
sumy swych części", Wraz z pojawieniem się takiej perspektywy dwie
jaźnie, z których każda w poprzednim układzie była wyjątkowa
w swej swoistości, a więc i niezastępowalna, stają się porównywalne;
można je teraz mierzyć i oceniać, stosując bezosobowe kryteria "prze­
ciętnej statystycznej" czy "normy". ( to właśnie Trzeci sadowi się
w pozycji sędziego. rozjemcy, tego, kto feruje wyroki. Nieracjonalnym
popędom jaźni moralnych Trzeci przeciwstawia "kryteria obiektyw­
, Roger Pol-Oroit, wywiad z Emmanuelem Levinasem. "Le Monde" 7. czerwca
1992 r
• Wszystkie cytaty zaczerpnąłem z 'nie Sodo/(J{/y oj Georq Simmel, pod redakcją
i w angielskim uumaczeniu Kurta H. Wolffa [Free Press. Glencoe, Ill. 1959.
ss 145-153.
Ten trzec;, czyli nllrr>lh;ny Iflo!<'czeriIlwa '53
ne" interesów, zysków i strat. Asymetria stosunku moralnego ustępuje
miejsca równoki wymienialnych i zastępowalnych partnerów. Pod
badawczym okiem Trzeciego, partnerzy muszą się teraz usprawied­
liwiać z tego, co czynią. i uzasadniać swe wybory - a wszystko to
w kategoriach standardów, jakich sami nie wytworzyli ani nie wy­
brali. Pole zostało tym samym oczyszczone dla norm, praw, zasad
etycznych i trybunałów.
IOgolocone w ten sposób pole trzeba pilnie zabudować. Obiek­
lyWfzm spojrzenia i sądów, ów posag wniesiony przez Trzeciego,
zadał cios dotkliwy, być może nawet i śmiertelny, uczuciom, jakie
poruszały partnerami moralnej wspólnoty. "Trzeci, pośredniczący,
element pozbawia żądania konfliktowe ich uczuciowego aspektu"
- powiada Simmel; ale pozbawia on też uczucia ich poprzedniej roli
przewodników czy punktów orientacyjnych życia. Rozum, Ów za­
przysięgły wróg emocji, musi wkroczyć, by zapobiec dezorientacji
j chaosowi (imię "rozumu" nadajemy, w sprawozdaniach z minionych
dokonań, pobudkom działań odsączonych już z pasji). Po rozumie
spodziewamy się, że powie nam, co czynić, gdy emocje przygasły,
zwiędły i nie mają już siły, by budzić nas do czynu. Nie możemy się
bez rozumu obejść z chwilą, gdy przetrwanie "grupy" staje się czymś
więcej (lub raczej czymś innym) niż sprawą spontanicznej dbałości
o Drugiego Człowieka i mojej za tę dbałość odpowiedzialności
- z chwilą. gdy jedyność Drugiego rozpuściła się w bezosobowej
inności Wielu. Od tej chwili roli decydującej nabiera relacja między
"dobrem moim" a .,dobrem ogółu", moim życiem a przetrwaniem
Wielu. Drogi mojego przetrwania i przetrwania "grupy" rozchodzą
się. Ja być może stałem się teraz jednostką, ale Drugi stracil swą
jednostkowość, bo rozpłynęła się ona teraz w kategorialnym stereo­
typie. .Moje "bycie dla ..." rozszczepiło się tym samym na zadanie
mojego przetrwania i obowiązek służenia przetrwaniu grupy.)
l.,.Gdy Inny rozpływa się w Wielu, pierwsza traci kontury Twarz.
Inni. w odróżnieniu od Innego, są pozbawicni twarzy - stają się
bezimienni. Są oni co najwyżej personae ("persona" znaczy: .maska",
a maski, jak wiadomo, kryją twarz]. Mam teraz do czynienia z ma­
skami (maski to skrótowe, portatywne mundury; maski klasyfikują,
odwołując się do symboli, kategorii i kategerii symboli), a nie
". Ten Irzeci
z twarzami. To od przywdzianej maski zależy teraz, z kim sprawa i co
wypada mi czynić. By wiedzieć, jak się zachować, muszę poznać
znaczenia przypisane do różnych rodzajów masek i zapamiętać koja­
rzone z ich widokiem odpowiednie reakcje. Ale i wtedy nie mogę się
czuć całkowicie bezpieczny. Na masce nie można polegać tak jak na
twarzy: maskę można włożyć i zdją.ć, maska więcej ukrywa niż
odsiania. Nie mogę liczyć na to, że L biegiem czasu nabiorę pewności
siebie i zaufania: nic i nigdy moich podejrzeń do końca nie ukoi.
wraz z Trzecim pojawia się zmora oszustwa - straszniejsza Jeszcze
w swej wszędobylskiej możliwości niż w ujawnionym już zejściu,
paraliżująca wolę bardziej niż rzeczywiste, rozpoznane już i palcem
wskazane groźby _ właśnie dlatego, że jest i na zawsze pozostanie
zmorą, podejrzeniem'JMllszęodtąd żyć w stanie ustawicznego niepo­
koju. Czy chcę, czy me chcę, muszę działać tak, jakbym ulał maskom.
Ale to zaufanie jest przystosowaniem się do stanu niepokoju, nie jego
przezwyciężeniem,
Rozważmy dwa ostro przeciwstawne poglądy: najpierw Lagstru­
pa, a potem Szestowa:
"Zycie ludzkie cechuje zaufanie, jakim darzymy siebie nawzajem... Z po­
czątku wierzymy sobie na słowo, ufamy jeden drugiemu... Ufać wszakże
to Iyle, co oddać się w ręce tego, któremu się ufa... To, że zaufanie
i poddanie się, jakie mu towarzyszy, są fundamentalnym składnikiem
ludzkiego życia, widać wtedy... gdy zaufanie zostało pogwałcone".
"Homo homini /uplJS jest jedną z najbardziej niezachwianych maksym...
W każdym z sąsiadów obawiamy się wilka. «Ten facet ma złe zamiary.
jeśli nie skrępuje go się prawami, nie omieszka nas zrujnować» - tak
myślimy, ilekroć ktoś wychodzi z utartej koleiny uświęconej tradycji"7.
Dwie przytoczone lu opinie przeczą sobie nawzajem, a przecież
jedna drugiej nie wyłącza; na przekór logice, obie mogą być praw­
dziwe zarazem. Sprzeczność tkwi w życiu samym, a nie w naszym
o nim myśleniu - i percepcja życia musi, jak ono samo, cechować się
ambiwalencją. Ufamy i nie ufamy; tak samo boimy się ufania (jakie
łacno uczynić nas może łatwym łupem dla złoczyńcy). jak i nieufności
(która uczyniłaby nasze życie nieznośnym]. Pozostawieni własnemu
l Knud E. Lagstrup The Elli/elli Demlllld, uens. Theodor I. rensen. Fortress Press.
A Sht.~lOt' AlllJwIDq}', s. 70.
Philadelphia 1971. BS. B- 9;
Sfr~klUrlJ " kurur.~lrukl~ro
'"
przemysłowi (a i na czym ów "przemysł własny" miałby polegać?), nie
umiemy wybrać między zaufaniem a nieufnością. Traktujemy zatem
innych jako godnych zaufania nie rezygnując ani na chwilę z podejrzli­
wości - co wtrąca nas w stan ciągiego dysonansu poznawczego.
Czujemy się zakłopotani, zagubieni, bezbronni. Porrzebujemy pomocy!
"Społeczeństwo" jest nazwą. jaką nadajemy lej pomocy. rWetyce
ludzi obcych - pisze Stephen Toulmin - szacunek dla przepisów
jest wszystkim, a okazji do postępowania wedle własnego uznania nie
jest wiele", podczas gdy "w etyce intymności zdawanie się na sąd
własny jest wszystkim, a ścisłe zasady mają niewieje do powledze­
nia'". Kto nie może polegać na sądach własnych, czuje dotkliwą.
potrzebę przepisów. Mianem "społeczeństwa" określamy ów skład,
w którym gromadzi się i przechowuje potrzebne przepisy i w którym
można się w nie zaopatrzyć.,
Okazuje się jednak, że istnieją dwa magazyny: jeden nęci odbior­
ców propozycjami, którym niełatwo odmówić, gdy drugi rozdziela
dobra z urzędu i nie przyjmuje do wiadomości ich odrzucenia. Od
czasu do czasu okazuje się także, że społeczeństwo wraz z przepisami,
które firmuje, podtrzymuje jażń moralną w ten sam sposób, w jaki
pętla podtrzymuje wisielca. Normy są tu pętlą, a rozum powrożnikiem.
Struktura j kontrstruktura
Victor W.Tumer rozróżnił dwie formy zbiorowości ludzkich w za­
leżności od sposobu, w jaki pobudza się, formuje i koordynuje za­
chowania się ich uczestników.
To ..tak, jak gdyby islnialy dwa główne «modele» ludzkich powiązań
wzajemnych, przeciwstawne sobie i pojawiające się na przemian. Pierwszy
model to społeczeństwo jako ustrukturcwany. zróżnicowany, a często
hierarchiczny system pozycji polityczno-prawno-gospodarczych, z wielo­
ma typami ocen. segregujący ludzi wedle kategorii «więcej. i «mniej».
Drugi modeL. lo społeczeństwo pozbawione struktury lub obdarzone
strukturą tylko szczątkową, względnie niezróżnicowana rommunila,~, spo­
• Cyt. za: Jeffrey Btustem, Car(> ona COrllmn: Tak/lłg file Per~"'wl Pl/im 4 v,e....,
Oxford Univusily Prt5ll 1991, s. 2 lit.

Ttn Irud
156
łeczność czy wspólnota równych sobie jednostek, które zgodnie poddają
się autorytetowi rytualnej starsrrzay".
Na pierwszy rzut oka dwójdział Turnera wydaje się tylko kolejną,
którąś już z rzędu wersją uświęconego przez tradycję socjologiczną
rozróżnienia między Gese//schaJt a GemeinsehaJt. W odróżnieniu do
Tónniesa. Turner nie sugeruje jednak ani tego, że dwa modele na­
stępują po sobie historycznie, ani tego, że nie mogą współistnieć
w łonie tej samej zbiorowości. Przeciwnie, wskazuje on na to, że oba
modele istnieją w tym samym czasie i obok siebie, przenikają się
nawzajem, na przemian wypływając na powierzchnię - i to jak
reguła. a nie wyjątek (aby zapobiec niepożądanym skojarzeniom,
natrętnie sugerowanym przez folklor socjologiczny, i odróżnić swą
parę pojęć od tej ukutej przez Tonniesa, Turner woli posługiwać się
terminami societas i communitas). Communitas, zdaniem Turnera, po­
jawia się regularnie w polu widzenia nawet w społeczeństwach o os­
tentacyjnej i sztywnej strukturze - a to przy każdej okazji prze­
chodzenia (lub przesuwania) jednostki lub grupy z jednego miejsca
struktury w inne (sedno wywodu Turnera. opartego na analizie .,rytu­
ałów przejścia", do tego się sprowadza, że nie ma bezpośredniej drogi
od jednego społecznie określonego miejsca do innego; aby zmienić
miejsce w soctetos. trzeba najpierw przejść przez stadium communilas,
jakie z punktu widzenia soctetas jest niczym innym niż lamusem,
próżnią, ziemią niczyją). Zdarzało się Turnerowi posłużyć w swym
wywodzie inną parą pojęć - "struktury" i "antystruktury": powiadał
on wtedy, że stan communitas polega na rozsypaniu lub zawieszeniu
i chwilowym anulowaniu porządków strukturalnych, na jakich
w "czasach normalnych" opiera się życie socteuu.
Kondycje societas i communitas są sobie wzajem przeciwstawne
w każdym niemal szczególe, Niektóre aspekty przeciwstawienia są
jednak szczególnie dla naszego tematu doniosłe. O ile socie/as cechuje
różnorodność, nierówność, zróżnicowanie statusów, system nazewnic­
twa, o tyle communitas wyróżnia się jednorodnością, równością, bra­
kiem statusów, bezimiennością, Przedstawione tu zespoły cech wyrćź­
niających znajdują symboliczny wyraz m.in. w ostentacyjnym uwypu­
klaniu różnicy między różnorodnością strojów w jednym przypadku
a ich jednolitością lub nagością - w drugim (publiczne rozbieranie
Suukllol,a i hmrrS/rJolkrura 157
się należy do najdrastyczniejszych z antystrukturowych protestów);
lub między nadmiernym podkreślaniem a tonowaniem czy wręcz
zamazywaniem różnic między piciami; lub między dbałością o własny
wygląd a ostentacyjnym zaniedbaniem. Innymi słowy, communuas
roztapia to wszystko, czemu socteun usiłuje nadać twardość i trwa­
łość kutego żelaza. Lub odwrotnie: societos studzi i odlewa w formy
to wszystko, co communtuu utrzymuje w stanie płynnym i formy
pozbawionym.
Jawne lub ukryte współwystępowanieobu kondycji Turner tłuma­
czy głównie funkcjami, jakie pełnią: krótkie intermezzo communitas
między dwoma długimi okresami przebywania w societas
"ma to znaczenie, że przetapia... osobników w swoistą «pierwotną mate­
rię», pozbawioną określonej formy i redukuje ich do stanu, w jakim,
pozostając nadal istotami społecznymi, znajdują się na zewnątrz lub
poniżej wszelkich przyjętych form społecznego statusu. Wynika stąd, że
aby człowiek mógł się wznieść na wyższą niż doLąd pozycję, musi naj­
pierw zniżyć się na drabinie pozycyjnej'".
Ludzi trzeba upokorzyć i poniżyć, zanim się ich wyniesie; ogołocić
z szat przypisanych dawnej pozycji, by można było ich przyodziać
w nowe, odpowiednie do przyszłych zaszczytów. To la właśnie po­
trzeba, wynikająca z mechanizmu społecznego samoodtwarzania się,
czyni zdaniem Turnera współobecność obu kondycji funkcjonalnie
konieczną. Chociaż Turner nie sugeruje, że kontredans sodetas i com­
muniLas jest zamierzony czy zaplanowany, tym niemniej tłumaczy go
"obiektywnymi wymaganiami" zarządzania systemem. W ten sposób
potwierdza pośrednio, już przez samą logikę rozumowania, prymat
y vsctor W. Turner, The RilJola/ Process: Slnl'·/Jolrl' and Allli-SlloIcllolre, Routledgc,
London [969. ss. 96, 170. Przy końcu swych rozważań Turner zastanawia się wpraw­
dzic (mimochodem tylko) nad możliwością ..rozdwojonej świadomości" n~kajlłcej każde
społeczeństwo. widać to szczególnie we wzmiankach o "dwu kontrastujących 7..e sobą
modelach ipo/ecznych". "W procesie życia społecznego zachowania zgodne ,_ jednym
z modeli wykazujll, tendencję do rozchodzenia się z zachowaniem modelowanym wedle
wymogów drugiego. Wymogiem ostatecznym wszakże jest działanie w myśl wenoset
("(/lI'lmunila~ nawet wtedy, gdy si't gra rcle strukturalnie określone" (s. 177). W głownym
trzonie rozważań Iraktuje jednak Turner omawiane tu dwa stany jako kondycje
odrębne, analitycznie samowystarczalne i wymagające dwu podobnie odrębnych mode­
lj Teoretycznych.

TI'Il Iftl'ct
'58
.,struktury" nad "anlystrukturą": to właśnie obecność .antystrukrury''
trzeba objasnić. a objaśnia się ją wskazując na służebną rolę. jaką
"antystrukturze" wypada odegrać wobec "struktury"l Przypomnijmy
jednak, że "wyjaśnienia" funkcjonalne są z reguły zamaskowanymi
opowieściami o dominacji i tezami o niezbędności stanowionego
j chronionego przez nią ładu, a to dlatego. że przyjmują swe założenia
(to, co pozwala traktować wywód jako objaśnienie zjawiska) bezref­
leksyjnie, jak się przyjmuje aksjomaty, i przydzielają role decydentów
i poddanych. zanim jeszcze proces objaśniania się rozpoczął. Należa­
łoby zatem usunąć z wywodu Turnera zbędny wątek funkcjonalny.
Jeśli się tego nie uczyni - to, co powinno być objaśnione, po raz nie
wiadomo który przyjęte będzie milcząco za narzędzie obj~śniania.
Inny jeszcze aspekt analizy Turnera wymaga' przemyślenia na
nowo: widoczna w Turnerowakim rozumowaniu podświadoma skłon­
ność do przedstawiania "antystruktury" na wzór i podobieństwo
,,struktury" - do traktowania tej pierwszej jako ..też struktury", tyle
że alternatywnej; bądź jako struktury ze znakiem minus. Bez względu
na to, czy pojawia się ona w rozważaniach jako odmienna (czasowo
ograniczona) rzeczywistość społeczna, czy jako aspekt innej rzeczywi­
stości, "antystruktura" jawi się zawsze jako ,,stan" społeczeństwa.
O struktur-re z kolei myśli Turner z reguły w kategoriach jej "celu":
a więc z punktu widzenia stanu stabilnego, jaki struktura usiłuje
ustanowić i utrwalić. Ten styl myślenia skaził i przyćmił sens rewolu­
cyjnego skądinąd odkrycia "antystruktury" isklania Turnera do
statycznego jej przedstawiania jako czegoś w rodzaju .jiieustruk­
turcwanej struktury". Osad takiego strukturalistycznego myślenia
wypada także z teoretycznej wizji Turnera usunąć, jeśli jego kategorie
mają nadawać się do analizy form ludzkiej zbiorowości w warunkach,
gdy popędy natury moralnej tracą moc sprężyny ludzkich działań,
Proponuję więc, by myśleć o wyróżnionych przez Tumera zjawiskach
jako o procesack rac-rej niż o stanach społecznych. Proponuję też, by
zamiast zakładać, ze jedno zjawisko jest "funkcjonalnym uzupełnieniem"
drugiego, myśleć o każdym z nich jako o zjawisku samoistnym,
o własnym, aulotelicznym znaczeniu. Proponuję wreszcie. by traktować
oba zjawiska jako atrybuty raczej, niż akcydensy kondycji ludzkiej,
a więc ogniskować uwagę badawczą na sposobach i rezultatach działania
SITuk/UTa i kOIt/rstTuklUTa '59
każdego z dwu procesów, zamiast na zbędnych pytaniach "dlaczego"
czy "po co", nie nadających się do tego, by na nie odpowiadać.
Dla dwóch procesów [lub, by użyć terminologii Giddensa, dwu
odmian procesów strukturacji}. które zamierzam tu przeanalizować,
proponuję przyjąć, z braku nazw lepszych, bo ogólnie już stosowanych,
nazwy socjalizacja i socja!ność. Posługując się przenośnią "przestrzeni
społecznej" (która to przenośnia, zauważmy od razu, z miejsca ustawia
myślenie strukturalistyczne w pozycji uprzywilejowanej), możemy tu
mówić o dwóch procesach, z których jeden poczyna się "na górze"
i zmierza ku dołowi. drugi zaś podążą w kierunku odwrotnym, ,,z dołu
do góry", Lub inaczej: możemy myśleć o jednym procesie jako
o ,,zawiadywanym", o drugim zaś jako o "żywiołowym", Jeszcze
inaczej: możemy wskazać na to, że jeden proces zastępuje czynniki
moralne regularni poznawczo-dyskursywnymi, gdy drugi stawia na ich
miejsce kryteria estetyczne. Socjalizacja (przynajmniej w społeczeństwie
nowoczesnym} zmierza do wytworzenia takiego środowiska, w jakim
działania składać się będą z wyborów dających się dyskursywnie
wybronić w kategoriach ponadosobowych, czyli - innymi słowy
poddanych racjonalnemu rachunkowi zysków. Socjalność zaś stawia
to, co wyjątkowe, ponad tym, co regularne, a to, co wzniosłe, ponad
tym, co racjonalne - a tym samym opiera się przepisom i w ogóle
uznanym powszechnie regułom, czyniąc dyskursywną obronę postęp­
ków niemożliwą. i unieważniając instrumentalny sens działania.
Dwa omawiane procesy zmierzają w przeciwnych sobie kierun­
kach. Znajdują się one w stanie nieustannych zmagań wzajemnych,
które to zmagania przeradzają się od czasu do czasu w otwarte
działania wojenne - choć tylko pierwszy z procesów przyznaje się
otwarcie do tego. że zaprzysiągł drugiemu wojnę "do ostatecznego
wyniszczenia". Jak zauważył Sorel, ,.istnieje tendencja, by dawną
zaciekłość zastąpić sprytem, i wielu socjologów uważa ją za znamię
prawdziwego postępu" 10. Istotnie, wielu (większość) socjologów, przyj­
mując idee wyznawane przez potężnych za potężne idee, a osady
długotrwałego przymusu i upartej indoktrynacji za prawa historii,
'U Georges Sond, RI!.f1ecliorrs 01'1 \-io/ella, trans. T. E. Hulme, Collier, New York
1967,~. 191.

Tel'! rrl"ci
'60
skłonnych było przyjmować punk! widzenia "pulpitu kierowniczego"
i współczuć zatroskaniu zawiadowców z powodu przeszkód pięt­
rzących się na drodze do Iadu, harmonii i harmonijnego ładu. Zgod­
nie z powszechnym niemal wśród socjologów nowoczesnych prze­
świadczeniem, przyszłość należała do zawiadowców, przyszłością mia­
lo być społeczeństwo zawiadywane - a zatem anomalie. których nie
dawało się whaftować w kanwę spodziewanego postępu, daremnie
czekały na to, by socjologowie przyznali im prawowite miejsce w ob­
razie świata, jaki na tej kanwie tkali. Socjalność była taką anomalią.
Jeśli już socjologowie poświęcali jej uwagę, to tylko jako skłonności
z góry uznanej za kryminalną. Problemem było to, jak się jej pozbyć,
lub jak zneutralizowaćjej skutki.
Rozum przeciw impulsowi moralnemu
Socjalizacja jest procesem z natury zawiadywalnym (choć nie
zawsze da się wskazać palcem jego zawiadowców), zmierzającym
do odtworzenia lub kontynuacji pewnego układu tożsamości; z ideal­
nego punktu widzenia, choć wcale nie zawsze w praktyce, ma on na
celu jednoznaczne określenie tożsamości każdego członka zbiorowo­
ści. Do swego celu socjalizacja nie zmierza wprost. Jest ona procesem
klasyfikowania i różnicowania. Zawiadywanie ładem społecznym na
tym właśnie w pierwszym rzędzie polega, by zaklasyfikować i zróż­
nicować społecznie nadawane prawa i obowiązki, z jakich następnie
lepić można (wypada, wolno) tożsamości jednostkowe lub grupowe.
W społeczeństwie nowoczesnym, zauważmy, klasyfikowaniu i róż­
nicowaniu podlegają głównie nie gotowe już tożsamości, lecz stopnie
swobody ruchu między tożsamościami, lub - jeśli kto woli - stop­
nie swobody wyboru tożsamości. To ta właśnie wolność wyboru była
nierówno rozdzielona, i ona bardziej niż inne nierówno dzielone
zasoby wyznaczała główny spośród nowoczesnych wymiarów społecz­
nego zróżnicowania.
Stosunkowo niewielki ułamek ogółu ludności żył wedle wzorca
Nietzscheańskiego "nadczłowieka" - który wybiera sposób życia,
sam orzeka o zasadach rządzących wyborem, sam siebie po kawałku
ROZI1m przeciw implll.~l!""'i mllra/nfmu 16'
buduje; względnie niewielu tylko wykształciło się w ,jednostki" w peł­
nym tego słowa znaczeniu, czyli byty nie tylko samoistne, ale i samo­
wystarczalne i samonapędzające się. Po drugiej stronie cezury pozo­
stała cała reszta, której nie ufano, że może wybierać należycie i której
odmawiano zdolności moralnych: nie wydawało się możliwe, by ob­
darzona wolnością, mogła owa większość wykorzystać swą swobodę
wyboru do dobrych celów, Jak podsumował tę sytuację Stanley
Cohen 11 - "opisane przez historyków wielkie projekty dyscypliny,
normalizacji, kontroli, segregacji i nadzoru... były wszystkie planami
klasyfikacji". Znaczną większość ludności zaklasyfikowano do kate­
gorii ludzi moralnie niesamowystarczalnych i niezdolnych do zawia­
dywania własnym procesem życiowym. Ich aspiracje do wybierania
na własną rękę (jeśli dawały się w ogóle zauważyć), podejmowane
pojedynczo lub grupowo próby wymknięcia się przypisanym toż­
samościom, klasyfikowano konsekwentnie jako zjawiska kryminalne
- wymagające karania, leczenia, lub obu środków zaradczych na raz.
Owa "kategoria resztkowa" była całkiem pojemna - mieściły się
w niej różne stopnie moralnego ubezwłasnowolnienia i odmowy za­
ufania. A więc znalazły się w niej "niższe rasy" - zacofane, po­
zbawione inteligencji i sprytu, infantylne w swej nieumiejętności prze­
widywania następstw własnych uczynków, ale i groźne zarazem ze
względu na nieokiełznane popędy cielesne, ujawniające się w chwilach
wybuchu krótkotrwałych, lecz gwałtownych emocji. Także ludzie
ubodzy, żyjący w biedzie - kierowani przez mroczne impulsy raczej
niż przez rozum, chciwi, lecz niezdolni do tego, by wiązać koniec
z końcem własnym przemysłem i wysiłkiem, latwo dający się uwieść
chwilowym zachciankom i skłonni nade wszystko schlebiać swym
zmysłom, niezapobiegliwi i lekkomyślni we własnym życiu, ale z zawi­
ścią przyglądający się owocom wyrzeczeń, samozaparcia i zapobieg­
liwości innych. Albo kobiety - o wiele szczodrzej niż mężczyźni
obdarzone, czy obarczone, cechami zwierzęcymi, z byle powodu spro­
wadzane na manowce przez własną wybujałą uczuciowość, a więc
mniej niż mężczyźni podatne na uszlachetniający wpływ kullury
11 Stanley Cohen, "hion.~ oj Sor;,1/ ('on/m/' er;m",. Puni.lhm"nr and ('/a.I.~({il'urion,
Polity Prcss. Cambridge 19115, ss. 191-192.
162 Te" Jrzec;
i mniej zdolne do lego, by konsekwentnie podążać za głosem rozumu.
Tym, co jednoczyło tak różne skądinąd typy ludzkie. czyniąc je
wszystkie przedmiotem raczej niż podmiotem wyboru. a zatem i celem
starań etycznych. wychowawczych czy penitencjarnych - było założenie
Zakładana nieumiejętność wydawania ("właś·
ich moralnej niewydolno.ki.
ciwych", "dojrzałych") sądów moralnych z góry czyniła podejrzanymi
wszelkie wybory samodzielne i autonomiczne, nie sprowokowane czy
podszepnięte przez innych. "w pełni dojrzałych" doradców lub nadzer­
ców. Dziewiętnastowieczna obsesja dozoru j obserwacji, którą opisał
Foucault, była jedynie praktycznym wyrazem promowanej przez socjali­
zację zasady umoralniania pod presją, jaką uznano za jedynie możliwą
w przypadku kategorii ..moralnie niewydolnych"; zasady przyjmującej, że
do cnotliwego czy choćby poprawnego zachowania się tylko czynniki
heteronomiczne, nacisk zewnętrzny, przymus mogą te kategorie skłonić.
Wolny wybór, jeśli się objawiał w czynach bądź zamiarach typów
niebezpiecznych i podejrzanych, był z miejsca klasyfikowany jako
przejaw patologii (był .jnedykalizowany") lub popędów przestępczych
(był "kryminalizowany"). W praktyce, a często i w teorii, zamazywano
granicę między niewydolnością moralną a przestępczością. Uznawa­
no, że do niecnych czynów pchają kryminalistów ich wady moralne,
a więc że tylko pozbawiając ich wolności wyboru maina bronić ich
przed własnymi popędami kryminalnymi i umożliwić im naprawę,
czyli skłonić do posłuszeństwa przepisom etycznym. Clive Ernsley tak
010 opisał strategię, jaka z tych założeń wynikła:
..Przez cały ten okres między polową osiemnastego a początkiem dwu­
dziestego stulecia większość specjalistów i obserwatorów wysilała się, jak
mogła, by zaprzeczyć wszelkim związkom między niskimi dochodami,
nędzą i przestępczością. Za główne przyczyny występków uznano niedo­
rozwój moralny, pociąg do luksusu, niewłaściwe lektury, zaniedbanie ze
strony rodziców, braki wychowawcze...
[Zamykano w więzieniach] tych, którzy zdaniem sędziów znaletli się
na równi pochyłej. których należało więc sprowadzić silą ze zgubnej
drogi: zakłócających «porządek publiczny». nierobów, włóczęgów i ta­
kich. których klasyfikowano po prostu jako «zjodzieJ~szkó'A"JI"".
" Cfive Emslcy, Crime and SOClffy jn Eng/and /750-/Y()U, Longman. London
1911? .•~ 49_50.202.
ROIu", prun"w Im/N(sowi morII/nemu 163
Strategie kryminalizacji i zamykania w więzieniach już. przez fakt
ich konsekwentnego stosowania dowodziły niejako swej słuszności.
Różnice indywidualne między złoczyńcami tuszowano lub traktowa­
no jako nieistotne. a następnie umieszczano wszystkich skazanych
w identycznych warunkach, co obliczone było na wywołanie jedno­
litych zachowań 1 zapobieganie okazjom do rzeczywiście indywidual­
nych decyzji, wynikających z wierności zasadom osobistym. Przestęp­
czość rodzi się stąd, powiadano, że masy dławią indywidualność
- a następnie posługiwano się tą tezą, by uzasadnić staranne zaciera­
nie różnic między przestępcami i poddawanie ich wszystkich temu
samemu reżimowi karnemu; nie dziw, że wyniki potwierdzały zatoźe­
nia. Jak stwierdził w swych badaniach praktyki sądowo-więzienniczej
wybitny kryminolog norweski Nils Christie:
.Polityema decyzja, by nie zwracać uwagi na tlo spoleczne związane
z oskarżonym, ma poważniejsze jeszcze następstwa niż nieuwzględnianie
tego czynnika przy wymierzaniu kary. Sprawia ona, że przestępca traci
w oczach sądów swą osobowość. Nie ma po co wskazywać na otoczenie
społeczne, marzenia dziecięce, poniesione w życiu porażki (przemieszane
być moźe z chwilami pomyślności i wesela], życie towarzyskie - na
wszystkie te drobne sprawy, lak bardzo istotne dla postrzegania człowie­
ka jako pełnokrwistej osobowości. Wraz z wprowadzeniem podręcznika
wymierzania kary i tabeli wyroków poddano standaryzacji występki (jako
«poziomy przestępstwa»] i życie osobiste przestępców jako «punkty histo­
rii kryminalnej", i decyzje o rozmiarach wymierzonego za karę bólu
sprowadza się do poszukiwania miejsca, w którym te dwie linie się
przecinają" 1.1•
Wśród innych zabiegów klasyfikujących i różnicujących, jakich
wiele w praktyce społeczeństwa nowoczesnego, kryminalizacji przy­
znaje się stusame pozycję marginesową; wymierzona jest wszak z defi­
nicji w ,.marginesy społeczne". Zauważmy jednak, że nie idzie w niej
11 Nils Cbnstie, Crime Conrro/ as Indus/ry: TO .....(Jrds Gu/ag. Western SrY/f?, Rout­
Jedge. London J993, ,. l3l Wzory deperwnaJiZllcji, pozbawiania I""arzy i dławienia
indywidualności krą7.1l nad nowoczesnym więziennictwem jako zawsze pożądane, choć
nigdy do końca nie spcłniorre ideały. "Po.sl~powoŚĆ" praktyki więzienniczcj mierzy si~,
przynajmniej w USA., bliskością tym ideałom. Christie cytuje. ZlI "Los Angeleli Times"
7. l maja 1990 roku, opis .ostatniegn krzyku" wlęzennej mody. więzienia .,.. Pelicen
Bay, które "r.ostało całkowicie zautomatyzowane i luk zaprojektowane, że dozorcy nie
spotykają ~ię praktycznie Iwar7.ij w twarz r. więźniami" (s. 86~
 Ten Irxrd
164
tylko O ową drobną stosunkowo resztkę "nie pasujących" czy ..niedo­
pasowanych", która pozostała po udanym ulokowaniu znakomitej
większości społeczeństwa w kategoriach, jakie składają się na wizję
ładu całościowego. Należy postrzegać kryminalizację "odchyleń od
normy", praktykę więzienniczą i politykę karną jako przejawy "tech­
niki kontroli", w jakiej wyraża się powszechna w świecie nowoczes­
nym troska o zachowanie ładu społeczngc - tyle że przejawy krań­
cowe. lub ściślej mówiąc: najbliższe .jypowi idealnemu". wedle które­
go ustala się standardy ogólne. Jeśli przyjrzeć się kryminalizacji
z takiej perspektywy. można ją potraktować jako swoistego rodzaju
laboratorium. w którym tendencje rozwodnione i złagodzone gdzie
indziej ukazują się w czystej i łatwej do zbadania postaci: kontrola
i ochrona ładu są wszak jawnie zadeklarowanymi zadaniami więzien­
nictwa -- przyznaje się im tutaj otwarcie bezwarunkowy priorytet
nad wszystkimi innymi możliwymi względami, uwalniając w ten spo­
sób od skrępowań narzucanych im w "życiu na wolności" przez
priorytety konkurencyjne i potencjalnie pozostające z nimi w końflik­
cle. Praktyka kryminalna może służyć badaczom społeczeństwa no­
woczesnego jako laboratorium doświadczalne; a już z pewnością
służy w tym charakterze jego działaczom. Stanley Cohen zauważył
w praktyce penitencjarnej (ale dodajmy: także i w praktyce medycz­
nej, psychiatrycznej, przemysłowej, wychowawczej i każdej innej. jaka
zaczynała się w erze nowoczesnej od zamykania podopiecznych na
odgrodzonym od reszty świata, ściśle nadzorowanym terenie) po­
wszechną tendencję do wylewania się poza obręb nieprzenikliwych
dotąd ścian, które chowały przed wścibskim wzrokiem to, co się
działo w ich wnętrzu, i do "otwierania" praktyk uprawianych niegdyś
w ukryciu na wgląd publiczny i jawnego ich w życiu codziennym
i .mormalnym'' zastosowania; tendencja ta, wskazuje Cohen, łączy się
z rozbiórką murów oddzielających niegdyś wyraźnie obszary "kont­
rolowane" od "wolnych", i z zacieraniem różnicy między "więźniami"
a "wolnymi ludźmi", czy "pacjentami" a "zdrowymi" 14.
" .. Droga do imtylucji jcsr malo widoczna.. Drogę : instytucji wtduć jCS1.Cl.c
słabiej ... nic Jc~l lci' jasne. co i gdzie jnl instytucją" (S. Cohcn, Vlsion.~ oj Sociat (',-,n'fO!.
s. 57).
Rmum pruciw impul.wwi morulnemll 165
Co się przy odwiedzinach laboratorium rzuca w oczy przede
wszystkim, to rola wiodąca, jaką przyznaje się tu w zasadzie heterono­
mictnosci zachowania się podopiecznych. Cały niemal nacisk pada na
zaprojektowanie środowiska w taki sposób, by zredukować. jeśli już
nie całkowicie wykluczyć. różnorodność działań. Nie ma tu miejsca
na reakcje losowe, tak typowe w działaniu człowieka wolnego. Dąży
się ze wszech miar do tego, by związek między bodźcami zewnętrzny­
mi a reakcjami cielesnymi był maksymalnie przejrzysty; chce się tu
osiągnąć możliwie pełną przewidywalność postępków, przekładając
jednolitość otoczenia na monotonię zachowania. Można powiedzieć,
że praktyki ładotwórcze nowoczesnego społeczeństwa intuicyjnie
przekuwają zasadę metodologiczną behawioryzmu (tę mianowicie, że
ład najdoskonalszy cechuje układ, w jakim idiosynkratyczne pobudki
jednostkowe pozbawia się wszelkiego wpływu na to, co ludzie czynią;
w jakim to, co ludzie myślą i czują. nie ma znaczenia, jeśli chodzi
o ich postępki - jako że obserwowalne reakcje nie zmieniają się wraz
ze zmianą zamiarów czy upodobań) - w swą zasadę strategii. Jeśli
założymy, że ład społeczny oprzeć się musi na oczekiwaniu, iż więk­
sześć ludzi w większości przypadków postępować będzie w zgodzie
z przepisami jednolitego dla wszystkich kodeksu etycznego, trzeba
przedsięwziąć środki po temu, by pomniejszyć lub bez reszty wyelimi­
nować wpływ impulsów moralnych, o jakich wiadomo, że są z reguły
nieuleczalnie osobiste. niesforne, a więc i trudne do przewidzenia.
Utrzymywać ład to tyle, co utrzymywać społeczeństwo - ową
tkankę ludzkich interakcji - w stanie uSlrllkruralizowanym.
(Ontologicznie rzecz biorąc, obecność struktury to tyle, co względ­
na powtarzalność, monotonia zdarzeń; z epistemologicznego punktu
widzenia struktura to tyle, co przewidywalność zdarzeń. Określamy
jako ..ustrukturalizowany" Lposiadający strukturę") taki obszar, w ja­
kim prawdopodobieństwa zdarzeń nie są rozrzucone losowo; w jakim,
mówiąc prościej, zajście jednych zdarzeń jest bardziej prawdopodob­
ne niż zajście innych. To w tym właśnie sensie powiadamy, że społe­
czeństwo ..ma strukturę"; społeczeństwo jest wyspą ładu w oceanie
bezładnej przygodności.jAle zauważmy. że struktura nie jest dana
społeczeństwu z natury. Strukturze brak solidności i wszędobylskiej
presji .socjalizacyjnej'' - która nie jest niczym innym niż procesual­
 Rllzum przeciw impulsowi mor(l/nemu 167
166 Tell trzed

wysiłków samoza chowa wczych . I dlatego właśnie przyno si mi

w darze
ny, dynam iczny aspekt zjawisk a. jakiem u zwykliśmy nadawać miano
wolność ostateczną: wolność wobec żródła wszelkiej
heteron omii
izo·
"organizacji społecznej": jest "organ izowan iem" organizacji ... "Organ trwać za wszelk ą cenę...
połe­ i wszelkiej zależności: wobec uporu natury , by
wanie" wszelkiej organizacji społecznej, wielkiej czy drobnej, ogólnos
W obliczu takiej wolności "społeczeństwo" staje rozbro jone. Wezwa nia
cznej, miejscowej czy zorientowanej funkcjonalnie, polega na podporząd­ ku
bądź do posłuszeństwa nie docierają do uszu, argume ntów na rzecz rozsąd
kowan iu zachow ania się jej jednos tek składowych instrumentalnym straszą.
słucha się z obojętnością i bez zrozum ienia, a groźby kary nie

proceduralnym kryteri um oceny. Co ważniejsze jeszcze, polega ono na iada hete­
Na autonomię działania moraln ego organi zacja odpow
ubezprawnieniu lub wyciszeniu wszelkich innych mierników ­ a w pier­ lności.
ronomią instrum entalne j bądź proced uralnej racjona
Prawo
wszym rzędzie takich standa rdów, które uparcie wymykają się ustawo
­
m na i interes zastępują i wypierają bezzasadność i dowolność popędu
dawczej woli, czyniąc tym samym zachow anie się jednost ek oporny
moraln ego; aktoro m każe się teraz dowodzić rozumności swych
czy­
cie
naciski socjalizacyjne. Wśród standa rdów skazan ych na usunię jakiem u mają One
ż nów poprze z wskazy wanie godneg o uznani a celu,
miejsce uprzywilejowane przypa da popędom moraln ym; są one przecie postęp o­
micz­ służyć, lub powoływanie się na przyjęte powsze chnie reguły
źródłem postępków najbard ziej niezależnych i najbard ziej autono
lub
nych, wania. Tylko działania, które są uzasad niane w tych katego riach,
nych (a więc z punktu widzen ia organizacji: najbard ziej niesfor się działa ń
które można w ten sposób uzasadnić, zalicza do praw­
kowi rzeczy).
ni~widywalnych, a przeto najbard ziej wrogich porząd ,
owania dziwie społecznych; czyli działań racjonalnych; czyli takich działań
II Jak staraliśmy się uprzed nio wykazać, autono mia postęp
które stanowią cechę wyróżniającą społecznych właśnie aktoró

w.
ji: moraln ość
moraln ego jest bezwzględna i opiera się wszelkiej redukc ić podąża niem

Z drugiej strony ­ czyny, jakich nie daje się objaśn do
samą
wymyk a się kodyfikacji, jako że nie służy niczemu poza sobą kuje
a już celu lub posłuszeństwem wobec dyscypliny proced uralnej , kłasyfi
i nie wchod zi w związki z niczym innym niż ona sama - iza­
ia. W sytu­ się jako niespołeczne, irracjo nalne, i prywatne. Korela tem "socjal
szczególnie z niczym, co nadawałoby się do skodyf ikowan
eka Twarry . cji" działania jest prywatyzacja moralności.
acji moraln ej ustawi a jaźń obecność drugie go człowi jako
Organi zacja społeczna polega zatem na neutral izowan iu destruk cyj,
czyli autory tetu bez sibJ,T warz" nakazu je nie grożąc karą za
niepo­

jest

podpor ządkow anie się. Ten nego, deregulującego wpływu popędu moraln ego. Neutra lizacja
słuszeństwo, ani nie obiecując nagrod y za
wyniki em trzech przyna jmniej, wzajem nie uzupełniających się okolicz
­
może mi nic zrobić; owa
Drugi, który jawi mi się jako Twarz, nie
ności: (I) odległości między dwoma biegun ami działania ­
podmi otem
działania, moją
bezsilność właśnie obnaża moją siłę, moją zdolno ść
"racją" działa­ a przedm iotem; zapobi eganie bliskości między tymi, na któryc h skupia ­
odpowiedzialność. Moja odpowi edzial ność jest jedyną utrzym ywać
zności i powod owany mi ją się skutki działań, a tymi, którzy działają, pozwa la
nia moraln ego. W jaskraw ej sprzec z czynam
efekty działania poza zasięgiem wpływu moraln ego impuls u aktoró
w;
strache m przed karą czy chęcią nagrod y, działan ie moraln e nie przy­
h obiekt ów organiz acyj­
ia. (2) wyłączenia niektór ych przyna jmniej ludzkic
niesie mi sukces ów ani nie zwiększy szans mojego własnego przeżyc

ie­

nemu nego działania z klasy potenc jalnych przedm iotów moraln ej odpow
Jest "bezcelowe"; a przeto wymyk a się wszelkiemu hetero nomicz pozost ałych
Pozost aje dzialności, czyli potenc jalnych "twarz y"; (3) rozłożenia

ustawo dawstw u i w ogóle "uzasa dniani u dyskur sywnem u".

nie nadaje się na obiekt ów ludzkich na zbiory specyficznych funkcjo nalnie cech, i wzaje­
głuche na wołani a cenaru s essendi - a przeto
;
mnego odizolo wania cech lak wyróżn ionych a zatem zapobi egania
przedm iot analizy w katego riach "rozum nie pojętego interes u" czy
się
owych dwóch mostów przerzu co­ okazjo m po temu, by z cech pojedy nczych , na jakie kieruje
samoza chowa wczej kalkula cji ­ Działa nie
m działania, złożył się na nowo całościowy obraz .Jwarz y''.
nych między światem moralności a światem "tam oto", świate
skierow ane pod adrese m jednej, z osobna wziętej ludzkiej cechy.
a nie
o człowi eka (jak powtar za
zależności i heteron omii. Twarz drugieg ej.
ną granicą moich drugieg o człowieka jako osoby, nie podleg a wszak ocenie moraln
wciąż, jak pamięt amy, Levinas) jest nieprzekraczal
 Ten trzeci
'"
Nie wynika z tych okoliczności, by organizacja lansowała czy
umyślnie popierała zachowanie niemacalne. Wbrew temu. czego nie­
którzy co bardziej zacietrzewieni jej krytycy usiłują dowieść, organi­
zacja nie zajmuje się programowo krzewieniem zła. Ale nie zajmuje
się też ona uprawą dobra, jak próbują o tym przekonać jej oficjalne
prospekty reklamowe. Prawda na tym polega, że wspomniane okoli­
czności pociągają za sobą moralną adiaforyzację działania (termin
.adiaforon" pochodzi z języka Kościoła; odnosił się początkowo do
poglądów lub obyczajów ani cnotliwych, ani grzesznych, uznanych
przez władze kościelne za obojętne z punktu widzenia wiary, a więc
ani nie włączanych do obowiązującego kanonu, ani nie ogłaszanych
za herezje). Zadiaforyzowanych działań nie ocenia się i nie można
oceniać w kategoriach dobra i zła. Można je tylko mierzyć kryteriami
technicznymi _ poprzez zestawienie ich z celami lub procedurami
organizacyjnymi. W efekcie pozbawia się odpowiedzialność moralną
za Innego Człowieka roli limitu narzucanego "woli istnienia". (Rodzi
się pokusa, by domyślać się. że filozofowie społeczni, którzy u zarania
ery nowoczesnej uznali organizację za narzędzie wyrażającego się
w racjonalizacji postępu, tę właśnie cechę organizacyjnych układów
mieli na myśli. gdy pisali o organizacji jako realizacji "nieśmierlelnoś­
ci ludzkiej", jaka transcenduje. a jednocześnie releguje do sfery prywa­
tnej, społecznie nieistotnej. śmiertelność każdego człowieka z osobna.)
Przyjrzyjmy się kolejno tym aspektom układów organizacyjnych,
które konstytuują "etykę organizacyjną", jednocześnie społecznie
adiaforyzując działania moralne.
Zacznijmy od przesuwania skutków działania poza zasięg popędu
moralnego. Funkcjonariusze organizacji, w loku pełnienia swych
funkcji znajdujący się w ..stanie agencyjnym"IS i w większości przypad­
ków łańcuchem pośredników 16 oddzieleni od instancji świadomych
" ..Sten ageneyjny" (termin wprowad:l:Ony przez Stanleya Milgrama w Obedil'1la
to Authorily: An E!<pllrimrnllJl jtew. Ta...istock, London 1974. s. 133) odnosi się do
sytuacji. gdy z aktora zdejmuje ~ię odp<>wiedzialno5(: za jego c,zyny; aktor dziala
7, poduszczenia i "na odpowicd7.ialność" osoby trzeciej. Określenie sytuacji jako "slanu
agencyjnego" je~1 7. punktu widzenia aktora decyzją heteronomiClną i zawiera definicję
aktora jako wykonawcy woli władzy,
lh .. D1ia
1ania upośn:dnionc" (termin wprowadzony pT7.c7. Johna Lecnsa w RI'-
Rozum przedw impu/,wwi mOrIJl1lrmu '69
intencji koordynowanego przez organizację działania,
z jednej strony,
i od jego skutków ostatecznych, z drugiej - rzadko mają okazję po
temu, by zastanawiać się nad zamiarami, jakich spełnieniu służyć mają
ich własne czynności, a rzadziej jeszcze stają oko w oko z następstwami
własnych czynów. Co więcej, jeśli nawet zdarzy się im przyjrzeć
następstwom z bliska, trudno im będzie rozpoznać w nich skutki
czynów, do których autorstwa się przyznają; znikome jest prawdopo­
dobieństwo, że uznają swe działania - drobne przecież i same przez się
małoznaczne i niewinne, mimo ze dla ogólnego rezultatu niezbędne
- za przyczynę sprawczą tego, co zobaczą, a zatem i za działania
istotne mora/nie. Skoro każda czynność jest z góry .upośredniona".
a j sama z kolei tylko .upośrednia" czynności innych funkcjonariuszy
- można łatwo zbyć podejrzenie co do jej roli sprawczej nie bez
kozery określając obserwowane skutki jaskrawo niemoralne jako nieza­
mierzone, lub lepiej jeszcze: uboczne, następstwa czynów moralnie
neutralnych; jako wynik pomyłek lub potknięć rozumu, a nie poczynań
niecnych etycznie. Organizacja, innymi słowy, czyni odpowiedzialność
bezpańską. Odpowiedzialność nie ma tu swego prawowitego właścicie­
la, nie należy do nikogo w szczególności; wkład każdego funkcjonariu­
sza w realizację wspólnego zadania jest tak znikomy i cząstkowy, ze
żadnemu z nich nie można sensownie przypisać roli sprawczej, a już
tym bardziej decydującej roli sprawczej. Gdy się pokroiło odpowiedzial­
ność za efekt końcowy na cieniutkie plasterki i każdy z nich przydzieli­
ło innemu pracownikowi, oglądana z lotu ptaka organizacja wydaje się
- jak to zauważyła Hannah Arendt - "rządzona przez Nikogo"; zaś
jaźń moralna pojedynczego funkcjonariusza milknie, omamiona pozor­
ną .beaosobowością" zasad lub przygaszona przemożnym autorytetem
wyznaczonego zadania i przepisów proceduralnych.
.~pl)1lsibility andrlle flldividua/ in Modern S(Jcil'ry. Har...ester, Brighton 1981. ss. l2-13,
01.naC7..a d1.ialanie w sYlUaeji. gdy nieokreślona liczba "oBniw pośredniczących" wypeł­
nia przestrzeń przyczynowo-skutkową dzieląe<j aktora od następstw jego czynów.
Nieznajomość rzeczywistych konsekwencji działań, których je~leśmy częścią (ale lei
i częścią tylko), jest "w zasadzie miarą długości lańcucha pośredników między nami
a naszymi czynami". Zwykłemu aktorowi niezwykle trudno "dos1r7.ec, w jaki sposób
JCBo własne postępki, poprzez swoje odlegle elckty. (lr7.yc7.ynily ~ię do zadawania
cierpień".

Te" Iruci
170
Ważnym korelatem stanu agencyjnego jest la okoliczność, że
mimo odległości dzielącej ich od tych, którzy ponoszą konsekwencje
ich pokrojonych na drobne cząstki i wtórnie tylko koordynowanych
działań. potencjał moralny aktorów nie zostaje wygaszony całkowicie.
Popędy moralne odczepiono tylko poniekąd od ostatecznych efektów
organizacyjnego działania - a więc można je zaprząc do innych
celów, podporzą.dkować innym obowiązkom. Można przyrodzoną
troskę o Innego skierować na "towarzyszy broni" czy "kolegów
z biura" _ na inne ogniwa łańcucha powiązanych czynności, na
innych, podobnie jak aktor osadzonych w stanie agencyjnym. funk­
cjonariuszy, To za ich dobro jest teraz aktor odpowiedzialny. Moral­
ny potencjał aktora, z chwilą gdy pozbawiło się go wpływu na
intencje i rezuuasy wysiłków organizacyjnych, wyzyskuje się dla zwię­
kszenia ich wydajności. Lojalność koleżeńska jest teraz głównym
miernikiem cnót moralnych aktora - a skoro każdy z osobna
boryka się ze wspólnym zadaniem, i sukces każdego zależy od solidar­
nych wysiłków wielu, zyskuje na lej lojalności dyscyplina organizacyj­
na i gotowość do współpracy w realizacji organizacyjnych celów,
a traci moralna czujnoŚĆ na to, co się w ich wyniku może przydarzyć
osobnikom do sieci koleżeńskiej nie należącym.
Drugi aspekt określić można najcelniej jako "zacieranie twarzy"
(zjawisko analogiczne do "odczłowieczania"). Sprowadza się on do
ustawiania ludzkich przedmiotów działań organizacyjnych w sytuacji,
w której nie mają one prawa do względów, jakimi jaźń moralna
skłonna jest darzyć Drugiego człowieka - przy okazji pozbawia się
ich też prawa do kwestionowania tych działań z pozycji moralnych.
Zapobiega się w ten sposób możliwości. że ludzkie obiekty działania
ukażą się kiedykolwiek aktorom jako "twarze". Zakres środków
wiodących do tego celu jest zaiste olbrzymi. Można wręcz odmówić
pewnym kategoriom Judzi ochrony moralnej, jawnie i brutalnie, dek­
retując, że zasady etyczne do nich się nie odnoszą; ale można też
przenieść pewnych ludzi z rubryki celów do rubryki środków działa­
nia, poddając ich tym samym ocenie w kategoriach li tylko technicz­
nych, instrumentalnych; można w końcu zapobiec kontaktom ak­
torów z obiektami działania, a więc sytuacjom, w których stosunek
moralny może się narodzić. We wszystkich tych przypadkach efekt
RrJtlł"f przl:dlll i"fplł/sollli mOfCl/nt'mlł 171
jest ten sam: moralna odpowiedzialność za Drugiego ulega zawiesze­
niu, lub pozbawiona zostaje wpływu na decyzje i poczynania aktora.
Trzeci aspekt dotyczy pozbawienia przedmiotów działania chara­
kteru rzeczywistych czy potencjalnych podmiotów moralnych. Choć
lO w ostatecznym rachunku ludzie jako byty całościowe są przed­
miotem zabiegów, tuszuje się tę prawdę kierując wysiłki na poszcze­
gólne ich cechy lub obszary - usuwając tym samym z pola widzenia
tę właśnie całościowość, bez której obiekt nie może być wyniesiony
do rangi podmiotu moralnego. Wyodrębnione sztucznie. stają się
.,zmiennymi", jednostkami statystycznego rachunku, pozbawionymi
na skutek takiego potraktowania widocznego związku z osobami
ludzkimi, z jakich je wyabstrahowano, (To ta właśnie praktyka or­
ganizacyjna. jak się można domyślać, posłużyła 7.3 przesłankę epi­
stemologiczną postulatu filozoficznego redukcjonizmu. lansowanego
przez pozytywistów logistycznych; jeśli wykaże się. że P można roz­
łożyć na elementy x, y i z - to wywnioskować należy, że P jest
"niczym innym, jak tylko" zbiorem x, y i z. Nie dziw, że "sensowność"
sądów moralnych padła pierwsza ofiarą pozytywistycznej czystki.)
Nie ma sposobu, by od kalkulowania zmiennych przejść do zadumy
nad ich .wanośctam!'', jako pełnokrwistymi osobnikami ludzkimi.
Jedynymi "osobami", jakie pojawiają się w polu widzenia funkcjona­
riuszy organizacji, i wobec których można przyjmować postawę mo­
ralną, są więc "towarzysze broni", .jcoledzy po fachu"; na nich też
ogniskuje się uwaga moralna funkcjonariusza.
Trzy omówione lu pokrótce aspekty układów organizacyjnych,
w ich wzajemnym współdziałaniu, uwalniają organizację od ograni­
czeń. jakie mogłyby jej narzucić impulsy moralne jej pracowników (to
właśnie owo uwolnienie od skrępowań moralnych pozwala organiza­
cji osiągać cele nie do pomyślenia w przypadku .,moralności we
dwoje"; można pójść jeszcze o krok dalej i powiedzieć. że "działanie
celowe" w ogóle możliwe jest jedynie w ramach organizacji). Or­
ganizują one też rozległą przestrzeń społeczną rozciągającą się poza
zasięgiem wyobraźni moralnej; spełniają zadanie przekraczające moż­
liwości samowystarczalnej w innym kontekście moralności. Efektem
organizacji jest "strukturalizacja" owej przestrzeni: uporządkowanie
i regularność zdarzeń. możliwość obliczenia ich prawdopodobieństwa,

Tell lrreci
l72
przewidywania ich zajścia. W takiej przestrzeni działania orientowane
są przez racjonalny rachunek. a nie przez irracjonalne, krnąbrne i nie
dające się kontrolować popędy moralne.
Ogólnym efektem funkcjonowania omówionych tu właściwości jest
też helerunomia działania - choć nie jest to następstwo w każdym
przypadku oczywiste. Heteronomiczny charakter działania rzuca się
w oczy, gdy działanie rozgrywa się w ramach formalnych organizacji,
w których rozkaz i przymus służbowy są niezbędnym i wystarczającym
uzasadnieniem czynów. Sprawa jest jednak mniej oczywista w przypad­
ku, gdy zawierając)' się w pobudkach przymus jest zamaskowany - gdy
rozkaz pojawia się w przebraniu "porady" udzielonej przez ..znającego
się na rzeczy" eksperta - czyli osoby, której powszechna opinia
przyznała prawo ferowania sądów nie podlegających dyskusji, z góry
uznanych za kompetentne, prawdziwe. skuteczne i godne bezwzBlędnego
zaufania (pomaga tu fakt, że sądy te są z reguły nieprzenikliwe dla laika
i praktycznie przezeń nie do sprawdzenia! Heteronomię dostrzec jeszcze
trudniej, gdy "klient" "nabywa" poradę, i to z własnej woli, u eksperta,
który nie posiada władzy, by zmusić klienta do zastosowania się do jego
porad; wszystko, cO wiemy o wolności konsumenta przejawiającej się
w umowie o kupnie i sprzedaży i o prawie nabywcy do decyzji, jak
nabyte dobro wykorzystać, skutecznie przesłania tę okoliczność. że
porada wynikła z cudzej, zewnętrznej oceny sytuacji jej nabywcy,
z cudzej opinii o tym, co leży w interesie nabywcy i co jest dla niego
dobre, a co złe. co słuszne, a co nie. Handlowy charakter transakcji
przesłania też i zawiły, nieznany klientowi, a tym bardziej przez niego
nie kontrolowany, mechanizm społeczny, który zawczasu wybrał adresy,
pod którymi wypada klientowi szukać kompetentnej rady; a i ten
mechanizm, równie tajemniczy, który wytwarza już sam "pęd wewnętrz­
ny", by porady cudzej, specjalistycznej, pod jakimś adresem poszukiwać,
i by odpowiedni adres znajdować wertując ..Żółte Karki" czy inne
oficjalne almanachy, gwarantujące w imię cudzego autorytetu, że na
adresach w nich umieszczonych można polegać. Prawdą jest, że
funkcjonariuszowi płaci się za posluszeristwo rozkazom szefa, gdy klient
sam placi za lo, by wydawano mu polecenia. Poza tą różnicą wszakże
porady eksperta heteronomicznościąswych następstw przypominają do
złudzenia rozkazy wykonywane w atmosferze organizacyjnego przymu­
E.llery:w.ja impllbu morallleg" [73
su. Jedne i drugie nie rozruą się wcale pod względem wpływu.
jaki wywierają, jeśli chodzi o zdejmowanie z aktora odpowiedzialności
za jego własne działania i zastępowanie ocen moralnych przez he­
teronormcznie kontrolowane standardy korzyści i instrumentalnej
skuteczności.
Estetyzacja impulsu moralnego
Drugi sposób wywłaszczaniajaźni z jej kwalifikacji moralnych jest
niemal przeciwstawny pierwszemu. Podczas gdy socjalizacja zakłada
stan końcowy, zanim jeszcze zabiera się do dzieła, a następnie mierzy
swój postęp zbliżaniem się do założonego z góry stanu - socjalność
na nic się nie kieruje, a i prawdę mówiąc nie wie, dokąd zmierza. Jeśli
SOCJalizacja odkłada się na wektorze czasu, sięgając zawsze ku cea­
som, jakie jeszcze nie nadeszły - socjalność, bez względu na długo­
trwałość form przez nią ukształtowanych, żyje zawsze chwilą obecną.
O ile socjalizacja jest procesem kumulatywnym, Iraktującym zdoby­
cze dnia wczorajszego jako platformę, z której pochwycić można
osiągnięcia jutrzejsze - o tyle socjalność jest .plaska", cala rozpo­
starta na jednym poziomie, pozostaje w ruchu nie zmieniając miejsca
i w każdej chwili zaczyna jakby od nowa; w odróżnieniu od so­
cjalizacji, socjalność nie ma życiorysu i zawiesza historię, miast ją
"tworzyć". Socjalizacja z każdym kolejnym krokiem zamyka otwarte
dotąd opcje; socjalność, przeciwnie: płodzi opcje dotąd nieobecne
i wskrzesza inne - już zmarłe lub uznane za martwe. Przebieg
socjalizacji można analizować, podzielić na stadia i kolejne kroki.
można w nim wyróżnić działania cząstkowe i uzupełniające się wza­
jem funkcje - podczas gdy socjalność zdaje się być cala wykuta
w jednej bryle, czy z jednego kruszcu odlana, i jest sobą tylko
w takiej. całościowej. postaci. Jeśli socjalizacja posłużyć może za
paradygmat sensownej, przejrzyście zartykułowanej opowieści z po­
czątkiem, wątkiem dramatycznym i rozwiązaniem - to socjalność
przemawia donośnym głosem w momencie, gdy wybucha, ale niełat­
wo ją po fakcie opowiedzieć nie zaprzepaszczając prawdy jej prze­
życia. Często już w toku swego przebiegu, a zawsze w jej oglądzie
 E.~/t'r yztlcja implolisll moralneęo 175
T~/1 trzeci
174
raptownie i skraca; miast błądzić dookoła, mknie na przełaj. Wspól­
ex post facto. socjalizacja jawi się jako działanie celowe. środek do celu.
nota jest już lu, teraz, od razu. Droga od Jednego do Innego bywa
Socjalność nie ma celu. nie jest środkiem do niczego poza sobą samą;
zazwyczaj długa i najeżona ryzykiem; teraz odległość znika tak do­
ta okoliczność wyjaśnia zapewne, dlaczego socjalność żyje zrywami
szczętnie, jakby jej nigdy nie było. W świecie przeżywanym jako "my"
_ wybucha bez uprzedzenia i bez oczywistego powodu wygasa.
przepadły gdzieś szczerby i szczeliny. "My" jest teraz liczbą mnogą od
osiągając nierzadko swoje spełnienie już w momencie, gdy się rodzi.
Najjaskrawsza bodaj wśród odmienności wzajemnych tych dwóch .ja''. Nie ma przepaści, nad którymi trzeba by przerzucać mosty.
A więc bliskość? Zapewne; ale zupełnie innego rodzaju niż ta, zjaką
procesów jest różnica między celowością socjalizacji a bezinteresów­
mieliśmy do czynienia w przypadku .moralności we dwoje". Podobnie
nośclą socjalności. Socjalizacja nie ma sama przez się sensu, niezależ­
jak bliskość moralna, i ta bliskość nie ma pojęcia o prawach, zobowią­
nego od czegoś innego niż ona sama, od lego. ku czemu zmierza
_ ale ów cel, ku któremu zmierza, zawsze jeszcze nie spełniony, zaniach, umowach, czy tytułach prawnych. Jak tamta bliskość. i ta nie
pozostawia miejsca na rozważania i nie rozumie pytań o przyczyny
zawsze majaczący w przyszłości, wypełnia sensem każdy jej krok. To
i racje. Podobnie jak bliskość moralna, tak i la bliskość stopionych
właśnie cel. jakiemu służy - budowa lub ochrona pewnego porządku,
emocji jest "przed bytem"; wyprzedza wiedzę, argumentację, porozu­
osiągnięcie jakiegoś nie istniejącego jeszcze stanu rzeczy - sprawia,
mienie i wspólnotę poglądów. Ale w tym punkcie zbieżności się kończą.
że proces socjalizacji można czynić przedmiotem kalkulacji; że można
Bliskość moralna była bliskością Twarzy. Ta druga bliskość. estetycz­
porównywać alternatywne posunięcia taktyczne i wybierać jedne,
na. jest bliskością tłumu, a istotę tłumu stanowi nie posiadanie twarzy.
bardziej wydajne, odrzucając inne, mniej adekwatne: że można w ogó
Twarz jest innością Innego, a moralność jest odpowiedzialnością
le mówić o jej "powodzeniu" czy "porażce"; że można obliczać koszta
za tę inność. Tłum tłamsi inność. znosi różnice, dusi odmienność
sukcesu i wydajność nakładów; mierzyć skuteczność wysiłku. Nie ma
Innego.rodpowiedzialność moralna żywi się różnicą. Tłum żyje pode­
wszakże standardów, jakimi dałoby się mierzyć .,postępy" socjalności:
bieństwemJTłum zawiesza czy usuwa na bok społeczeństwo z jego
ponieważ nie nastawia się ona na osiągnięcie czegokolwiek, jej koszta
obliczyć można dopiero po fakcie, zaś jej "zyski" manifestują się nie strukturami, klasyfikacjami. statusami i rolami. Ale także odprawia
z kwitkiem, przynajmniej na pewien czas, impuls moralny. W tłumie
dłużej niż kolejna eksplozja i energia. jaka ją żywiła. Skoro nie można
nie jest się dla; bycie w tłumie jest byciem z; może nie jest tym nawet.
analizować socjalności w kategoriach środków i celów, nie należy ona
Jest tym, czym jest: byciem w tłumie. J
_ wedle definicji Webera - do zbioru działań racjonalnych.
Przezwyciężenie odległości (a ściślej: zapobieżenie temu, by blis­
Socjalność, owa wymykająca się miarom i regułom, spazmatyczna
kość wydłużyła się w odległość, jaką trzeba będzie przezwyciężać) jest
.jcontrstrukturelna strukturacia". jest zjawiskiem estetycznym; bezin­
dla jaźni moralnej zadaniem iście herkulesowym, może i syzyfowym
teresownym i bezcelowym, a raczej - autotelicznym. Jej jedynym
- i nie pozwala na chwilę wytchnienia. Tłum wymazuje odległość bez
sposobem bycia jest chwilowa synchronizacja emocji. Uczucia są
wysiłku i jakby od niechcenia. Czyni lo - jak to określa Elias
wspólne, ale ich wspO\przeżywanie wyprzedza ich artykulację i na­
Caneni - w jednym momencie wyładowania.
zwanie po imieniu; to właśnie sama wspólnota uczuć, a nie ich treść,
jest najmocniej współprzeżywanym z uczuć. Uczucie wspólnoty za­
chłystuje, obezwładnia myśl. usuwa w cień wszystkie inne emocje i nie "Najważniejszym wydarzeniem
wyładowaniem tłum właściwie
w życiu tłumu jest wyładowanie. Przed
nie istnieje: lo właśnie wyładowanie go
pozostawia czasu ani siły na to. by się nad nimi zastanawiać. Kręta tworzy. W tym momencie osobnicy należący do tłumu pozbywają się
w innych syluacjach droga do koordynacji uczuć, wijąca się wśród wszystkiego. co ich od siebie różni, i czują się sobie równi,
mąk rachunku zysku i strat, autowiwisekcji, beznadziejnych poszuki­ Sam, człowiek tkwi w miejscu dla niego zastrzeżonym i wyraźnie
wań celnych środków wyrazu i skarg na ułomność języka. prostuje się określonym, każdy jego gest potwierdza prawo do trzymania innych na

Ten Ir;ł'd
176
odległość... Zycie. jakie ma, składa się z odległości - Z domu. w jakim się
zamyka i przechowuje swój dobytek. z pozycji, jaką zajmuje. z rangi.
jakiej pragnie -- wszystkiego tego. co służy tworzeniu, potwierdzaniu
i poszerzaniu dysLansu... Żadnemu człowiek.owi nie wolno się doń zbliżyć,
ani wznieść się na jego wysokość...
Tylko razem mogą ludzie pozbyć się ciężaru odleglośd: i to właśnie,
dokładnie, dokonuje się w nurnie... przynosząc olbrzymie poczucie ulgi.
Dla lej cudownej chwili, w jakiej nikt już nie jest większy ani lepszy od
innych, ludzie stają się tłumem" .
l1
Momentalna wspólnota tłumu jest wobec struktury społeczeństwa
kontrstfUklurą. Jedna wspaniała chwila "wyładowania" przekreśla
lata (może i stulecia) wytrwalej pracy. Tylko zresztą ze względu na
opozycję wobec struktury można tu mówić o .jcontrstrukturze".
socjalność nie ma wszak własnej struktury, pasie się ona na rumowis­
ku struktury właśnie przed chwilą, w tej chwili, rozsadzonej -- jedy­
nej struktury. jaką społeczeństwo może posiadać. A jako że struktura
j historia pojawiają się razem i razem przepadają - tłum nie ma też
historii, jest "zbiorowo przeżywaną chwilą bieżącą" IK. W momencie
zespolenia się tłum osiągnął już wszystko, co było do osiągnięcia.
Tłum może się narkotyzować widokiem innego świata, ale nie stawia
on sobie innego świata za cel, nie czyni jego urzeczywistnienia swoim
zadaniem, nie zabiera się do pracy nad jego zbudowaniem lub przy­
bliżeniem (będąc tłumem, nie jest w ogóle zdolny do pracy - jakiej­
kolwiek pracy); tłum kasuje w ten sposób swą własną przyszłość.
11 Elias C'anelli, Crllwds and Puwer, trans. Carol Stewart. Penguin. Harrncnds­
worth 1973, ss. 18-19. "W odległości, jaką sarn 5tworzyl, elłowiek upodabnia .,ię do
ciemnej skamielin)''', powiada Canetti. Człowiek rozbłyska i nabiera życia w momencie
(a Jest 10 dosłownie moment], gdy odleglo$ć topi się w cieple współbyeia. W dionizyjs­
kiej tłuszczy, w gronie dionizyjskich hulaków. "niew<llnik staje się wolny; wszystkie
S7.tywne, nicprxyjaxnc mury wzniesione mi~7.y ludi.mi przez koni.x;7.ność lub des­
poty7.rrl walą się w gruzy" (Friedrich Niw:sche, The Birlh 4 Traf/edy, trans. Frańcis
(jolffing, Douhleday, New York 1956, s. 23; por. przekład polski: NarIJdziny /rafłł'dii
z dUl,ha muzyki, tłum. Leopold Stall, BIS, WaTS7.a Wil 1991).
" Michd Marfesoli. JeuJI. de MasquH: pO,Rmodern 1ri/lalhm. trans. Charles R.
F<lulkes, w: .Design Issues" t. 4. r. 1-2 (1988), 8. 146. Mallesoli wiąże tę cechę ze
,pccylic7.nie l'0nOWilCz~.\nym 7Jawiskiem "nowoplemienno~ci" (patr7. dalej). Zniesienie
1:7.aSU history~znego jest wSl.aktt ogólną cechą fenomenu tłumu: tylk(l jego częsrot­
Iiwość może bye uznana 1.a lYPOWO ponowoc];em~.
/:srl'lywc;a impkl.~ll mOfaln<'fjo In
Powiadamy, że ciąży na tłumie przekleństwo kruchości. Jeśli się
jednak zastanowić - nie jest kruchość, być może. przekleństwem;
gdyby nie był efemerydą. gdyby nie pozwalał zapomnieć oprzeszlości
i zbywać przyszłość wzruszeniem ramion, gdyby nie wyławiał chwili
bieżącej z potoku czasu, straciłby tłum główny swój powab i nie
miałby czym uwodzić. Tak czy owak, jest tłum łamliwy i krótko­
trwaly; każdy wzlot jest chwilą ulotną. Starcza tłumowi czasu na
zawieszenie struktury, ale nie na jej rozebranie. Uczestnictwo w tłu­
mie jest urlopem od struktury - ale gdy się wakacje skończą, tylko
do tejże, zachowanej z pogromu, struktury można z tłumu powrócić.
Socjalizacja oferuje jedno przejście do ..świata Trzeciego" - świa­
ta, jaki zaczyna się tam. gdzie kończy się moralność we dwoje.
Wybuchowa socjalność llumu proponuje inny pomost -- ozdobniej­
szy i bogatszy w atrakcje, ale o wiele mniej bezpieczny. Socjalizacja
sposobi "świat Trzeciego" do osadnictwa, wyposażając go w normy
i przepisy, jakie można wykuć na pamięć po to, by być im posłusz­
nym. W świecie jawiącym się, jak w blasku błyskawicy, w momencie
wyładowania tłumu nie ma norm i przepisów; są tylko dłonie wyciąg­
nięte ku innym dłoniom, tym najbliższym: ..braćmi jesteśmy, i ten los
dźwigamy pospołu". l!'lormy różnicują, brak norm tępi i roztapia
różnice. W tłumie wszyscy jesteśmy sobie nawzajem podobni. Kręci­
my się razem, razem tańczymy, wspólnie rozdajemy kuksańce, wspól­
nie podpalamy, pospołu zabijamy. "Liczy się w ostatecznym rachun­
ku to tylko, że wszyscy pławimy się w tych samych emocjach" 19. "Co
robić?" nie jest już problemem. Cel jest sam przez się (Jczywi~ty,
w zasięgu d/oni, kryszlałowo jasny. Można go odczytać w każdej
parze oczu, w każdym grymasie, każdym geście dłoni, w ruchu
każdego ciała. Czyn to, co czynią inni. I czyń. to nie "dlatego, że"
-- nie dlatego, że czynienie tego właśnie jest sensowne, pożyteczne,
piękne czy słuszne; po prostu rób. co robią w.~zyscy. Można skleić to,
co przed chwilą jeszcze było tak beznadziejnie oddzielone i wzajem
wyobcowane - i można to zrobić łatwo, jednym wykrzywieniem
twarzy, ruchem ręki. krzykiemj
19 Miehel MaITesoli, Thf' Elhin q( AeIlhefk.~, trans. Roy Boync, w: "Theory.
Culrurc and Socicry'', I. 8 (1991), s. 11.
 TrI! 'rud
'"
Socjalizacja zastępuje odpowiedzialność moralną obowiązkiem
posłuszeństwa wobec norm proceduralnych, w tłumie - problem
odpowiedzialności nie pojawia się w żadnej postaci. Rozkoszą tłumu
jest urlop od decyzji i niepewności. Wszystkie decyzje zapadły, zanim
cokolwiek się zaczęło. Socjalizacja wykreśla odpowiedzialność z listy
zmartwień decydenta. Socjalność tłumu na tym się nie zatrzymuje;
przepędza ona odpowiedzialność z pola widzenia wraz z wszelkimi
możliwymi listami zmartwień i sama czynnością podejmowania de­
cyzji.
Z punktu widzenia moralności niełatwo te dwa skutki rozróżnić.
W obu przypadkach heteronomia (w postaci kodeksów czy lłu m u)
unicestwia autonomię jaźni moralnej. Ani struktura, ani kontrstruk­
tura _ ani socjalizacja społeczeństwa, ani socjalność tłumu - nie
znosi i nie toleruje moralnej niezależności. Obie domagają się po­
stuszeństwa, choć ta pierwsza czyni to rozmyślnie, a druga - niejako
przez zaniedbanie... Ani rozum (w każdym razie ten, który domaga się
wyłącznego prawa do miana rozumu; ten rozum, który ucieleśnia się
we wspartych siłą prawach), ani pasja wrząca we wspólnocie tłumu
_ nie wspomagają jaźni w jej wysiłku moralnym. Co najwyżej
pomagają one jaźni w ogóle przeżyć w tym rozległym a dziwnym
świecie, w jakim zabrakło przytułku dla moralności.
Historia naturalna struktury
i kontrslruktury
Dwa procesy, dwie zasady. Jak się nam, ludziom nowoczesnym,
zdaje, jedna drugiej działa na przekór: lo, co jedna mozolnie buduje,
broniąc gorliwie rezultatów wysiłku - druga atakuje i rwie na
strzępy. A jednak (i to także się nam zdaje) jedna bez drugiej żyć nie
może. Bez struktury, trwającej dzięki niezmożonym wysiłkom so­
cjalizacyjnym, nie byłoby ani życia codziennego, ani historii: tylko
struktura ma historię, bowiem tylko struktura trwać może dłużej niż
życie i dokonania tych, śmiertelnych przecież, osobników, którzy się
na nią składają, którzy ją fabrykują sami będąc przez nią poddawani
obróbce... Ale struktura dokonuje owego niebywałego wyczynu olb-
Historia naturalna struktury i Iwnlr.~rrukrury 179
rzymim kosztem dławienia sił twórczych tych właśnie osobników,
którym zapewnia (lub przynajmniej obiecuje) ciągłość dziejów zbioro­
wych. Musi paraliżować - po to, by galwanizować; przekształcać
w skamielinę - po to, by umożliwić życie. Gdyby się lo jej w pełni
udało, gdyby nic nie stało jej na przeszkodzie, trwanie byłoby nie
kończącą się repetycją i nie miałoby historii. Być może i takiego
trwania by nie było: struktury są sprawne, gdy chodzi o dzielenie
i separację, ale gdyby oddzielone fragmenty ludzkie - na przekór
wysiłkom - nie grawitowały ku sobie, nawet wysiłek ich odseparo­
wania i zamknięcia w klatkach-separatkach statusów i funkcji rychło
wytraciłby siły i spełzł w końcu na niczym. Rozkazy dźwięczałyby
głucho i rozbijały się o mur niezrozumienia. Dwu omawianym tu
procesom trudno ufać sobie nawzajem i współżyć w spokoju, ale
działania wojenne trzeba zastopować, zanim dojdzie do całkowitego
wyniszczenia przeciwnika. Albo dwa procesy znajdą sposób na współ­
istnienie, albo oba jednocześnie spalą na panewce. Jakiś modus vivendi
musi się znaleźć; i w rzeczy samej - znalazł się. 1 to nie tylko jeden.
O pierwszym sposobie dowiadujemy się od Durkheima, kartkując
jego znakomite studium elementarnych form życia religijnego. Modus
vivendi przedstawiony tu przez Durkheima prowadzi do zdumiewają­
co zgodnego, zaiste przykładowego współdziałania dwu przeciwstaw­
nych sobie z natury procesów, nadto posługując się w tym celu
stosunkowo prostym wybiegiem czasowej i przestrzennej separacji:
każdy z dwu procesów zamyka się w innym, dla niego tylko za­
strzeżonym okresie i przebiega na innym terenie, tak że do zderzenia
nigdy nie dochodzi:
"Ludność dzieli się raz na małe grupy, wędrujące na własną rękę i zajęte
swoimi sprawami; każda rodzina żyje osobno. polując lub łowiąc -- krót­
ko mówiąc: zdobywając środki pożywienia wszelkimi dostępnymi jej
sposobami. Innym znów razem ludność zbiera się w określonym miejscu
i pozostaje razem przez parę dni, a niekiedy i parę miesięcy".
Trudno wyobrazić sobie dwa tereny i dwa okresy przeciwstawne
bardziej radykalnie. W okresach rozproszenia życie płynie .jednostaj­
nie, ospale i nieciekawie". Ale już sam fakt koncentracji przestrzennej
zmienia je nie do poznania. na wzór cyklicznych przeobrażeń szarań­
czy: działa jako "wyjątkowo potężny środek pobudzający". "Zachodzi
 Ten rrzl'd
180
coś W rodzaju elektryzacji", mężczyźni i kobiety popadają "w stan
oiebywatego podniecenia". Przemiana wzbiera jak lawina, wśród
..gwahownych gestów, wrzasków, skowytów i wszelkich innych od­
mian ogłuszających dźwięków"; "wrzenie osiąga często nasilenie ta­
kie", a "pasje stają się tak gwałtowne", że "wszystkie hamulce pękają".
Nie ma w tym nic szczególnie "prymitywnego" - zapewnia
Durkheim. Czy nie jest tak, że .,w czasie zgromadzeń ożywianych
wspólnymi namiętnościami" "wszyscy stajemy się zdolni do czynów
i przeżyć, jakie są nam niedostępne wtedy. gdy pozostawieni jesteśmy
samym sobie"? W czasach wielkich, rewolucyjnych przeobrażeń .Ju­
dzie szukają nawzajem swego towarzystwa i schodzą się razem częś­
ciej niż kiedykolwiek". A wówczas
"namiętności, jakie nimi powodują, osiągają takie natężenie, że można je
wyładować tylko za pomocą działań gwałtownych i niep{1~kromionych
__ nadludzkiego bohaterstwa czy nieludzkiego barbarzyństwa ... W atrno­
sferze ogólnego wzburzenia najzwyczajniejsze i najbierniejsze mieszczuchy
przedzierzgają się w bohaterów lub oprawców".
Jedyną osobliwością społeczeństw "prymitywnych", ku którym
Durkheim zwrócił się szukając odpowiedzi na pytania dotyczące
ogólnego skądinąd zjawiska, jest tylko zadziwiająco sprawna izolacja
wzajemna i płynne, spokojne i raz na zawsze uregulowane następstwo
"heterogennych i nieporównywalnych światów" -- codzienności i kar­
nawału, struktury i kontrstruktury. socjalizacji i socjalności, świecko­
ści i sacrum. Izolacja czyni cuda: świecki, "ospały i nieciekawy" rytm
codziennego życia może co roku nabierać na nowo wigoru, od­
mładzać się, czerpać pełną garścią wodę życia z obfitych źródeł
ludowych namiętności - nie będąc narażonym na niebezpieczne dlań
niespodziewane i nie kontrolowane eksplozje masowego szału. Takie
pokojowe i korzystne dla obu stron współistnienie "dowodzi jasno, że
oba zjawiska łączy związek, jaki pozorna ich jednolita ciągłość w spo­
łeczeństwach określanych jako cywilizowane - przesłania"lo; innymi
słowy: typowe dla społeczeństw cywilizowanych gwałtowne starcia
lO Por: Emil Durkheim, Th~ EI~me"wry Form,~ ol' Relifłiolis Lift'. trans. Joseph
Word Swain, AlIcn & Unwin, London 196B, ~S. 209-220 [wyd. pol.: Eifmrn1Umt' Ji"m'l
;ycio rt'/igiinef/'" tIUIn, Anna Zadrożyńska, red. nauk. Elżbieta Tarkoweka. pWN,
Warszawa \990]
Histnria nulurulna ~Irllltlllry i Itunlr.\'!ruklury IB'
między dwoma procesami nie pozwalają dostrzegać wzajemnych
usług, jakie sobie one świadczą - tych usług, które wydobyła na
powierzchnię pomysłowość tubylców australijskich.
Względna jeśli o tę sprawę chodzi nieudolność "społeczeństw
cywilizowanych" martwiła Durkheima, gdy gorączkowo poszukiwał
on źródeł moralnego wigoru w naszym własnym świecie ścisłego
podziału pracy i zawodowej izolacji. Był Durkheim głęboko przeko­
nany, że "odnowy moralnej nie można osiągnąć inaczej niż za pomo­
cą zlotów, zgromadzeń, mityngów, w czasie których ściśle ze sobą
powiązane jednostki razem potwierdzają wspólnotę swych sentymen­
tów". Wszelako w naszym, dumnym ze swego racjonalizmu i zdrowe­
go rozsądku społeczeństwie popadliśmy w stan "moralnej przeciętno­
ści" - "nie umiemy już rozbudzić w sobie zapału dla dawnych
zasad", a nie nabraliśmy jeszcze entuzjazmu dla nowych. "Jednym
słowem, dawni bogowie zestarzeli się lub pomarli, a nowi jeszcze się
nie narodzili". Specyficznie nowoczesne wydanie relacji między tym,
co świeckie, a tym. co sakralne (między strukturą a kontrstrukturą, by
wyrazić myśl W terminologii, jaką się tu dotąd posługiwaliśmy), jest
- zdaniem Ourkheima - obciążone wadą przyrodzoną. Ten stan
"nie może trwać wiecznie. Nadejdzie dzień, w którym nasze społe­
czeństwa odkryją na nowo godziny twórczych uniesień"21.
Co cechowało ową nowoczesną wersję relacji, która zdaniem
Durkheima była wadliwa i skazana na rychły zgon'? W największym
skrócie powiedzieć można, że czasy nowoczesne znamionowała wojna
wydana odziedziczonym świętościom w imię uświecczenia życia; ofen­
sywa rozumu przeciw namiętnościom, norm - przeciw żywiołowości,
jednej i niepodzielnej struktury przeciw niezliczonym kontrstruktu­
rem, socjalizacji przeciw socjalności. Zdajemy sobie dziś sprawę
z okoliczności, w jakich atak ten się począł. Nowego ładu, wyłaniają­
cego się z rumowiska ancien regime'u, doglądało państwo, które chcąc
nie chcąc musiało traktować wszelką pozostałość miejscowej Lcias­
nej", "małomiasteczkowej". ..zaściankowej'') samorządności jak kij
wsadzony w szprychy postępu. Wciąż jeszcze chybotliwy i niepewny
siebie ład nie mógł nie reagować nerwowo na każde zamanifestowanie
" Por. tamże, ss. 427-421:l.

Tell Irzeci
182
się żywiołu. Krucjaty kulturowe podejmowane w początkach ery
nowożytnej zmierzały więc do wykorzenienia i unicestwienia wielo­
rakich. kultywowanych przez środowiska partykularne obyczajów
_ i wdrożenia na ich miejsce jednolitego dla wszystkich. "ucywilizo­
wanego" i "oświeconego", określonego prawnie sposobu życia. Wszy­
stko, co zamierzano wytępić, przedstawiano jako "przeżytki", "przesą­
dy", .zabobony", ogólnie mówiąc: jako "zacofane" formy istnienia.
Nie dziw, że wszelkie, choćby najbardziej niewinne, wyrazy spon­
taniczności, bladziutkie tylko kopie owych jarmarków zbiorowego
szału, które z takim rozczuleniem wspominał Durkheim, były po­
strzegane nie inaczej jak czkawka po nie w pełni jeszcze wykorzenio­
nych, czy nie do końca poskromionych, brutalnych i w swej istocie
nieludzkich. instynktach barbarzyńskich z czasów poprzedzających
cywilizacyjną ogładę. Musiało tak być o tyle, o ile festiwale namiętno­
ści przybierały postać wybuchów w świecie, który chciał być uładzony
i regularny; i o ile jawiły się jako żywiołowe - w świecie. który
pragnął rutyny i powszechnie obowiązującego prawa.
Krucjaty kulturowe były wszakże jedną tylko stroną "procesu
cywilizacyjnego". Wojnę przeciw wszystkiemu, co miejscowe, wyłamu­
jące się z ogólnego rytmu i żywiołowe, toczono bezpardonową - ale
państwo nowoczesne tudzież jego oświatowe agencje rzadko kiedy
wylewały dziecię sakraluości wraz z kąpielą lokalnie zakorzenionej
wielorakości. Czasy nowoczesne roiły się wręcz od gorliwych wysił­
ków, by na miejscu opróżnionym przez rozmaite lokalnie inspirowane
kulty i zgromadzenia kultowe, dbające dotąd o okresowe odnawianie
zapasów sakralnej energii, ustawić centralnie zaprojektowany pan­
teon i równie centralnie opracowany kalendarz obchodów. Chodziło
o punkty ogniskowe, symbole i rytuały nowej religii: nacjonalizmu,
kultu zbiorowości, której nadano miano narodowej. Żywiono na­
dzieję, że jeśli tylko uda się pozbyć dawnych, niepokojąco niesfornych
(bowiem wymykających się kontroli nowego zarządu) sposobów od­
twarzania świętości - można będzie osiągnąć nowe trwałe zawiesze­
nie broni między strukturą a kontrstrukturą. tym razem jednak na
innych warunkach, jednoznacznie i jednostronnie sformułowanych
przez agencje zarządzające strukturą i procesami socjalizacji, W pań­
stwie nowoczesnym - by zacytować George'a L. Mosse'a -­
Hi,l"/oria /laruralna Slru,aury i k(mrr.~lruklury li]
--;;wora powszechna staje s~
świecką religią ... [Mity] miały scalić świat na
nowo i odrodzić poczucie wspólnoty w pokruszonym narodzie... Na­
cjonalizm, który we wczesnych latach zespolony był z romantyzmem,
yYnił symbole jądrem polityki nowego stylu".
Opisana tu tendencja przybierała na sile w miarę, jak państwa
narodowe stawały przed zadaniem zszycia na nowo społecznego i politycz­
nego płótna, które proces cywilizacjjny (proces samostanowienia nowocze­
snej elity) pozostawił w strzępach. Tendencja ta jawiła się coraz ostrzej
w miarę, jak słabnące z dnia na dzień, bo na co dzień oczerniane,
odsądzane od czci i wiary i czynnie tępione tradycje miejscowe traciły moc
formułowania i nadzorowania moralnych zasad współżycia. Tendencja
doszła wreszcie do szczytu w epoce polityki masowej (a więc w czasach.
gdy społeczności, do cna niemal :zatomizowane, rozpłynęły się w końcu
w amorficznej "masie"). Jej szczylowe przejawy dostrzec można najostrzej
w praktyce państw faszystowskich, które z większą konsekwencją i nakła­
dem sił podjęły się tego, czego względnie liberalne warianty państwa
nowoczesnego próbowały tylko ospale i bez szczególnego zapału, po
omacku i z połowicznym tylko powodzeniem:
~,[Dla nazistów] rytuały byty centralnym i integralnym składnikiem teorii
politycznej... Żywiołowości jako takiej nigdy w tym nie było; wszystkie
obchody planowano. Ale pieczołowicie pielęgnowane zludzenie spcntani­
ceności przesycało je głębszym sensem"22'
J
11Por. George L. Mosse. 1ht Nalionalizalioll of rht Mu.I.~t.~: PlJlili,'a/ Sym/wlism
and MO.l.1Mopeml'nts in Gl'rmallY from che Napoleollie War.~ Ihrough Ihe 1hird Reid!.
Fertig. New York 1975. ax. 2. 6. 9, 96. Naziści byli nickwesuonowanymi arcymistrzami
w sztuce wykorzystywania .~acrum do celów zgoła świeckich. W takim właśnie celu
wymyślali tradycje skrojone na miarę bieżących potrzeb państwa. i celebrowane pod
ścisłym nadzorem państwowym. Niemniej czyniąc lo. doprowadzali tylko do doskona­
loki renderreje widoczne w całym życiu politycznym epoki. Mosse przedstawia na
przykład założyciela nacjonalistycznego ruchu żydowskiego. Theodora Herxla, jako
jednego z działaczy potuycznych, którzy intuicyjnic wyczuli nową postać. jaką przyhrać
mialo w warunkach nowoczesnych matżeestwo wlJtdzy państwowej 7.5acrum. "Gdy śnił
o przysz/ym państwie żydowskim, wyobraża! sobie festyny ludowe l gigantycznjrru
widowiskami i barwnymi pochodami. Mia! umiar zamówić hymny masowe: wierJ.ył. że
pod dobrze zaprojektowanym s7Iandarem «można zaprowadzić ludzi, ~,-ic dusza
zapragnie. nawet do Ziemi Obiecanej». Nazywał sam siebie dramaturgiem --- i istotnie
jego zalmeresowanic teatrem odgrywało ważn~ rolę. Ale gfówme interesował go
problem przewodzenia masom i kierowania numom" (s. 97).

Tl'n (fleci
184
Dozłudzenia podobne do wspomnianego zjawiska znaleźć można
w obfitości w praktyce państw komunistycznych. Nie dziw, że intelek­
waliki całego świata byli zafascynowani obu widokami. Ze zmiesza­
nym zachwytem i zazdrością przyglądali się widowisku skrojonemu
na miarę ludowego entuzjazmu. którego brak u siebie w domu tak
boleśnie przeżywali. W zestawieniu z tym, co się działo u komunistów
czy faszystów, własne kraje zdawały się im ostatnim schronieniem
żywota "ospałego i nieciekawego" - ostatnią linią okopów przesta­
rzałej i sklerotycznej już cywilizacji. (Intelektualistów - którzy. jako
że byli intelektualistami, nie mogli nie śnić o duchowym przewodze­
niu masom _ najbardziej podniecała w tym skrzętnie reżyserowanym
widowisku demonstracja "poskromienia bestii", którą przyjmowali za
dowód namacalny, że krnąbrny, trudny do oswojenia aktywizm ludo­
wy da się w końcu zaprząc do rydwanu ponętnej utopii społecznej,
z panstwem mocno usadowionym w roli woźnicy i nie wypuszczają­
cym ani na chwilę lejców z ręki.) Faktem było, że codzienna rutyna
prawno-racjonalnych państw pozoslawiała mało miejsca, a tym bar­
dziej miejsca cieszącego się szacunkiem, dla spraw, o jakich twórcy
kultury marzyli, jako że przypisywali sobie szczególne jeśli chodzi
o ich załatwianie umiejętności i specjalne po temu powolanie, Takie
nastroje zauważył, odnotował i celnie opisał Serge Moscovici;
"W miarę, jak refleksja na odległość zyskuje na wadze, potl;pia się emocje.
związki między jednostkami ludzkimi stają się coraz bardziej bezosobo­
we, a postępki ludzkie podążają logicznym torem. ponurość codziennej
harówki, czynności wykonywanych mechanicznie, załatwiania spraw, za­
każa całość społecznej egzystencji...
Kulturom, które poprzedzily naszą własną, i które wciąż stanowią
większość, udało się zinslyfllcjona/izowal mani(.'... W przeciwieństwie do
nich. nasza nowoczesna kultura próbuje z powodzeniem inslylucjona/izo­
w(.le', me!(.lncho/i{'... To tylko wyniknąć może z pogardzania ceremoniałem
i rytuałem onz z walki toczonej przeciw uczuciom w imię interesów
wlasnych. czy przeciw zbiorowym wybuchom entuzjazmu w imię or­
ganizacji. Ów stan czynnej obojętności jest logicznym następstwem życia.
które staje się egocentryczne i toczy w izolacji, i stosunków podporząd­
kowanych neutralnym prawom"l).
~.\ Sergc Moscuvici. The /n"~nri(ln ol Soóely: P.\yrlwlogical ExplanalitJM for SlJcial
Ph,'nl,mrna. trans. w. () Halls, Pclity Press. Cambridge 1993. ss. 63-64.
Historia MaturaIMa .~trJ,lkrur,y i konlr.llru/aury IBl
Melancholia, ennui. apatia - oto zarzuty, jakie stawiano w kółko
prawno-racjonalnemu, chłodnemu, rzeczowemu stylowi życia polity­
cznego, charakterystycznemu dla państwa liberalno-demokratyczne­
go. Zarzuty wynikały z podejrzenia, że neutralne i formalne prawa nie
są glebą, na której zakwitnąć może życie moralne narodu. Jeśli
przestrzeganie litery prawa ma być . początkiem i końcem ludzkich
obowiązków, co skłonić ma obywatela do troski o cokolwiek innego
niż on sam, i powstrzymać go przed skupieniem całej uwagi na
pogoni za własnym zyskiem bez względu na koszty, jakie ponoszą
przy tym inni? Dla państwa, jakie po wytrzebieniu rozproszonych,
zlokalizowanych ośrodków moralnego autorytetu pozostało teraz sa­
mo na placu boju, zastrzyknięcie porcji moralnego wigoru musiało
być zadaniem odrębnym od zwykłego stanowienia praw. Może więc
kultywacja "ducha narodowego" zaspokoi potrzebę? Uczyni państwo,
będące już wspólnym dla wszystkich ograniczeniem, także przed­
miotem wspólnej troski. Większość - "masa" - ci wszyscy, którzy
niewiele pożytku odnoszą z indywidualnych swobód oferowanych
przez neutralne prawa, będzie mogla zastępczo nurzać się w blasku
narodowej chwały. Ci, których pozbawiono dostępu do zasobów
i zajęć obiecujących nieśmiertelność dokonań osobistych, będą choć
mogli czerpać pociechę z nieśmiertelności narodu.
Przemoc państwa nowoczesnego w połączeniu z uprawianą przez
państwo mobilizacją duchową tworzyły mieszankę iście zabójczą; jej
ludobójczy potencjał obnażyła w pełni praktyka państw komunistycz­
nych i faszystowskich. Bardziej niż wszystkim innym odmianom pań­
stwa nowoczesnego powiodło się tym reżimom "krótkie spięcie" stru­
ktury i kontrstruktury. socjalizacji i socjalności. Wynikiem było cał­
kowite niemal podporządkowanie moralności polityce. "Sumienie
zbiorowe" - jedyne, wedle Durkheima, źródło i jedyna gwarancja
poczucia moralnego i kierowanego przez moralność działania - pod­
dano kondensacji, centralizacji i instytucjonalizacji, aby w końcu
stopić je z mocą ustawodawczą politycznego państwa. Kwalifikacje
moralne jednostek wywłaszczono. a resztki opierające się upańst­
wowieniu prześladowano z całą bezwzględnością stanowionego przez
państwo prawa.
180 Ten trzeci
Ponowoczesny rozwód
Jednym z najdonioślejszych aspektów przemian ponowoczesnych
jest utrata przez państwo zdolności. potrzeby l woli przywództwa
duchowego (w tym i moralnego). Rozmyślnie lub przez zaniedbanie,
dzisiejsze państwo puszcza samopas kontrstrukturalne siły socjalno­
ści. które starało się dawniej na przemian trzebić, ujarzmiać lub
najmować na służbę.
Zacznijmy od zdolności. Olbrzymią niegdyś moc kolonizowania
i opartego na sile regulowania codziennego życia czerpało państwo
nowoczesne z faktu suwerennej władzy, jaką sprawowało nad wszyst­
kimi głównymi wymiarami zbiorowego i jednostkowego trwania.
W ciągu całych niemal dziejów nowoczesnych państwo musiało być
(i na ogół było, pod groźbą utraty niepodległości) "zdolną do życia"
całością - to znaczy legitymować się w jakimś stopniu gospodarczą
wypłacalnością, oferowac pełną w zasadzie listę niezbędnych usług
i dóbr składających się na całokształt kultury oraz posiadać do­
stateczną siłę, by bronić swych granic. Niewiele stosunkowo narodów
mogło wykazać się liczebnością i zasobnością zapowiadającą speł­
nienie tych wymogów, a przeto liczba suwerennych państw narodo­
wych pozostawała ograniczona i w zasadzie nie rosła (Ubocznym
następstwem tego stanu była powszechna niemal wiełoerniczność tzw.
państw narodowych; w wielu państwach większość etniczna - jedy­
na, jaka rościła sobie pretensje do miana "narodu" - przewodziła
licznym "mniejszościom" etnicznym, nierzadko zresztą przecząc teorii
i praktyce ich odrębności z tego już tytułu, że "mniejszości" nie
zdałyby egzaminu, przed jakim stawiano kandydatów do państwowej
suwerenności. Nawracanie kulturalne, kulturalne krucjaty i inne me­
lody "ujednolicania" ludności należały w tych warunkach do głów­
nych trosk nowoczesnego państwa.) Usadowione bezpiecznie na "trój­
nogu suwerenności" - gospodarczej, kulturowej i militarnej - pańs­
two narodowe było bardziej niż inne twory polityczne znane z wcześ­
niejszej czy późniejszej historii zdolne do mobilizowania. nadzo­
rowania i bezpośredniego zarządzania zasobami, jakie znalazły się
w zasięgu jego władzy. w tym także zasobami moralnymi podległej
mu ludności oraz potencjałem kontrstrukturalnym socjalności.
PnM,,",oetnny fOl wód 187
Trójnóg suwerenności zbyt jest dziś nadwerężony i chwiejny,
by się na nim wygodnie rozsiadać. Powszechnie dziś występująca
globalizacja gospodarki i zasobów kulturowych, w połączeniu z coraz
bardziej niewystarczającą mocą obronną wszystkich niemal armii
narodowych, zwiastuje kres państwa narodowego - przynajmniej
w tej jego postaci. do jakiej era nowoczesna nas przyzwyczaiła.
"Gospodarka narodowa" jest dziś nie więcej niż mitem, galwani­
zowanym na użytek propagandy wyborczej. Rola gospodarcza rzą­
dów na tym dziś głównie polega, by zwabić kosmopolitycznych,
bezpaństwowych i koczowniczych z usposobienia maklerów finan­
sowych i skłonić do zabawienia na dłużej czy osiedlenia się na
stałe - a lo za pomocą obietnicy przyjemnego spędzania czasu
i korzyści materialnych (czyli przez poskromienie siły roboczej, spa­
raliżowanie związków zawodowych, obniżenie do minimum podal­
ków, obfitość luksusowych hoteli i lokali nocnych...). "Suwerenności
kulturowej" odmówiono nawet żywota pośmiertnego w mitycznym
wcieleniu; przemysł obsługujący kulturę pierwszy rzucił wyzwanie
granicom państwowym i zadrwił sobie z ich nieprzenikliwości. Glo­
balny zaś zasięg i astronomiczne koszty nowych gatunków broni
raz na zawsze odebrały armiom narodowym zdolność gwarantowania
pokoju i bezpieczeństwa granic. Od którejkolwiek strony spojrzeć,
monopol władzy wypada ze słabnących z dnia na dzień rąk państwa
narodowego.
Przejdźmy teraz do potrzeby. W miarę, jak dawne funkcje, jedna
za drugą, wymykają się z gestii państwa i są przejmowane przez
instytucje, na które suwerenność polityczna państwa się nie rozciąga
państwo może się znakomicie obejść bez mobilizowania sił du­
chowych ludności, jaką zarządza. Zaiste - ludność politycznie
bierna i apatyczna, o nastawieniu konsumenckim raczej niż oby­
watelskim, o wiele bardziej pasuje do pozostających jeszcze funkcji
państwa, które sprowadzają się dziś głównie do świadczenia usług.
Państwo straciło więc zainteresowanie dla uczuć i sentymentów
ludności - przynajmniej o tyle. o ile nie popadają one w konflikt
z wymogami porządku publicznego. Posluszeństwo wobec praw
krajowych oraz coraz liczniejszych praw ponadpaństwowych, których
przestrzeganie państwom "narodowym" wypadło nadzorować, można
18.'~ Ten trzed
osiągnąć znacznie mniejszym kosztem stosując na przemian wzajem­
nie uzupełniające się strategie uwodzenia i represji (zanalizowałem
obie te strategie w książce Łeqisuuors and lnierpreters, wydanej przez
Polity Press w 1987 roku - podkreślając, że warunkują się one
wzajemnie i są skuteczne tylko wtedy, gdy stosuje się je łącznie).
Ideologia legitymizująca uprawnienia państwa do określania wartości
narodowych nie jest już w tych warunkach potrzebna; jej potrzeba
maleje w miarę, jak rośnie odsetek "uwiedzionych", przerastając
w końcu liczbę tych, których posłuszeństwa nie da się zapewnić bez
stosowania, lub choćby groźby, represji; znika zaś ta potrzeba niemal
bez reszty, gdy ludzie "zadowoleni" (jak ich nazwał Galbraith)
z wyznaczonej im roli niezależnych inżynierów własnego losu
(a zatem przekonani o tym, że kurczenie się ingerencji państwowej
może im przynieść korzyść tylko) stają się w elektoracie większością.
Zadowolona większość skłonna jest podjąć entuzjastycznie hasło
Petera Druckera: "Nigdy więcej zbawienia przez społeczeństwo!".
Ludzie nowej większości są w pierwszym rzędzie podatnikami; jeśli
już zdarza się im być także beneficjantami państwowej potęgi i chwa­
ly,lO tylko w drugim - i to odległym - rzędzie.
O zamieraniu potrzeby świadczy też dobitnie fakt, że wiele tęgich
umysłów nie znajduje w dzisiejszych przeobrażeniach polityki powo­
du do zmartwienia. Przeciwnie - w późnonowoczesnej teorii poli­
tycznej spotkać się można nierzadko z gloryfikacją nowo powstałej
sytuacji. Jak zauważył ostatnio Quentin Skinner - w jaskrawym
przeciwieństwie do wczesnonowoczesnych miast-republik włoskich,
które zwykły były obsesyjnie podkreślać ścisłe powinowactwo między
wolnością obywateli a .,wielkością i chwalą cywilną" polis, oraz mię­
dzy autonomią jednostki a jej aktywnością obywatelską,
"naj';wieższe teorie liberalne wolności i obywatelstwa zadowalają się na
ogół stwierdzeniem. że czynność glosowania wyraża dostateczny stopień
demokratycznego zaagażowania, i że nasze swobody obywatelskie zabez­
piecza najlepiej nie tyle własne uczestnictwo w polityce, ile ogrodzenie
sfery naszego działania kordonem praw, którego władcom nie wolno
przekraczać"?'.
Qucntiu Skinner. T1re /la/ian Cily-Ref/uhlir,l. w: Demoaocv: The Un/ini.~hf'd
l'
JOl/fIIey jOH Be to AD 199J, pod red. Johna Dunna (Osford Universiry Prcss 1992,
_
PonowO('Zf'sny rozwrid ,,,
Po trzecie wreszcie, chęć. Ani administratorzy państwowi, ani
większość ludzi przez nich administrowanych nie marzą dziś o tym,
by zespolić na nowo "społeczeństwo" i .wspćlnotę'' pod egidą jednej
i niepodzielnej władzy państwowej. Niechęć wobec takiej ewentual­
ności bierze się z wielu źródeł. Wśród nich rolę pierwszych bodaj
skrzypiec grać wypadło prywatyzacji procesów samookreślenia i sa­
mostanowienia w przypadku "zadowolonej większości"; jak długo
zadowoleni stanowią większość elektoratu, niechęć, o której lu
mowa, można uważać za, praktycznie rzecz biorąc, "powszechnie
panującą". Ale są i inne powody po temu. by nie chcieć państwo­
wego zarządzania socjalnością i sympatyzować, choćby w jakimś
stopniu, z opisanymi przez Skinnera "najświeższymi liberalnymi
:~ . teoriami wolności i obywatelstwa", Poczesne wśród tych powodów
miejsce przypada ponurym, a świeżym jeszcze doświadczeniom wy­
niesionym z krótkiej stosunkowo, lecz burzliwej i jakie bolesnej
historii reżimów totalitarnych. Nikt z nas, bez względu na lo,
jakiemu ideałowi "dobrego społeczeństwa" hołduje, nie potrafi przy­
siąc, że zaślubiny władzy państwowej z moralnością publiczną
(z reguły wiodące w przeszłości do zawłaszczenia moralności przez
władzę państwową) zwiększą prawdopodobieństwo moralnego życia;
i że istnieje gwarantowany sposób na to, by skutecznie zabezpieczyć
się przed ryzykiem zamanifestowania się potencjału ucisku (a w krań­
cowym przypadku i ludobójstwa), jakim stadło państwo-moralność
dysponuje.
Tak czy inaczej, postępowanie rozwodowe między wpisaną na­
dal w działania państwowe polityką a życiem moralnym obywateli
(a mówiąc bardziej ogólnie: między zawiadywaną przez państwo
instytucjonalną socjalizacją a pobudzaną przez autonomiczne wspól­
noty socjalnością) zostalo już wszczęte - i wydaje się trudne do
zahamowania. Raz jeszcze, jak to już było w początkach "procesu
cywilizacyjnego", pole socjalności leży odłogiem; żadna z dobrze
okopanych, znanych i uznanych władz nie wyraża specjalnej chęci do
Jego uprawy.
s. MI). Zdanicm Skinnera. najnowsze przeobrażenia polityczne wychwalane pr7":]' "ICo­
retyków liberalnych" ..zubożyły życic obywateli" (s. 65).

190 Tli'1I lrlllci
Od państwa narodowego do ustroju
plemiennego
Nie wydaje się prawdopodobne, by ugór mial powstać bez upra­
wy na długo. Jakby zachowując się w myśl wskazań Prygoźynowskiej
teorii "spontanicznej strukturacji", masa wyłania z siebie bez przerwy
miejscowe nibystruktury (choć może je równie niespodzianie na nOWO
rozłożyć). Procesy spontanicznej strukturacji można przedstawić na
wzór nagiego, iście wybuchowego formowania się kryształów w prze­
syconym roztworze pod wpływem niewidocznego dla oka pyłku czy
niewyczuwalnego wstrząsu, a więc zdarzenia, którego nie sposób
przewidzieć. Można też wyobrażać sobie owe procesy na kształt
wirów, jakie powstają w wartkim strumieniu i na czas pewien za­
chowują swój kształt tylko dzięki nieustannemu przypływowi cząs­
teczek, a więc ciągłej wymianie zawartości. Takimi właśnie krótko­
trwałymi, nie znającymi spoczynku wytworami spontanicznej struk­
turacji są nowo plemiona... Nazywam je "plemionami", bowiem - po­
dobnie jak w przypadku plemion znanych z opisów etnograficznych
_ ich sposobem istnienia jest ujednolicanie składających się na nie
komórek i utwierdzanie zwierzchności tożsamości zbiorowej nad róż­
nicami indywidualnymi. Ale dodaję przedrostek "nowo" - bowiem
w odróżnieniu od plemion "klasycznych", brak im mechanizmów
samoodtwarzania się i stabilizacji. Nowoplemiona nie trwają dłużej
niż ich elementy składowe ("członkowie"). Miast kompensować śmier­
telność jednostek obiecując nieśmiertelność zbiorowości, służą dekon­
sfrukcji nieśmiertelności; są narzędziami takiego sposobu życia, który
polega na codziennym oswajaniu się ze śmiercią, ale który jest też,
z drugiej strony, ćwiczeniem w osiąganiu "natychmiastowej nieśmier­
telności" (dekon:strukcję nieśmiertelności omawiałem, jako cechę wy­
różniającą współczesnej nam kultury, w książce MorIality, lmmor­
tality, and Other Life Straieqtes, wydanej przez Polity Press w 1992
roku). Michel Maffesoli, który wprowadził termin .nowoplemiona"
do analizy kulturowej, podkreśla, że "gra się kończy, materiał składa­
jący się na całość rozprasza się - do czasu, aż wyłoni się nowa
całość. Ogólnym następstwem iście kalejdoskopowego przybierania
i tracenia kształtu jest stan, którego atmosferę - w każdym jej
Od plllblwlI nIlrodowego dn uuraju plemiennego 191
momencie - oddaje najlepiej następstwo chwil «teraźniejszych»
(a pozbawionych przyszłości]?".
Nie ulega wątpliwości, że nowoplemiona są eksplozjami socjalno­
ści. Są czymś w rodzaju nie zaplanowanych wypraw na obszary
rozciągające się poza zasięgiem impulsów moralnych, a nie regulowa­
ne dziś tak ściśle, jak niegdyś, przez wspólnoty dziedziczne lub organy
ustawodawcze państwa; krótkotrwałymi wypadami zwiadowczymi,
przedsiębranymi z nadzieją na dłuższą - być może nawet trwałą
- kolonizację (choć bez realnych na nią szans). W tym sensie są one
pokrewne opisanemu poprzednio fenomenowi tłumu. W odróżnieniu
jednak od "klasycznego" tłumu, w przypadku nowoplemion nie jest
niezbędny kontakt cielesny uczestników (który Durkheim uznał za
eonduto sine quo non charakterystycznego dla tłumu "uczuciowego
r~
wrzenia", intensywnych namiętności, gorączkowego działania). Bliskie
są one raczej przewidywanemu sto lat temu przez Gustave'a Le Bona
zjawisku "tłumu psychologicznego", które
"nie zawsze zakłada współobecność wielu osobników w tym samym
miejscu. Tysiące odizolowanych jednostek mogą w pewnych warunkach,
pod wpływem gwałtownych emocji - np. ważnego zdarzenia o ogólno­
narodowym znaczeniu - przybrać cechy charakterystyczne dla tłumu't".
,,
I Wraz z powstaniem ogólno-światowej sieci komunikacji, dzięki
I złudzeniu bezpośredniości kontaktu, wywołanemu przez wizualną na­
\ macalność informacji, nawet znikome jeśli chodzi o zakres, ściśle
zlokalizowane wydarzenia mogą dziś nabrać rangi "ogólnonarodo­
wych" lub nawet "światowych" - w sensie rózglosu. jeśli nie donios­
łości. Przekazywane w masowej skali wzory do imitacji mogą powo­
lać do życia tłum olbrzymich rozmiarów i o ogromnym zasięgu
terytorialnym (choć nader wątłej strukturze) - za pomocą prostego
skądinąd zabiegu jednoczesnej projekcji filmowego nagrania zdarze­
nia w wielu miejscowościach geograficznie od siebie odległych. Ta
jednak okolicznoŚĆ, że zdarzenia "istnieją" jedynie na ekranach tele­
wizorów i nie mogą być doświadczane w żaden inny sposób, lub
II Michcl Maffesoli, ..AffeC'luai" Pn.~I·Mooernism and Me(łapolb, MTbre5hold", t. 4,
5.42.
Gustave Le Bon, Psycholoqie desjoules, Alcan. Paris 1907, s. 12.
20
192 rfn Jrzrd
czerpać autorytetu z żadnych innych żródeF7, określa krótkotrwałość
ich "świadomościowego istnienia", Środki przekazu zaciekle konkuru­
ją o przyciągnięcie uwagi publicznej - ten najbardziej deficytowy
z towarów na rynku notorycznie przesyconym informacją; w natłoku
zdarzeń, nawet niecodzienny zgola ewenement rychło traci moc przy­
kuwania uwagi, Na przekór technicznej doskonałości środków służą­
cych jego galwanizowaniu. tłum psychologiczny - tak samo jak jego
"klasyczny", cielesny poprzednik - żyje na ogól barwnym, lecz
ulotnym życiem jętki-jednodniówki. Każde nowoplemię, wzięte z oso­
bna, skazane jest na egzystencję epizodyczną tylko i pozbawioną
trwałych następstw. Nieepizodyczny i bynajmniej konsekwencji nie
pozbawiony jest za to stan ponowoczesny, w jakim nowoplemiona
stanowią dominującą formę wyrazu impulsów kontrstrukturalnych.
i socjalności jako takiej.
Pojęcie .jłumu psychologicznego" okazuje się zresztą nie najszczęś­
Iiwsze, gdy chce się uchwycić istotę fenomenu nowoplemiennego. Nale­
żałoby raczej mówić o tłumach szczątkowych. o resztkowych plemio­
nach. Oba terminy oddają owe najbardziej rzucające się W oczy.
a jednocześnie najbardziej intrygujące z cech specyficznie ponowoczes­
nego wcielenia kontrstrukturalnej socjalności,
Portowoczesny tłum czy plemię Są istotnie .judymemame". Są
one tworami nacelowanymi na jeden tylko problem, czy raczej zog­
niskowanymi całkowicie wokół jednej sprawy: punktem zaczepienia
dla rozproszonych lojalności jest kwestia zaprzątająca w danej chwili
uwagę publiczną - zazwyczaj kwestia prosta lub ujęta w sposób
uproszczony ("sprowadzona do najniższego wspólnego mianownika")
na tyle. by mogla zafrapować, przyciągnąć, podniecić i pobudzić do
działania rzesze skądinąd odmiennie usytuowanych społecznie i od­
miennie w życiu osadzonych osobników. Szczątkowy jest też reper­
" Wil;lkszosć Niemców pytanych o nicdawne wybryki rasistowskie. jakie rozprze­
srrzcnily się po całych Niemczech 7. impetem teśnego pożaru. powtarzając w coraz to
nowych miejscowookiach schemat powstały przypadkiem w jednym, malo znanym
i mało znaczącym miejscu - 7.wien:alll się, 1~ gdyby nie jaskrawe obrazy wyemitowane
przez tclewiT,j~. nie miałaby pojęcia, że istnieją neonaziści w Coubusic: a już 7. pewnoś­
cią nie przyszłohy jej na myśl. 7-C można podkładać ogień pod kamienice zamieszkałe
przez imigrantów.
Od pWi.~tWll narodoweqo Jo u,~lroju plemiennl'lł" 19~
~I tuar zachowań tłumu. Rzadko, jeśli w ogóle, samozwańczy .czton­
I
kowie" nowoplemienia mają okazję po temu, by znaleźć się obok
siebie, "poczuć się nawzajem łokciami", a tym bardziej zadziałać
j, II w sposób jednolity, jak to jest w zwyczaju normalnego tłumu. Ich
sposób "bycia razem" przywodzi raczej na myśl rzadką, gazopodobną
substancję sporadycznie - ale sporadycznie tylko - gęstniejącą
Ii
" w formy powielające wzór, który stal się danego tłumu/plemienia
znakiem rozpoznawczym. O ile tłum .klasyczny'' rodzi się i zużywa
w działaniu zbiorowym, o tyle tłum szczątkowy polega raczej na
szczególnym rozrzucie prawdopodobieństwa działania. Jeśli tłum
"klasyczny" jest wieloznaczny, wielofunkcyjny i wielocelowy, o tyle
Hum resztkowy jest wyspecjalizowany - w jednej sprawie, jednym
typie działania i jednym zestawie symboli.
Podsumujmy zatem: strukturotwórcza socjalizacja i kontrstruk­
turalna socjalność stanowią dwie różne, często przeciwstawne, sposo­
by kolonizowania i oswajania przestrzeni wychodzącej poza zasięg
impulsów moralnych. Każdy z nich na swój sposób umożliwia współ­
istnienie ("bycie z...") w zbiorowości, która nie jest, i być nie może,
zbiorowością moralnq. Socjalizacja ma w zasadzie (chociaż nie w pra­
ktyce - ze względu na to, że podejmowana jest zawsze przez siły,
których suwerenność, wbrew zapewnieniom, wyklucza uniwersalizm]
zasięg nieograniczony; socjalność, na odwrót, zdaje się rozbijać i dzie­
lić. Socjalizacja potrafi pozostawić po sobie struktury o wiele trwalsze
niż notorycznie ulotne i kalejdoskopowo zmienne osady socjalności,
Z drugiej jednak strony, o ile socjalizacja znana jest ze swej skłonno­
ści do "wychładzania" i "wygaszania" uczuć, bez których nie może
zaistnieć popęd moralny, o tyle socjalność wypuszcza tłumione uczu­
cia na wolność i doprowadza je często do punktu wrzenia.
Obie metody kolonizacji pozamoralnej przestrzeni społecznej
przeciwdziałają skutecznie empatii - którą Arne Johan VeUesen
(przy okazji krytyki mojej wcześniejszej wersji teorii moralności.
zawartej w ostatnim rozdziale Nowoczesności i Zaulady) uznał slu­
sznie za "szczególny, poznawczo-emocjonalny warunek wstępny kwa­
lifikacji moralnych" i określił jako to "wyposażenie uczuciowe", "z
którego poczyna się cały szereg specyficznych, jawnych postaw emo­
cjonalnych" ; więzi z innymi, jak miłość, sympatia, współczucie,
194 Tell trzeci

czy troska"2~.W przestrzeni zagospodarowanej przez systematyczną

socjalizację czy wybuchową socjalność nie ma miejsca dla między­ 6

osobowej empatii (posłuszeństwo wobec przepisów jawnie delegalizu­

je "wczuwanie się" w innego człowieka; zaś zbiorowość tłumu doma­ Przestrzeń społeczna:
ga się uczuciowej identyfikacji z bytami ponadosobowymi, zazdros­ poznawcza, estetyczna, moralna
nymi o wszelkie więzy międzyosobowe). Gdy socjalizacja i socjalność
dokonały swego dzieła, przestrzeń poznawczo czy estetycznie przez
nie zagospodarowana jest tak samo jak na początku niegościnna dla
"kwalifikacji uczuciowych" jaźni moralnej.

)' Arne Johan verfesen. K1Iy Does ProximilY Make a Morai Dffferellce.', w; .Praxts
International" t. [2 (styczeń 1993), s. 38], vcuesen sprzeciwia się tezie, że postawa
moralna poczyna się z impulsu obojętnego na perspektywę wzajemności.

Wiele napisano o różnicy między przestrzenią "fizyczną", "obiek­

tywną", przestrzenią ,Jako taką" - a przestrzenią społeczną. Panuje
powszechna zgoda co do tego, że te dwie przestrzenie pozostają
wobec siebie w stosunku metaforycznym. W ramach tego stosunku
pierwotność przyznaje się na ogół przestrzeni fizycznej - wskazując
na to, że gdy mówimy o przestrzeni społecznej, posługujemy się
terminami "bliskość", "odległość" itp., zapożyczonymi z języka służą­
cego opisowi przestrzeni fizycznej. Ale można też zająć stanowisko
przeciwne. Można się domyślać, że wyobrażenie "przestrzeni fizycz­
nej" mogło wyłonić się tylko z procesu myślowego redukowania
codziennego doświadczenia (informującego o tym, że obcość jest
kwestią stopnia) do wymiaru czysto ilościowego; procesu, w którego
toku odległość "ogołocono z ludzi", .ubezoscbowiono'', "wyjęto
z czasu", oczyszczając ją w ten sposób ze wszystkich właściwości
okolicznościowych, przygodnych i przejściowych. Tylko w wyniku
takiego procesu, jako jego efekt końcowy, pojawić się mogła "prze­
strzeń obiektywna" - przestrzeń niejako pusta, jako goła forma
czekająca dopiero na wypełnienie, niezależna w swych właściwościach
od tego, kto ją zajmuje i czyją jest przestrzenią. Można się zatem
domyślać, że to właśnie o przestrzeni fizycznej "myślimy metaforycz­
nie"; przestrzeń pozbawiona jakości jest abstrakcją, jakiej nie możemy
doświadczać wprost - możemy ją tylko "posiąść intelektualnie",
190 Przestrżes spaleczna: pozna....esu, rssetycma. moroina
wyrywając w tym celu z ich początkowego kontekstu pojęcia ukute
pierwotnie przy sporządzaniu mapy zróżnicowanych stosunków z in­
nymi istotami ludzkimi.
Gdy się jej przyjrzeć uważniej, także i "przestrzeń społeczna"
okaże się pojęciem wcale nie pierwotnym i bynajmniej nie prostym;
także i to pojęcie jest "przetworem intelektualnym", zbitką pojęciową
trzech różnych "map", siadów trzech powiązanych wprawdzie. tym
niemniej odrębnych procesów - poddanych odpowiednio kryteriom
poznawczym, eSlet.vcznym i moralnym. "Uprzestrzenniamy" wszak sto­
sunki z innymi ludźmi, ustawiamy innych ludzi w mniejszej lub
większej od siebie odległości na fe trzy, różne od siebie sposoby.
O tych trzech procesach, jak i o trzech zestawach kryteriów, jakim są
one podporządkowane, mówi się często jednym tchem - jak gdyby
szło tu jedynie o wyróżnione analitycznie aspekty jednolitego w zasa­
dzie procesu budowania jednej i tej samej, spójnej przestrzeni społecz­
nej; i o nic więcej. A przecież mimo że wszystkie trzy procesy
budowania przestrzeni społecznej posługują się kategoriami odległo­
ści i bliskości, otwarcia i zamknięcia - różnią się zdecydowanie od
siebie pragmatyką i wynikami. Przestrzeń poznawczą buduje się in.
telektualnie w toku gromadzenia i rozdzielania wiedzy: przestrzeń
estetyczną konstruuje uwaga, kierowana zainteresowaniem, ciekawoś­
cią, czy dążeniem do emocjonalnej intensywności przeżyć: przestrzeń
moralną wreszcie tworzy nierówny podział odczuwanej intuicyjnie czy
świadomie podejmowanej odpowiedzialności.
Znać Drugiego, a wiedzieć o Drugim
że żyć to tyle, co żyć z innymi (innymi istotami ludzkimi: innymi
takimi jak my istotami) - to banalne twierdzenie. Mniej oczywiste
j wcale nie banalne jest stwierdzenie, że owymi innymi, z którymi
żyjemy (ilekroć życie nasze zawiera. jako składnik organiczny, świa­
domość bycia z innymi), jest wiedza, jaką o nich mamy. Każdy z nas
gromadzi na swój użytek zbiorowisko "innych" o jemu tylko właś­
ciwej zawartości, odcedzonej z pamięci byłych spotkań, wymiany słów
i dóbr, wspólnych przedsięwzięć, starć i niesnasek.
Znac Drugiego. Q wi"dziel' o Drugim 197
Podstawowa wiedza, od której budowa owego zbiorowiska in­
nych startuje, jest tak prosta i oczywista, że rzadko poświęcamy jej
uwagę - chyba że jesteśmy filozofami, którzy z zawodu dziwią się
temu, co skądinąd całkiem zwyczajne i na wskroś znajome. Świado­
mość, że inne, podobne do nas istoty istnieją i że fakt ich istnienia nie
jest obojętny - jest zjawiskiem zgoła elementarnym. Za Maxem
Schelerem (a wbrew Husserlowi, który istnienie innych istot ludzkich,
~, myślących i przeżywających, uznał za najbardziej oszałamiające wy­
zwanie, jakiemu stawić musi czoła filozof, wyprawiający się na po­
szukiwanie wiedzy pewnej), Alfred Schiitz zaliczył tę świadomość do
składników "postawy naturalnej" -- mając na myśli to, że poprzedza
ona wszelki świadomy wysiłek wyciągania nauk z własnych doświad­
czeń, czy wszelkie poszukiwanie pouczeń co do ich sensu. .Postawa
" naturalna" zawiera zasób "wiedzy elementarnej", wiedzy, jaką posia­
1I
da się bezrefleksyjnie, niejako nie wiedząc o tym, że się ją ma
iI
I, - a składającej się z założeń, które przyjmujemy za prawdy na tyle
oczywiste, że nie wpada nam do głowy poddać je próbie czy domagać
,i się dowodów ich prawdziwości.
"Przyjmuję bez dowodu, że także inni ludzie w moim świecie przebywają
i że istnieją w nim nie tylko w sensie cielesnym. jak inne przedmioty, ale
Ii jako istoty obdarzone świadomością w zasadzie laką samą jak moja..,
,j Jest dla mnie oczywiste w ramach mej postawy naturalnej. że nie
} tylko mogę oddziaływać na innych ludzi, ale i być przedmiotem ich
działań ... Oni, współmieszkańcy mojego świata, przeżywają nasze sto­
sunki w sposób z praktycznego punktu widzenia podobny do tego, jak ja
te stosunki przeżywam'". I
l.'i Wiedza elementarna, dana nam z góry w "postawie naturalnej"
wiedza naiwna i sama siebie nieświadoma - dotyczy bycia ,;z."
,I
innymi ludźmi; owo "z" wskazuje w tym przypadku na stosunek
doskonale symetryczny. Wszystko, czego doświadczamy w takim
stosunku - zmysłowe postrzeżenia przedmiotów, zdolność oddziały­
wania na nie, motywy działania - zdaje się w pełni odwzajemnione.
Postawa naturalna zakłada zdaniem Schutza "wymienialność per-
I ALfred SchulZ and Thomas Luck mann, Tht' Strul'/II"'.' ,,{ ,III! U{t'-Worlo:J. Heine­
mann. London 1974. ss. 4·5.

'98 Prze5/rzeli spo/rczna: pozna....cza. estetyczea. moralnrl
spektyw"; to, co ja widzę. i ty widzisz - przedmioty oglądane przez
nas są "te same" dla każdego, kto na nie patrzy (chociaż, jak zauwa­
żył Ludwig wittgenstein, "to samo" jest pojęciem pustym; nie ma
sposobu, by przekonać się. że tak się rzeczy istotnie mają); ty i ja
wkładamy to samo znaczenie w słowa, jakie wypowiadamy bądź
słyszymy - czyli rozumiemy sif nawzajem. Rozumienie jest stanem
naturalnym i normalnym, niezrozumienie lub nieporozumienie - zja­
wiskiem nienaturalnym i ruenormalnym. To właśnie przypadki niepo­
rozumienia, jako zdarzenia nadzwyczajne. wymagają wyjaśnienia: alar­
mują, że coś jest "nie w porządku", wytrącają nas z rutyny, wprawiają
w zakłopotanie, każą zastanowić się - zapoczątkowując w ten spo­
sób proces świadomego gromadzenia wiedzy.
Milcząco przyjęta zasada symetrii zakłada, że ludzie są sobie
podobni; przeżycie nieporozumienia odsiania ich odmienność. "Rozu­
mienie" jest zawsze takie samo, i dlatego można mówić o nim tylko
w liczbie pojedynczej. "Nieporozumień" dla odmiany jest wiele, każde
z nich jest inne i jedyne w swoim rodzaju, a więc można o nich
myśleć, i myśli się istotnie, w liczbie mnogiej. Zaczynamy odróżniać
"innych" ludzi od siebie nawzajem wychodząc z doświadczenia roz­
maitości sposobów, w jakich założenie symetryczności i wymienialno­
ści perspektyw bywa podważane .•,Świat jako taki jest mi ukazany
wtedy tylko, gdy coś jest nie w pcrządku'". Budowa przestrzeni
poznawczej zaczyna się od frustracji naiwnych oczekiwań, utraty
przez nie ich przedwstępnej naiwności.
To. co następuje potem. określił Martin Heidegger jako przesunię­
cie przedmiotów ze stanu zuhal1den do kondycji vorhul1den. Jak długo
przedmioty przebywają w pierwszym stanie. nie myślimy o nich. Są
przecież przedmioty tam, gdzie ich miejsce i nigdzie indziej, i są tym,
czym być mają i niczym innym - nie ma więc powodu, by nas
zaskakiwały, a tym bardziej szokowały. Nie musimy się zastanawiać,
gdy się nimi -- zwyczajowo, rutynowo - posługujemy. a zatem nie
mamy nawet okazji po temu, by pomyśleć o owym posługiwaniu się
jako o ,.posługiwaniu się" właśnie. Dopiero wówczas, gdy ruczy
zaczynają zachowywać się "dziwnie", w sposób, jakiego się po nich
l Alfred Ussher, Joumey I~T(JulJh Dead, Devin-Adarr, New York 19."5.5.80.
Znać Drl.l(JielJo. a wiedzieć Q Dru(Jim 199
nie spodziewamy - musimy się nad nimi zastanowić. W stanie
zuhanden rzeczy były tu oto, "w ręku"; w stanie vorhanden wymykają
się nagle "tam", poza zasięg dłoni; trzeba je wpierw pochwycić, zanim
można będzie się nimi posłużyć. Z tego zadania rodzi się wiedza.
Poczyna się ona z zaburzenia rutyny, z zafrasowania. z niezrozumie­
nia. Można dodać, że im obfitsze są nasze z przedmiotami kontakty.
tym liczniejsze są okazje, by tak się stało.
Możemy powiedzieć. że dopiero wtedy, gdy to zajdzie, przedmioty
stają się zauważalne (w tym sensie, że staję się świadom widzenia ich;
że wiem, iż to właśnie przedmioty są tym, co widzę) - a stają się
zauważalne dlatego właśnie, że między mną a nimi pojawiła się
odległość. "Z odległości" mogę przyjrzeć się przedmiotom z różnych
'"il stron i stworzyć sobie ich obraz. Wiedza jest organizacją, zagos­
podarowaniem odległości. Postrzegam rzeczy tym wyraźniej. im bliż­
sze są oku - ale można też łatwo tę zależność odwrócić i powiedzieć,
że cokolwiek "widzę lepiej" (cokolwiek jest mi lepiej znane), po­
strzegam jako "bliższe"; im bardziej szczątkowa moja o nich wiedza,
w im większym jawią mi się zamgleniu, tym "odleglejsze" są ode mnie
przedmioty oglądu. Stwierdzenia "znam lepiej rUCZY mi bliskie"
i "bliskie mi są rzeczy. które znam lepiej" są dwoma równorzędnymi
wyrazami tego samego stosunku (w istocie nierozerwalnego związku)
między zastanowieniem się a odległością, wiedzą a przestrzenią po­
znawczą. W świecie przeżywanym bliskość lub odległość rzeczy mie­
rzy się bogactwem lub ubóstwem posiadanej o nich wiedzy.
To. co odnosi się do rzeczy jako takich, dotyczy też rzeczy.
którym zdarzyło się być istotami ludzkimi (to znaczy, istot ludzkich
o tyle, o ile jawią się jako przedmioty właśnie). Odległość między
II mną a nimi jest podobnie funkcją wiedzy (i vice versa). By raz
jeszcze zacytować Schutza: "system organizacji przestrzennej" zasadza
się na "odróżnieniu intymności od anonimowości, obcości od zna­
jomości, społecznej bliskości od dystansu" - i wszystkie te rOZ­
różnienia odwołują się w ostatecznym rachunku do zakresu, długości
trwania i intensywności moich związków biograficznych z daną osobą
czy osobami J.
J Schutz and Luckmann. S5. 40·41.
200 Przestrzeli spoirczna: poznawcza. estesvcma. moralna
Abyśmy mogli dotrzeć do bieguna intymności, bagaż doświadczeń
biograficznych musi być wspólny. Nie dziw, że w tym przypadku
moja wiedza o Drugim jest obfita i wielostronna; obserwowałem
wszak Drugiego na co dzień, w najrozmaitszych sytuacjach, w trakcie
działań przeróżnego typu i we wszelkich możliwych stanach ducha.
Niczego niemal w osobowości i charakterze Drugiego ole moglem
przeoczyć; trudno mi wyobrazić sobie, bym mógł być czegoś co do
niego nieświadom. Aż kusi, by orzec, że znalazłszy się na biegunie
intymności Drugi Człowiek powrócił ze stanu somanden do kondycji
zuhanden. ale nie można tego powiedzieć, jako że ów Drugi Człowiek,
z którym wszedłem w intymne stosunki, nie jest mi bliski "naiwnie",
lecz stal mi się bliski - a to dzięki olbrzymiej wiedzy, jaką o nim
nagromadziłem; niewinności raz straconej nigdy nie da się przywró­
cić. Jakkolwiek bliski byłby mi ten Drugi, jego bliskość opiera się
teraz całkowicie na wiedzy, jaką o nim posiadłem i jaka rośnie wciąż
w miarę postępowania procesu naszego współprzeżywania świata.
Na biegunie anonimowości nie można właściwie w ogóle mówić
o odległości społecznej. Prawdziwie bezimienny Inny jest właściwie
poza przestrzenią społeczną. Taki Inny nie jest w istocie przedmiotem
wiedzy - prócz, być może, podprogowego odczueia, że jest on
bytem, o którym wiedzę można by posiąść. Praktycznie rzecz biorąc,
nie jest on wcale istotą ludzką, jako że ludzie, o jakich nam wiadomo,
są z reguły określonymi ludźmi, jakoś już ehoćby zaklasyfikowanymi,
wyposażonymi w wyznaczniki kategorialne, po których rozpoznać
można ich tożsamość. Przestrzeń rozciągająca się między biegunami
intymności i bezimienności wypełniona jest takimi właśnie istotami
ludzkimi. Jeśli istoty te nie mają tożsamości własnej, osobistej i niepo­
wtarzalnej - zapożyczają przynajmniej tożsamość z kategorii, do
których "należą"; lub, mówiąc ściślej: kategorii, do których je wpisa­
no. A wpisuje się je do kategorii w procesie ieh poznawania. Poznanie
nie posuwa się na tyle daleko, by te istoty poznać; ale wystarcza, by
o nich wiedzieć. "Zna się" ludzi z bezpośredniego obcowania; "wie się"
o ludziach pośrednio, za pomocą wiedzy o .kategoriach". do których
"należą", lub - śeiślej - do jakich ich zaszeregowano. Dowiadujemy
się o nich - by użyć terminu Scłultza - poprzez i w wyniku procesu
rypijrkatji; wiemy o nich jako o typach, nie: osobach. "Świat naszych
Znoi Drugiego. a wiedzieć li Drugim 201
współczesnych", powiada Schutz, ,jest uwarstwiony odpowiednio do
szczebla anonimowości'";
Im dalej od bieguna intymności, tym bardziej inni ludzie prze­
dzierzgają się w obcych (aż, dotarłszy do bieguna bezimienności
zupełnej, znikają całkiem z poła widzenia). O .obcych" wiemy zbyt
mało, by wejść z nimi w stosunki niepowierzchniowe i niezdawkowe.
Współprzebywanie z "obcymi" wyraża się głównie w starannym uni­
kaniu kontaktu. Wszak "obcość" obcego przeżywana jest jako uczu­
cie naszego zagubienia, zakłopotania wynikającego z niewiedzy, jak
się samemu zachować i czego się po obcym spodziewać; nie dziw, że
pragniemy trzymać się z dala od licha... Zapobieganie zbliżeniu zdaje
się być jedynym ratunkiem - ale nawet całkowite zaniechanie kon­
taktu nie uwolni nas od niepokoju w sytuacji zawsze brzemiennej
fałszywymi krokami i kosztownymi pomyłkami.
Pomyłki rodzą się z nieznajomości zasad, jakich wypadałoby
przestrzegać - i "obcość" obcego jest w gruncie rzeczy inną nazwą
tej ignorancji. "Typy", czyli kategorie, jakie konstruujemy, by do nich
zaliczać obcych, budowane są ze zróżnicowanych przepisów na nasze
wobec nich postępowanie (skorelowanych z podobnie zróżnicowany­
mi oczekiwaniami co do ich reakcji na nasze czyny). Przestrzeń
społeczna jest w ten sposób normatywnie urequiowana; i nadaje się do
zamieszkania dlatego właśnie, że jest.
lm więcej "obcości" w obcym (im szczuplejsza moja o nim wie­
dza), tym mniej ufam moim zaszeregowaniom. Zaufanie do "typifika­
cji" więdnie i w końcu niknie w miarę narastania odległości (czyli
kurczenia się wiedzy). Istnieje wszakże i inne jeszcze źródło niepokoju
- o jakim u Schutza nie ma mowy: zdarzyć się może, iż wiem
o Obcym tak mało, że nie jestem nawet pewien, czy "pasuje" on do
któregokolwiek z typów, o jakich mi wiadomo. Być może ten czy ów
obcy sadowi się, by tak rzec, "w poprzek barykady", zamazując w ten
sposób przedziały, które gwoli mojej orientacji w świecie winny
pozostać wodoszczelne, i podważając sam sens oraz użyteczność
"lypifikacji". Obcy podaje w wątpliwość poprawność typologii, ale
jest też groźbą wcieloną dla samej czynności .jypifikowania", a tym
• Schtnz end Lud.mann, ss. 80.
202 Przestrzeń społeczna: poznawcza, estetvcma, ".,orp/na
samym dla przekonania o uporządkowaniu świata i wartości orien­
tacyjnej znaków, w jakie wyposażono przestrzeń społeczną.
Nadto jeszcze - jak już o tym była mowa - przestrzeń społeczna
pokrywa się z przestrzenią fizyczną; ani też stopień poznawczego
oswojenia nie jest z reguły współmierny do bliskości fizycznej. Mnóstwo
jest w rezultacie sytuacji, w których brzemienne w skutki działanie jest
możliwe (a nawet ze względu na bezpośrednie .fizyczne sąsiedztwo
drugiego człowieka - nieuniknione), podczas gdy brakuje wypróbowa­
nych i jasnych zasad, które mogłyby działaniem pokierować (a to ze
względu na poznawcze oddalenie). Oto dlaczego przestrzeń społeczna jest
jak gdyby nieustannie pod groźbą; ład może się w każdej chwili zamienić
w chaos. Utrzymywanie przestrzeni społecznej w ryzach narzucanych
przez siatkę poznawczą wymaga bogatego asortymentu wybiegów i forteli.
Obcy jako sąsiad
Na przestrzeni znacznej części dziejów ludzkich działo się tak,
bliskość fizyczna i poznawcza pokrywały się nawzajem, albo przynaj­
mniej ściśle korelowały v; sobą. Dla każdego człowieka z osobna
zbiorowość wszystkich pozostałych osób, biologicznie rzecz biorąc:
ludzkich, dzieliła się bez reszty na dwie podzbiorowości, ostro od siebie
oddzielone i niemal nieprzenikliwe. na sąsiadów ("swoich", "tutejszych")
i obcych. Obcy mógł przedostać się do kręgu bliskości fizycznej tylko
w jednej z trzech ról: wroga-najeźdźcy, którego trzeba zwalczyć
i odeprzeć; gościa, którego trzeba umieścić w specjalnie w tym celu
przygotowanych, pod wieloma względami "eksterytorialnych" kwate­
rach i obwarować specjalnie dla przybyszów sporządzonym rytuałem;
i aspiranta na przyszłego "tutejszego", w którym to przypadku żądać
trzeba, by wczorajszy obcy zachowywał się jak inni "tutejsi" i jak na
sąsiadów przystoi. Wedle klasycznego sformułowania Lewisa Mumfor­
da, "osobą nie przypisaną mógł być w wiekach średnich tylko ktoś
skazany na banicję lub na śmierć; jeśli pozostawał przy życiu, starał się
niezwłocznie przyłączyć - choćby i do bandy rabuslów'".
, Lewie Muruford. Thl! eul/ure ol Ciri(',~. New York 1938, s. 29. Przyjście
Obl'y jako ,~siad 203
Do zażyłości trzeba li tylko dostatecznego zasobu posiadanej
o drugim człowieku wiedzy; nie musi ona wcale być tożsama z żywie­
nie niem przyjaznych uczuć. Nie musi też łączyć się z zaufaniem. Nie
musi owocować gotowością do altruistycznych poświęceń. Ani też
poczuciem jedności, lojalności wzajemnej czy braterstwa. Ideologicz­
ny obraz społeczności jako wspólnoty zespolonej .fwiadomością jedni
losu i interesów, gotowością do bezwarunkowej współpracy i gorliwej
pomocy wzajemnej - uczuciami braterskimi, które zbiorowości nie
będącej rodziną nadawały charakter niby rodziny - namalowano
później, znacznie później, w czasach, gdy grupy sąsiedzkie traciły już,
i to w rosnącym tempie, swą tożsamość, granice, nieprzenikliwość,
a tym samym moc regulowania międzyludzkich stosunków we włas­
nym łonie. Rzeczywistość społeczności opartych na sąsiedztwie była
jaskrawo odmienna od obrazu powstałego w toku ich retrospektyw­
nej, i niejako pośmiertnej, romantyzacji. Było w niej miejsee na
miłość, ale i na wrogość; w tej samej mierze na solidarność, co i na
zażarty konflikt. Mimo to społeczności zamknięte w obrębie fizycz­
że nego sąsiedztwa różniły się w sposób istotny od innych form współ­
życia: ich osobliwością była nieobecność obcych. To ta właśnie nieobe­
cność sprawiała, że regulacja normatywna codziennego życia była na
tyle wszechobejmująca i wszech wystarczalna, iż w praktyce niedo­
strzegalna - i że nigdy niemal nie dawała okazji po temu, by czynić
.... . z niej "problem".
Różniła sąsiada od reszty ludzi nie tyle sympatia, jaką go darzono
(bo mógł on równie dobrze być przedmiotem zajadłej niechęci),
ile fakt, że był zawsze w zasięgu wzroku, zawsze tuż obok bieguna
intymności - był zawsze potencjalnym partnerem i uczestnikiem
wspólnych przeżyć. O sąsiedzie miało się wiedzę obfitą, która czyniła
"typifikację" zbędną - a już gdy zachodziła potrzeba "typifikacji",
można ją było przeprowadzić raz na zawsze i traktować jej wyniki
jako nie podlegające odwołaniu. Były więc przepisy na każdą oko­
liczność, i mało było sytuacji nie obwarowanych regułami. Jak
rzadko kiedy, była tu "wymienialność perspektyw" faktem niemal
skrępowanej jednostki" sprewrło. 7. drugiej stronyze epoka nowoczesna jest ..światem
rządzonym prlcl. idee bezpieczeństwa i ratunku" -- jako 1~ stabilność j równowaga
.jiic­ ~tały się problematyczne \s 64)

Pru~lr:eń .~polearl": pMnawcza. eSletyczntJ. ,"oro/r/Il
'04
nie kwestionowanym przez doświadczenie. Symetria i wzajemne
uzupełnianie się postrzeżen były rzeczywiste. a więc indywidualne
i grupowe wizje świata potwierdzały się wzajemnie i umacniały.
Spo\eczeńslwa, które w ten sposób kształtowały światy przeżywane
przez swych członków, mogły się obejść bez nauczycieli etykiery
publicznej. l bez policjantów.
Nie mogły, co prawda. obejść się bez wojska. Zagospodarowana
przestrzeń społeczna nie sięgała poza granice sąsiedztwa. Tuż poza
granicą zaczynał się leżący odłogiem ugór. semantyczne pustkowie,
dzika knieja: świat nie ogarnięty rozumem, zamieszkały przez po­
zbawione twarzy obce ciała; ..ciała" mogły przekroczyć granice, ale
reguły współżycia nie wychodziły z domu i nie przeżyłyby wyprawy.
Społeczeństwa, które nie potrzebowały policji, nie znały litości
i współczucia dla istot nieznanych. Nie znały i nie uznawały zasad
regulujących postępowanie wobec takich istot. Prawdziwie obcy
_ nieznani lub znani tylko ze słyszenia - byli poza prawem. Ludzie
nie dzielili się na sąsiadów i obcych: byli albo ludźmi, albo obcymi.
W stabilnych społeczeństwach rolniczych, jakie skrupulatnie badał,
Edmund Leach stwierdził zadziwiającą zbieżność między uszeregowa­
niem kategorii topograficznych i kategorii pokrewieństwa, "które
różnicują przestrzeń społeczną wedle kryterium odległości od Ego
(jaźni). relacje «ja_siostra_krewniak~sąsiad-obcy)} biegną równolegle
do relacji «ja-zwierzę domowe-trzoda-zwierzyna łowna-dzikie zwie­
n:ęta», oba zaś szeregi są izomorficzne wobec ciągu relacji
«ja_dom_zagroda-pole-hen, daleko»:". pojęcia obcych, dzikich zwie­
rząt i "hen, daleko" zgodnie informowały o braku reguł interakcji.
Zupełnie nowa sytuacja wyłania się wtedy, gdy bliskość fizyczna
i społeczno-poznawcza nie Sił 're sobą skoordynowane. Obcy pojawia­
ją się wówczas wewnątrz "przeżywanego świata". "Obcość" obcego
nie jest jU7. wtedy przejściowym tylko zak\óceniem rutyny i względnie
, Edmund Leacb. ArlJhropological A~pe[rs (jf /.AJrl!łlłllfłl': Anirnol Cate{łorirs (Ind
Verh(ll Ahll.'le, w: NewDirl'ction.~ in rhl' Srlldy oj Ulrlgllage, pod red. Erfca H. lennc:ber­
ga. Uni...ersity of Chicago Press 1964. ss. 26·27. Lcach sugeruje w szczególności, że
~aTTlbiwillencj~ prl.yjilcielillwro~", która odró1.nill ~ą6iada od innych c/,lonów serii,
moina uznać Zlt ~eTTliO(yc7.ny równoważnik .przemiennei pnyjai.ni/wrogo ;·'. jaka
Sc
cechuje atosunck do "dlikiego zwierza" (s. 44).
Obcy jalw są,~itld 20'
• łatwą do usunięcia przykrością. Obcy upierają się, by zostać tam,
dokąd przywędrowali - nie chcą się wynit'.~(; (choć tutejsi mogą nadal
żywić nadzieję, że się w końcu wyniosą); a przy tym oparcie wymyka­
ją się sieciom miejscowych przepisów - a więc pozostają obcymi
właśnie. Nie są gośćmi - owymi matowymi plamami na przezroczys­
tej szacie codzienności. z jakimi można się pogodzić w nadziei, że da
się je sprać bez śladu (choć ręce świerzbią, by prania do jutra nie
odkładać). Nie noszą leż mieczy; ani nie widać, by kryli sztylety pod
polą płaszcza (choć lego nie można być pewnym); nie są więc (a
przynajmniej twierdzą, że nie są) jak ci nie budzący wątpliwości obcy,
ot zwykli wrogowie, z którymi wie się, jak postępować, i na których
widok ręka sama po miecz sięga. Z drugiej jednak strony, nie przypo­
minają wcale sąsiadów. Wprawdzie nie można nie być świadomym
ich obecności, nie można ich nie dostrzegać, nie słyszeć, nie czuć ich
zapachu, a nawet od czasu do czasu nie odezwać się do nich -- ale
spotkania są zbyt pobieżne i urywkowe, by dać asumpt do klasyfika­
cyjnych decyzji; a już za dużo tych obcych kręci się w okolicy, by na
zaklasyfikowanie wszystkich starczyło czasu i energii.
Georg Simmel uznał pieniądz - owo uosobienie czystej, ab­
solutnie bezstronnej ilości, oczyszczonej z wszelkich treści i zróż­
nicowań jakościowych - za nieunikniony wytwór. ale zarazem nie­
zbędny warunek (i w dodatku najbardziej pouczającą metaforę) życia
m~go:
I .,Znaczenie obcego dla istoty pieniądza streszcza w skrócie porada, jaką
kiedyś podsłuchałem: nigdy nie wchodź w stosunki finansowe z ludźmi
dwojakiego rodzaju - przyjaciółmi i wrogami. W pierwszym przypadku
obiektywistyczny indyferentyzm transakcji pieniężnych popadnie w nie­
przezwyciężalny konflikt z osobistym charakterem stosunku; w drugim
zaś przypadku la sama okoliczność otworzy pole działania dla najroz­
mailszych nikczemnych motywów. jako że prawa rządzące gospodarką
pieniężną nigdy nie są na tyle precyzyjne, by z pewnością wykluczyć zły
zamysł. Pożądanym partnerem transakcji finansowych (w jakich. jak to
się słusznie powiada, «interes to interes» jest osoba absolutnie nam
obojętna, ani nam przyjazna. ani wroga?". I
,
Gecrg Simmel. The Phl/()sopky oj Mllnl!Y. trans. TOTTl Bouomorc, David Frisby,
Routledge. london 1978, s. 227.
 pv:rrall'l'z/.I, eSlrlycznu. morulna S;/ukll Jllje,"na /IibysP(Hkania lm
106 PrZl'srrzen Spfllnlrl< J:

-'" - ani swych racji, ani swego powodzenia. Nie wiadomo, czy te same
Transa kcje pieniężne są rzeczywiście najdobitniejszym przejawem ż
zasady rządzą intencjami i zamiarami stron ­ bo trudno się przecie
cech współżycia t)'pu miejskiego (które zawsze cierpi na "niedożywie­
nie poznawcze"). Trzeba je zabezpieczać nie tylko przeciw aktom
w chronicznie mętnym statusie partne ra na dobre rozeznać. Najlep iej
byłoby w ogóle się z obcymi nie stykać. Jeśli zetknięć uniknąć się
nie
nieprzychylnym i złośliwym, ale i przeciw przyjaźni i sympatii... Mogą doskon ałych, ale za to
da, trzeba uciec się do rozwiązań mniej
one dokonywać się płynnie i bez przeszkód tylko w atmosferze były
od bardziej realistycznych - trzeba starać się. by spotka nia nie
uczuciowej oziębłości: innymi słowy. w warunk ach uwolnionych
prawdziwymi spotkaniami; by były nie więcej niż njbysporkaniam
i
wszelkich ~'ceń ze strony uczuć. jakie partnerzy mogą wobec
(Vergegnung, a nie Bege{Jnunfl, by posłużyć się termin ami
ukutym i
siebie żywi' Dwie biegunowe kategorie sąsiadów i wrogów, na jakie ).
przez Martin a Bubera
rozpadał si świat przednowoczesny, nie nadawały się do reżimu
administracji pieniądza, i żadna nie sprzyjała rozwojowi gospod arki Aby żyć wśród obcych, trzeba opanować sztukę nibyspotkania.
aniem obu Posiąść tę sztukę trzeba koniecznie, jeśli obcych jest wokół tak dużo,
pieniężnej. Rozkwit tej ostatniej zbiegi się w czasie z odsuw
że już ze względu na ich liczebność nie można ich oswoić na
wzór
świata ­ na
kategorii - dawniej wyczerpujących całość ludzkie go
przeżyć ,
"nijaki ej": sąsiadów, by zadomowili się w świecie codzie nnych Z drugiej
marginesy i z rozszerzaniem się ziemi nie tyle .niczyjej", co ot­
kategorii ni lo wrogów, ni to przyjac~ Na tym tylko gruncie jednak strony. to właśnie konsek wentne uprawianie sztuki nibysp
ią czy sentymentem. kania ustawia i utwierdza Innego w pozycji obcego.
zawiązywać można stosun ki nie skażone czułośc
, lub tak do Jeśli się dobrze opanuj e sztukę nibyspotkama, obcy rozpłyną się
Wchodzą W takie stosunki najłacniej partner zy bez twarzy
w tle przeżywanego świata. Będą nie więcej niż plamami na kotarze
,
siebie łudząco podobn i, jak bankno ty obiegowe - aby mogły nimi ze
kierować wspólne wszystkim bezosobowe względy ilościo
we, zamiast
na tle której rozgrywa się akcja. Wprawdzie przeniesienie obcego
tło
wzglę­ sceny drama tu do jej tła nie znaczy, że się go pozbyło do reszty;

z natury swej zróżnicowanych, zorient owany ch podmi otowo

o­ przecież, jak i reszta sceny, jest widoezne, a może być i namac alne.
dów jakościowych. Nie zakotw iczona w tym przypa dku w osobow
Aktorzy wiedzą, że w każdej chwili może ono przykuć ich uwagę.
Ale
ści partne rów, uwaga może przenieść się bez przeszk
ód na reguły
nie mają n.a ogół powodu, by się tłu przyjrzeć. Tak się zazwyc
zaj
formalnych transakcji. wyniki . W toku
dzieje, że tło nie wpływa na tok akcji ani na jej
•• ji
Schutzowego procesu penodevsis - owej systematycznej lustrac
świata-w-zasięgu-wzroku, której wynikiem jest przydział "rangi tema­

Sztuka tajemna nibyspotkania

tycznej" (topical relevancev rozmai tym elementom tego świata - ob­

cym nie przyznaje się żadnego stanowiska. Fizycz na obecno ść obcego

W obcym uderza i niepokoi ta głównie okoliczność, te nie jest on,

jest nieistotna - nie kwituje się jej i nie zauważa. Jest obcy "bytem

ściśle mówiąc, ani krajane m, ani cudzoziemcem: lub,

raczej - co
otanie lub w każdy m razie niebyłym" ­ parado ks przyznanego mu statusu współgra tu z para­
wprawia w większe jeszcze zakłop - jest.
może być (kto temu potrafi z ręką na sercu zaprze czyćf oboma na doksem jego kondycji społecznej. Dzięki technice nibysp otkani a rele­
guje się obcego do sfery nieuwagi" - eksmuująe go na tereny.
", ale
na
raz. Obcy jest bliski fizycznie, lecz duchow o odległy. Jest "cudzy
iem
przebywa w zasięgu dłoni . .lest "swojakiem", ale tkwi poza zasięg Order, AII~n
• Erving GoITman. Re/a/lon,1 irt Plolblic; Mic11'1.Yrloldies ąr /he PuMie

całkowi cie pozbaw iony

rozumienia. Obcy zamieszkują teren albo
Lanc, London 1971, s. 312. Aby się w tej sferze znaleźć - powiada Golfman _ wyarar­
drogowskazów, albo wyposażony w zbyt mało znaków drogowych, czy c10znllć uprzejme j ~ieuwagi i odpowied zleć podobną gr1..eczno ści~. "Formy upruj­
się
by można było bezpiecznie się po nim poruszać. Stosunki, w jakie mej nieuwagi ­ na tym polegające, że OSQby okazują sobie nawzaje
m powierzchowne
ne i prlClotnt: tylko zaimercsowanle, zajmując ~ię głównie swoimi
sprawam i _ mogą być
z nimi wchodzi, są przez to notorycznie chwiejne, doraźne, niepew
 PrZł'!,Jruri .~poleczn(l: poznaWCUl, e.~te/YCZlla, mor/llna
2'"
których skrzętnie unika się wszelkiego umyślnego kontaktu, a już
szczególnie takiego kontaktu, który inni mogą rozpoznać jako umyśl­
ny. Obszar zamieszkały przez banitów jest terenem niezaangażowania
i emocjonalnej próżni, w tym samym stopniu niegościnnym dla sym­
patii. co dla wrogości; jest "białą plamą" bez mapy i drogowskazów;
rezerwatem dzikiej przyrody wśród uprawnych pól i ogrodów. Z tych
powodów trzeba ten obszar ignorować. A nade wszystko trzeba
pokazać. dobitnie i nie pozostawiając cienia wątpliwości, re się go
zignorowało, i zignorowało z rozmysłem i bez wahania.
Spośród zespołu technik. jakimi posługuje się sztuka nibyspot­
kania, w najpowszechniejszym użyciu jest unikanie kontaktu wzroko­
weg o. Wystarczy przypomnieć sobie ukradkowe spojrzenia, jakie
przechodzeń rzuca spod na wpól przymkniętych powiek na innych
przechodniów, nie chcąc przypadkiem zbliżyć się zbytnio. ale i nie
chcąc zdradzić się. u się przygląda i zachęcić w len sposób do
zaczepki; albo badawcze spojrzenie. jakim ogarnia się zatłoczoną
poczekalnię, by wypatrzyć dla siebie wolne od sąsiadów. bezpieczne
miejsce _ by zdać sobie sprawę, jak zawiłej sztuki wymaga prosta
z pozoru operacja". Idzie o sprawę wcale nie błahą: o to mianowicie,
by widzieć, co się wokół dzieje, przekonując zarazem wszystkich
obecnych, że się na nikogo nie patrzy. Trzeba patrzeć .,nienatar­
czywie", "w sposób nie rzucający się w oczy", by nie sprowokować
niechcący zaczepki, nie zachęcić do odezwania się; trzeba uważać
sprawiając wrażenie zachowywania nieuwagi, badać otoczenie skru­
pulatnie udając obojętność. Tak trzeba patrzeć, by już sposób pat­
rzenia zapewniał wszystkich zebranych, że nie ma się wobec nich
żadnych zamiarów, że na nic nie muszą czekać i mogą się niczego nie
utrzymane, a mimo to wbrew pozorom ludzie zachowują C7.ujnll!.C, golowi do uciecakt
lub obrony, gdy zajdzie potruba". Jak długo pozory są utrzymywane, trwa "powierz­
chowny lad public7.ny" In, 331 ·333).
• Techniki uniku, niezbędne do zycia w mieście (życia obcego wśród obcych, czy
_ jak powiada Benjamin Nelson - w wuunkach "obcości uniwersalnej"), opisane
zostaly obszernie w etnogratic7.nym studium Lyn H. Lonand A World oj S/r(lftfłer.~:
Ordl.'r llnd Acrivlt ilt Urblllt Publk Spllce, gasic Books, New York 1973. Clytamy tam,
i'.c kluczem do pr7,ctrwania w mieście jest "umicj~tność wehodzenia w powierl.ehowne,
ulotne, i 7.1łW~1.0ne stosunki" (s. 17&),
Szruka lajemlta Itibyspmkaltia 209
spodziewać - i że nie zakłada się tu żadnych wzajemnych zobowią­
zań i żadnych uprawnień.
Skutkiem ubocznym stosowania zasad uprzejmej obojętności jest
jednak, jak zauważył Helmuth Plessner", utrata twarzy; lub ściślej
mówiąc: niemożność jej zyskania, Miejski tłum nie jest zbiorem
jednostek. Jest chłonną a jednolitą masą, która wsysa i rozpuszcza
wszelką indywidualność. Tłum nie ma twarzy -- ale pozbawia też
twarzy jednostki, które wchłania. Każdej jednostki można się pozbyć.
każdą można wymienić, Ani jej przybycie, ani zniknięcie nie sprawi
różnicy, Ta właśnie bezimienność zanurzonych w miejskim tłumie
ruchomych i przenośnych jednostek sprawia, że nie grożą one konie­
cznością emocjonalnego, i w ogóle społecznego, zaangażowania.
Łącznym rezultatem powszechnego uprawiania sztuki nibyspoi­
kania jest swoiste .odspołecznienie" przestrzeni społecznej, lub raczej
zapobieganie temu, by przestrzeń, w jakiej poruszają się cieleśnie
jednostki, wykształciła się w przestrzeń iście społeczną, z właściwymi
jej regułami angażowania się i współdziałania, Techniki nibyspot­
kania do takiego właśnie rezultatu zmierzają; służą też powiadamia­
niu wszystkich zainteresowanych, że do takiego właśnie rezultatu się
zmierza. i że r~wasza się wszystkich, by w spełnieniu zamiaru nie
przeszkadzalif.Aby wyłączyć z przestrzeni społecznej osobników blis­
kich fizycznie (albo zapobiec ich włączeniu). wystarczy zaniechać
wszelkich prób dowiedzenia się czegoś o nich i odmówić im infor­
macji o sobie, Jak długo wyłączone w ten sposób jednostki pozostają
w tle, któremu się uważnie nie przyglądamy - są niejako pustymi
skorupami człowieczeństwa; podprogowa świadomość ich fizycznej
obecności, pozbawiona okazji, by się na powierzchnię wydobyć, nie
wystarcza, by skorupy wypełni?ludzką treścią - by obdarzyć "plamy
na kotarze" podmiotowośc!Ll
Taktyka nibyspotkania informuje też o tym. że to tylko mój sąd,
moja dobra wola i dyskrecja skłaniają mnie, bym tolerował wspólobe­
cncść tych osobników - choćby była to tylko "obecność w tle".
w Por. Uher Mrn.~chl'ltver(Jchrljltfł, w: Helmuth Plessner. Di.ueir.~ dl'r Utopie (Suhr­
kamp, Monachium 1974). Utrata twarzy, jak sugeruje Plessner, wynika nieuchronnie
7. owego "spoglądania 7. dystansu", bez którego świat nowoczesny obejść się nie może,
choćby trzeba było za to płacić deindywidualizacją.
 Przl'slru'; społeczna: poZlIllWf:/l, estetycma. moralIliI
lIO
Sztuka nibyspotkania kwituje moją życzliwość. nie ich uprawnienia.
Sam zakreślam granice. do których gotów jestem się posunąć. Grani­
ce mogę przesunąć, jeśli zajdzie potrzeba; nie ma w nich nic solid­
nego, słupów granicznych nie wkopano głęboko, barier nie ustawiono
_ "granice" między sceną a tłem zaznacza się li tylko mimochodem
za pomocą gestów i min, pochylania głowy i zamykania oczu. To
więc na sprawności narzędzi koncentrować się musi uwaga, nie na
strzeżeniu granic. Tylko od sprawności w posługiwaniu się narzędzia­
mi zależy lo, by ludzie bez twarzy i bez nadziei jej uzyskania wtapiali
się w jednolite, płaskie i bezbarwne tło zagospodarowanego świata
i jawili się - by zacytować pamiętne sformułowanie Simmla - "w
monotonnie szarej tonacji"; by .•żaden przedmiot wśród innych nie
zasługiwał na wyróżnienie". Jeśli zauważy się już różne wartości
przedmiotów (a więc wyróżni przedmioty jako przedmioty właśnie)
_ zauważonych odrębności "doświadczy się jako nieistotnych".
Wszystko lu "posiada ten sam ciężar gatunkowy..., unosi się na tym
samym poziomie, różniąc się nawzajem li tylko rozmiarem zajmowa­
nej powierzchni" 1'.
Simmel nalega na to, że owo utrzymywanie ludzi na dystans
(twarze, gdy się na nie patrzy z daleka, rozmazują się, a ich kolory
blakną), to separowanie się od innych, zawsze nacechowane rezerwą
i chłodem (owymi emocjonalnymi pigułkami antykoncepcyjnymi za­
pobiegającymi zainteresowaniu. z jakiego począć by się mogla sympa­
tia), jest instynktowną obroną przed niebezpieczeństwem życia wśród
obcych. Odraza i niechęć. zawsze obecne, ale na ogół przytępiane
i tonowane na tyle, by nie przerosły w uczucie nienawiści (jak każde
uczucie, byłaby też i nienawiść zaangażowaniem, stosunkiem społecz­
nym), czynią życie wśród obcych technicznie możliwym, a psychologi­
cznie do zniesienia. Pozwalają utrzymać tę separację, która jest jedy­
ną dostępną w tych warunkach postacią socjalizacji: w otoczeniu
masy obcych można żyć tylko obok siebie (nie z sobą, nie razem).
W odróżnieniu od spotkań prawdziwych, nibyspotkania są zda­
rzeniami bez przeszłości (nikt nie spodziewa się spotkać obcych, na
II Georg Simmel, Thl! Merropo/is and Men/al Uff', w: Cla".~i{' Essays 11111111' ("u!(lm'
""Cilie.~, pod red. Richarda Scnneua, Appleron-Century-Crofts. New York 1969, s. 52.
Sztuka fa!t'mna I'Ijby.~polkanjo 211
których natknie się na swej drodze), zaś przeżywa się je w sposób,
który pozbawia je dalszego ciągu. Są one epizodami; a epizod, jak pisze
Milan Kundera, "nie jest nieuniknionym następstwem poprzednich
uczynków, ani przyczyną tego. co nastąpi; nie jest ogniwem w łańcuchu
przyczynowo powiązanych zdarzeń, jakie składają się na opowieść, Jest
przypadkiem bezpłodnym, który można pominąć bez szkody dla
ciągłości i sensu opowiadania i który nie jest w stanie pozostawić
trwałego śladu na życiu bohaterów", Epizod nie jest częścią historii.
Pamięci o nim nie wkłada się do tej szuflady świadomości. w której
zamierza się przechować wiedzę nabytą i dla dalszego życia użyteczną.
Epizod - powiedzieć by się chciało - jest antraktem, przerwą w nie
kończącym się procesie "typifikacji", klasyfikacji i rysowania mapy.
Nibyspotkania, jak wszelkie inne epizody, nie zależą od dotychczaso­
wych postępów społecznej kartografii, ani jej nie doskonalą. Nic się tu
od zajścia epizodu nie zmienia - wszystko jest nadal. jak było.
Na to przynajmniej ludzie liczą; jakkolwiek nader często na próż­
no. Zanim minie chwila kontaktu i stykający się znajdą się znów
w bezpiecznej od siebie odległości. trudno orzec z ręką na sercu. że
ulotny poślizg spojrzenia nie wymknie się poza wąskie ramy niby­
spotkania, Ale nawet gdy kontakt dobiegł końca - a i długo, długo
potem - jego następstwa mogą niespodzianie wypłynąć na powierz­
chnię. zadając kłam opinii o dawnym zdarzeniu jako o epizodzie
..., ~ tylko (by raz jeszcze zapożyczyć się u mądrego powieściopisarza:
"nikt nie może zagwarantować, że jakieś całkiem epizodyczne zajście
nie ma w sobie tyle siły, by któregoś dnia, nieoczekiwanie, nie
spowodować dalszych zdarzeń" 12). Jakkolwiek by się człowiek starał
zamknąć kontakt w ciasnej klatce nibyspotkania - niepokój. że się
próba nie do końca powiodła, drążyć nie przestanie. Wie człowiek,
albo czuje nie zdając sobie z tego sprawy. że zdarzenie z gruntu,
zdawałoby się, nieistotne, może mieć ciąg dalszy, j że nie można
zawczasu przewidzieć, czy go mieć nie będzie, i że moment pewności
II Milan Kundera, lmmortolity, trans. Peter Kussi, Faber, London 1991,
ss. 338-339. Żaden epizod, sumuje Kundera, "nie jest II priori skazany na to, by na
IIlW!l2e pozostać epizodem - bowiem każde zdarzenie, choćby najbardziej błahe, kryje
w sobie możliwość stania się w przyszłości przyc:r.ynll innych zdarzeń, przekształcając
'iio; w ten sposób w opowieść lub przygodę".
212 P'ZI'.~trZl.'ri spolectno: POzntlwcza. estetyczna. moralnu
nigdy nie nadejdzie... Obrona przestrzeni poznawczej nigdy nie jest
prawdziwie niezłomna; granice nibyspotkania nigdy nie są w pełni
szczelne. Nie wynaleziono jak dotąd niezawodnego lekarstwa na
wdzieranie się intruzów do świata przeżyć: a tym bardziej - lekar­
stwa na lęk, jaki budzi już sama możliwość inwazji.
Miasto jest terenem nibyspotkań. Przestrzeń fizyczna miasta tak
jest zorganizowana, by spotkań, których się rozmyślnie nie szuka,
można było uniknąć. a jeśli już uniknąć ich się nie da - by można je
było przynajmniej pozbawić "dalszego ciągu". Richard Sennett spo­
rządził przenikliwy opis kilku wybitnych dziel nowoczesnej architek­
tury (Lever House w Nowym Yorku, Brunswick Centre w Londynie,
kompleks Defense w Paryżu). Stwierdził, że są one "rozległymi ob­
szarami próżni", "które się przebywa, ale w których się nie jest".
Organizacja przestrzenna miasta jako całości, z jego ulicami przeloto­
wymi i miejskimi autostradami, pociągami podziemnymi i szczelnie
zapieczętowanymi samochodami, zda się służyć temu, by "przenosić
się z A do B" n, ignorować lub gwałcić ciągłość między punktem
wyjściowym a docelowym wyprawy, wykrawać miejsca, w których
mieszkaniec jest zadomowiony, z pustkowia, jakie je od siebie dzieli.
Przestrzenna organizacja miasta służy w ogóle segregacji: separuje
ona od siebie klasy społeczne, grupy etniczne, niekiedy także i płcie
lub pokolenia - pozwalając na stosowanie technik nibyspotkania
z lepszym skutkiem i z większą ufnością w ich skuteczność. Co
najważniejsze, wydziela ona w mieście rozlegle obszary (a te właśnie
obszary mieszkaniec odwiedza najczęściej), po których można chodzić
niejako bez pancerza, lub przynajmniej rozbroić się na pewien czas,
jako że nie zamierzone kontakty z obcymi, na jakich można się tu
zwykle natknąć, wydają się stosunkowo mniej grożne lub zgoła
niewinne; bywa nawet i tak, że kontakty z terenowo wyselekcjonowa­
nymi nieznajomymi odbiera się wcale nie jako groźbę, ale jako szansę
podniecającej przygody.
Gdyby nanieść przestrzeń poznawczą na mapę topograficzną mia­
sta (lub mapę geograficzną kraju, czy świata nowoczesnego w całości)
oj Richard Senneu. 1111' Fali oj Public Man, Camhridge Universiry Press 1974,
'" 12 - 14,
SZluka coiemna "lby.~pOJkania 2U
- przybrałaby ona kształt archipelagu raczej niż kształt jakiejkol­
wiek topologicznie zwartej figury geometrycznej,rPrzestrzeń społeczna
człowieka nowoczesnego składa się z wysp sensu, rozrzuconych po
olbrzymich terenach sensu pozbawionych: każda wyspa jest oazą
wiedzy wśród semantycznej pustyni, pozbawionej rysów rozpoznaw­
czych i punktów orientacyjnych. Wiele czasu trawi się codziennie na
przebywanie owych semantycznych pustkowi, by się z jednej wyspy
przedostać na drugą; jest to czas "pusty", .stracony". 'Wyspy nie
stykają się ze sobą, ale nie są też wymienne: każda jesfwy'pełniona jej
tylko właściwą wiedzą, każda ma swoisty sens i ze szczególnymi
sprawami się wiąże. By zachować niepowtarzalną swoistość każdej
z wysp, trzeba fortyfikować jej brzegi, budować falochrony, jednym II
słowem: bronić przed zalewem obcych. ~ona przestrzeni poznaw­
czej (ściślej mówiąc: przestrzeni opanowanej poznawczo) sprowadza
się do obrony własnego prawa do swobodnego poruszania się, przy
równoczesnym pozbawianiu tego prawa innych ludzi, Zawodowa
policja jest nowoczesnym i miejskim wynalazkiem, Powołano ją do
życia, by chroniła przestrzeń miejską przed intruzami, których doku­
czliwa wścibskość pozbawia innych, "spokojnych ludzi"l.~nonimowo­
ści, jakiej przy poruszaniu się w mieście szukają 14, )wałęsanie się
i przestawanie na ulicy były występkami specy1iczme-miejskimi, uzna­
nymi za przestępstwa karalne dlatego właśnie, że popadały w konflikt
....,. ~ z przeznaczeniem miejskich ulic jako "terenu, przez który się prze­
chodzi, ale na którym się nie przebywa". Nieosiągalnym wprawdzie,
ale przyświecającym nowoczesnym urbanistom ideałem przestrzeni
miejskiej był zespół niewielkich, solidnie obmurowanych twierdz po­
łączonych labiryntem tras przelotowych z zakazem parkowania, sys­
temem wiaduktów i autostrad,
14 Instrukcja wydana w 1835 roku w Derby dla właśnie powołanej do l.ycia policji
miejskiej (która to instrukcja WyłUS1.Cl..a też powody, dla których postanowiono miano­
wać zawodowych strażników porządku) jest dobrym lego przykładem: "Osobnicy
stojący lub wa/ę&iljllcy się w przejściach bez należytej przyczyny i przeszkadzający
innym ... mogą być aresztowani i odprowadzeni do sędziego" (cyt. za: Anthony Delves,
Popu/ar Recreanans and Socioi Confitct in Dł'rhy. /800-/850, w: Popu/ilr Cli/UłN' and
Ctass Co"j1iCI. 1590-/914: Explorarion.~ in rhl' History oj La/lOur and [,ei.lure, pod red.
Eileen i Stephena Yeo, Harvesrer, Brighlon 1981, s. 95).
214 PrZl'~'lrn'n społeczna: pOZllllll'C%d, estetyemu. morlJfn<J
W miarę kształtowania się miejskiej organizacji przestrzeni jako
sceny nibyspotkań oraz nabierania przez mieszkańców miasta nawy-
ków uprzejmej nieuwagi, przyczyny i skutki wspomagały się wzajem-
nie coraz bardziej, tak że w końcu trudno je było rozdzielić. Dziś
jedno zjawisko jest nie do pomyślenia bez drugiego.
Aporia Obcego
Masowy napływ obcych na teren codziennego życia, na leren
.•świata przeżywanego", spowodował, że przednowoczesne mechani-
zmy organizowania przestrzeni społecznej staly się przestarzałe; w no-
wej sytuacji okazały się one jaskrawo niewystarczające. Już sam
rozmiar zjawiska wykluczał możliwość ich zastosowania. Za dużo
było wokół ludzi nieznanych, by można było każdego z nich, in-
dywidualnie, zaszeregować jako "swojego" czy "obcego". Nawet gdy-
by tej metody próbowano, nie można byłoby trafności zaszeregowa-
nia sprawdzić, a więc ufać jego wynikom. Z przelotnej nicgdyś przy-
kroki przekształciła się obecność obcych w "stan normalny". Prob-
lem człowieka nowoczesnego polega nie na tym, jak się pozbyć
obcych - to jest niemożliwe - lecz na tym, jak żyć na co dzień w ich
towarzystwie, czyli jak żyć w warunkach niedoboru poznawczego,
niedcokreślenia sytuacji, niepewności. Nie znaczy to wcale, by prób
radykalnego uwolnienia się od obcych zaniechano; rzeczy mają się
akurat odwrotnie - chroniczna niepewność, jaką widok obcych
wciąż na nowo galwanizuje, szuka ujścia w nie kończącym się wysiłku
zdobycia niepodzielnej kontroli nad organizacją przestrzeni społecz­
nej, czyli ograniczenia swobody ruchu obcych i zmuszenia ich, by
"trzymali się swego miejsca".
Z drugiej jednak strony - jak tego dowodził Georg Simmel,
wskazując na intymny związek między obcością, gospodarką pienięż­
ną i intelektem - życie nowoczesne w tej postaci, w jakiej się
historycznie ukształtowało, bez obcych obejść by się nie mogło. Zakaz
uczuciowego zaangażowania, obojętność na osobliwości jakościowe,
odrywanie kontaktu od jego korzeni historycznych i odcinanie go od
przyszłych konsekwencji - wymogi tylko w kontaktach z obcymi
Aporia Obcego ",
.", - możliwe do spełnienia - są w życiu nowoczesnym nieodzowne.
li II
Obcość, rzec można, trzeba kultywować i pielęgnować, aby życie
nowoczesne mogło się gładko toczyć. Żadna z podstawowych in-
stytucji społeczeństwa nowoczesnego nie przeżyłaby triumfu nastro-
jów i obyczajów "wspólnotowych", gdyby ten wymarzony przez wielu
cud się dokonał; żadna nie ostałaby się w przypadku rozpanoszenia
I się stosunków osobistych j emocjonalnie nasyconych na terenie prze-
,.I znaczonym do nibyspotkań i wymagającym uprzejmej nieuwagi. Gdy-
i
I ~I
by nie było obcych, trzeba byłoby ich stworzyć - i istotnie. stwarza
się ich co dzień i w skali masowej ...
Stąd owa głęboka wieloznaczność, która cechuje pozycję i rolę
Obcego w przestrzeni społecznej. Obcych płodzą wciąż na nowo II
codzienne praktyki, które zmierzają skądinąd do wyeliminowania
obcości (fizycznego, drogą separacji i ograniczania; lub psychologicz-
nego, przez ostentacyjne odwracanie uwagi). Obcy są wytworami tego
samego wysiłku, którego celem naczelnym jest "oswojenie" przestrze-
ni i uczynienie jej zdatną do życia. Jak się należało spodziewać,
ambiwalencja statusu egzystencjalnego obcych znajduje wyraz w am-
biwalencji zajmowanej wobec nich postawy. Zbijające z tropu po-
czucie, że się jest zarazem inicjatorem i przedmiotem cudzych inic-
jatyw, przeżywane jako równoczesność pragnienia i obawy, przycią­
gania i odpychania, krystalizuje się w postrzeganiu obcości jako
, dziwacznego stopu bezpiecznej przystani i zagrożenia egzystencji.
Szuka się wtedy desperacko zanegowania ambiwalencji (której ist-
nieniu można zaprzeczać, ale usunąć z bytu nie można), rzutując
niespójność własnych przeżyć na wybraną kategorię obcych (innymi
słowy: ogniskując wieloznaczność, jaka przepaja całość przestrzeni I
poznawczej, na jej wybranym fragmencie) i próbując pozbyć się
li niespójności poprzez symboliczne lub dosłowne spalenie jej kukły.
Próby te będą prawdopodobnie podejmowane w nieskończoność; są
wszak równie nieodzowne, co bezowocne.
I
Omawiając rezultaty badań przeprowadzonych przez swego do-
ktoranta, Johna Scotsona, na terenie jednego z przedmieść miasta
Leicester. w którym nowe osiedle mieszkaniowe powstało tuż obok
starej dzielnicy zamieszkałej przez ludzi od dawna osiadłych. Norbert
Elias ukuł parę pojęć: .zadomowieni" i "intruzi" Lestablished"
216 PrU'.~lruri .~p(/ll;'n'lu: ptJznawcza, estetyczna. m"ralnll
stużyć miała uchwyceniu konfiguracji dwu grup
i .outsiders''). Para ta
toczących ze sobą nie kończące się boje o wytyczenie j ochronę
dzielących je granic. lecz zarazem zespolonych siecią wzajemnych
usług, niezbędnych do utwierdzenia tożsamości każdej z nich. Inic-
jatywę procesu wzajemnej separacji i stereotypizacji Elias przypisał
..zadomowionym" (ta jednostronność inicjatywy była zresztą jedyną
bodaj cechą pozwalającą jedną z dwu grup, skądinąd niemal symet-
rycznych w swym składzie i postępowaniu, określić jako "zadomo-
wioną". w odróżnieniu od "przybyszów z zewnątrz"). Pierwszym
bodźcem do walki była niechęć wobec nie znanych dotąd ludzi, po
których - z racji ich fizycznego sąsiedztwa - spodziewano się
kwestionowania wyłącznego dotąd prawa do określania przestrzeni
społecznej; i oburzenie, z jakim z tego powodu powitano dobroduszne
oferty przybyszów - "intruzów" - nawiązania stosunków dob-
rosąsiedzkich. "Zadomowieni" posiadali, w sposób oczywisty, dość
siły. by tak się właśnie zachować; zaś fakt, że tak się zachowali, stał
się z kolei "substratem materialnym" ich siły. Ich przewaga nad
przybyszami w tym się wyraziła, że mapa terenu, jaką się posługiwali,
była z konieczności punktem wyjścia dla wszelkich map alternatyw-
nych i konkurencyjnych, jakie mogliby kreślić przybysze. Rozłam na
"zadomowionych" i "intruzów" zrodził się i czerpał pokarm z asymet-
rii władzy nad organizacją przestrzeni społecznej, i ze starania, by
przestrzeń faktyczną, "terenową", przykroić wedle postulatów zawar-
tych w jednej tylko, z góry nakreślonej i dotąd nie kwestionowanej
mapie poznawczej. Skoro autorzy mapy pierwsi zadeklarowali po-
trzebę trzymania przybyszów na odległość, można wywnioskować, że
źródła rozłamu tkwią w problemach, jakie gnębią ludzi o tyle, o ile
zawiadują oni organizacją przestrzeni społecznej (że, innymi słowy,
źródła te tkwią w problemach praktycznych wynikających z nieule-
czalnie aporetycznej natury tego zadania).
Życie nowoczesne równa się życiu z obcymi, a życie z obcymi jest
zawsze najeżone ryzykiem. denerwuje i wystawia na coraz to nowe
próby. Okazja po temu, by ulepić z mieszkańców nowego osiedla
symboliczne wcielenie obcości jako takiej, uosobienie wszystkiego, co
cudze i cudzoziemskie, oraz źródło wszystkiego, co w przezroczystym
świecie mętne, nadeszła więc niejako w samą porę. Nie uleczyła ona
Aporia Oł>Cf!IłO 217
wprawdzie życia z jego przyrodzonych dolegliwości nowoczesnych,
lecz przynajmniej obiecała nową, być może złudną. ale dotąd nie
zdyskredytowaną kurację na los, na który nie znano lekarstwa. Po-
zwalała zogniskować rozsiane dotąd i mgliste niepokoje, skupić roz-
proszone strachy (tym bardziej przecież męczące, im mniej określone)
na konkretnym, namacalnym niebezpieczeństwie, z którym można
było walczyć i które można było nawet - kto wie? - odparować.
Teraz wiedziało się przynajmniej, gdzie tkwi groźba; pierzchło zatem
obezwładniające uczucie bezczynności wobec zagrożenia. Groźba
miała wreszcie adres i nazwę: byli nią mieszkańcy nowego osiedla.
I im głębsze było poczucie zagrożenia, tym bardziej przerażające,
mrożące krew w żyłach intencje i cechy przypisywano "intruzom",
w których wcieliły się teraz upiory stras~po nocach przerażonych
tubylców. Jak stwierdzili Scotson i Elias, braz świata, jakiemu hoł­
dowali "zadomowieni", "przedstawial rzec ywistość w sposób bardzo
prosty. Namalowany był w barwach białych i czarnych - nie było
w nim miejsca na indywidualne różnice między mieszkańcami nowego
osiedla. Wszystkim przypisano to, co cechowało najgorszych". Ogól-
nie biorąc, "im bardziej [czadcmowieni" wszelkiego rodzaju - Z. B.]
są wystraszeni, tym bardziej prawdopodobna jest krancowa fantas-
tyczność i sztywność doktrynalna ich zbiorowych wierzen'j. Jak
trafnie skomentował to Stephen Mennell: ~~­
-4' ~ ..taka procedura stygmatyzacji jest powszechną cechą dominacji w sytua-
cji. gdy siły ~ nader nierówne. zastanawia przy tym Identyczność treści
stygmatów w najbardziej nawet odmiennych przypadkach stygmatyzowa-
nia. «Intruzi» są zawsze, między innymi, brudni, moralnie niespolegliwi
i leniwi. Tak właśnie widziano w dziewiętnastym stuleciu robotników
przemysłowych; pisano o nich często jako o «nie umytej masie» ((Great
Unwasbed»). Tak właśnie biali widzieli, i wciąż widzą, czarnych 16.
Zauważyć można, że właściwości przypisane osobnikom lokowa-
nym w przestrzeni poznawczej w przedziałach rezerwowanych dla
"intruzów" czy "autsajderów" jednoczy cecha ambiwalencji. Brud, jak
11 Norbert Elias and John L. Scotson. Thł' E.~tabIi5hed alld 1111' OUlsider..: A Sodo·
IlIgkal 11lqlliry rrllo Commullily Proł>lem.v, Frank Cass, London 1965, as. 81,95.
l. Stephen Mcnnell, Norbert f/((I.I: Civi/izario'l and the Hllman Sel{.fmagt', 811<;1.-
well, Derord 1989, s. 122.
118 Prusrru" speleczna: poznawcza, f.~lfl yCUlIJ, moral"a
wiemy, to przedmiot "nie na swoim miejscu" - coś. co powinno być
gdzie indziej niż jest, a co będąc tam, gdzie się w tej chwili znajduje,
zamazuje przedział, który dla uniknięcia groźnych nieporozumień
powinien był być wyraźny. Niespolegliwość wskazuje na kapryśność
zachowania, która pozbawia sensu rachunek prawdopodobieństwa,
czyniąc bezużyteczną wszelką kalkulację opartą na znajomości zasad.
Lenistwo oznacza pogwałcenie lub lekceważenie rutyny - a więc
pośrednio 1 regularności świata oraz jego wymogów. Aura wielozna-
czności otacza też inne właściwości z reguły zawarte w stereotypach
"intruzów": a więc brak zasad moralnych, rozwiązłość płciową, nie-
słowność w interesach, uleganie namiętnościom, czy nieumiejętność
trzeźwego rozumowania; wszystkie te cechy sugerują, że reakcje .Jn-
truzów" mogą być równie dobrze takie lub inne - są z natury nie
poddane regułom i nieprzewidywalne. "Intruzi" są niejako miejscem
nagromadzenia wszystkich strachów wynikających z niejasności sytu-
acji życiowej i wszelkiego ryzyka związanego z organizacją przestrze-
ni poznawczej. Są wcieleniem chaosu, który wysiłki poznawcze pró-
bują uparcie, lecz daremnie, zastąpić ładem, i natrętnie przypominają
o zawodności prawideł, z jakimi wiąże się nadzieję na sukces. Gdyby
udało się wyrzucić .Jntruzów" poza obręb przestrzeni społecznej, być
mE' łą resztę koszmarnej wieloznaczności zabraliby ze sobą..
"Monopol na społeczną kartografię" - prawo do kreślenia po-
zn wczych map "oficjalnych", dla wszystkich obowiązujących - jest
jądrem wszelkiej dominacji i ucisku; jest też stawką w walce zdomino-
wanych i uciskanych z aktualnymi postaciami dominacji i ucisku
w imię ich odwrócenia lub zastąpienia przez inne, bardziej dla dziś
uciskanych przychylne. Ktokolwiek posiada lub posiądzie to prawo,
będzie się starał usunąć aporie przestrzeni poznawczej, wybierając
spośród mnóstwa obcych jedną, mniejszą rozmiarem kategorię .ob-
cych absolutnych" - bez których, w odróżnieniu od obcych w ogóle,
można się obejść; taką kategorię, która dobrze obcość jako taką
reprezentuje, bowiem ciążą na niej grzechy typowe dla każdej katego-
trzeba z obecnością innych obcych. a
świata bez szkody dla normalnego biegu ż cia.
wt Ei.e
rii obcych - ale która nie przynosi pożytków, dla jakich godzić się
być usunięta ze
szelkie wybory tego
typu są, rzecz jasna, tylko środkami uśmier ającymi bóle, a nie
Aporia Obcego 219
lekarstwami - nie dotykają tego. co naprawdę w życiu doskwiera.
Tak długo jednak. jak żywi się nadzieję na ich skuteczność. pod-
trzymują one kruchą konstrukcję przestrzeni poznawczej, pomagając
w ten sposób czynić życie wśród obcych znośnym.
W Smutku tropików, jednym z najbardziej urzekających dzieł an-
tropologicznych, Claude Levi-Strauss 17 sugerował, że tzw..Judy pry-
mitywne" dają sobie radę z niebezpieczeństwem, jakie zwiastują obcy,
stosując inną (choć niekoniecznie "gorszą" jakościowo, czy "bardziej
prymitywną") strategię niż ta, którą my się posługujemy i uznajemy
za ..normalną" czy "cywilizowaną". Strategia "prymitywnych" jest
antropofagiezna: zjadają oni. wchłaniają i trawią (asymilująe ieh nieja-
ko biologicznie) obcych, którym przypisują posiadanie władz magicz-
nych a tajemniczych, licząc być może na to, że uda się im w ten
sposób władze te przejąć i posiąść na własność. Nasza strategia jest
natomiast omropoemiczna (od greckiego slowa €IlEiv - "zwracać",
"wymiotować"). My wyrzucamy obcych poza obręb świata przez nas
zagospodarowanego, poza teren życia uładzonego; usuwamy ich do
odległych miejsc, dla banitów przeznaczonych, lub spłukujemy ich do
ścieków, z których wydostać się nie potrafią.
Tyle Levi-Strauss. Wydaje się wszakże, że opisane przez niego
strategie nie są wyróżnikami dwóch typów społeczeństwa czy dwu
epok historycznych; dwoistość stosowanych wobec obcych strategii
właściwa jest wszystkim społeczeństwom, łącznie z naszym. Strategie
fagiczną i emiczną znaleźć można obok siebie w każdym społeczeńst­
wie i na każdym szczeblu społecznej organizacji. Obie są nieodzowny-
mi narzędziami organizacji przestrzeni społecznej, ale też każda z nich
jest skuteczna o tyle tylko, o ile występuje w zestawieniu z drugą.
Wzięta z osobna, każda z nich stwarzałaby zbyt wiele braków i kło­
potliwych odpadów, Przy łącznym natomiast zastosowaniu jedna
strategia pozwala pozbywać się nieużytków, które wytworzyła druga,
co zmniejsza niejako niewygody i koszty każdej z nich.
Ujmując to w terminach ogólniejszych: strategia fagiczna polega na
.włączaniu", strategia emiczna - na ..wyłączaniu". Pierwsza "asymiluje"
" Claude Lćvi-Strauss. 1ri.lle.1 Ir"fliqlll'.~. Ploin, Paris 1955. rozdz. 3M (pr/dl.ld
polski: Smllll·1I rro"ill/lw. tłum. Aniela Sreinsberg, wyd." popr., PIW. War~7awa 1%41
].20 Przr.lfr..,ri .~Pi,It'czrra: pozrrawcza• rsretyczna. mora/mI
obcych do grona sąsiadów, gdy druga stapia ich w jedno z wrogami.
Wspólnym wysiłkiem zaś polaryzują one szarą masę obcych, próbując
zaorać w ten sposób wprawiającą w zakłopotanie "ziemię niczyją"
między biegunami "swoich" i "cudzych". Obcych, którzy są ich przed-
miotem, strategie te stawiają przed dylematem: poddaj się lub przepa-
dnij, bądź jak my lub wynoś się, graj wedle naszych przepisów lub
zabieraj się od stołu. Tylko razem, tylko jako "albo-albo", są dwie
opisane tu strategie skutecznym narzędziem kontrolowania przestrze-
ni społecznej. Obie można więc znaleźć w narzędziowni każdej władzy.
Przepisy regulujące warunki przyjmowania na członków wywrą
trwały wpływ na zachowanie się kandydatów tylko w takim przypad-
ku, jeśli uzupełni je groźba usunięcia, dymisji, relegacji, wydalenia
przez "danie czarnej gaiki"; ta groźba z kolei nie wywarłaby wrażenia,
gdyby nie żywiło się nadziei na przyznanie członkostwa. Szkolnictwo
powszechne uzupełniają zakłady poprawcze dla wykolejeńców i roz-
rabiaczy; potępienie obcych obyczajów i ostracyzm kulturowy uzupeł­
nia przynęta kulturowego "doszlusowania" do tych, którzy sądy
wydają; naciski wynarodawiające uzupełnia zapowiedź "repatriacji"
lub "czystki etnicznej"; deklarację równości obywatelskiej uzupełniają
przepisy prawne o kontroli imigracji i deportacji niepożądanych
przybyszów. Istotą panowania - kontroli nad przestrzenią społeczną
jest możność stosowania na przemian strategii [aqicznej i emtcznej.
swoboda w ustalaniu kryteriów, wedle których wybiera się strategię.
i prawo do decydowania o tym, którą strategię wobec konkretnych
obcych czy w konkretnym przypadku zastosować.
W świecie współczesnym obcy są wszechobecni; pozbyć się ich nie
można, choć kusi wielu ludzi, by przynajmniej spróbować. Są wszak
obcy dla nowoczesnego sposobu życia w tym samym stopniu niezbęd­
ni, co stanowią tego życia bolesne (ale i przyrodzone) niedomaganie,
Obie omówione tu pokrótce strategie nie zapowiadają "rozwiązania"
"problemu" obcych - ani rozwiania niepokoju, który budzi ich
sąsiedztwo, ani usunięcia wieloznaczności, jaką do życia wprowadza-
ją, Są one co najwyżej środkiem kontrolowania "problemu", Ktokol-
wiek ma w ręku instrumenty kontrolne, przetwarza aporetyczne zja-
wisko obcości w narzędzie panowania: szczebel j rozmiary władzy
korelują ze szczeblem i zakresem kontroli.
Aporia Ohcego 221
Mieszanym, wieloznacznym uczuciom wywoływanym z reguły
przez obcych - owych nie dość czytelnie zdefiniowanych, niedookre-
ślonych "innych", ani przyjaciół ani wrogów, lecz być może (o zgrozo,
wbrew logice'} przyjaciół i wrogów za jednym zamachem - proponu-
ję nadać miano P.rtJ.I~9fOb!i, Termin ten odnosi się do niepokoju, który
wzbudzają zjawiska wielokształtne i wielokierunkowe. uparcie wymy-
kające-s~t.-.~ie~,-E§~~:eL5io j~s~~~L obrazu, nie mieszczące się
vr-tnanęL~,_~nanych kategorii i podważające samą zasadę rozłączrej"
klasyllkacji zjawiSki' wyrąc~-o~ęgo śc·ódka. Tcn niepokój jest pokrew-
ny zakłopotaniu, jakie odczuwamyw sytuacji dla nas niepojętej
- czyli wtedy, gdy (w przeciwieństwie do rozumienia w tym sensie,
jaki nadał mu Ludwig Wiltgenstein) "nie wiemy, jak postąpić", Prote-
ofobia oznacza zatem niechęć, jaką żywimy wobec sytuacji, w których
czujemy się zagubieni, jakie wprawiają nas w zamęt myślowy, czynią
bezbronnymi. Takie sytuacje są produktem ubocznym, ale nieunik-
nionym, organizowania przestrzeni poznawczej: nie wiemy, jak po-
stąpić w pewnych sytuacjach, bowiem zasady postępowania, które
określają dla nas sens "wiedzy o tym, jak postąpić", tych sytuacji nie
objęły. Wyróżniamy takie sytuacje dlatego tylko, że co nieco już
w sprawie struktury przestrzeni poznawczej zrobiono, i że dzięki temu
świadomi jesteśmy zasad skutecznie regulujących postępowanie w sy-
tuacjach "normalnych", w przestrzeni dobrze poznawczo zorganizo-
wanej; i wyróżniamy je dlatego właśnie, że od tego "stanu normal-
nego" odstają. Spotkania z obcymi są najbardziej jaskrawymi i doku-
czliwymi (a zarazem najbardziej powszechnymi) przypadkami sytuacji
wyróżnionych przez swe niedopasowanie do reguł przestrzeni po-
znawczej. Z punktu widzenia agencji zawiadujących ładem społecz­
nym obcy są odrzutami w procesie produkcji przestrzeni poznawczej;
wymagają nieustannego przerobu lub asenizacji. Tylko jednak w wy-
specjalizowanej perspektywie troski o utrzymanie ładu ów przerób
nieużytków czy wywóz śmieci jawi się jako czynność innego rzędu niż
"pozytywne" kroki. podjęte w sprawie klarowności mapy poznawczej.
Administracja przestrzeni społecznej nie eliminuje proteofobii; nie
ma też ona jej eliminacji na celu, Przeciwnie, posluguje się prcteofo-
bią w swych zabiegach, i - świadomie bądź niechcący, ale nieprze-
rwanie - uzupełnia jej zasoby. Kontrolować procesy organizowania
m Przestrzeń społeczna: poznawcza, estetyczna. moru/ml
i odtwarzania przestrzeni społecznej lo tyle, co przesuwać w miarę
potrzeby ogniska proteofobii, dobierać przedmioty proteofobicznych
nastrojów, a następnie poddawać te przedmioty na przemian fagicznej
lub emicznej strategii.
Tworzenie przestrzeni moralnej:
rozbiórka przestrzeni poznawczej
W toku budowy i konserwacji przestrzeni społecznej jako kon-
strukcji poznawczej tłumi się uczucia; lub. gdy emocje mimo wszystko
pojawiają się, sprowadza się je do roli służebnej. Trudy i męki
.usensownienia" przestrzeni są tu przede wszystkim poznawczej, in-
telektualnej natury. Najbardziej powszechną i upartą z przyrodzo-
nych dolegliwości przestrzeniotwórstwa jest zakłopotanie poznawcze
- kiedy to ze względu na niejasność wskazówek nie wiadomo
dokładnie. jak się zachować.
Moralna konstrukcja przestrzeni nie liczy się z ustaleniami. jakie
rządzą przestrzenią poznawczą. Lekce sobie waży społecznie obowią­
zujące zasady mierzenia bliskości c:z.y dystansu. Nie wychodzi od
wiedzy już nagromadzonej. zastanej, ani też nie wytwarza nowej
wiedzy, którą mogłaby później za wiedzę zastaną i wiążącą przyjąć.
Kwalifikacje intelektualne. takie jak umiejętność badania. porówny-
wania. kalkulacji, oceny, pozostawia w gruncie rzeczy niezużytkowa­
ne. W zestawieniu ze standardami. jakim hołduje poznawcze zagos-
podarowywanie przestrzeni. wydaje się żałośnie "prymitywna"; ot,
takie sobie rzemiosło chałupnicze. nie na miarę naukowo zarządzanej
produkcji fabrycznej.
Przedmiotami organizacji poznawczej są inni ludzie. z kttlrymi
żyjemy: przedmiotami zaś organizacji moralnej są ludzie. dla kttlrych
żyjemy. Ci drudzy wymykają się wszelkiej "typifikacji". Jako miesz-
kańcy przestrzeni moralnej, pozostają oni po wsze czasy szczególni
i niezastępowalni - żaden z nich nie jest "egzemplarzem gatunku".
A już z pewnością żaden nie znalazł się w obrębie przestrzeni moral-
nej dlatego, że miał prawo do troski moralnej z tytułu przynależności
(lub zaliczenia) do kategorii. której takie prawo z góry przyznano.
Thor~e"jr pruy/rzr>'li /1'Iorul"rj: rozbiórka pru.1ITu"i poz"awczej 2lJ
Każdy stal się przedmiotem stosunku moralnego dlatego, że go
osobiście wybrano. jako tę właśnie. a nie inną osobę. Odpowiedzial-
ność moralna jest głucha na głos rozumu i ślepa na ostrzegawcze
wywieszki i kierunkowskazy. w jakie wyposażono przestrzeli społecz­
ną w wyniku wysiłku poznawczego.
Może się zdarzyć, że bliskość moralna pokryje się z bliskością
poznawczą - że troska moralna sięgać będzie szczytu tam właśnie,
gdzie wiedza o jej osobowym przedmiocie jest najrozleglejsza i naj-
bardziej intymna, a kurczyć się i więdnąć tam, gdzie wiedza ta jest
wątła. a miejsce zażyłości zajmuje obcość wzajemna. Będzie to jednak
tylko zbieg okoliczności, Korelacja dwóch przestrzeni nie jest konie-
czna, nie jest nawet najbardziej prawdopodobnym z przypadków.
Dwa procesy przestrzenietwórcze Kierują się odmiennymi i wzajem
niezależnymi zestawami reguł. Widmo Kolizji i wzajemnego wynisz-
czenia unosi się stale nad ich niełatwym współżyciem.
Ktokolwiek ponosi odpowiedzialność za konserwację przestrzeni
poznawczej, musi spoglądać podejrzliwym okiem na procesy kształ­
towania przestrzeni moralnej - tak bardzo przecież ze swej natury
kapryśne, krnąbrne i w końcu "nierozsądne" są metody jej kon-
struowania (organizacja przestrzeni moralnej nie dba o uzasadnienia,
nie powołuje się na wiedzę, jaką da się innym przekazać, i nie potrafi
wybronić się przed zarzutami, a tym bardziej przekonać innych
o słuszności swoich wyborów) I~. Podejrzliwość nie musi być zresztą
odwzajemniona, jako że impulsy moralne są niejako "bezmyślne"
i "nierozważne" i jako takie nie są skłonne czegokolwiek "się wy-
strzegać"; ignorują one po prostu ustalenia przestrzeni poznawczej
I
(lub, mówiąc ściślej: zachowują się tak, jakby te ustalenia nie istniały).
Il W Nowrx:zrsnoici i ZU(I!udzie opisałem wyniki badań prowadzonych wśród
"sprawiedliwych" -- ludzi. którzy w okupowanej prl.ez nazistów Europie ratowali
ofiary ludobójstwa na przekór nie tylko dzierżącym władzę. ale i nierzadko naciskom
większościowej opinii. Najbardziej interesującym wynikiem badań był brak jakiejkol-
wiek korelacji między bohaterską zgola decyzją podjęcia odpowiedzialności za losy
ofiar a wszystkimi "obiektywnymi" wyznacznikami przyjmowanymi przez socjologów
1..1l determinanty ludzkiego zachowania się. Wynika stąd lei pośrednio. źc wszystkie
wskaźniki, jakie władcy mogą zmierzyć i podliczyć. okazują się do niczego, gdy idzie
o przewidywanie postępków ich podwładnych: a więc w końcu i to, że zachowań tych
kontrolować się w pełni nie da.
i
•
224 Pne.~rrzelt .Ipalenna: p<lznawcz:a, estet ycsno. moralna
Jeśli przestrzeni poznawczej nie można wybronić bez tego. by mniej
lub bardziej świadomie dusić impulsy moralne i usuwać ślady ich
działania. impulsy moralne po prostu gardzą osiągnięciami póznaw-
ceych wysiłków; z punktu widzenia przestrzeni poznawczej jest to
jeszczejeden grzech dowodzący ich bezecności i okrywający
Imponujące zasoby intelektualne zaangażowane w budowaniu prze-
strzeni poznawczej nie na wiele się przydają w zetknięciu z od-
po wiedziainością moralną - jedynym, ale jakie odpornym budul-
cem. z jakiego układa się przestrzeń moralną.
~igdy nie można być <lo końca pewnym, czy odpowiedzialność
moralną wypaliło się do końca i czy nie powstanie ona na nowo
z popiołów. Wysiłki poznawcze mogą co najwyżej liczyć na to, że uda
się zawrzeć zmartwychwstałą odpowiedzialność w granicach pokry-
wających się z grubsza z przedziałem między zażyłością a dystansem
społecznym. Innymi słowy, posługując się właściwymi im środkami
mogą wysiłki poznawcze zmierzać, z jako taką szansą powodzenia. do
zakreślenia ram "uniwersum zobowiązań społecznych", poza które
odpowiedzialności moralnej sięgać nie wypada lub nie ma ona takiej
potrzeby: jeśli się w len sposób zasięg odpowiedzialności ograniczy,
nie będzie sprzeciwiała się decyzjom mianowanych czy samozwań­
czych zawiadowców przestrzeni społecznej. A zakreślanie ram to tyle.
co wyłączanie pewnych kategorii istot ludzkich, dla których brak
miejsca w projektowanym ładzie społecznym (np. przestępców, wro-
gów narodu, ludu. partii czy innych bytów nadrzędnych, lub "ob-
cych", a zatem wrogich, .ras"), z zakresu istot, które mogą stać się
przedmiotami odpowiedzialności moralnej; innymi słowy, ich ..od-
człowieczanie".
Wysiłek uszczelniania ram "uniwersum zobowiązań społecznych"
rzadko jest w pełni skuteczny. Niedowład cechuje tei wysiłek przeciw-
stawny, zmierzający do poszerzenia ram odpowiedzialności i ogar-
nięcia nią nowych, nie objętych dotąd istot. Przestrzeń moralna zdaje
się być nieczuła na wszelkie argumenty intelektualne. bez względu na
ich treść; zachowuje się ona tak, jak gdyby sfery poznawcza i moral-
na, rozumu i uczuć, trzeźwego rachunku i namiętności nie miały
punktów stycznych i nie komunikowały się ze sobą. Dowiadujemy
się na przykład, ze tysiące mieszkańców Heidelbergu, grodu uniwer-
1Worunie prze:ilrzeni moralnej: ro:hiórka pru.~rr:eni pmnawczej m
sytcekiego dumnego ze swych humanistycznych tradycji, ruszyło na
ulice domagając się życzliwej opieki nad szukającymi azylu uciekinie-
rami, którzy zatrzymali się tymczasowo w okolicy miasta I~. Niemal
równocześnie, kilkuset mieszkańców podpisało petycję żądającą na-
je hańbą. tychmiastowego wydalenia stu spośród owych nieszczęśników, któ-
rym zarząd miasta zamierzał przyznać kwatery stałe w zamieszkałej
przez nich, a sąsiadującej z uniwersytetem dzielnicy. Nie jesl jasne,
w jakim stopniu grona demonstrantów i autorów petycji pokrywały
się. Nie byłoby jednak niczym dziwnym, gdyby stopień pokrywania
się był znaczny, jako że najtrudniej spodziewać się koordynacji mię­
dzy intelektualnym, poznawczym przestrzeniotwórstwern a przestrze-
niotwórstwem uczuciowym, moralnym Co innego UZnać "teoretycz-
nie" pewne kategorie za obdarzone prawami istoty ludzkie, a co
innego - poczuć się odpowiedzialnym za ich los. Zgoda na to. że
"wszyscy ludzie są braćmi", wcale nie wyklucza nietolerancji wobec
takich ludzi, którzy przyjmą hasło powszechnego braterstwa zbyt
dosłownie; podczas gdy niechęć wobec stereotypu "obcego" bynaj-
mniej nie wyklucza stawania na szańcach w obronie któregoś z ..ob-
cych", gdy się dostrzeże biedę, w jaką popadł, czy krzywdę, jaka mu
się dzieje.
W obrębie przestrzeni poznawczej obcy to taki, o którym wie
się mało, a chce wiedzieć jeszcze mniej. W lonie przestrzeni moralnej
- obcy to taki, O którego mało się dba, a chciałoby się dbać
jeszcze mniej. Dwa w ten sposób wyróżnione zestaw)' obcych mogą,
lecz wcale nie muszą się pokrywać. Jesteśmy chyba skazani na
to, b)' nadal popełniać czyny zarazem nierozsądne j niemoralne
- ale też i czyny nierozsądne. ale moralne. a takie - rozsądne,
ale niemoralne..,
,~ Por. Hosrtl Plan Te,ll.~ Lihl'ral Con.~dencl'. w: "Ollardian" l 2 grudnia J992 r.
"Projekt budowy przytułku dla uchodźców w Hcidelbergu wywolal reakcję typu "lylko
nie na moim podwórkun - pi~l.C autor notatki, David Gcw. Z drugiej strony, warto
przypomnieć k.lopoty Schleichera 1. przypinaniem odrażającej podobizny ,,'.yda w ogóle"
do (warzy sąsladów-Żydó ... jego niemieckich uytelników; albo Himmlcra. skarżącego
się publicznie, że jego wierni SS-mani godzą Się bez wahania na potępienie żydostwa
jako rasy. ale b:i-dy 1. nich l.na osobiście jakiegoś "dobrego Żyda". którego warto
byłoby oszczędzić ... (por. Nowaczesnałć i Zaalada).
226 Prze.~lrll!li spolrczna: poznawcza. estetvcma. morallła
Przestrzeń estetyczna
Rzec można, że jeśli proteofobia jest siłą regulującą organizację
przestrzeni poznawczej, to proteofiiia jest siłą napędową estetycznego
przestrzeniotwćrstwa.
Taktyki nibyspotkania i uprzejmej nieuwagi służą konstrukcji
przestrzeni poznawczej. "Rozpuszczają" one niejako obcego w prze.
strzeni.flzyczn~i, czyli nie obdarzonej jeszcze sensem społecznym lub
z niego ogołoconej; obcy jest w tym kontekście nie dającą się uniknąć
przykrością, bez której można by się skądinąd doskonale obejść.
Jedyna wiedza, jaką chciałoby się w tym przypadku posiąść, dotyczy
sztuki trzymania obcego na odległość, i zapobieżenia temu, by się
przypadkiem wydostał z klatki obcości.
Na miejskim na ogół terenie życia nowoczesnego powstaje wszela-
ko inna jeszcze przestrzeń, estetyczna - a to w wyniku nierów-
nomierności zainteresowania czy ciekawości, jakie budzą różne jego
fragmenty, oraz zabawy, rozrywki, przyjemności i uciechy, które
spodziewamy się z nich uzyskać. Mapy poznawcza i estetyczna nie
muszą się pokrywać. Obcy z przestrzeni społecznej, z którym chcemy
mieć jak najmniej do czynienia, może być przecież przedmiotem
zachłannej ciekawości, jeśli uzna się go za źródło przyjemnych prze-
żyć. Strategia właściwa przestrzeni poznawczej wymaga, by odwracać
wzrok, gdy się jest w otoczeniu obcych. Strategia związana z prze-
strzenią estetyczną - na odwrót: czyni z oka szczelinę, przez którą
wsączają się rozkosze, jakie ma w zanadrzu każdy gęsto zatłoczony
teren. Właśnie obcy - ludzie o nie dość znanym, nie w pełni
przewidywalnym sposobie bycia, kalejdoskopowo różni, zmienni i za-
skakujący w wyglądzie i zachowaniu - mogą dostarczyć widzowi
najobfitszych i najbardziej podniecających przeżyć. Estetycznie rzecz
biorąc, ulica miejska jest teatrem, w którym wartość rozrywkowa
odsuwa na bok wszystko inne.
Choć poznawcza i estetyczna organizacja przestrzeni kreślą dwie
różniące się od siebie mapy, oba procesy nie całkowicie są od siebie
niezależne. Każdy teatr potrzebuje bileterek i portierów, strzegących
wstępu, lub innych stróżów porządku (choć, jeśli można, nie natręt­
nych i nie rzucających się w oczy, ważnych głównie u względu na
Prusrrzeli esle/}'CZlła 227
kojącą podprogową świadomość, ił: gdy zajdzie potrzeba, można
będzie na nich liczyć). Można beztrosko, w spokoju ducha, roz-
koszować się dziwactwami obcych pod tym tylko warunkiem, że ich
obcość w jakiś sposób zagwarantowano, że gapie mogą gwarancji
zaufać i wierzyć, że osłabienie czujności nie skończy się dla nich źle.
Estetyczne przestrzeniotwórstwo może przerobić mapę przestrzeni
I poznawczej - ale nie byłoby czego przerabiać, a nie byłoby też
.,1
pokusy przerabiania, gdyby zabiegi konserwacyjne poznawczego
przestrzeniotwórstwa nie miały trwałych i godnych zaufania na-
stępstw. Konsumpcja walorów estetycznych, jakie miasto ma do
zaoferowania, może się dokonać tylko w środowisku pilnie strzeżo­
nym i nadzorowanym. Tylko w takiej przestrzeni mogą widzowie
poczuć, że znaleźli się u pulpitu kontrolnego estetycznej przestrzeni,
czuć się przy tym bezpiecznie i dać upust popędom estetycznym.
Powab "kontroli estetycznej" - powab nieskazony. nie skalany
obawą przed zamaskowaną zasadzką, poczuciem winy czy strachem
przed kompromitacją i wstydem - wynika stąd, że kontroler może
nie spodziewać się przykrych konsekwencji swych decyzji; stąd, że
decyzje w ogóle nie pociągają za sobą następstw tak trwałych, iż
należałoby brać je zawczasu w rachubę. Kontrola estetyczna nie
wpływa na rzeczywistość, w jakiej zanurzone są jej przedmioty. Nie
ograniczy ona w niczym ich opcji. Sadza ona wprawdzie kontrolera
w fotelu reżyserskim - ale aktorzy widowiska, jakie dla własnej tylko
przyjemności reżyseruje, nie wiedzą o tym -- nie wiedzą nawet, że są
aktorami, że w czyjejś wyobraźni toczy się przedstawienie, że spoczy-
wa na nich reżyserska uwaga... Kontrola estetyczna - w przeciwieńs­
twie do innych, śmiertelnie poważnych i groźnych odmian kontroli
nad przestrzenią społeczną, odmian, które dla zabawy imituje - po-
zwala kwitnąć bez przeszkód tej przygodności życia, jakiej kostnienia
i obumierania domaga się nadzór poznawczy. Brak konsekwencji
praktycznych czyni przyjemność zawartą w przestrzeniotwórstwie es-
tetycznym bezchmurną. Widzę tego tam oto mężczyznę kłaniającego
się tamtej oto kobiecie. Zatrzymują się oboje, nawiązuje się między
nimi rozmowa. Nie mam najmniejszego pojęcia o tym, skąd każde
z nich przyszło, nie wiem, o czym mówią, ani dokąd pójdą, gdy
rozmowa się skończy. Ponieważ tego wszystkiego, i wielu innych
228 Przeslruń Spo/fC~"IJ: poznawcza, estetyczna. m(lralna
jeszcze rzeczy, nie wiem - mogę z oglądanej pary ulepić wszystko, co
mi do głowy przyjdzie, tym bardziej, że cokolwiek bym wymyślił, do
nich to nie dotrze i na ich los nie wpłynie. Ja mam władzę; ja
wkładam sens w ich spotkanie. Mogę uczynić z niego flirciarza
i bałamuta, a z niej żonę marzącą o wyrwaniu się na chwilę z obez-
władniającej rutyny nudnego małżeństwa. Mogę ich posłać do łóżka
prosto z tego miejsca, w jakim się spotkali; albo przeciwnie - każę
im rozejść się. każdemu do osobnego mieszkania. gdzie w samotności
opłakiwać będą straconą szansę. Sila mej wyobraźni jest jedyną
granicą rzeczywistości. którą sobie wyczarowałem, i jedynym ograni-
czeniem, jakiego ta rzeczywistość wymaga. W przestrzeni estetycznej
świat jest workiem pełnym epizodów, z których żaden nie jest jedno-
znaczny. zdeterminowany, nieodwracalny. Życie w takim świecie
przeżywać można jak zabawę.
Radość czerpana z miejskiej przechadzki (powtórzmy: w mieście
pilnie strzeżonym, dobrze do przechadzek przygotowanym) jest rado-
ścią zabawy. Na .,wałęsaniu się bez celu, zatrzymywaniu na chwilę, by
się wokół rozejrzeć" (tak opisano zachowanie się spacerowicza, po-
staci, jaką Baudelaire i jego najznakomitszy interpretator. Walter
Benjarnin uznali za najpełniejsze wcielenie mieszkańca nowoczesnego
miasta) polega. rzec można, najatrakcyjniejsza z możliwych zabaw,
jakie oferuje nowoczesne miasto.
Bycie razem jako boisko gier
Johan Huizinga uznał. że miano homo ludens - człowiek zabawy
- lepiej oddaje cechy wyróżniające człowieka spośród istot żywych,
niż bardziej popularne pojęcia homo sapiens czy homo faber'", Zaba-
wa, powiada Huizinga, jest starsza od kultury; jest ona tworzywem,
z jakiego kulturę - ten specyficznie ludzki sposób bycia-w-świecie
- lepiło się i lepi nadal. Stworzenie, które się bawi, to istota. która
w swych zamysłach i poczynaniach wychodzi poza czynności dyk-
'" Johan Huizinga, Homo /udf!ns, przekład Marii Kurecktej i
C'yle!nik, Waf9mwa 1967.
Bycie raum jako bojskQ gier 229
towane przez instynkt samozachowawczy i niezbędne dla przetrwania
gatunku; która stawia sobie inne jeszcze, poza kontynuacją swego
istnienia, cele.
Gdy się na nią spojrzy z perspektywy wszystkich tych poważnych,
namaszczonych, nie splamionych humorem i nie znoszących żartów
zajęć codziennych, jakich pełne jest życie zaprzątnięte potrzebą prze-
trwania - zabawa jest przede wszystkim czynnością bezużyteczną.
Nie służy ona żadnej "rozsądnej" sprawie. Może czasami przynieść
bogactwo, ale wszak nie gwoli wzbogacenia się ją podjęto. Może
czasem dodać człowiekowi zdrowia, ale przecież nader często jej
skutki są dokladnie odwrotne do tego, co by medycy zdrowiem
nazwali. Zabawa nie ma na celu przetrwania; jeśli już o to idzie, to
ona właśnie czyni przetrwanie wartym zachodu, ale i z tego jej
uczestnicy nie muszą zdawać sobie sprawy. Jeśli zażądać, by wy- 1111··
tłumaczyła swe istnienie wskazując funkcję, jaką spełnia - zabawa
ujawni swą całkowitą i nieuleczalną zbędność.
Zabawa jest zajęciem wolnym. Takim, co to znika wraz z wolno-
ścią. Nie ma nic takiego, jak zabawa obowiązkowa, na rozkaz.
Można zmusić ludzi do przestrzegania przepisów gry, ale nie do
grania (powiadają Anglicy: można przyprowadzić konia do wodo-
poju, ale nie można zmusić go, by piL). Z tej to pewnie przyczyny
trwa zabawa tak uparcie przy swej "niefunkcjonalności". Gdyby
zabawa służyła celowi, gdyby się ludzie bawili "po to, aby", w imię
tego czy innego celu, gwoli tego, by coś posiąść lub coś zachować
- ich poczynania straciłyby wiele ze swej wolności. Czyny są praw-
dziwie wolne wtedy i tylko wtedy, gdy są zaiste pozbawione celu
- gdy można się bez nich obejść.
Wolnością, bezcelowością i zbędnością różni się zabawa od "nor-
maJnej", .zwyktej", "należytej", "rzeczywistej" reszty życia. Grać mo-
żna na serio, i często tak się właśnie gra, i gra jest najlepsza,
gdy gra się ją poważnie; ale nawet wtedy to, co się robi, robi
się "na niby". Udaje się tylko, że się robi "naprawdę" - i lo
udawanie, owo domyślne ,Jak gdyby", różni zabawę od rzeczywistej
rzeczywistości. Gra się wiedząc, że założenia gry są tym właśnie,
Wj,', 'Ida Wirpsz). czym są: założeniami, które przyjęło się dobrowolnie i które można
--- jeśli się zechce - odrzucić. Nazywamy rzeczy "rzeczywistością"
III
230 Prze.~lrzeri .,polecz/la: poznawczo. estetycisa. moralna
wtedy, gdy świadomości takiej nie marny, albo gdy wzdragamy się do
niej przyznać: albo gdy marny ją, ale nie ufamy jej prawdziwości.
W "rzeczywistości" nic nie jest zbędne i nic, co się wydarza, nie jest
naprawdę wolne...
Nadto jeszcze jest rzeczywistość szlamowata, śliska, lepka - wcis-
ka się we wszystkie szczeliny, panoszy się we wszystkich kątach;
podczas gdy zabawę odgrodzić można szczelnie od otoczenia ściana­
mi, kulisami czy płotem boiska. tak że nie ma wątpliwości co do tego,
gdzie się gra, a gdzie nie. Zabawa ma początek i koniec; oba momenty
są wyraźnie zaznaczone - dzwonkiem, gwizdkiem, wystrzałem
ra, podniesieniem czy zapadnięciem kurtyny. Zabawa nie zaczyna się,
zanim się nie zacznie, i nie trwa. gdy zabrzmi sygnał końcowy. Zabawa
ma swoje, dla niej tylko przeznaczone miejsce: hipodrom, kort teniso-
wy, salę balową, stadion, dyskotekę. kościół, szachownicę -- wszystkie
dobrze zaznaczone i strzeżone, Zabawa nie "wylewa się" poza tereny
dla niej zastrzeżone, nie zakaża miejsc dla niej nie przeznaczonych, nie
sięga terenów, które pozostawia się rządom "rzeczywistości", Zabawę
można odizolować od reszty życia, a nawet trzymać w sekrecie,
A dzięki klarowności granic czasowych i przestrzennych, pieczołowicie
chronionych przez konwencje. można "wejść" do zabawy i z niej
"wyjść" - majstersztyk w rzeczywistej rzeczywistości nie do pomyśle­
nia, Raz gram, innym razem nic, Mogę nabrać dystansu wobec
zabawy, w której uczestniczę, wobec jej założeń, wobec całej postawy
"na niby", To zresztą właśnie moja swoboda ruchu i zaangażowania
czyni wszystko, co robię "w ramach zabawy", działaniem "na niby".
Grę. jako że jest zabawą, można zacząć od początku, Można ją
też powtórzyć, nawet jej koniec jest tylko "na niby'' - nie, jak
rzeczywistość, rzeczywisty, Żadna porażka i żaden triumf nie są
ostateczne i nieodwołalne. Nadzieja na rewanż osładza więc gorycz
klęski. Zawsze można przecież raz jeszcze spróbować; błąd można
odrobić, role mogą się jeszcze odwrócić". Jako że można ją po-
wtórzyć, rozegrać na nowo, i jako że koniec każdej gry jest tylko
początkiem kolejnej rozgrywki, tylko "oczyszcza grunt" pod nowy
początek - gra jest poniekąd roboczą próbą nieśmiertelności: jak
długo się gra. czas biegnie ku przewidzianemu zakończeniu po to
tylko, by zacząć biec od nowa, Czas ma "kierunek" tylko wewnątrz
Byde razem jaka boi~k() Iłiu 231
każdej rozgrywki z osobna, ale powtarzalność rozgrywek kasuje to
ukierunkowanie czasu; znosi w istocie już sam upływ czasu. Granie
nie jest czynnością kumulatywnq. Nic lu się nie gromadzi i nie rośnie
(za wyjątkiem sprawności gracza, jego znuzema, zapału lub znudze-
nia). Każda kolejna rozgrywka startuje od z.era - wynik poprzedniej
rozgrywki nie określa wyniku następnej, rezultat nowego spotkania
jest tak samo otwarty, jak był wtedy, gdy nie zaczęła się jeszcze
poprzednia rozgrywka. Można powiedzieć, że w odróżnieniu od "rze-
czywistości" gra jest procesem Markowa, nie Markowa łańcuchem: co
starte- znaczy, że prawdopodobieństwo osiągnięcia jakiegoś przyszłego stanu
zależy wyłącznie od stanu bieżącego, a nie od byłych zdarzeń, które
do niego przywiodły, W każdej rozgrywce z osobna poprzednie ruchy
gracza ograniczają jego swobodę manewru - ale w nie kończącym .1
się paśmie gier. jakie składają się na zabawę, gracz odzyskuje pełnię
wolności z rozpoczęciem każdej kolejnej rozgrywki i wciąż na nowo
f jego byłe poczynania tracą wpływ na obecne szanse. Gra nie ma, rzec
można, trwałych następstw, nie "przylepia się", nie rodzi zobowiązań,
nie pozostawia po sobie zależności i obowiązków.
Każda gra ustanawia własne przepisy, Gra to tyle, co przepisy: gra
istnieje w ten tylko sposób, że pewna liczba graczy postępuje w myśl
pewnej liczby przepisów. Walor przepisów polega na tym, że wynika
z nich wyraźnie, jakie postępki należą do gry, a jakie grą - tą
wlaśnie grą w tej chwili rozgrywaną - nie są. Jasność przepisów
udaremnia bunt nie można być sceptykiem wobec przepisów gry, jak
powiada Huizinga. .Pojęcie «przekraczania» przepisów gry jest bez-
sensowne" - dodaje Baudrillard. ,.W kręgu powtórzeń nie ma linij,
którą można byłoby przeskoczyć (można tylko opuścić grę)"!'. Gra
,"
I toczy się o tyle, o ile jej przepisy traktuje się poważnie. Lekceważąca
postawa wobec przepisów, jako "zwykłych konwencji", równa się
pogardliwemu stosunkowi do gry samej - ..ot. to tylko zabawa. to
tylko na niby"; jest to jedyna postawa prawdziwie dla gry zabójcza.
Aby się toczyć bez szwanku, gra wystrzegać się musi takich, co to
psują innym zabawę, bardziej niż tych, którzy łamią prawa.
li Jean Baudrillard, Sl'dllClicm, trans. Btian Singer, Macmillan, London 1990,
...r·' s. 146.
212 PrU:itnfri,pO/C1ano. po:nO,,"'I'UI, estet ycmu, mora/na
Z przędzy
przepisów gra wyplata swój własny porządek - swoj-
ski i przytulny, laki, co to nigdy nie zawisa groźnie i nieubłaganie
nad głowami uczestników, jak to czynią prawa państwa czy przyrody:
lad ten rodzi się wszak. wraz z chęcią zabawy, i wyparowuje bez śladu
w chwili, gdy chęć wygaśnie. Chciałoby się, by wszystkie lady
takie: ale nieliczne tylko porządki "rzeczywiste" takie są, lub wydają
się takie być. Jakkolwiek przepisy gry byłyby dokładne i szczegółowe,
nie odbiera się ich jako przymusu c:z.y ucisku. Nie upokarzają one, nie
zniewalają. Gra ustanawia ład poniekąd wymarzony (wszystkie łady
obiecują. że takie będą, ale niewiele 2 nich dotrzymuje słowa): taki
lad, który umożliwia, miast k.rępowa(~ - dodaje sił, otwiera nowe
możliwości, dostarcza wiedzy, jak postąpić. Gra wyczarowuje ład tak
pełen powabu, że wszystkie inne porządki próbują z mniejszym lub
większym powodzeniem ogrzać się w jego blasku: stróże wszystkich
porządków, a już najbardziej ich nadworni pochlebcy, lubią nazywać
posłuszne spełnianie obowiązków "graniem roli", popychane i ciąg­
nięte za uszy ofiary przymusu - "aktorami", a nawet same prawa
przemocą narzucane opisywać jako "przepisy gry"...
Wszyscy, poniekąd, bawimy się. Miejski spacerowicz Vlimeur) jest
aktorem wędrownym. Jak ślimak swój domek, zabiera on swą zabawę
ze sobą, dokądkolwiek by się udał. Jak w pasjansie, uprawia grę
jednoosobową, może więc wycisnąć ze swej zabawy wszystkie smako-
wite soki do ostatniej kropli; nie musi się wszak liczyć z sobkostwem
czy zawiścią innych graczy, ani też nie dokuczy mu wścibskość
uparcie węszącego faule sędziego. Spacerowicz tym się bawi, że czyni
innych ludzi aktorami: oczyma wyobraźni widzi ich jako aktorów,
ulicę jako ich scenę, a ich życie jako przedstawienie. Czyni to na
własną rękę i nikomu się nie zwierzając - mało go więc obchodzi,
co inni, w tym i dobrani przez niego aktorzy sztuki, jaką wymyślił,
pomyślą czy uczynią. Jest on w tym przedstawieniu jednocześnie
scenarzystą, reżyserem, inspicjentem, suflerem, jedynym widzem
i jedynym recenzentem. Wałęsać się po ulicach Vlaner) to dla
spacerowicza tyle, co bawić się w grę: uprawiać swojego rodzaju
metagrę. czy nawet metazabawę -- "zabawę w zabawę". Czyniąc to
wie on dobrze, że się bawi. Jego zabawa jest dojrzała. a zarazem
dziewiczo czysta.
BJ'de razem jalt:o łmiskl) fłirr 233
Jest czysta, jako że bliskość estetyczna nie koliduje z dystansem
społecznym: spacerowicz zagania przechodniów do prywatnego teatru
wyobrażni nie bojąc się, że zapędzeni upomną się o prawa i przywileje
pracownicze. Poznawcza organizacja przestrzeni wytworzyła odlegle-
były ści, które reorganizacja estetyczna przezwyciężyć może tylko "na
niby" - w zabawie, w wyobraźni, bez namacalnych następstw. To
tylko widok przechodniów, ich obrazy grają w prywatnym teatrze
spacerowicza; aktorami są odbicia w siatkówce jego oka - wy·
)1 preparowane dokumentnie z tożsamości oryginałów, ich życiorysów
i wszystkiego innego, co w przechodniach w aktorów przemienionych
cielesne i "rzeczywiste". Jak zauważył trafnie Henning Bech:
"W miejskim tłumie istoty stają się dla siebie nawzajem powierzchniami
., . - z tej prostej przyczyny, że tylko powierzchnię dostrzec może człowiek
w mnóstwie obcych ludzi, wypełniających przestrzeń miasta. Własne
spojrzenie przekształca innych ludzi w powierzchnie - a widz sam jest
takąż powierzchnią dla innych, co nie może ujść jego uwadze. W sumie
powierzchnia staje się przedmiotem oceny typowo wzrokowej - tzn.
oceny estetycznej, posługującej się takimi kryteriami, jak piękne czy
odrażające, ciekawe czy nudne?".
W sztuce, której jedynym reżyserem jest spacerowicz, przechodnie
uczestniczą tylko swymi powierzchniami (stąd kojąca dla reżysera
świadomość bezkarności, możność beztroskiego poddania się kap-
.. rysom reżyserskiej fantazji). Przypomnijmy tu, że redukcja aktorów
do powierzchni, możność odcięcia powierzchni od reszty jaźni, jest do
pomyślenia tylko w przestrzeni już społecznie zorganizowanej; władze
estetyczne nie byłyby same przez się do takiej redukcji zdolne. Zanim
redukcja estetyczna wystartuje, trzeba, by w przestrzeni miejskiej
wydzielone już były obszary, w których w otoczeniu obcych czuć się
można bezpiecznie - w których wszelkie odstępstwa od zasady
wzajemnego niezauważania się można by spokojnie i za ogólną zgodą
traktować jako tylko chwilowe, pozbawione konsekwencji i ściśle
zabawowe. Takie obszary, w których każdy (za wyjątkiem paru
intruzów, jacy się do zabawy nie nadają, a których stróże porządku
11 Henning Bech, Liri/lf/ 11lfł~rher i/l lh.· [ P".<I-! M/ld!'r/l World, (IdClyl wygloszony
na Europejskiej Konferencji Socjologicznej ee lemat ,.Changing Family Structures and
, New Forms of Living Together". Wiedeń 26-2S sierpnia 1992 r. (mav:Yll(lpi~).
2]4 Przest.ze'; spolecma: poDltlwcza, estetvcma. mO'lIlna
publicznego nie omieszkają usunąć) jest gotów ofiarować swą powierz-
chnię innym do zabawy i spodziewa się, że ci inni odpłacą pięknym
za nadobne.
Wszystkie miasta od zarania dziejów miały swe boiska do gry
przeznaczone. Paryskie Arkady stały się ich symbolem i najczęściej
omawianym przykładem dzięki temu, że rozpisał się o nich z takim
przejęciem i zrozumieniem rzeczy Walter Benjarnin. Tak: były Arkady
zaprojektowane, by dostarczać radości oczom gapia; aby więc przy-
ciągać miłośników rozkoszy wzrokowych. Pierwsze też wyciągnęły
wniosek li:, spostrzeżenia, że na słabostkach spacerowicza można
zarobić. Planowo i z rozmysłem Arkady trudniły się sprzedażą cieszą­
cych oko widoków. Ale by zwabić przyszłych klientów, projektanci
i właściciele Arkad musieli ich wpierw "kupić"; prawo do bezpłatnych
rozkoszy wzrokowych było przynętą dla dzisiejszego spacerowicza,
jutrzejszego klienta. przygotowano więc tu dla niego cieszące wzrok
wystawy sklepowe, przykuwające oczy obrazy, budzącą zachwyt grę
kształtów i kolorów. "Kupowano" klientów, schlebiając pożądaniom
spacerowicza; raz uwiedziony, spacerowicz stawał się kon,~umen!em.
Ale włócząc się po Arkadach, sam z kolei sławal się przynętą dJa
innych jeszcze klientów in spe -- atrakcyjnym widokiem, obietnicą
przygody i zabawy. Cudowne przekształcenie towaru, który trzeba
było kupić, w nabywcę, który sam kupuje, dokonywało się niejako po
drodze i od niechcenia. W końcu różnicę zamazano do cna. Nie
wiadomo już było, co (czy kto) jest przedmiotem konsumpcji, ani co
(czy kto) jest nabywcą towaru.
Griselda Pollock " zauważyła, że takie "stopienie w jedno" towaru
i konsumenta, kupowania i bycia kupowanym, było wpierw losem
(ale i radosnym przeżyciem) kobiet - na długo przed tym, zanim
wzory na nich wypróbowane rozciągnięto na pozostałą połowę lud-
ności i nadano im charakter powszechny. Udające się na zakupy
mieszczki były zarazem tymi, które patrzą, i tymi, na które się patrzy;
wyprawa na zakupy była dla nich od początku tożsama z czynnością
swoistej samosprzedaży. "Kobiety szły na zakupy, aby lepiej wykonać
l' Grisclda Pctloce. "Thc vtew from «Elsewnere»: A PoliliC1 ol FcminiJt Spec.
tatorahip - Rcading around Manet's «Bar al the Folice-Bergere>" (maszynopis).
Boisko Iladzorowalle m
rolę, przypadła im w udziale w nowoczesnym mieście ..., aby
jaka
wystawić na pokaz cudzą fortunę" (rolę tę jako pierwszy odnotował
Thornstein Veblen w przenikliwym studium kobiet jako przedmiotu
i eksponatu ..ostentacyjnej konsumpcji"). Dodajmy, że tereny przy-
stosowane umyślnie do ZAbaw spacerowicza ofiarowały kobietom
bezpieczną przystań, jakiej gdzie Indziej znaleźć nie mogły. Spacero-
wicz-mężczyzna mógł wybierać i przebierać, gdy poszukiwał miejsc
nadających się do zabawy; dla kobiet natomiast większość spacerowi-
erowskich wybiegów, w tym i miejsca najbardziej przez spacero-
wiczów męskich ulubione i najgorliwiej uczęszczane, były terenem
zakazanym. Połączenie ZAbawy spacerowicza z nowoczesnym/pono-
woczesnym konsumeryzmem, przyglądania się z wystawianiem siebie
na widok publiczny, czynności kupowania z oddawaniem na sprzedaż II
własnego wyglądu - dokonało się najpierw w toku społecznego
konstruowania kobiety jako konsumenta i przedmiotu konsumpcji
zarazem. Resztę dziejów nowoczesnego/ponowoczesnego spacerowi-
cza można by więc opowiedzieć jako historię feminizacji jego st.ylu I''I
życia."
Boisko nadzorowane
By tkać
bez przeszkód swe fantastyczne obrazy, by utrzymać
wyobraźnię w stanie wrzenia, spacerowicz potrzebuje własnej działki
do uprawy - nawet (zwłaszcza) wtedy, gdy zanurza się w tłumie.
Musi widzieć, pozostając nie widzianym. Ta sama niestrudzona wy-
obraźnia, która wyczarowała z tłumu teatr, musi też znaleźć w tłoku
miejsce na biurko scenarzysty i fotel reżysera. W osobie spacerowicza
"triumfuje rozkosz śledzenia"; spacerowicz "nie zastyga w figurze
gapia (badaud)": jest on .derektywern-amatorem" ". Praca spacerowi-
cza jest przyjemna, ale niełatwa. I nie można jej wykonywać w dowol-
nym miejscu. To samo społeczeństwo, które wyprawiło spacerowicza
na nie kończące się wędrówki, które uczyniło zeń człowieka ZAbawy
l' Walter BeCJjamiCJ, Char/e.f Baedełaire: A Lyrir YlJfl in Ihe Era oj High CupillJ-
/iSIfl, trans. Harty Zohn, verso, London 1983, S, 69.
236 Przestrzeli społeczna: POZIW\liCZa, esU/runa.
oczekującego zabawy od świata, musi mu leż dostarczyć świata
nadającego się do wędrówki-zabawy. Takim światem były począt­
kowo ulice nowoczesnych metropolii. Rytm życia spacerowicza rezo-
nuje, jak powiada Benjarnin. z pulsem wielkiego miasta. Spacerowicz
"chwyta rzeczy w przelocie", A na zatłoczonych ulicach metropolii
wszystko jest w locie.
Nie każda ulica jest jednak odpowiednim dla fantazji spacerowi-
cza pastwiskiem. Trzeba - po pierwsze, by chodniki były na tyle
szerokie, aby można się było po nich wałęsać, "zatrzymując się od
czasu do czasy, by się wokół rozejrzeć". Po drugie, trzeba, by ulice
i domy, jakie je okalają, były na tyle atrakcyjne, aby zwabić i za-
trzymać uwagę tych, którzy mają dość czasu i chęci, by się powałęsać.
Jak dla Baudelaire'a, który dostarczył mu ich obrazów na zawsze
utrwalonych na błonie poetyckiego wyczulenia, tak i dla Benjarnina
były paryskie Arkady (owe "szkłem pokryte, marmurem wyłożone
pasaże" "z ciągnącymi się po obu stronach eleganckimi sklepami";
owe "miasta, światy nawet, w miniaturze") prototypem ulic wielkiego
miasta nadających się na "miejsce zamieszkania" dla spacerowicza".
Przychodziło się do Arkad po to, by się pokręcić i pogapić: nie były
Arkady pasażem, którym się po prostu stąd dotąd przechodzi, lecz
miejscem, w jakim się przebywa. Spacerowicz czuł się w Arkadach
bezpiecznie, był "u siebie", w domu: znajdowal się tam przecież
w otoczeniu innych spacerowiczów, a spisek spacerowiczów cemen-
towała niepisana umowa, że nie zdradzą wspólnej tajemnicy, że nie
będą się krzywić na poczynania kolegów po fachu, że nie będą się do
ich poczynań mieszać, że wspólnie zajmować się będą każdy swoją,
bardzo prywatną sprawą - pojedynczo, w tłumnej samotności. A by-
ło tam dosyć spraw dla każdego z nich: Arkady stanowiły miejsce
"gdzie się coś dzialo" - a przynajmniej spodziewano się tego po nich,
i prawdę mówiąc rzadko zdarzało się spacerowiczom rozczarować.
A "działo się" właśnie to, na czym spacerowiczowi zależało: coś,
o czym się wiedziało, że można w tym, w spacerowiczowym stylu,
uczestniczyć bez obawy, że wynikną z owego uczestnictwa przykre dla
uczestnika ciężary, i w przeświadczeniu, 'i-c nic nie popsuje zabawy,
l._ W. Benjllnlin. Ch<lrlt.~ Baudl'laire..., ss. 36.37.
moral"a BoisIto nadzorowane 2J7
nic nie przepędzi uczestnika z bezpiecznej przystani konwenansu. Za
przyjemności wynikające z przebywania w Arkadach nie płaciło się
żadnej ceny - poza przyznaniem innym spacerowiczom prawa do
traktowania siebie w ten sam sposób. w jaki samemu się traktowało
ich, czyli zgodą na lO, by być celem ich ukradkowych spojrzeń
i tematem dla ich fantazji. To, co się tu działo, miało powab wiecznie
otwartej szansy, a wolne było od groźby nudy, jaka nieuchronnie
nadciąga wraz ze spełnieniem; podniecało urokami szansy wciąż
nieuchwytnej, a rzadko, jeśli w ogóle, nużyło banalnością szansy
schwytanej i do końca wykorzystanej; jak zamek z piasku, morze
nowych możliwości rozmywało każdą przygodę, zanim się ją zdołało
I doprowadzić do końca. Była tu więc okazja po temu. by działać bez
J obawy przed frustracją, Szanse wymykające się, w odróżnieniu od
spełnionych, nigdy nie starzeją się i nie pokrywają zmarszczkami.
"Błyskawica... i noc!" - tak zapamiętał Baudelaire piękną nieznajo-
mą, tym piękniejszą, że gorączkowych zabiegów kosmetycznych wy-
obraźni nie krępowało przelotne, ledwo odnotowane świadectwo
oczu. "Pierzchająca piękności / Co błyskiem oka odrodziłaś moje
serce / .,. nie wiesz, dokąd idę, nie wiem, gdzieś przepadła / Ty, którą
mógłbym kochać. ty, coś to odgadła!"16.
Nie ma już Arkad. Te, które się ostały, zastygły w swej niegdysiej-
szej (lecz dziś już pozbawionej funkcji) świetności w przewodnikach
'« :'
dla turystów. Służą czasami schronieniem nielicznym nostalgikom,
którzy pamiętają jeszcze przeżycia, za jakimi można tęsknić. Dogory-
l
wają powoli i w milczeniu, z dala od "utartych szlaków", którymi są
teraz miejskie autostrady i drogi przelotowe; to na nich przecież "się
dzieje" to, co się dziś dzieje. Dziś działanie jest przecież czymś innym,
niż było. Polega ono głównie na przenoszeniu się stąd tam - szyb-
'"
kim, jak się tylko da, możliwie bez naciskania hamulców, a jeszcze
lepiej bez oglądania się za siebie. Na drogach przelotowych nie widzi
się tajemniczych nieznajomych; jeśli tam są, kryją się za zadymionymi
szybami samochodów. W najlepszym razie tkwią jeszcze na oboczach
jezdni sprzedawcy i straganiarze; na ogół jednak ci. którzy sterczą na
.6 Charles Beudeteoe. Do Przechodzqcej, w przekładzie Mieczysława Jastrunu.
w: Kwialy z/a, PIW. wers-a....a 1958, 5. 67.
 PrzeJ/Tlen społeczna: poZlUIWCZD. es!eryc:n.:l, mora/nQ
2"
chodnikach, zwiastują niebezpieczeństwo - kręcą się tam lub tkwią
nieruchomo obiboki i narkomani, żebracy, raniący sumienie obe-
rwańcy, handlarze narkotyków, porywacze torebek, kieszonkowcy...
Ha! pewnie i zboczeńcy seksualni. pederaści i gwałciciele in spe,
zaczajeni na niebaczną zwierzynę... Tym, co muszą na chwilę porzucić
przenośne twierdze samochodów, jak i tym, których nie stać na
kupno własnej twierdzy, ale którzy mniemają jeszcze, że są "uczciwy-
mi" ludźmi - ulica kojarzy się z dżunglą raczej, niż teatrem. Wy-
chodzą na ulicę wtedy tylko, gdy muszą. Ulicę wypełnia ryzyko, nie
szansa przygody. Ta ulica nie jest pomyślana dla spacerowicza, a już
na pewno nie dla spacerowicza o słabym sercu. Ulica to uroczysko,
od którego trzeba się odgrodzić pancernymi bramami, wyposażonymi
w domofon i czujnikami alarmów samochodowych.
"Na poziomie ulicy przestrzeń jest martwa... Służy ona jedynie
przedostaniu się do wnętrz" - tak podsumował Richard Sennett
przed dwudziestu laty wyniki badań nad najbardziej chwalonymi
i reprezentacyjnymi dokonaniami współczesnej urbanistyki, które już
1•
w tamtych latach zapowiadały ponowoczesne wydanie metropolii 2
"Mało tu sklepów, są za to olbrzymie rozłogi pustej przestrzeni. Przez
ten teren się przechodzi, lego terenu się nie używa". Teren publiczny
nowego i "ulepszonego" typu odgrodzono skrzętnie od ulicy - owej
napawającej strachem, bo nie dość pieczołowicie nadzorowanej, wylę­
gami nowoczesnych koszmarów - murami, barierami i biurami
przepustek. Wszystko wokół informuje przechodnia: "przestrzeń jest
po to, by przez nią przejść; nie po to, by na niej przebywać";
w żargonie urbanistów ulica to "pozioma sieć transportu obsługująca
jednostki pionowe".
Wydzielone tereny, których właściciele lub administratorzy prag-
ną, by się na nich przechodnie zatrzymali i 'rozejrzeli wokół. baryka-
duje się od strony ulicy samozatrzaskującymi się bramami i rzędami
uzbrojonych strażników, czyniąc to samo, tyle że lepiej i z większym
nakładem kosztów, co przechodnie robią u siebie w domu (domostwo
Anglika nareszcie stalo się dziś, zgodnie z zapowiedzią, zamkiem
27 Richard genneu. The Fali of Public Man. Cambridge University Prese, Cam-
bridge 1977, ss. 12·15.
Boisko "MrOrOWaJ'le 2lO
warownym, chronionym przez patentowe rygle i syreny alarmowe,
owe współczesne odpowiedniki strzelnic, fos i mostów zwodzonych).
Budynki mieszczące publiczne wybiegi nowego typu odwróciły się do
ulicy plecami. Drzwi wejściowe i bramy, niegdyś przestronne, gościn­
nie rozwarte i zapraszające do wnętrza, bogato zdobione, jak na
wizytówki dumnych mieszkańców przystało - skurczyły się i ukryły
w mało widocznych zakątkach muru, jakby marzyły o tym, by się do
reszty zasklepie; jakby chciały ochronić schowane za nimi wonne
ogrody od wyziewów zdradzieckiego bagniska ulicy. Niczym w pota-
jemnej zmowie, jakby uwikłane raz na zawsze w .scbiamorodny
łańcuch" Gregora Batesona, przepych "deptaków zakupowych" (shop-
ping maI/s) i nędza ulic dodają sobie nawzajem wigoru, dbając wspól-
nie o to, by rósł powab tych pierwszych, a coraz bardziej straszyły te
drugie. Co lU dużo mówić: ulica przestała być żerowiskiem spacerowi-
cza. To, co zostało "na zewnątrz", jest zaprawdę niczym więcej niż
"poziomą siecią transportu". No a co odkryje spacerowicz "we-
wnątrz", gdy się w końcu do środka przedrze?
Wnętrze jest, istotnie, bajeczne. Okazałe, Efektowne. Rozkoszą
jest na nie patrzeć, rozkoszą w nim przebywać. Miejsce umyślnie
stworzone, by "wałęsać się bez celu, zatrzymując się od czasu do
czasu, aby się rozejrzeć" - raj, o jakim spacerowicz marzył, ale
jakiego nigdy przed tym nie zaznał. W każdym razie takie ma
się tu wrażenie. Ale jeśli się zastanowić, zrodzi się podejrzenie, że
nowe i "udoskonalone" pastwisko dla zmysłów jest spacerowicza
ostateczną klęską. Z najbardziej atrakcyjnych przywilejów - prawa
do sporządzania własnego scenariusza, do doboru aktorów/powie.
rzchni i do układania i reżyserowania sztuki - spacerowicza tu
wywłaszczono. Przyswoili sobie te prawa projektanci i właściciele,
lub mianowani przez akcjonariuszy dyrektorzy "deptaków". Scenopis
jest gotowy z góry i sporządzony przez specjalistów - jest też,
jak w tych warunkach można się spodziewać, realizowany dyskretnie,
ale precyzyjnie, bez pozostawiania większego pola do popisu ama-
torom - duchom spacerowiczów, wcielonych teraz w ciała klientów.
Reżyseria nie ustaje ani na chwilę i jest wszędobylska, choć chytrze
przywdziewa maskę (kontrolowanej) żywiołowości. Na przybyszów
czeka zabawa w stanie gotowym Nowe "wnętrza publiczne" są
'40 Przestrzeń Jpoleana: poZMWCZO, esreryC1na. mora/na
sceną .zabawy drugiego stopnia", albo maazabawv: ogłasza się otwar-
cie i bez ogródek, że idzie tu o rozrywkę, przyjemność, uciechę;
zaprasza się gości. by bawili się w zabawę. Aktorzy skrzę Lnie wyreżyse­
rowanej sztuki grają (przed samymi sobą. gwoli własnej przyjemności
i bez szkody dla biegu przedstawienia) role scenarzystów i reżyserów.
..Gwarantowane zadowolenie", przyobiecane przez fachowo opra-
cowane scenariusze i zawodową reżyserię, można teraz zresztą przeży­
wać i w domu (dzięki wypożyczalniom video, katalogom pocztowym
i sklepom "na wynos"). l istotnie - przeżywa się je coraz częściej
w domu i w skali masowej (prawdopodobnie masowość skali będzie
rosła w miarę, jak rozpowszechniąsię wygody dokonywanych z fotela
.Jelezakupów" i "interakcyjnych" gier komputerowych, które współ­
zawodniczą coraz skuteczniej z "zakupowymi deptakami" i z in-
scenizowanymi na ich terenie widowiskami; mają one przecież tę nad
jednymi i drugimi przewagę, że nie wymagają wstawania z fotela,
a zarazem wolne są od ograniczeń etykiety, dyskretnie, lecz uparcie
towarzyszących spektaklom publicznym). Wraz z pojawieniem się
spacerowiczowskiego ekwipunku do użytku domowego, żerowiskiem
spacerowicza staje się coraz bardziej telemiasto (jeszcze jeden trafny
termin ukuty przez Henninga Becha). Obcy (a raczej ich powierzch-
nie), z którymi spacerowicz w telemieście się styka, są .upośrednieni''
przez telewizję. Ich żywot zamknięty jest. dla większego spokoju
ducha, ramą telewizyjnego ekranu, od dawna dokonująca się redukcja
"obcego" do "powierzchni" dobiegła wreszcie, w telemieście. logicz-
nego kresu. W nowej, doskonałej postaci, jest niewątphwa, namacal-
na, zagwarantowana autorytetem techniki.
Można teraz przyglądać się obcym bez skrępowania, bez obawia-
nia się skutków - jak przyglądamy się lwom w ogrodzie zoologicz-
nym, rozkoszując się bezkarnie mrożącym krew w żyłach rykiem
i przerażającym widokiem sprężonego do skoku muskularnego ciała,
bez tego, by strzec się trzeba było kłów cz.y szponów. Można teraz
patrzeć. jak obcy rabują, kaleczą, duszą i zarzynają się nawzajem
(czyli robią akurat to. o co się obcych z reguły podejrzewa) w coraz to
nowych i bardziej wymyślnych dramatach policyjnych. Albo z zapar-
tym tchem śledzić wybuchy ich zwierzęcych iście namiętności. A gdy
ma się dostęp do doskonalszej jeszcze, "interakcyjnej" techniki, rnoź­
8aj5~ll nadzorowane
'"
na "obcych" przesuwać do woli (ciągle w bezpiecznych ramach ekra-
nu), można wymyślać dla nich coraz bardziej horendalne scenariusze
i zmusić do bezwzględnego posłuszeństwa naszej własnej wyobraźni
- a wszystko to za delikatnym dotknięciem guzika czy dźwigienki.
"Teleobcy" są jako przedmiot» działania nieskończenie blisko, w za-
sięgu dłoni - a zarazem skazani na dożywotnie na ekranie uwięzie­
nie; ma się błogie przeświadczenie, że jako przedmioty działań nigdy
się z ekranowego wygnania nie wydostaną. "Obcy", jakich spotyka się
w telemieście, są starannie odkażeni, higieniczni i niegroźni, jak seks
z użyciem kondomu: ktoś tam, jakiś fachowiec, któremu ufa się tym
bardziej, że jest daleko i że nie można jego fachowości poddać próbie,
już o to zadbał, by z takimi obcymi "wchodzić w kontakt" bez
strachu. Można oddać się uciesze, nie frasując się ani kalkulacją
ryzyka, ani skrupułami co do następstw. Nic przyjemności nie truje.
Telemiasto jest przestrzenie estetyczną w czystej postaci. Inni ludzie
jawią się w tym świecie wyłącznie jako przedmioty zabawy, a co więcej:
byłe w dostarczaniu uciech zasługi nie dają im prawa stałego zamiesz-
kania (można ich za naciśnięciem guzika usunąć ze świata - z ekranu
- w momencie, gdy oglądanie ich przestało bawić). Obietnica rozryw-
ki jest ich jedyną racją bytu - i to racją, którą muszą potwierdzać
wciąż na nowo, za każdym razem, gdy się ich przywoła na ekran.
Życie w przestrzeni estetycznej jest w zasadzie występem solowym.
Wszelkie współprzeżywanie emocji, czy wspólnota działania, jest tu
czystym zbiegiem okoliczności. Przestrzeń estetyczną zaludniają prze-
cież "powierzchnie" powołane do istnienia spojrzeniem jedynego mie-
szkańca, który się liczy. Spacerowicze są samotni w swej wielości;
ocierając się o siebie łokciami na tłumnej ulicy, snują każdy własną
opowieść - nie wiedząc o innych opowieściach i nie uzgadniając
z nimi własnych treści; są dla siebie nawzajem jedynie rekwizytami
w sztukach, które każdy na własną rękę pisze. Schodzą się tu doraź­
nie i przypadkowo; tlum jest zagęszczeniem monad, osadzonych każ­
da we własnym, przezroczystym wprawdzie, lecz szczelnym i nie-
przenikliwym pęcherzyku rzeczywistości wirtualnej.
W rodzinie zgromadzonej przed ekranem telewizora tyle jest
wspólnoty, co w gronie entuzjastów pasjansa. Ale przecież taka
nawet, szczątkowa wspólnota rodziny zapatrzonej w ekran wspólnego

242 Pr!I'.~lrzeil spotecma: poznawcza. estelyallU. mara/nu
telewizora odchodzi szybko w przeszłość. w której pogrążyła Się
przedtem rodzina spędzająca wieczory na głośnych lekturach, roz-
mowach, muzykowaniu i chóralnym śpiewie. Nawet dla takiej re-
sztkowej i wątlej wspólnoty nie ma miejsca w epoce "mieszkań
wielcekranowych", kieszonkowych magnetofonów i gier komputero-
wych. Nie ma teraz żadnego powodu. by spacerowicz miał zrezyg-
nować z samomych wędrówek na czas przebywania pod rodzinnym
dachem. Pozostah członkowie rodziny musieliby zaiste dokonać
ku nie lada. by dostarczyć atrakcji równych tym, jakie oferują miesz-
kańcy wszędobylskiego telemiasta.
Podobnie jak mieszkańcy telerniasta. inni ludzie - także i ci
.rzeczywiści". ponoć trójwymiarowi - są w przestrzeni estetycznej li
tylko dostarczycielami rozrywki i źródłem potencjalnej przyjemności.
W tym tylko charakterze mogą zaistnieć w sposób dla przestrzeni
estetycznej właściwy: przyciągając uwagę, wzbudzając zainteresowa-
nie. Jeśli tym wymogom nie potrafią sprostać - w najlepszym
przypadku rozpłyną się w szarym tle, na jakim życie prawdziwie
ciekawe się toczy, a W najgorszym - staną się "szumem" zakłócają­
cym odbiór uciech, które owo życie prawdziwe ma do zaoferowania.
Atrakcje telemiasta narzucają standardy, wedle których ustala się
miejsce wszystkich innych elementów przestrzeni estetycznej. Bliskość
c:zy odległość w tej przestrzeni mierzy się rozmiarami dostarczonej lub
spodziewanej rozrywki i uciechy. W kręgu wewnętrznym tej przestrze-
ni występują przeżycia najbardziej inlensywne, zabawy najbardziej
pochłaniające. Po przestrzeni estetycznej nie stąpa się powoli i z po-
wagą - hula się po niej, skacze się w mą jak z trampoliny do basenu,
nurza się w niej, dokazuje. figluje, rozkoszuje chwilą i miejscem.
Ktokolwiek pragnie znaleźć dla siebie miejsce w cudzej przestrzeni
estetycznej, musi wylegitymować się swym walorem rozrywkowym.
Bilet, jeśli się go dostało, daje prawo jednorazowego tylko wstępu
l nie zapewnia długotrwałego pobytu. Walor rozrywkowy trzeba
demonstrować przez cały czas przebywania; trzeba odświeżać wciąż
jego zasoby. pamiętając o tym, że największa nawet atrakcja powsze-
dnieje i nuży, jeśli powtarza się i przestaje zaskakiwać - jeśli nie ma
się w zanadrzu nowych sztuczek. bardziej jeszcze, lub choćby w inny
sposób, frapujących. Tylko to liczyć może na trwały pobyt w prze-
II"
Tworzenie prtestr:eni moralnej; rozbiórka przestrzenie.ltetyc:nej 243 II
strzeni estetycznej, co potrafi stać się dla jej gospodarza potrzebą
nałogową; a jeśli już o wprawianie w nałóg idzie, sprytnie projektowa-
ne. coraz to inne i coraz wymyślniejsze cudeńka elektroniczne mają
zdecydowaną przewagę nad zwykłymi ludźmi, którym ciągła zmiana
masek j wcielanie się w coraz lo nowe postaci przychodzi 1 trudem.
Właściciel pola estetycznego ma prawo odmówić wstępu, lub usunąć
niepożądanych gości wedle własnego uznania. Na nic się tu rue zdadzą
wysił­ pertraktacje czy spisywanie umów - tylko czerpana przyjemność się
liczy, a liczy się oczywiście tak długo, jak długo się ją czerpie. O ile
wysiłek poznawczy zmierza (Choćby i bez powodzenia) do narzucenia
przestrzeni "struktury", podziałom - jasności, kategoriom - trwało­
ści, a wszystkiemu na raz monotonii, powtarzalności. przewidywalnoś­
ci, gwarantowanej zgodności zdarzeń z oczekiwaniami - o tyle pęd
estetyczny zamazuje granice, zastępuje mury ruchomymi przepierze.
niami, grawituje ku temu, co szokuje niecodziennością, zaskakuje,
sprawia niespodzianki; chce, by oczekiwania rosły szybciej niż możli­
wości ich zaspokojenia, by nadzieje przekornie odmawiały spełnienia.
Jeśli małżeństwo wychodzi dziś z mody, jeśli względnie trwałe,
ortodoksyjne formy rodziny zastępuje się coraz częściej luźniejszymi
odmianami partnerstwa (z założenia epizodycznymi, opatrzonymi
klauzulami ograniczonej odpowiedzialności j prawa do wypowiedze-
nia), jeśli przeważa dziś skłonność do zadzierzgania stosunków "na
próbę" - ograniczonych raczej w zasięgu niż wszechobejmujących,
zawieranych nie "na wieczność", ale na czas rozmyślnie z góry eie
określony, jeśli we wszystkich stosunkach osobistych dostrzega się
dziś wyraźne ślady pro(~ofiUi - to we wszystkim tym dopatrzyć się
można następstw podboju przestrzeni społecznej przez kryteria es-
tetyczne i systematycznego wypierania przez nie konkurencyjnych
kryteriów organizowania tej przestrzeni.
Tworzenie przestrzeni moralnej:
rozbiórka przestrzeni estetycznej
Ani poznawczo, ani estetycznie organizowana przestrzeń społecz­
na nie jest gościnna, jeśli chodzi o popędy moralne. W przestrzeni
 Prze.,,,zeń łpoleczna: poZnClWC:a. essetvcma. morl'lblQ
244
obu rodzajów kryteria moralne są obcym wtrętem lub patologiczną
naroślą. W przestrzeni poznawczej - z tego tytułu, że podważają one
wyniosłą bezosobowość panujących tu zasad i mącą klarowność
rozumu domieszką nieprzejrzystych namiętności. W przestrzeni es-
tetycznej - z tego powodu, fe skłonne: są zatrzymywać i utrwalać to,
co wedle kryteriów estetycznych winno pozostawać w ciągłym ruchu.
nie zastygać w żadnej z przybranych form, a nade wszystko - znikać
na pierwsze żądanie.
Na mapie przestrzeni estetycznej obiekty zaznaczone są różnymi
odcieniami rozrywkowej intensywności. Zasoby wiedzy, które odkła­
da się na mapie poznawczej, są na ogół odwrotnie proporcjonalne do
jaskrawości barw na mapie estetycznej, jako że największą zdolnością
estetycznego pobudzania dysponują właśnie przedmioty najmniej
znane. To, co nowe i dotąd nie przeżyte (tajemnicze, przyciągające
i odpychające zarazem, podniecające, ale i napawające nieokreślonym
niepokojem: wznios/e), umieszcza się tu w kręgu bliskości; odpływa
ono ku peryferiom, a w końcu i na marginesy przestrzeni estetycznej,
w miarę jak powszednieje; im bardziej jest znane, tym mniej podnieca
- zaciekawienie ustępuje wtedy miejsca nudzie. Dramat przestrzeni
estetycznej wynika głównie z irytującej tendencji rzeczy do tracenia
powabu w momencie, gdy ów powab właśnie skłonił do intymnego
zbliżenia obietnicą. przeżyć niecodziennych. gdy tajemnica pryska
- urok gaśnie i więdnie pożądanie. W jaskrawym przeciwieństwie do
przestrzeni poznawczej, przestrzeń estetyczna nie uznaje obiektów
nieruchomych i nie może tolerować ich zastygania w jednym miejscu.
Na jej obszarze znieruchomienie jest grzechem śmiertelnym, a solid-
ność i trwałość śmiertelnym zagrożeniem.
Przestrzeń estetyczna, rzec można, konsumowana jest całkowicie
w procesie swego (nigdy nie kończącego się) powstawania. Nigdy nie
dobiegający kresu proces rozmywa na nowo wszelkie swe osady,
zanim zdołały opaść i stężeć. Jest ten proces wrogiem ciągłości,
zatrzymania czasu, i wszystkiego, co tym trąci r::z.y do tego zmierza.
Przywiązanie moralne nie może więc nie być jego przekleństwem;
podcina ono skrzydła uwadze, jaka winna przecież, wzorem motyla,
przenosić się swobodnie z kwiatka na kwiatek. Postawa moralna. z jej
natrętną skłonnością do wykuwania swych własnych kajdanów w po-
1W(}rze~ie prlf'slrze"i ,"oral~ej; rf11biIJrlcQ pl'zntruni eSlf'ly"llfej
'"
staci odpowiedzialności przyjętej za drugiego człowieka (co prze-
kształca Drugiego z obiektu doznań estetycznych w Twarz - źródło
krępujących nakazów), jest przysięgłym wrogiem dryfowania, przyro-
dzonego żywiołu przestrzeni estetycznej. Postawa moralna uwiązuje
uwagę na dłużej, niż by się uwaga zatrzymała, gdyby pozwolono jej
być posłuszną własnym popędom. Co gorsza, zmienia ona charakter
uwagi, czyniąc z niej źródło odpowiedzialności, a tym samym zrzeka-
jąc się na rzecz jakiejś Twarzy, jakiegoś drugiego człowieka, prawa do
decydowania o tym, jak długo ma uwaga pozostać w Jednym miejscu.
Odpowiedzialność jest skrzepem uwagi; trwałym następstwem tego,
III
co samo przez się jest ulotne. Ale uwaga może się przydać przestrzeni
estetycznej tylko wtedy, gdy zachowuje swobodę ruchu, gdy mknie II
bez przeszkód po obszarze możliwości i gdy jej chyżość nie maleje
z powodu tego, co się stało na poprzednich krótkich postojach.
Walor rozrywkowy jest zaprzysiężonym wrogiem odpowiedzialnoś­
ci moralnej; antagonizm jest nadto wzajemny. Przeciwnicy mogą
jednak, od czasu do czasu, współżyć w spokoju, niekiedy nawet
współdziałać, wspomagać się nawzajem j dodawać sił. Model "miłości
udanej" jest tego dobitnym przykładem: szacunek żywiony dJa sekretów
partnera, dla partnera jako tajemnicy właśnie, pielęgnowanie wzajemnej
odmienności, poskromienie instynktu posiadania, powstrzymywanie się
przed pokusą narzucania woli, przed dominacją grożącą zdławieniem
samoistności partnera - wszystkie te cechy miłości zachowują wszak
w stanie nienaruszonym i wciąż na nowo uzupełniają zasoby lego, co
w partnerze "wzniosłe" - tajemne, podniecające, przykuwające uwagę;
ponętne i niepokojące zarazem. Zarówno więc estetyczne.jak i moralne
walory partnerstwa mają się w tych warunkach dobrze. Aby ten idealny
stan osiągnąć, poszukiwacz przeżyć estetycznych musi być zarazem
osobą. moralną. Musi pogodzić się z ograniczeniami, których bezwzgłę­
dnego łamania domaga się popęd estetyczny. Tylko w tym zresztą
przypadku mole się mniej więcej trwała przestrzeń społeczna wyłonić
z wiecznie zaaferowanej Krzątaniny, w jakiej wyraża się wiecznie nie
dokończona konstrukcja przestrzeni estetycznej. Będzie to jednak
wtedy taka przestrzeń estetyczna, która jest jednocześnie przestrzenią
moralną. Sukces może być tylko wynikiem współpracy, która dla
kryteriów estetycznych oznacza zarazem kapitulację.

'46 Prus/ruń sf'O/ennll: /HlZl'lllwc:a. estetyczna. moralna
Ziemia niczyja, tylko własna
Jak stwierdza Alan Wolfe podsumowując swe wielce oryginalne
studium różnych społecznych źródeł postępowania moralnego i ich
sprzecznych wymogów: "Zważywszy paradoksalność nowoczesności,
nie ma niczego złego, a jest chyba wiele słuszności w tym, że
się jest ambiwalentnym - szczególnie wówczas, gdy istnieje tyle
spraw, wobec których można żywić postawę arnbiwalentnąv". Pe-
regrynacje jaźni moralnej nie redukujcl ambiwalencji świata, lecz
ją zwielokratniają; zwiedziliśmy tu i prześledziliśmy szereg jej po-
ziomów i wymiarów.
Działanie moralne jest z natury wieloznaczne; balansuje ono na
cieniutkiej i wyboistej ścieżce między przepaścią dominacji, z jednej
strony, a otchłanią obojętności (przebranej za tolerancję), z drugiej.
Uwikłane w splątaną sieć wzajemnych zależności, następstwa czy-
nów nie mogą nie być wieloznaczne; żadnego postępku, choćby
najbardziej bezinteresownego. szlachetnego w swych intencjach i dob-
roczynnego, nie można z góry zabezpieczyć przed negatywnymi dla
kogoś, gdzieś, kiedyś, skutkami.
Ambiwalencji przysparzają wciąż przeciwstawne naciski socjaliza-
cji i socjalności oraz zderzanie się norm strzegących przestrzeni
poznawczej z impulsami powołującymi do życia przestrzeń moralną.
Społecznie zalecana i sankcjami obwarowana adiaforyzacja dzia-
łań ludzkich popada w konflikt z popędami moralnymi, czyniąc
spornymi nawet granice troski moralnej i zakres obowiązków
etycznych.
Posłuszeńsrwo wobec "pficjalnych" drogowskazów w równie ma-
łym stopniu gwarantuje poprawność moralną, co ich ignorowanie
•
i wybór drogi na własną rękę. Otchłań zła czyha na obu krańcach
relacji między jaźnią moralną a społecznie akceptowanymi i strzeżo­
nymi normami współżycia.
Pogoń za satysfakcją estetyczną sprzeciwia się presji odpowiedziaJ-
ności moralnej - ale odpowiedzialność może stracić charakter moral-
11 Alan Wolrc, K1Io.~e
Keepl'r? Socia/ Sri e"C~ and MIJrIJ/ ObUfłtlrion, Univcrsity or
Californin Prcss 1989, S, 211.
Zil'mia niczyj",. [y/ko wla.1nCl 247
ny i przeobrazić się w pustą skorupę nawykowych czy kontraktowych
obowiązków, jeśli nie będzie się jej wciąż na nowo odmładzało
przeszczepem gruczołów estetycznych.
Dla żadnego z powyższych dylematów nie ma rozwiązania jedno-
znacznego. Osoba moraJna nie mole przezwyciężyć ambiwalencji
zawartej w jej kondycji. Może ona co najwyżej nauczyć się z nią
współżyć. Sztuka moralności (jeśli wolno użyć takiego jaskrawo
sprzecznego wewnętrznie wyrażenia) może być tylko sztuką życia
i działania w warunkach wieloznacznych - i przyjmowania od-
powiedzialności za przebieg i konsekwencje takiego działania.
Kontekst życia, poddany naciskom luźnych i nie skoordynowa-
nych sił i pobudek, daleki jest od przejrzystości pogmatwany
i zbijający z tropu. Życie osoby moralnej nie jest łatwe; już samo to
stwierdzenie źle moralności wróży, jako że można je sformułować
wtedy tylko, gdy porażka moralna już się dokonała; może się ono
pojawić tylko w toku spowiadania się z popełnionych już grzechów.
przyznawania do winy lub próby usprawiedliwienia. Nie dziw, że
wciąż na nowo słyszy się propozycje uwolnienia podmiotu moralnego
od ciężaru samotnie dźwiganej odpowiedzialności. Nie dziw też, że
nader często i dla nader wielu podmiotów są te propozycje zbyt
nęcące, by się im opierać.
WoIre omawia dwie naj liczniejsze kategorie wspomnianych propo-
zycji: rynek albo państwo zgodnie, choć w zaciekłej ze sobą kon-
kurencji, usiłują przywłaszczyć sobie autorytet moralny, który zda-
niem Wolfe'a należy się z natury rzeczy temu, co nazywa on .społe­
czeństwem obywatelskim" (ów wielce nadużywany termin OZnacza
w tym przypadku, jak się można domyślać, wszystko to, co pozostaje
z rzeczywistości społecznej po odjęciu składników gospodarczych,
manipulowanych przez rynek, i politycznych, zarządzanych przez
państwo): "Kłopoty wynikające ze zdawania się na przewodnictwo
moralne rynku czy państwa pogłębia jeszcze okoliczność, że obie te
siły uznają za cechę konstytuującą osobę moralną posłuch dla norm,
a nie ich tworzenie".
lO A. Wolfe. !%oSt Kuper? s. 22...Paradoksem nowcc-esnoścr' jest zdanicm
wolfe'a to, re "im burdziej stajemy się nowo~lcśnL Tym bardziej zależni w sprawie
naszych land etycznych stajemy si~ od rynków i państw .. A przecież im bardziej
 PrU5lrZł'li .~polf(nn<l: pu:nu"'CU< euetycz"u. /ł/Orll!"i.I
248
Rynek rozpowszechnia nader ponętny dla zagubionej jaźni moral-
nej pogląd, że tylko wybór konsumenta liczy się moralnie, jako że
tylko ten wybór może pomnożyć sumę ludzkich szczęśliwości: ..war-
tość warta ceny" (value for money) nie może być najlepszym z moż­
liwych sposobów odróżnienia uczynków dobrych od złych - ale jest
najmniej zawodnym wśród standardów, jakimi dysponujemy: kojąco
oczywista w swej tautologiczncści zasada ..nie możemy 'sobie po-
I
zwolić na to, na co nas nie stać" wyznacza zewnętrzne granice
II
moralnych obowiązków (..dobry Samarytanin nie mógłby zrobie te-
go, co zrobił, gdyby nie miał pieniędzy" - oświadczyła Margaret
Thatcher w dniu, gdy naród powierzył jej piecze nad swymi wartoś­
ciami). Jeśli tylko każdy z nas zatroszczy się o własny interes, niewi-
dzialna ręka zadba o nas wszystkich, troszcząc się o interesy wszyst-
kich nas wspólnie. W błogim przeświadczeniu, że dyżur niewidzialnej
ręki trwa okrąglą dobę - "widzialni" aktorzy moralni mogą spać
spokojnie.
Państwo ma na sumienie moralne wpływ podobnie usypiający.
Prawdą jest, że olbrzymie zasoby i moc działania, jakimi państwo
dysponuje, pozwalają dotrzeć z pomocą nawet do odległych, sarno-
tnych i opuszczonych cierpiętników - którzy w przeciwnym wypad-
ku nie mieliby skąd spodziewać się ratunku. Rzecz w tym jednak, że
przychodzenie z pomocą staje się w tych warunkach odpowiedzial-
nością organów państwowych, a wraz z tym państwo przejmuje prawo
decydowania o względnej wadze potrzeb i tych, którym potrzeby te
doskwierają. Raz jeszcze układa się jaźń moralną do snu. Uwalnia się
ją od wyrzutów moralnych, ale wraz z nimi i od czujności moralnej,
z dnia na dzień rdzewiejącej od nieużywania. Nie na wiele ta czujność
się przyda, jeśli państwo postanowi pewnego dnia użyć scedowanego
•
nań autorytetu moralnego do celów głęboko niemoralnych.
Jest paradoksem, że nowoczesne państwo i rynek ..odnowocześ­
niają' Judzi na ich wpływ wystawionych. Hamują one mianowicie
rozwój najbardziej nowoczesnych z cech nowoczesnej osobowości:
słabnie społeczeństwo obywatelskie, tym trudniej byc nowoczesnym, bowiem coraz
trudniej równoważyć zobowiązania w zasięgu ręki z wymogami odleglejszych sfer
~pDltczei15IWlł" 15. 246).
Ziemia f1iayjlJ. eylko włQsf1Q
'"
zdolność: autonomicznego wyboru i umiejętność dokonywania wybo-
ru wtedy, gdy to się liczy. l państwo, i rynek w ich roli arbitrów
etyczayeh pokrywają zasłoną dymną rzeczywistość nowoczesnej kon-
dycji moralnej; i państwo, i rynek negują fakt, te w ostatecznym
rachunku wszelkie namiastki sumienia moralnego tępią tylko i przy-
ćmiewają odpowiedzialność moralną osoby oraz utrudniają jaźni
moralnej postępowanie zgodne z jej moralnym charakterem, nie łago­
dząc przy tym weale rzeczywistego, a nieuleczalnego osamotnienia
osoby moralnej w jej konlrontacji z aporiami i wieloznacznością
moralnych wyborów. Żadna liczba pośredników i żadne wysiłki zmie- II
rzające do tego, by wtrącić Jednostkę na stałe w "stan agencyjny", nie
zmienią faktu, że - gdy przyjdzie co do czego - decydować będzie I
o losach moralności umiejętność działania w taki sposób, jakby się
samemu było swym, i to jedynym, agentem eryeznym. II
Jeśli rynkowe czy państwowe obietnice pozbycia się wieloznacznoś­
ci moralnej są złudne, kłamliwe, lub złudne i kłamliwe zarazem
- w czym może podmiot moralny pokładać nadzieję na odzyskanie "
autonomii moralnej? Wydaje się oczywiste, że nie ma co szukać I
ratunku w siłach. które obiecują wziąć na siebie troski i męki rncral-
nych wyborów. Trzeba raczej myśleć o układach, które pozwalałyby
stanąć oko w oko z problemami osobistej odpowiedzialności, i skłania­
tyby do podjęcia odpowiedzialności za te wynikające już z odpowie-
dzialnośei niezbywalnej problemy ... Ale gdzie szukać takiego układu?
WolCe pokłada nadzieję w "społeczeństwie obywatelskim" - które
pojmuje jako "praktykę pertraktacji między uczącymi się i zdolnymi
do rozwoju agentami a kulturą zdolną do zmiany". Idea negocjacji
implikuje ciągłość procesu, ale sugeruje też, że kierunek, w jakim
proces się potoczy, nie jest dany z góry, ani też jego rezultatów nie da
się z góry przewidzieć. Układ negocjacyjny zatem triumfu moralności
bynajmniej nie zapewnia; losy moralności wiszą, rzec można, przez
czas cały na włosku. Ani namaszczone kazania, ani surowe nakazy
i zakazy prawne nie uczynią sytuacji mniej ryzykowną. To właśnie
świadomość ryzyka - uznanie faktu, że wszystkie nadzieje na sytua-
cję nie najeżoną pułapkami są naiwne, a wszystkie obietnice roz-
brojenia pułapek kłamliwe - jest moralności szansą największą.
A także jedyną, na jaką moralność może liczyć.

'lO PrZl'slrze-ń społeczna: PO%IIQW('ZO. estetyczna. mora/ntl
Szansa nie całkiem jest zwodnicza, nadzieja nie całkiem złudna.
Zważywszy oszałamiające mnóstwo muskułów, ścięgien i kości, któ-
rych ruchy trzeba skoordynować i zsynehronizować, by utrzymać się
w rowerowym siodle - łatwo można by dojść do wniosku, że jazda
na rowerze jest zarówno teoretycznie, jak i praktycznie niemożliwa;
a mimo to ludzie jeżdżą na rowerach (choć zdarza się im czasami
stracić równowagę i przewrócić się). Działają także jako właśni agenci
moralni i przyjmują odpowiedzialność za swą odpowiedzialność wo-
bec innych (choć zdarza im się od czasu do czasu stracić równowagę
moralną i upaść).
"Ludzie mają wiele sposobów pomagania przyjaciołom. dobiera-
nia przyjaciół i odmawiania przyjaźni", zauważa Hubert Dreyfus ". Są
lo wszakże sposoby nie zracjonauzowane (możemy posunąć się o krok
dalej i orzec, że są one nieracjonali::owalne). Nie służą te sposoby
żadnym celom - poza tym, że same przez się, nie wiadomo dlaczego,
przynoszą wiele zadowolenia. Nie widać jakoś standardów, za pomo-
cą których można byłoby zmierzyć ich ,.wydajność". ("Gdy tylko
dobierasz sobie przyjaciół w imię zdrowia lub kariery - powiada
Dreyfus - wikłasz się w zupełnie inny rodzaj przyjaźni - techno-
logiczno-racjonalnego typu". Dodam: gdy tylko dobierasz sobie przy-
jaciół pod kątem zabawy czy rozrywki, wikłasz się podobnie w stosu-
nek innego zupełnie rodzaju - taki mianowicie, w jakim przyjaciele
są dla ciebie, a nie ty dla nich.) Z wyłuszczonego tu powodu nie da się
wspomnianych sposobów zadzierzgania przjjaźni dyskursywnie uza-
sadnić. Gdy ci, którzy te sposoby stosują, próbują racjonalnych
uzasadnień, gwałcą naturę tychże stosunków, których pragną bronić
- i wykraczają poza teren. na którym ich naturalne umiejętności
wystarczają do zawierania i utrzymywania przyjaźni. Uzasadnienia
dyskursywne niszczą tę właśnie rzeczywistość moralną. którą mają
uzasadnić: "Chcesz wesprzeć jakość życia na przepisach prawnych.
i odkrywasz zabawną rzecz - że oto w wyniku twych wysiłków
,lO Por. Rent Flyvbjerg, Su.ua;n;ng Non·raliuoolized Pracli<:"f3: Body-MinJ Pr"'irr and
Si/ualiul'lU/ E/hies: An /n/t'f!';ew w;lh Hubrrl and SWarl Dnyjus, w: ~Praxis International"
1/1991, S~. 93-113. Por. leż: Hubert and Stuart Dreyfus. U1lat is MaraJily: APhellumen(/-
10g;clIl Aceounr oj the Dtllt'lopmenr oj Ethieal E.;fpt'rri.le. w: Un;l)I'rsolism l'ł!r.<n.u Co,"_
munilar;anL~m. pod red. Davida. Rasmuseena, MIT Prcss. Cambridge Mas~. 1990.
Ziemia n;czyjo. 1.~lJw wla.~na
'"
wrażliwość i spontaniczność, tak dla jakości życia ważne. giną bez
śladu".
Być może nie są to wieści pocieszające. Być może bytoby lepiej (a
już z pewnością wygodniej), gdybyśmy mogli przedstawić nasze niera-
cjonalizowalne i nie dające się dyskursywnie uzasadnić praktyki mo-
ralne jako podporządkowanejakimś sztywnym zasadom - trwałym,
wyraźnym i nadającym się do upowszechnienia; być może zyski
wynikające z tego, że się to nam udało, przynajmniej zrównoważyłyby
straty przy tym poniesione. Ale nie możemy tego zrobie, i nie mamy
na to rady, jakkolwiek ostro protestowałby przeciw temu stanowi
rzeczy nowoczesny, na wskroś logiczny umysł w sojuszu z nowoczes-
nym duchem estetycznej harmonii. Ambiwalencja kondycji moralnej
i niedookreśloność moralnych praktyk będą nam towarzyszyły na
wieki. Jest chyba len stan rzeczy przekleństwem jażni moralnej. Ale
jest też z pewnością jej największą szansą.
Warto powtórzyć za Arne Johanem Yetlesenem: .odpowiedzial-
ność za innych. a także zdolność jej ponoszenia, wynika z życia
z innymi i jest jego osiągnięciem":". Jest ona istotnie osiągnięciem
- a osiągnięcia, jak wiadomo, dlatego są za osiągnięcia uważane, że
mogą, ale bynajmniej nie muszą, być osiągnięte. Chociaż (z etycznego
punktu widzenia) bycie dla wyprzedza bycie z, i chociaż wchodząc
w stosunki z innymi ludźmi człowiek jest już z góry, chcąc nie chcąc,
odpowiedzialny za ich dolę i niedolę - jedynym terenem, na którym
czyny moralne mogą się dokonać, jest przestrzeń wyznaczona przez
"bycie z.;"; ta sama przestrzeń. na jakiej szaleją wichry dmące z po-
znawczych, estetycznych i moralnych zarazem kierunków. W takiej
przestrzeni możliwość działania pod wpływem etycznej odpowiedzial-
- ności za Drugiego musi być chroniona przed wymieceniem, a jako że
w pełni ochronić jej się nie da. musi być także - i wciąż na nowo
- odzyskiwana i odtwarzana. Wbrew wszystkiemu (a to "wszystko"
może być niekiedy na tyle potężne, "i.e obezwładni wolę), odpowiedzial-
ność zastąpić musi teraz swój utracony już i zapomniany przywilej
pierworództwa czymś, co dopiero musi wywalczyć: nabytą głuchotą,
-'I Por. Arne Johan veuese». K1Ir Doe.\· Proximity Makr 11 MorelI Differen("e~,
w: "Praxis International" 1/1993. ~S. J71·386.
 Prustriell społeczno: paZ1II1WCZa, eSltlyczna, mora/lID
'"
obojętnością na argumenty technłcmo-instrumentalne. Ta nowa wyż­
sześć moralności nad bytem ugruntowana być musi, jak sugeruje
7
Vetlesen, w ciągłym "doświadczeniu wspólnoty" (we-experierJCe). Jeśli Prywatna moralność,
la nastąpi - będzie osiągnięciem właśnie. Nie ma i nie może być
gwarancji, że się to zdarzy. Ale zdarza się przecież - wciąż na nowo, wspólne ryzyka
codziennie; za każdym razem, gdy ludzie są. dla siebie czuli, kochają.
się i spieszą z pomocą tym, którzy pomocy potrzebują.

.,Nic zgadzam llilf z inż:ynierami i technolega-

mi, kt6rzy twierdzą., że rOl:'4ll'i~nie naszych
problemów jest kwcstilł techniczną ... Myślę
sobie, Żl: problem6w powBlalych w .... yniku
postępu technologii nie da się rozwiązać."

MAX BtACk

Max Black sprzeciwia się w cytowanych tu słowach rozpowszech-

nionemu dziś szeroko poglądowi, że ..technika wszystko załatwi".
Krzewią ten pogląd gorliwie inżynierowie, technicy i naukowcy, a lai-
cy z reguły przyjmują go na wiarę. Jedni i drodzy sądzą, że ,jeśli
natkniesz się na trudność techniczną, masz prawo się spodziewać, że
da się ją usunąć: wynajdując nowy techniczny przyrząd" l, Pogłąd ten
opiera się na niezachwianej zasadzie, że jeśli oto mOŻM to zrobić
- to należy to zrobić.
Technika stała się w naszych czasach systemem zamkniętym.
Resztę świata - wszystko, co nie jest techniką -- traktuje ów system
jako ..środowisko"; źródło pokarmu i surowca dla technicznej obró-
bki i wysypisko śmieci (które ma się nadzieję poddać wtórnemu
przerobowi). Byle niepowodzenia czy występki w tym zakresie system
tłumaczy własnymi niedopatrzeniami lub pomyłkami, zaś problemy
nowo powstałe przedstawia jako dowód wzrostu zapotrzebowania na
własne usługi: im więcej problemów technologia stwarza, tym więcej
technologii potrzeba. Tylko technologia może naprawić szkody, które
wyrządziła - lecząc wczorajsze choroby dzisiejszymi cudownymi

I Mu Black, NOfllin{l New, w: Etllic" in an A{le (lf Per~aJive Teclltlo/O{lY, pod red.
Melvinll. Krenzberga, Westview Prcu. Bcujder, Colorado 1980, iii. 26-27.
'54 PrywUll'lu moro/no,Ie:. wspóll'le ryzy/w
lekami, zanim ich jutro wykryte skutki uboczne nie zaczną domagać
się leków jeszcze cudowniejszych. To tego właśnie "problemu", "po-
wstałego w wyniku postępu technologii", zaiste "nie da się rozwią­
zać"; z systemu zamkniętego nie ma wyjścia. Nie idzie tu nawet o to,
że zakłada się bez dalszych dowodów, iż problemy domagają się
technicznych rozwiązań; już sam fakt. że posiada się pewne moce
techniczne, z miejsca czyni "problemami do rozwiązania" aspekty
świata, których skądinąd nie wpadłoby nikomu do głowy za prob-
lemy uważać; teraz owe aspekty stają się "niedomaganiami", które
trzeba wyleczyć lub usunąć. Zarówno ci, którzy u kresu technologicz-
nej przygody spodziewają się dotrzeć do krainy powszechnej szczęś­
liwości, jak i ci, którzy oczekują tam li tylko ogólnej zguby, po-
zbawieni są więc wyboru: jedni i drudzy poruszają się w kieracie,
który napędza koło zamachowe technologii.
Na pierwszy rzut oka zamknięciu uległ system samopotwierdzają­
cych się wierzeń; praktyka technologiczna tak kształtuje już sam
słownik dyskursu, że nie da się w nim opowiedzieć innego niż
technologiczne właśnie działania - każdy kłopot i zmartwienie obra-
ca się w żądanie technologii, która "sprawę załatwi". Zamknięty
system wierzeń obchodzi się bez legitymacji; trwa z własnego napędu,
i trwanie jest samo przez się jego uzasadnieniem. Nikt bodaj nie
przeanalizował tej osobliwości myślenia technologicznego głębiej niż
Jacques Ellul. Technologia. powiada Ellul, sama się uzasadnia. Już
z samego przekonania, że istnieją nadające się do wykorzystania, lecz
nie w pełni wyzyskane środki techniczne ("Stać nas na to, by to a to
zrobić"; "Mamy wiedzę, mamy narzędzia"; .Potrafimy to załatwić"),
wypływa niejako automatycznie i bez dalszego dowodu żądanie, by
posiadane środki zastosować.
"Ruchem technologii rządzi nie logika «PO to, aby», ale mechanizm «dlate-
- 2.llbezpiec2.llj~e. Po trzecie, chce on utrzymać naukowców z Atomic Weapon Estebheh-
go, że». Technik nie wie, w jakim celu się trudzi, ale na ogół tym się nie
frasuje. Pracuje on przecież dlatego, że posiada narzędzia, które mogą być
w jakiś sposób wykorzystane, tworzą możliwość pewnych zastosowań.;
Żaden cel tam, na przedzie, nie przyzywa; ale lokomotywa doczepio-
na z tyłu pcha pociąg nieubłaganie i nie pozwala mu się na chwilę
zatrzymać ...
Kombinacje elementów technologicznych umożliwiają wiele «rozwią­
zań», dla których nie znaleziono jeszcze problemów...
Prvwama mora/Mił. w~pólne ryzykIl
'"
Skoro możemy polecieć na Księżyc ~ co moglibyśmy na nim i z "im
zrobić? ..Gdy technicy osiągają pewien szczebel biegłości w komunikacji
radiowej, technologii paliw, metalurgii, elektronice. cybernetyce itp., staje
się jasne, że można by zorganizować wyprawę w kosmos. A więc wy·
prawtamy się, bo możemy się wyprawić. I tyle" l.
Przekonanie, że "technologia sprawę załatwi", jest przewrotnym
odbiciem bezwzględnej zasady, czy raczej nie kwestionowanego przy-
kazania, że jeśli coś jest "technicznie możliwe do zrobienia", trzeba to
zrobić, j grzechem byłoby zaniechać działania. To, co zrobić można,
l Jacques Ellul, 1111' Power oj Technique and rhe Ethic.~ oj Nón-Power, w: 1I1t
My/hs oj InJormllllon: Techno/ogy Ilnd Posfindustrial eU/lure, pod red. Kathleeń wcod-
ward, Rcunedge, London 1980, ss. 272-273, 280. Zdaniem Herberta Schadetbaeha,
"nie jest prawdą, że polityczne decyzje [co do celów] podejmowane są, zanim zleci się II
technologom zatroszczenie ~ię o środki. .. Nader często decyzje polityczne określane są
przez informację technologiczną o technicznej dostępności celów" (h Technology
Ethirally Newa/?, w: ibid, s. 30). Jacques ElIul przeciwstawia się otwarcie najbardziej
popularnym definicjom technologii, które w8zyatkie bez wyjątku kojaf7-4 technologię
z "realizacją celów"; ro nieprawda, powiada Ellul, że "technika zapewnia osiągnięcie
znanego z góry celu"; "technika nie jest niczym wi~cj niż irodkiem i zborem środków"
(ej-t. 7.8 angielskim wydaniem 7hr Trrh'lU/ofłira/ Sodely, Random House, New York
1964. ss. 14. 19l.
W cetery lata po obaleniu muru berlinskiego odnotowano w USA oraz w Wielkiej
Brytanij r08n~ą presję na wznowienie próbnych wybuchów broni atomowej - dosko- II
nalonej w!lZak początkowo "w celu" poskromierua komunistycznego przeciwnika, teraz
,
już nie islniejącego. Jak podejc "Thc Guardian" z 18 maja 1993 r.: "Brytyjski (!.~ltiblish­
"'!'nr ~ojskowy ma Irzy powody do kontynuowania wybuchów próbnych. Po pierwsze,
"
będzie on musiał jeszcze wypróbować nową glowi<Jli: atomową odpowiednią do propono-
wanego przez siły lotnicze: «lactics.! stand-olT nucicar missile» (Tum), chociaż nadzieja na i
to, że ten obliczony na 3 miliardy funtów program będzie sfinansowany, niknie coraz
bardziej. Po drugie, być może zechce on wyposażyć bomby i pociski w nowe urządzenia
men! w Aldermastcn na przyzwoitym poziomie ekspertyzy". Jak widać 'l lego wyliczenia,
nie truba już, w tym stadium rozwoju technologii jądrowej, powoływać się na cele, jakim
olbrzymie wydatki publiczne na gromadzenie coraz bardziej śmiercionośnej broni mają
służyć. Trzeba wytwar7.ać nowe rodzaje bomb i pocisków (których nigdy chyba nie użyje
się zgodnie z ich "celem", czyli na polu bitwy) po prostu dlatego, by Atomie Weapon
fultablishmcnt miala się czym żajmować i by ros począć z eonu: wymyślniejszymi
wynalazkami zatrudnionych spcców.1:c lak si~ włBoinic f7J:~zy mają, przyjmuje si" - co
więcej - jako rzecz oczywislą; autor przyroczcnej wyiJ:j inlcrmacji prasowej nie czuje
potrzeby kwestionowania uusadnień i nie żąda nazwania nicznanych przecież celów,
jakim służyć mają "rzeczywiście istniejące" środki.
2>, Ptywatna mora/noN, wspallle r,yzyka
zrobić trzeba - i zrobi się. Nie cele zatem usprawiedliwiają środki,
ale środki - cele; wszelkie cele, jakim dostępne środki mogą służyć.
Cele są zbożne już dlatego, że wiadomo, jak ich dopiąć. U progu
nowoczesnej rewolucji technologicznej August Comte wyraził dobit-
nie ducha nadchodzących czasów w słynnej dewizie "Savoir pour
prevoir, prevoir pour pouvoir". Pouooir - "móc, być w stanie,
potrafić" - ukazuje ta dewiza jako cel ostateczny starań. jako ów
"czysty" cel sam w sobie, cel samoistny, który sam nie jest już
środkiem do żadnego innego celu i dlatego nie musi się go usprawied-
liwiać wskazując na mcźhwe pożytki. Nieważne. quoi on peut fatre
- wystarczy, że on le peut faire. Przeznaczeniem postępu nowoczes-
nego Lpostęp nowoczesny" jest zwrotem tautologicznym: tylk.o cywi-
lizacja nowoczesna myśli o sobie jako o ruchu postępowym) nie jest
dokonanie tej czy owej konkretnej rzeczy - rzeczy, jaką da się z góry
określić - ale nieustępliwe potęgowanie możliwości dokonania wszy-
stkiego, czego być może "człowiek." kiedyś zapragnie (choć człowiek
nie pragnie z reguły tego, o czym nie wie, że może lo posiąść), Wbrew
potocznemu rozumowaniu, idzie tu więc w ostatecznym rachunku
o emancypację środków, o suwerenność środków wobec celów, któ-
rym rzekomo "służą", Jak głoszą popularne w Anglii anonsy ludzi
poszukujących pracy - "Mam samochód, mogę jeździć", Cel jazdy
jest nieistotny - ważne jest, że się ma samochód. Posiadanie samo-
chodu pozwala na to, by traktować każde miejsce na mapie jako
możliwy cel podróży. I o to też tylko chodzi,
Wedle oryginalnej wersji Hezjoda, Prometeusza ukarali bogowie
za to, że próbował oszukać ich przy podziale ofiarnego mięsiwa.
Cierpienia Prometeusza były karą za zuchwałą próbę pogwałcenia
przedustawnego porządku rzeczy, za bezczelny i bezecny pomysł
•
wsuwania nO"3 w sprawy, do jakich śmiertelnikom mieszać się nie
wolno. Hezjod komponował swój poemat na użytek pokoleń, które
broniły się jak mogły przed upadkiem zasranego ładu, tęskniąc bołeś­
nie za ..złotym wiekiem", który był .złoty" dlatego właśnie, że nie
obawiał się upadku. Dla tych pokoleń przeszłość była wcieleniem
bezpieczeństwa, przyszłość zaś jawiła się jako pełna niebezpieczeństw;
cierpienie było ubocznym skutkiem łamania tradycyjnych zwyczajów,
a więc odstępstwa od stanu zarządzonego przez ponadludzką - bożą
PrYWUlrttJ 1rwro[n()ll. W3pólne r'y:,y.l:a 1~7
- wolę. Dopiero późniejsza wersja, autorstwa Ajschylosa, odwróciła
sens Prometeuszowej przygody: Prometeusz Ajschylosa poniósł okru-
tną karę za to, że nauczył ludzkość ..nie tylko leczenia chorób,
matematyki, nawigacji i wróżenia przyszłości, ale i rzemiosł górnictwa
i obróbki melali"'J, W tej wersji bogowie nie są już strażnikami ładu,
który chroni ludzi przed upadkiem. Przeciwnie - są zawistnymi
a mściwymi skąpcami. czyniącymi wszystko, co w ich mocy, by
zachować "tradycyjny porządek rzeczy"; czyli, innymi słowy: własne
przywileje ... Ludzie prą do przodu, a bogowie starają się jak mogą ich
pęd powstrzymać, Prometeusz Ajschylosa nie jest już oszustem słusz­
nie ukaranym za swe niecne czyny; jest teraz ofiarą zemsty, prze-
śladowanym bohaterem. Przedzierzgnął się on z przestępcy w bohate-
ra z chwilą, gdy Ateny - jedyne wśród starożytnych cywilizacji
- nabrały czegoś w rodzaju nowoczesnego ducha przekory, zuchwal-
stwa, buńczucznej pewności siebie, brawurowego pędu na oślep,
w nieznane - na tereny nigdy dotąd przez ludzi nie odwiedzane
i znaczone li tylko stopami przyszłych wędrowców,
Górnictwo i obróbka metali bardziej niż jakiekolwiek inne sztuki
sprzyjały ludzkiemu wędrowaniu i wyznaczaniu coraz to ambitniej-
szych celów wędrówki. Uwalniały ludzi od kajdanów najbardziej
krępujących: celów życia z góry określonych, a nie kwestionowanych.
"Technika - powiada Ellul - propaguje gruntowną przeróbkę życia
i życiowych układów z tego tytułu, że są wadliwie sporządzone". Ale
być "sporządzonym wadliwie" to tyje, co mieć kształt inny niż ten,
jaki mogłyby życiu nadać dostępne środki techniczne właściwie za-
stosowane; wywód jest więc jaskrawo tautologiczny - i z lego
powodu opiera się skutecznie zarzutom. Istotą technologii jest "cal·
kowita separacja celów i mechanizmów, redukcja problemów do
środków, i odmowa kwestionowania kryteriów ich wydajności.i.'".
.' Por. G. S. Kirk, lIle NarurO! oj Greek Myth" Pengum, Harmondswonh 1914,
S~. 138- 141. Kirk dodaje: "Jego odkrycie ognia było nie..... ątpliwie częścią tej samej
koncepcji, Rle prayplsanir mu lego wyczynu nastąpiło najprawdopodobniej dopiero
w szóstym wieku przed Chrystusem, gdy uwydatni/o stę zainteresowanie ewolucją
cztowieka z pierwotnego, prymitywnego stanu - idea dokładnie przeciwstawna milowi
II upadku Złotego wieku~ Is. 140).
• emu, 1JIe n-dlnl>lu~i(ul Sa<lrl,Y, ss. 142-14), U3.

PryWaltID mora/tloU, w.~pMne r)'zyli:a
2;~
Środki luzem puszczone
Emancypacja środków od zależności od celów (przechrzczonych
teraz na ..ograniczenia") stanowi sedno rewolucji nowoczesncj. By
uwolnić się od podporządkowania celom, środki muszą niejako
"przerastać" cele; aktorów musi być stać na to, by zrobić więcej, niż
tego uznane już cele ("konieczności") wymagają. To ta właśnie nad-
wyżka środków nad potrzebą działania napawa świat nowoczesny
wyjątkowym, nie znanym przedtem poczuciem woiności. To ta właś­
nie nadwyżka czyni z nowoczesności czas nie ustającej transgresji,
a z jej dziejów nie kończące się pasmo "nowych początków". To ta
własnie nadwyżka zdziera z zastanego bytu maskę zrządzenia Opatrz-
ności czy srogiej konieczności dziejowej. To ta właśnie nadwyżka
skazuje przeszłoŚĆ oraz pamięć o niej, "tradycję", na pośmiewisko
_ a w końcu i na znalezienie się na "śmietniku historii".
W jednej z klasycznych wersji dziejów "rewolucji przemysłowej"'
wycisnąć z bydlęcia więcej niż zazwyczaj wysiłku - ale przyjdzie za
(pod tym pojęciem-szyfrem kryły się na ogół opowieści o tym, jak to
środki zastąpiły cele w roli głównych powodów ludzkich trosk i sta-
rań) Phyllis Deane wskazał na niedobór drewna i energii jako na
"główne wąskie gardła krępujące ekspansję gospodarki brytyjskiej"5.
W czasach, o których mówi Deane, drewno nie bylo tylko zasad-
niczym materiałem budowlanym, ale i podstawowym źródłem energii
_ wszelkiej energii poza ograniczoną i nierozciągliwą siłą mięśni
można było korzyslać beztrosko, nie frasując się odnawianiem ich
ludzkich czy zwierzęcych. Nie było i nie magio być energetycznej
nadwyżki, jak długo silę mięśni uzupełniała jedynie energia czerpana
ze spalania drewna; odtwarzaniem zużytych zasobów paliwa kierował
• Carlo M. Cipella. Before 1111' Itldlls/rial RevnJ~lhm: Ellropeatl Society atld
przecież nieubłaganie powolny rytm procesów przyrodniczych. By
uwolnić środki od zależności od celów, trzeba było oswoić czy
"ujarzmić" nowe źródła energii, które - przynajmniej do czasu
~ Ph yllis tjeane, The /iird Itldllslrial Rt'vol~ti(m, Cambridge University Prcss 1969,
~. 129. O wpływie "WIIskich garder (bynajmniej przez współcle~nych jako ,.wllskie
gardła" nie postm~ganych) na świadomoŚĆ spole~1nll tamtych C7.3SÓW ma Dcane do
powicd7~nia. co następuje "wypada stwierdzić. 1~ przed drugą połową esiemnastego
stulecia nie było p<>wodu, by .\pndziewać .dr WUOSIU ... ludność, ceny czy wylw6rcwść
m"gly l równym p<>wod7.eniem rosnąć, co malec, i nie było racji, dla których nalcilLło­
tly oclckiwać, l~ będą ewoluowały VI jednym tylko kierunku" (s. 11)
Środki luzem puszczone 25'
- można było eksploatować do woli i w rosnącym tempie. To właśnie
osiągnięcie było prawdziwym początkiem ery nowoczesnej - epoki
nadmiaru środków, w której przyroda, dawny dozorca więzienia, stała
się dla odmiany więźniem. Rewolucję przemysłową - powiada Carlo
M. Cipella - .można określić jako proces, w którego toku społeczeńs­
two posiadło kontrolę nad rozległymi zasobami energii nieoźywionej'".
W przed przemysłowych (czyli przednowoczesnychi czasach moc
• działania dostępna ludziom pochodziła głównie z ich własnej sily
cielesnej lub siły oswojonych zwierząt; w obu przypadkach zasoby
nadającej się do wyzyskania energii zdane były bez reszty na laskę
procesów przyrodniczych (czyli takich, które z definicji nie podlegają
ludzkiej woli). Dotyczyło to takie siły wiatru czy rzek. W przypadku
siły mięśni zasoby energii były W każdym momencie ograniczone,
choć zużytą już energię można było wciąż na nowo odtwarzać (pod
warunkiem rzecz jasna, że korzystano 2 niej z umiarem; każdy oracz
czy woźnica wiedział aż nadto dobrze, że od czasu do czasu da się
to słono zapłacić w przyszłości), zaś w przypadku siły wody czy
wiatru zasoby energii były nie tylko szczupłe, ale i kapryśne. Wszyst-
kie przed nowoczesne źródła energii powodowały u ludzi poczucie
zależności i skrępowania: cele miały prymat nad środkami - szlo
w życiu głównie o to, by szczupłych sił starczyło na sprostanie
zadaniom dla życia niezbędnym. Dopiero nowe typy energii, z jakich
zapasów (co zachęcało, by wysysać każde odkryte już ich źródlo do
&onomy. WOO-170U, Methuen, Londen 1976, ss. 229, 166,274. Wspomniane "uzys-
kanie kontroli" bylo wynikiem eksploatacji zasobów mocy nieożywicnej [a więc zeso-
bów nieodtwarzalnych. ale teź i nie narzucających eksploatacji ograniczeń, jakie
nejdadeł cykl naturalny samoodrwarzanla się energii Jud1.kiej czy zwier1.~cej): "Zasad-
nicza, fundamentalna ciągtość cechowała świat przedindustrialny. nawet w momentach
wielkich przewrotów, takich jak wzrost i upadek Rzymu, triumf i załamanie się islamu,
zmiany dynastii chińskich... Ciąglo~ przerwała się między 1780 a 19~ rokiem" (s. 27S).
Norbert Wiener, twórca cybernetyki, uważał zastąpienie mięśni ludzkich w ich roh
dostarczyciela energii za jedyną "rewolucję przemysłową" w dziejach (naMt~pnll rewolu-
cjll miało być zastąplenie ludzkiego mózgu -- por. Wienera 1ht' Rllmun Use or nLlmUtl
8{'ltlfJS, Houghton Mimin, B09ton 1950).
 p'yWlllna ,"ora/no.fl!. ~'JpO{ne ry:ykrj
160
ostatniej kropli), wykarmić mogły ową iście nowoczesną buńczucz­
ność, wiarę w bezgraniczną potęgę ludzkiej woli, doznanie niczym nie
skrępowanej wolności, poczucie, że wszystko jest możliwe i że zawsze
zacząć można od nowa, jakkolwiek wielkie siły poprzednie wysiłki by
pochłonęły.
Wedle Deane'a, przeobrażenie gospodarki z "wodno-powietrznej"
w "węglowo-żelazną" było "najważniejszym osiągnięciem rewolucji
przemysłowej". Pisząc te słowa Deane sięgnął raz jeszcze po powtarzany
do znudzenia refren peanów układanych na cześć cywilizacji technicznej
przez jej panegirystów. Rzeczywiście - możność ogołocenia planety
z ukrytych zasobów energii, jakie nigdy za życia rodzaju ludzkiego nie
będą już odtworzone, ukazuje się w samoświadomości cywilizacji
technicznej jako "osiągnięcie", a nadto jeszcze "najważniejsze" z osiąg­
"'_~
nięć. To nie w zakładzie przemysłowym, ale w kopalni zrodził się duch
nowoczesny - kopalnia była najcelniejszym symbolem i najpełniejszym
wcieleniem nowoczesnej praktyki. Górnictwo jest metaforą cywilizacji
nowoczesnej. Lub, ściślej mówiąc: całość postaw i strategii nowoczes-
nych pojąć można najlepiej za pomocą metafory zabiegów górniczych.
Wedle oceny Lewisa Muruforda nagły rozkwit kopalnictwa
w osiemnastym i dziewiętnastym stuleciu miał nie tylko gospodarcze
znaczenie - był istną rewolucją kulturalną:
"Rolnictwo wytwarza równowagę między ślepymi siłami przyrody a spo-
łecznymi potrzebami ludzi. Przywraca ono glebie z namysłem to, co
człowiek z ziemi wydobył: zaorane pole, zadbany sad, równo zasadzona
i dzięki podatności na przerób i manipulację jednostek "wyzwolonych"
winnica, polerko warzywne, łany zboża, klomby kwiatowe - lo wszystko
przykłady posłusznego celowi działania, porządku i piękna fonny. Gór-
nictwo - na odwrÓl: jest działaniem niszczącym. Bezpośrednim produk-
ł-
tem kopalnictwa jest dczorganizacja; to, co raz z szybu czy "l kopalni
odkrywkowej wydobyto, nie da si't zastąpić. Dodajmy do tego fakt, że
praca rolników ulepsza. krajobraz w sposób Ciągły i kumulatywny i że
zwiększa jego przystosowanie do ludzkich potrzeb, podczas gdy kopalnie
z reguły szybko przechodzą od stanu obfitości do kompletnego wy~r­
pania; z chwilą wyczerpania porzuca się je, a cały ten cykl dokonuje się za
życia paru zaledwie pokoleń. Górnictwo jest więc wcieleniem ludzkiej
nieciągłości - dziś jest, jutro go nie ma, dziś gorączkowa pogoń za
zyskiem, jutro pustka i ugór'".
, Lewis Mumford, The Cily ill HisTQry: lIS Dr/111m. il~ lhl/l~/ormali{ms alld il.~
Środki illum pll,uCZOlle 261
Praktyka torująca dostęp do niesłychanych jak dotąd zasobów
energii była zarazem ucieleśnieniem zupełnie nowego ładu społecznego.
Technika, jaką górnictwo uosabiało, była "totalna", podobnie jak i owa
"technologiczna postawa wobec świata", którą podsycała, a która
z kolei czyniła ją możliwą. Jacques ElIul twierdzi, że "rewolucja wynik-
ła nie z eksploatacji złóż węglowych, lecz raczej ze zmiany postawy
cechującej cywilizację jako całość", Zasadniczym elementem zmiany
była "nowa podatność środowiska społecznego", powstała z rozkładu
grup "naturalnych" (czy raczej, paradoksalnie: z odmowy traktowania
tych grup jako ,,naturaJnych" właśnie) oraz z odrzucenia zakazów
i ograniczeń, jakich przestrzegania grupy te strzegły. Bezpośrednim
następstwem rozpadu grup i skruszenia pancerzy myślowych, jakie
autorytetu grup broniły, była atomizacja zbiorowości społecznej: za-
. •r
miast wspólnot, jednostki - uwolnione od więzów, w czynach nie
zdeterminowane, poruszające się bez skrępowania. Atomizacja właśnie
"nadała społeczeństwu giętkość inaczej nie osiągalną -. tę giętkość, jaka
jest techniki warunkiem decydującym. Wynikiem rozkładu grup społecz­
nych była masowa dyslokacja ludności w początkach dziewiętnastego
wieku, która z kolei umożliwiła tę koncentrację, jakiej wymagała nowo-
czesne technologia".
Zaznaczmy, że tak samo jak rzeczy, ludzie (sami poniekąd w rze-
czy przekształceni) stali się podatni na obróbkę techniczną nie tyle
w wyniku masowej migracji i nowego układu demograficznego, ile
z tożsamości przypisanych i dziedzicznych. Takie jednostki można
było poddać, trzeba było poddać (i istotnie poddano) "systematyzacji,
ujednoliceniu i precyzacji'" - procesom, w których celuje i na
których opiera się postawa technologiczna,
Ale to nie jednostki jako takie, nie jednostki "całkowite", stały się,
zauważmy gwoli ścisłości, przedmiotami obróbki. Gdy już wyrwano
Prospects, New York 1961, 8S, 450-451. Czytelnik zauważy 'u zapewne, że sielankowy
opis prllklyk rolniczych pomija milczeniem potencjał niszczycielski rewolucyjnych
chemikaliów, monokulturowych "racjonalizacji" i innych podobnych "naukowych udo-
skcnaleń''. Nic nie stoi na przeszkodzie. by rolnictwo uprawiać na podobieństwo
górnictwa; a już l pewnością nie przeszkodzi temu nOWOCleSJlIl mentalność .
• Por. J. Ellul, The Tnhll%l1ical Socircy, se. 44, 49, 51, 43.

262 P,)'waJ1l11 IIIQrll/l1dt. w,~pólne ryzyka
je z grupowego, zarazem totalnego i totalizującego kontekstu, można
było je swobodnie szatkować na aspekty. czynniki, funkcje - wpra-
wiając każdy wydzielony element w ruch za pomocą innej techniki:
można było teraz zająć się każdym elementem z osobna, pozostawiając
pozostałe części "całości" poza zasięgiem wzroku. usuwając je poza
nawias uwagi - przynajmniej na czas realizacji bieżącego zadania
(zauważmy na marginesie, że produktom nowoczesnego rozkładu zbio-
rowości ludzkich nadano miano "in-dywiduów" - "nie-podzielnych"
_ bezprawnie; na przekór temu, co nazwa sugeruje, nowoczesne
..indywidua" cechuje głównie ich zdumiewająca podzielność, wręcz roz-
padliwość, nie do pomyślenia w przypadku ich przodków, w których
życiu role i działania, przy całej ich rozmaitości, były ściśle splecione
i naprawdę nierozdzielne].
współzajście obu omawianych tu przemian nie było sprawą
przypadku. Z jednej strony, ludzie stali się podatni na obróbkę
technologiczną w wyniku "rewolucji technologicznej" w stosunkach
z przyrodą, ale - z drugiej strony - rewolucja ta nie ziściłaby się
bez uprzedniego uwolnienia "zasobów ludzkich", puszczenia ich
luzem - tak by możliwa stała się gigantyczna koncentracja wysiłku.
niezbędna do wytwarzania owej nadwyżki rezerw, narzędzi i in-
strumentów działania, które odtąd na przestrzeni całej ery nowo-
czesnej poszukiwać będą gorączkowo celów, do jakich można by je
przyłożyć.
Jak uświadomił nam to Max Weber, technologia powołała do
życia świat "odczarowany"; świat, który sam w sobie sensu nie
posiada, jako że nie ma "motywu", "celu", ezy "przeznaczenia". W ta-
kim świecie "konieczność przyrodnicza" jest zniewagą i wyzwaniem,
obrazą majestatu wszechpotężnego ludzkiego rozumu. Wszelki opór
"martwej natury" jawi się li tylko jako jeszcze jedna przeszkoda do
przełamania. Z drugiej zaś strony, w świecie odczarowanym ludzkie
pożądania (jeśli tylko ludzie dysponują środkami technicznymi zdol-
nymi je zaspokoić) przekształcają się w prawa, których nie wolno
kwestionować i z którymi nie ma co polemizować (nawet powołując
się na pragnienia innych ludzi, jeśli owi inni nic są zasobni w środki
techniczne potrzebne do przekucia ich "chęci posiadania x" w "prawo
do x"]. W świecie nowoczesnym - powiada Louis Dumont -
Środki luU'm pUSZfZOIIC' ZbJ
"nie ma żadnego ładu istnienia o znaczeniu przez ludzi uznawanym... Ten
świat, wyzbyty wartości samoistnej, świat, do którego wartości wnoszą
dopiero wybory przez ludzi dokonywane, jest światem podludzIdm, świa­
Lem rzeczy, przedmiotów... Jest to świat bez człowieka, świat, z którego
człowiek rozmyślnie usunął się po to, by móc bez skrępowania narzucać
mu swą WO/ę"9.
Jako że sens jest zawsze "za następnym rogiem", zawsze tylko
spodziewany i nigdy naprawdę nie spełniony, "to, co jest", jest tylko
ułomną wersją tego, co ma dopiero nastąpić, i nie posiada autorytetu
wobec "tego, co być powinno". (Nauka nowoczesna, w zgodzie z du-
chem rewolucji technologicznej, zakazała posługiwania się terminami
wartościującymi, czyniąc w ten sposób spostrzeżenie, że "wartości nie
można wyprowadzić z bytu" tautologicznie oczywistym), W tych
... '-.' warunkach stanowione cele można całkowicie, bez skrupułów i bez
oglądania się na boki, podporządkować dostępnym na bieżąco środ­
kom i umiejętnościom: jeśli jakieś zdarzenie można spowodować, nie
istnieją siły na niebie ani na ziemi, którym przysługiwałoby prawo
zakazania sprowokowania owego zdarzenia (chyba ze jakaś siła dys-
ponuje środkami jeszcze potężniejszymi, a więc potrafi podporząd­
kować tok zdarzeń własnym wyborom na przekór wyborom strony
przeciwnej). Wszystko to razem nadaje światu powolanemu do życia
przez rewolucję technologiczną zupełnie wyjątkową elastyczność
i płynność; świat ten opiera się skutecznie wszelkiej petryfikacji. Ale ta
rewolucja czyni go zarazem miękkim, łatwo uszkadzalnym. trudnym
do ochrony. Jest ów świat łatwym łupem dla technologicznego kunsz-
lu i wyobraźni; jest łakomym żerowiskiem dla nigdy nie nasyconych
apetytów; jest owym .,innym bytem", do którego ma się stosunek
cechujący się tym, iż kasuje rozróżnienie między uściskiem miłosnym
a gwałtem.
Ideologiczną racjonalizacją cywilizacji technologicznej jest pęd ku
ulepszaniu świata; początkowo była nią wizja uładzonego, rozumnie
zorganizowanego i pilnie kontrolowanego środowiska, jakie przyjść
miało na miejsce nieobliczalnego rozgardiaszu przyrody. Nieład. któ-
remu technologia wypowiedziała wojnę, stracił jednak z biegiem
• Louis Durnem. F:.ua.H on IndirJidu(I/t.wn: Modern JdC'/I/OIIY in Anrllr"fi,)llJllic(l/
Perspeaioe, University ar Chicago Prcss, Chicago 1986. s. 262.

p'yW(llnQ mora/nost'-. w.~pdln~ ryzyka
264
czasu swe przyrodnicze korzenie: jest on dziś niemal całkowicie
"ludzkiego pochodzenia" - jest osadem, czy produktem ubocznym,
technologicznej krzątaniny. Rzecz w tym bowiem, że cudowna moc
technologii wiąże się ściśle z zasadą koncentracji uwagi i poczynań
na ściśle i wąsko zakreślonych zadaniach. Aby "problem" można
było przekształcić w "zadanie", trzeba go wpierw wysupłać z zawiłej
i gęstej sieci powiązań z innymi elementami rzeczywistości, a na-
stępnie wszystkie elementy odcięte i uznane za nieistotne dla "pro-
blemu" zredukować do "Iła", którego przy formułowaniu zadania
można nie brać pod uwagę. To właśnie dzięki strategii konden-
sowania uwagi i umyślnego zapominania o wszystkim, co "mniej
istotne", są rozwiązania techniczne za każdym razem tak znakomicie
skuteczne. Gdyby pozwolić sobie na rozpraszanie uwagi, gdyby starać
się wziąć w rachubę wszystkie wielorakie aspekty zjawiska w danym
momencie będącego na wokandzie -- technologia nie byłaby taka,
jaką znamy, podziwiamy i czcimy. .Podejście technologiczne" do
świata ludzkiego jako całości jest, rzec można, contradictio in adteao.
(Technologia jest naturalnym wrogiem całości. jako że polega na
rozkładaniu jej "na czynniki pierwsze". Z perspektywy technologi-
cznej "całość" nie może być niczym innym niż pojęciem resztkowym
_ nazwą dla owego mglistego obszaru, który rozciąga się poza
granicami pola, na jakim koncentruje się w danej chwili działanie,
a któremu przypisuje się winę za nieprzewidziane następstwa po-
czynań.. Z punktu widzenia technologii, "całość" jest nazwą aspektu,
jakiego nie bierze się pod uwagę.} To prawda, że działanie tech-
nologiczne wprowadza ład, zawczasu wymodelowany. na miejsce nie-
ładu; ale jest to nieodmiennie ład miejscowy. O tyle, o ile technologia
postrzega i traktuje świat jako zbiór fragmentów (..fragmentem" jest
taka część całości. którą można ogarnąć spojrzeniem i na raz poddać
oddziaływaniu, zważywszy, jaką wiedzę i jakie narzędzia się posiadło)
i zajmuje się każdym fragmentem z osobna, w oderwaniu od innych
fragmentów - "całościowym" wynikiem działania technologicznego
może być tylko niełAd ogólny. Wysiłek kierowany na jeden z frag-
mentów całości wytrąca go ze stanu zrównoważenia z pozostałymi
fragmentami, a lokalne ulepszenia rzadko kompensują następstwa
niezrównoważenia całości.
Technologia drmflnlaŻIl jaźni mo~ulnl'j 265
Technologia demontażu jaźni moralnej
Powyższe spostrzeżenia odnoszą się w równym stopniu do .wiel- {l~"
kich", co i "małych" całości; do globu ziemskiego, podobnie jak do
;
całości zwanej .. osobowością", ,jaźnią"czy (myląco,
jak o tym już
r
była f
mowa) "indywiduum". Jak zauważył Harry Redner, .Judzie wymyślili
sposób na zarządzanie, kontrolowanie i dysponowanie rzeczami, po-
czątkowo przeznaczony dla przyrody - który, jak się okazało, zwró-
cił się przeciw nim samym..." 10. Nie mogło chyba stać się inaczej.
Jedyną ..całością", jaką technologia systematycznie buduje, odtwarza
i chroni przed rozdrobnieniem jest całościowość podejścia technologi-
cznego - technologia jako "system" całkowity, niepodzielny i wszech-
ogarniający. system. który nie toleruje "obcych ciał" i chciwie wchła-
nia, asymiluje wszystko to, co wchodzi z nim w styczność. Technolo-
gia jest jedynym prawdziwym "in-dywiduum". Jej suwerenność może
być tylko niepodzielna i znieść nie może wyjątków, czy ograniczeń.
Ludzie w każdym razie nie mogą być z tej reguły wyłączeni.
Tak jak reszta zjawisk i bytów, ludzie nowocześni są przedmiota-
mi działania technologicznego. Podobnie jak reszta przedmiotów, '
poddani zostali analizie (rozdzieleni na fragmenty). a następnie - no- )1
wemu rodzajowi syntezy (z której wychodzą w postaci układu, czy I
wprost zbioru, fragmentów). Nie mówimy lu o jednorazowym zdarze-
niu; rozbiórka na fragmenty i ponowne ustawianie produktów de-
montażu w nowych układach odbywa się bez ustanku i od dawna już
\1
stała się procesem samonapędzającym się, jako że syntezy, które są
niczym innym niż układem fragmentów, nie mogą nie zapraszać do
nowych, "ulepszonych" analiz (więcej: wołać o nie pełnym głosem).
Jak powiada Jacques Ellul: "Każda technika dla ludzi pomyślana ma
swój ściśle zakreślony obszar działania, i w żadnym przypadku obszar
l. Harry Redner. In the Beginning Wa.~ the Deed: Refleclion,~ on llrl' Passagf o!
FUUJt. University of Cenromie Press 1982, s. 5. "Dobrze wiadomo, jak się lo stale
-- powiada Redner -lil: Europa podjęła pogoń 7.11 władzą na bęzprecedensową shlę ...
wSl}'Jlkic z.noby naturalne i ludzkie postawiono do dyspozycji suwerennej woli
ludzkiej, przerabiając je wedle uznania". A mimo lo, "im więcej mocy Czyn len
wyzwcłii, tym trudniej ludziom poddać ją kontroli, i tym bardziej ona właśnie.
bczusobowo, poddaje ich swojej kontroli" (ss. 13, 16).
 Prywalntl morołnalć: "'spa/1Ie ryzyka
266
len nie obejmuje całego człowieka" II, Zabieg techniczny możc mieć za
...
swój przedmiot wątrobę - i wówczas wszystko. co przydarzyć się
może nerkom w rezultacie jego zastosowania, klasyfikuje się jako
"skutek uboczny". Albo może on służyć kształceniu stanowczości
i pewności siebie, a wtedy skutkami "ubocznymi tylko" okażą się np.
powstałe stąd trudności w wywiązywaniu się z obowiązków rodziciel-
skich. Oglądani przez soczewki technologicznej lornety, ludzie jawią
się jako kombinacje ostro zarysowanych, dobrze widocznych frag-
mentów i zamazanego, bezkształtnego tła, w jakim rozpływa się cała
reszta.
Następstwem technologicznego popędu do dzielenia/rozkłada­
niajfragmentaryzacji/atomizowania jest specjalizacja ekspertyzy i eks-
pertów. Laicy stykają się z wiedzą specjalistyczną za pośrednictwem
podręczników, często samouczków, sporządzonych przez ekspertów.
Z każdym kolejnym zetknięciem uzyskują wiedzę o tym, jak poczynać
sobie z konkretnym, wybranym problemem. Po wielu kolejnych ze-
tknięciach w świadomości osiada po kryjomu ważniejsze od każdej
wydobytej z podręczników wskazówki praktycznej przeświadczenie,
że ż.ycie podzielone jest na "problemy", którym stawiać czoła trzeba
z osobna i po kolei, że rozsądnie jest w każdej chwili koncentrować
uwagę na jednym problemie, odkładając inne na później, i że czas na
inne problemy przyjdzie wtedy, gdy się na plan pierwszy wśród
kłopotów wysuną. Każda wskazówka specjalistyczna reklamuje nie
tylko własne zalety, lecz i cnoty świata, w jakim dostępne są i nie-
zbędne wskazówki takiego właśnie, technologicznego rodzaju (czyli
wskazówki zogniskowane na wykrojonym z całości życia problemie),
oraz dobrodziejstwa samej zasady dzielenia życia na problemy.
Antbony Giddens pisał o "powtórnym wykwalifikowaniu" czy
"przeszkoleniu" (re-skilling) i "upełnomocnieniu" (empowermenr), jakie
stają się udziałem człowieka nowoczesnego w toku przyswajania
wiedzy stworzonej przez specjalistów: ,jednostka ma możliwość pozy-
skania cząstkowych lub nawet pełnych umiejętności niezbędnych do
podjęcia decyzji w sprawach, jakie rOZWa7.A... Poroczna dostępność
(takiego) upełnomocnienia dla laików jest atrybutem nowoczesności
11 J. Ellul. The r~('hn(/l/)giciJl Socie/y, s. 388.
Technologia d~",ilnlll!1i jaini milralnej 267 I
refleksyjnej" 12, Jest to niewątpliwie słuszne spostrzeżenie; brak w nim
I
wszakże wzmianki o tym, że umiejętności zawłaszczone w toku "po-
wtórnego przeszkolenia" nie należą do tej samej kategorii, co umiejęt­
ności stracone poprzednio w wyniku dokonanego przez specjalistów II
wywłaszczenia. Warunkiem zastosowania nowych kwalifikacji jest
zgoda na zależność wyborów od ocen specjalistów. Nie wspomina się
też o donioślejszej jeszcze sprawie: że "upełnomocnienie" jest transak-
III
cją wiązaną, w której nabyć trzeba nie tylko przyrządzoną przez
ekspertów wiedzę, ale i milczące lub jawne uznanie dla zbiorowego
autorytetu ekspertów oraz widzenie świata jako zbioru fragmentów
(wizję, jaką wszyscy specjaliści, bez względu na różnice zainteresowań
czy poglądów, zgodnie podtrzymują i propagują). Brak wreszcie
w wywodzie Giddensa wskazania na to, że refleksyjność nowoczesno-
ści ma swe granice, których żadna "upełnomocniona" jednostka,
właśnie dlatego, że jej "przeszkolenie" odbyło się we wspomnianym
trybie, nie ma szansy przekroczyć. Granice te zakreśla status świata
najpierw podzielonego na fragmenty, a potem złożonego na powrót
przez technologię, tym razem jako zbiór fragmentów właśnie. W pro-
cesie nadzorowanego przez specjalistów przeszkolenia człowiek no-
woczesny interioryżuje tak właśnie skomponowany świat, którego
składnikiem nieodłącznym jest uprawnienie ekspertów - budowni-
czych, administratorów i pełnomocnych rzeczników tego świata - do
jego fragmentaryzacji i rekompozycji. "Przeszkoleni na nowo" tracą
bezpowrotnie zdolność postrzegania samych siebie jako "in-dywidu-
ów", jako całości "większych od sumy wszystkich swych części".
By raz jeszcze zacytować Ellula. jeśli każda konkretna technika
może łatwo dowieść swej "niewinności" (wskazując na to, że nie rości
sobie pretensji do przerabiania człowieka jako całości, bowiem zaj-
muje się li tylko jedną sprawą. tą 010, w tej chwili załatwianą) - liczy
11 Anthony Giddeus. Mildtrniry and Sejf-ldtn/iry: Stil and SOd~IY in lłw UJ/e
Modern A(łe, Polity Prees, Cambridge 1991, ss. 139, 141. Giddens wybiera przykład
"bólu w plecach" (bilck lrollbl,), wskazując na to, że pacjenl GU7. okreslony przez
spt..-jlllislÓW jako "pacjent" właśnie i jako laki pacjent, którego "problem" polega na
"bad: trouble") może wybierać między konkurencyjnymi s~..-jalblyclllymi poradami
ostęopatów. fizjoterapeutów, masażystów, akupunkturą. terapią ćwiczeniową, srodkami
chemicznymi. dietą, nakładaniem rąk itd.
 Prywlltn.:.1 m(lr(JI"(l.~ć. wsprj/nf ryzyko
268
-v,/
SIę naprawdę zbiorowe oddziaływanie technik. a i to jeszcze. że caly
obszar życia podzielono bez reszty na poddane technicznej interwen-
cji sprawy. O roli techniki decyduje nie charakter każdej z lechnik
z osobna wziętej, ale fakt "skupienia się na jednostce wielości technik,
a właściwie systemów czy kompleksów technik. Wynikiem jest opera-
cyjny totalitaryzm; żadna już część człowieka nie jest wolna i niezależ­
na od technicznego nadzoru" Il. Nie pozostała więc żadna cząstka
jaźni, która pOStU7.yĆ by mogla jako Archimedesowy punkt oparcia
do odwrócenia procesu, czy jako przyczółek mostowy, od którego
zacząć by się mogta o[ensywa zmierzająca do odzyskania utraconej
integralności. Można zbyć pouczenia tego czy innego konkretnego
eksperta; można wygrywać jednego specjalistę przeciw drugiemu;
można nawet wykraść temu czy innemu specjaliście jego zawodowe
tajemnice i zuchwale posłużyć się nimi na własną rękę oraz wedle
własnego widzimisię. Niemal nie możliwy staje się jednak taki opór
wobec technologicznej wszechwładzy, który sam nie miałby charak-
teru technologicznego, a więc nie pomnażałby chcąc nie chcąc zaso-
bów dostępnych technik i nie dodawał mocy i autorytetu rządom
technologii.
A technologia, powtórzmy raz jeszcze. oznacza Iragmentaryzację:
ca. Życie to pasmo zbliżeń, z których każde jest częściowe tylko; z tego
życia - na pasmo problemów do załatwienia,jaź~\(~ zestaw-::E0b-
lcmatycznycb" G"fh. Takich problemów, z któryc ażdy domaga się
niewinności, co też skwapliwie czyni. Podzielony na fragmenty podmiot
odpowiednich dla niego i tylko dla niego technik, a więc i odrębnych
i poszatkowany na epizody świat dodają sobie wzajem otuchy, nie
dziedzin ekspertyzy. Gdy się już Iragmentaryzacji dokonało, zostaje
na polu rozmaitość pragnień, z których każde, w poszukiwaniu
zaspokojenia, domaga się konkretnych dóbr czy usług; a także roz-
maiteść wewnętrznych i zewnętrznych przeszkód, z których każdą
upstrzone jest jego życie; nie zdarza mu się leż odnieść swych poczynań
wypada łamać po kolei, jedna za drugą - lak by każdą kolejną
do kontrahenta jako całościowej osoby, a tym bardziej odnieść się do
zgryzotę można było złagodzić lub usunąć. Gdy reżim poprzysiągł
świata jako do całości. A jeśli już tak wypadnie, że coś z tego, co podmiot
walczyć o szczęśliwość powszechną i dobrodusznie uznał z góry
Ll J. Ell ul. 'Ihe Tl'c""(J/llgicol Sllciely, as. 389, 391. Jako że żadna technika nie
"atakuJc"- ,;i1u~ci. nigdy niemal nie pow8taje sytuacja. która skłoniłaby czlowieka do
sprzeciwu wobec ataku na jego autonomię i suwerenność. Podporządkowllnie się
nie zamierzone", czy wręcz pechowy zbieg okoliczności; żadne z tych
władzy technologii odbywa się stopniowo. krok za krokiem, w sposób dla podwlad-
ncgc niezauwazalny; jest nicjako trwlllym osadem widu stosunkowo drobnych decy7.Ji
I poaynan. 7. któr ych żadne nie jest na ~k.aJ~ "całości".
Tl'rllrtillf1fJio demlJrlLa:u jaźni morainej 269
prawomocność wszystkich pragnień, chęci łatwo przeobrażają się
w prawa, a ograniczenia ich zaspokajania - w przejawy niespra-
wiedliwości. Żaden jednak reżim, choćby najbardziej dobroduszny
i swym podwładnym życzliwy, przyzwalający i liberalny, nie posunie
się tak daleko, by rzucić wyzwanie niewzruszalnej zasadzie jaźni
pokawałkowanej.
Jaźń moralna jest najwybitniejszą z licznych ofiar technologii. Co
jak co, ale .wiń moralna nje może 'ijić cało Z IUQ~u fragmen-
t2'P~. W świecie, którego mapę kreśli się ołówkiem pragnień,
zaznaczając - jak na innych mapach zaznacza się rzeki czy pasma
górskie - przeszkody w ich zaspokajaniu, jest wiele miejsca dla homo
tudens, homo oeconomicus i homo senumentaiis, swobodnie poruszać
się będzie po nim gracz, przedsiębiorca, czy poszukiwacz rozkoszy,
przygód i silnych wrażeń. Ale daremnie szukać w nim będzie przytuł­
ku homo moralis. W krainie technologii jaźń moralna, znana z lek-
ceważenia trzeźwej kalkulacji, z pogardy dla korzyści praktycznych
i obojętności na radości życia, czuje się nie chcianym cudzoziemcem. 11
Rzadko trafia się w tym świecie okazja po temu, by stanąć oko w oko Ił
z "całością" - całością świata, czy choćby jego pojedynczego mieszkań- f
6-
I
tytułu, jak każdy zabieg techniczny, ma prawo dowodzić swej moralnej
1. ,
szczędząc zapewnień, że wszystko jest Lak, jak być powinno.Pg9wjptoi:i..
nie zdarza się zadziBłać w roli "osoby całkowjtej"; we wszystkim, co ~ G-
czym, jest wszak tylko agentem jednego z licznych "problemów", jakimi
uczynił, odbije się na sprawach nie należących do "problemu na
wokandzie", a zatem sięgnie poza fragment wydobyty z neutralnego tła
przez uwagę skupioną na "bieżącym problemie" - zawsze można wagę
tego, co się stało, zbyć, powołując się na "nieszczęśliwy traf', "następstwa
tłumaczeń nie rzuca cienia na moralną prawość aktora. Moralnej
odpowiedzialności za Drugiego Człowieka nie da się sklecić z zaintereso-


Prywar'lll mora/IIDse, wspólne ryzyka
270
-,'.,
wań cząstkowych. i zobowiązań wąsko zogniskowanych. W działaniu
zorientowanym problemowo nie ma miejsca na punkt orientacyjny
ulokowany poza zadaniem w danej chwili powstającym do spełnienia
i tymi elementami osobowości aktora, których zaangażowania za-
danie wymaga.
Opisana tu sytuacja nie wyklucza możliwości, że slragmentaryw-
wane podmioty połączą się w jakiejś wspólnej sprawie. Takie "zejście
z jakim się boryka (lub raczej: dlalego właśnie, że załatwia je skutecz-
się razem" jest nawet prawdopodobne (glos nabiera wszak siły w chó-
rze, a interesy mogą liczyć na baczniejszą uwagę, jeśli więcej ludzi się
i podejmowanych bez wzajemnego związku poczynań jest postępują­
o nie upomni). Rzecz w tym jednak, że i owa .,wspólna sprawa" będzie
ca destabilizacja systemu jako całości. Ta sama strategia, krera zbiera
najprawdopodobniej równie fragmentaryczna, co "problem", który
skłania aktorów. by pod je} sztandarem się spotkać. Taka "kolektywi-
zacja" nie odbierze fragmentom ich fragmentaryczności; na dodawa-
niu tego rodzaju fragmentów wielu pokawałkowanych jaźni zyskają
tylko siły. które utrzymują każdą z nich w stanie rozmontowania.
Łatwo ten skutek zaobserwować w przypadku ..ruchów społecznych"
_ najpowsz.echniejszej dziś formy działań zbiorowych. Dzisiejsze ruchy
społeczne, jak wszelkie inne organizacje w społeczeństwie o charakterze
technologicznym, z reguły podporządkowane są realizacji jednego tylko,
pojedynczego zadania (aprobują one "cele pomocnicze" tylko wówczas,
gdy ich przyjęcie zwiększyć może szanse realizacji zadania podstawowe-
go, które jest ich racją bytu). Już na skutek tego, że są jednozadaniowe,
ruchy społeczne naszych czasów sankcjonują zasadę odrębności., samoist-
ności i autonomii "prob\emów". Pośrednio, i zazwyczaj bez z góry
powziętego zamiaru, wzmacniają one przekonanie o życiu jako zbiorze
zadań, z których każde można i należy traktować osobno, w oderwaniu
od innych, pojedynczo, "każde w swoim czasie", "gdy przyjdzie na nie
pora". Chcąc nie chcąc, przyczyniają się one do umacniania ogólnego
efektu technologii: przesłonięcia "całościowości" osoby działające; i świa­
kuje się od technologii, "rodzą się właśnie z rozwoju technicz-
ta. w jakim działa- Mają więc swój wkład w proces zastępowania norm
etycznych przez kryteria wydajności i skuteczności, a odpowiedzialności
sób zasadniczy charakter nowoczesności.
moralnej _ przez wierność procedurom technicznym.
pobudzana przez technologię fragmentaryzacja, która usuwa
z pola widzenia .,całosciowoSt" ludzkiego habitatu. z drugiej zaś
strony doprowadza do demontażu jaźni moralnej, jest ważną, a być
może i główną, przyczyną stanu, któremu Ulrich Beck - a w ślad za
"Spl>/rcuńslWO ryzyka ': OSlalnia r4ldllw lr!ch,wlo~ii 271
nim wielu badaczy współczesności .- nadal miano ,,~ołeczeństwa
r~" (Risikogesellschafr). Umiejętność koncentrowama uwagi i wy-
Ilłku na problemie będącym w danej chwili na wokandzie - która
leży u podstaw oszałamiających sukcesów "podejścia technologlcz-
negc'' i stanowi powód ogólnego techniki uwielbienia - rodzi zara-
zem nieskoordynowane tendencje "maksymalizacji skutków". Nawet
jeśli każde poczynanie wzięte z osobna skutecznie załatwia problem,
nie), rezultatem łącznym wielu takich, nie uzgodnionych ze sobą
zasłużone laury za pomyślne kreowanie licznych ładów miejscowych,
jest też podstawowym sprawcą wzrostu nieładu globalnego.
..spo/eczeństwo
ryzyka":
ostatnia reduta technologii
W toku modernizacji, powiada Ulrich Beck, pułapki i zagrożenia
będące rezultatem potężniejącej wciąż mocy technologicznej wyrosły
do tego stopnia, że w gruncie rzeczy przeszliśmy już od stadium
"społeczeństwa przemysłowego" do fazy "społeczeństwa ryzyka", i
w jakim logika unikania i administrowania ryzykiem oraz radzenia l
sobie z jego skutkami zastępuje logikę wytwarzania dóbr. Główną
dziś kwestią jest, zdaniem Becka. to, ,jak ryzyku, wytwarzanemu II ~ 6-
systematycznie w toku modernizacji, można zapobiegać; jak je można
ograniczyć lub unaocznić, jak mu przeciwdziałać?", Najcięższe z prob-
lemów, wobec których stoi dziś ludzkość i których rozwiązania ocze-
no-gospodarczego" \4, Ta okoliczność, zdaniem Becka, zmienia w spo-
L4 Ulrich Beck, Risil<ogeseJ!~cllIJfl. cytaty wedle wydania anllielsldello, trans. Mark
Ritter. Rislo: Sod4lly.' Thwards IJ Nr... MoJernily, Sage. London 1992, 58. 19,20, .,Ryzyko
zdefiniować moina -- powiada Beck. - jako .~y,~temalyczn}' ~po~,lh poczynaniQ sobie ze
Man~m przy(/odno,ici j nirpewno.•d zaprowadzonym przez Sl.1lft proces moaernizocji"
(s. 21). Tym samym Beck wl~cJ:a już do definicji ryzyka myśl o tym, że "rYlykicm"
i
..Srx}lecZł!ń~·IW(! ryzykIl'": ostafnia rldula lechno/agii 273
PrywalnlJ ",oral'lQ.i(:. ,<,-'spo/nr ryzyku
l12
rzenia. Albo jeszcze inaczej: nauka odtwarza własną nieodzowność,
Po pierwsze: w odróżnieniu od niebezpieczeństw dawnych, które
mnożąc i gromadząc błędy o zgubnych następstwach, w myśl zasady:
nowoczesność obiecywała usunąć lub pozbawić żądła, nowe zagroże­
"myśmy ten bałagan spowodowali, my go uprzątniemy", a co więcej:
nia _ te powstałe już w toku modernizacji - nie są widoczne gołym
"tylko my potrafimy zaradzić kłopotom, które sami wywołaliśmy" ...
okiem; nie widać, gdzie się czają. i nie wiadomo, czego się po nich
Po drugie: "określenie ryzyka wspiera się na matematycznym
spodziewać. Laik, ich przyszła ofiara, nie wykryje ich o własnych
rachunku prawdopodobieństwa"16. ~yzyko można okre.Wś". to znaczy,
siłach, a tym bardziej nie da sobie sam z nimi rady. Niebezpieczeńst­
można je objekty~_nie.~:tJ!!..!ęE~ pomiar jest"WlasDle wedle tego,
wa nowego typu, aby stać się widoczne j aby ujawniJ się ich niebez-
co sama o sobie powiada - "zawodowym powolaniem" nauki,
pieczny charakter, "wymagają «czujników» nauki - teorii, do,twiad·
i zadaniem, z którym wie, jak dawać sobie radę) - obliczając
czeń, narzędzi pomiaru". Dzięki nauce można zagrożenia wykryć za-
statystyczne prawdopodobieństwo kalastrofy i prawdopodobne jej
wczasu, a więc i coś w ich sprawie uczynić: "pod wpływem nauki,
rozmiary. Zauważmy po raz któryś z rzędu, że o ile perspektywa
ryzyka modernizacji przestają być tajne". Jak i w poprzedniej epoce,
nieszczęścia napawa przerażeniem, o tyle możliwość obliczenia jego
nauka jest ważną sprężyną postępu, ale wyraża się to w innej niż
prawdopodobieństwa pociesza. Statystyka jest namiastką pewności;
poprzednio formie: ..publiczna krytyka uprzednich posunięć staje się
jeśli już nie możemy być pewni swego bezpieczeństwa, możemy czer-
silą napędową eksptm#i"tl. Nauka, rzec można, pobudza postęp w ten
pać jako taką pociechę stąd, że procentowo wyrażone szanse bez-
sposób, że demaskuje i poddaje krytyce zgubne następstwa jego
pieczeństwa obliczyło się dokładnie i uznało za pewne. Pomiar praw-
poprzednich stadiów... Jednak nie stawia to nauki - zauważmy
dopodobieństwa nie zabezpieeza wprawdzie ewentualnej ofiary przed
_ poza aktem oskarżenia: nauka wytwarza pośrednio, lub przynaj-
katastrofą, ani nie pozwala przewidzieć przyszłych losów (probabilis-
mniej sprzyja wytwarzaniu przedmiotów własnego późniejszego obu-
tyczne podejście do przyszłych zdarzeń ma oczywisty sens praktyczny
czyni przygodność rakt jej uznania za problem dla technologii -" a nie po prostu za jedynie dla towarzystw ubezpieczeniowych - o tyle, o ile służy
problem technologiczny. W koncepcji "spolccr.eństwa ryzyka" ~ryzyko" wkracza na uzasadnieniem wybiórczych podwyżek wysokośei składek; traktowa-
scenę już oddane w pacht nauce i t~hnologii; uznane za ich wyłączną domenę.
nie grożących niebezpieczeństw w kategoriach ..ryzyka" i poddanie
Mary Douglas wyraziła ostatnio opinię, że w debatach publloznych .jdce ryzyka
tłumaczy się po prostu jako groźba nic do przyjęcia"; modnc lo pojl(cie nic jest niczym ich rachunkowi prawdopodobieństwama wszelkie pozory sensu właś­
więcej, niż "dekoracyjną ozdobą dia ttniebezpiec7.eńSlwa»" (por. Ri.~k and DanI/er, w: nie w świecie oglądanym z perspektywy towarzystw ubezpieczenio-
Ri.~k and Blanle: ES.lays in eul/ural 7heory, Roulledge, London 1992). Wbrew opinii M. wych) - ale przynosi nieeo ulgi, tworząc złudzenie sprawowania
Douglaa, zmiana słownictwa zdaje się jednak dźwigać pOlężny ładunek semiotyczny. kontroli nad przeznaczeniem. Ryzyko pozostaje ryzykiem, ale można
W odróżnieniu od "niebezpiecz.eństwa". "ryzyko" należy do słownictwa gier haulr-
teraz rachować, wybierać, uprawiać grę w racjonalność decyzji. Rządy
dowych, to znaczy do takiego słownika, w jakim nie przeciwstawia się jasno powodzc-
nia i porażki, bezpicczeńslwa i zagrożenia; słownika, który zakłada współobecność obu rozumu zostały uratowane. Wszystko dzieje się tak, jak trzeba (choć
członów opoz.ycji w kai:dcj sytuacji, znosząc tym samym barykadę, jaka r07..dziela je niezupełnie tak, jak nauka kiedyś obiecywała). "Społeczeństwo ryzy-
w dyskursie .jedo", z którego zaczerpniętc jest pojęcie "niebezpieczeństwa". pojęcie ka" jawi się jako kontynuacja nowoczesnego sposobu bycia, i nie
..ryzyka" sugeruje. że posunięcia nie są jednoznacznie bezpieczne czy groźne (a w każ­ czuje się potrzeby podważania kamienia węgielnego wiary nowoczes-
dym razie zakłada, i.c orzec lego 7. góry niepodobna) - że sytuacje różnią się od siebie
co najwyżej proporcją obu skądinąd przeciwstawnych składników. Zauważmy też, ŻC
nej: przekonania, re
z pomocą rozumu możemy wspólnym wysiłkiem
"ryzyko" odnosi się do tego. co robi gracz, a nie do lego, co inni mu zrobili (to gracz nagiąć rzeczywistość do naszych potrzeb i uczynić przebywanie
"podejmuje ryzyko"). pojęcie "ryzyka" zatem o wiele bardziej nii: pojęcie "niebez- w ŚWiecie przyjemniejszym.
pieczeństwa", którego jest rzekomo synonimem, rezonuje z ponowoclnnym obrazem
świata (i świeckiej egz.ystcncji)jako gry. " u. Bcck. Rj.~k SOl"lł'ly, s. 29.
1\ U. Beck, Risk Society, ss. 27. 154. 161.
214 PrywtJlrw IrllJra/lwJI', ...'spólrlf ryzyka
Po trzecie: "społeczeństwo ryzyka" jest rejieksyjnq fazą nowoczes-
ności. Refleksyjność "oznacza sceptycyzm", ale sceptycyzm jest od
dawna w nowoczesności zadomowiony, a przeto refleksyjność "to
tyle, co więcej. a nie mniej, nowoczesności" 17, W opisie "społeczeńst­
wa ryzyka" jako terenu upstrzonego wieżami obserwacyjnymi, czuj-
nikami elektronicznymi i licznikami Geigera kryje się milcząca, lecz
uparta przesłanka, że uprawianie refleksji czyni świat bezpiecznie}
szym dla jego mieszkańców i że wiedza o tym, co się dzieje, jest
równoznaczna z wiedzą o tym, co robić, i z możliwością robienia tego
właśnie, co robić trzeba.
Temu skądinąd milcząco przyjmowanemu założeniu dał otwarcie
wyraz Anthony Giddens: rezultat refleksji - ocena stopnia ryzyka
- "ma znaczenie podstawowe dla kolonizacji przyszłości"; a "mo-
nitorowanie ryzyka" jest "kluczowym aspektem nowoczesnej refle-
ksyjności". Zilustrowawszy dokładnie wpływ medycznych statystyk
śmiertelności na unikanie ryzyka dla zdrowia, Giddens przyjmuje
ten wpływ za wzór dobrodziejstw, jakie nowe wyczulenie na ryzyko.
nawyk kalkulowania prawdopodobieństwa i w ogóle uprawianie re-
fleksyjności ofiarować mogą jednostce ludzkiej, której wypadło żyć
w świecie późnonowoczesnym. Monitorowanie ryzyka zdrowotnego,
powiada Giddens,
..dostarcza znakomitego przykladu nie tylko rutynowej refleksji nad za-
grożeniem zewnętrznym. ale i współdziałania między systemami specjalis-
tycznymi a laickim zachowaniem się w obliczu ryzyka. Eksperci medyczni
i inni badacze wytwarzają dane, na których podstawie opracowuje się
profil ryzyka. Ale profil ten nie pozostaje prywatną domeną ekspertów.
Ludność zapoznaje się z nim, choćby nawet w surowej i uproszczonej
postaci; lekarze i inni specjaliści dbają o to. by wyniki ich dociekań staly
się własnością ogółu. Recepcja wiedzy specjalistycznej wywiera wpływ na
styl życia zwykłych ludzi.;"!".
W opinii Giddensa, naukowym wysiłkom obliczania prawdopode-
bieństw towarzyszy zjawisko, które antropolodzy określili kiedyś mia-
nem .skapywania": coś z wiedzy zdobytej przez naukowców "kapie"
w dół do poziomu laików. którzy mogą teraz dzięki kroplom nabytej
I' U. Beck. Ri.'~ Sl'dt'ly. s. 14.
l' A. Giddeus. M(łdl'rrlily tJrld Self-/dl:lllir)'.~. II J. 114, 120- 121.
.Spoteczeńsrwo ryzyko"; ostatnta redura lrrhlloingii m
wiedzy wybierać szlaki mniej niebezpieczne. wystrzegać się czynności
bardziej niż inne ryzykownych. i summa summarum wypełnić prak-
tyczną treścią odwieczne marzenie nowoczesne o "skolonizowaniu
przyszłości". Przeciwko temu. nazbyt jego zdaniem pogodnemu obra-
zowi zaprotestował Scen Lash, wskazując na tę (pominiętą przy
malowaniu obrazu) okoliczność. że refleksyjność ma swe nieprze-
kraczalne granice praktyczne. A granice te posiada dlatego, że wbrew
nieCrasobliwym opisom nie ma prostej korelacji między subiektywną
zdolnością do refleksji a możliwością takiego postępowania, jakie
refleksja doradza 19. Istotnie, łatwo jest wskazać wcale niemało czyn-
ników, które takie postępowanie uniemożliwiają lub poważnie utrud-
niają, a tym samym - z punktu widzenia jednostek pragnących
"skolonizować" własną przyszłość - pozbawiają wartości zalecenia
wynikające z naukowo aprobowanych statystyk prawdopodobieńst­
wa. Można, co gorsza, wskazać i na to, że w bynajmniej nie małej
liczbie przypadków informacja o ryzyku może uszczuplić raczej niż
spotęgować zdolność jednostki do kontrolowania własnego losu.
A więc: informację o ryzyku przeznaczoną do użytku publicznego
przekazuje się laikom z reguły w formie zestawu n rz i do użytku
indywidualnego, co prowadzi w sumie d pr war zad ryz ka Za-
grożenia wytwarzane zbiorowo maluje się jako elementy rajobrazów
światów prywatnych i przedmioty problemów osobistych; przed-
stawia się je tym samym jako sprawy, wobec których każdy staje
w pojedynkę i którym winien stawić czoła samotnie. Jeszcze zanim
informacja dotrze do ofiar zagrożenia, pojęcie ryzyka tak już wy-
krojono z całości sytuacji i tak zanykułowano, że świadomość
zagrożenia dociera do adresata łącznie z oskarżeniem, że lO on
właśnie osobiście ponosi winę za to, że jest na ryzyko wystawiony.
i z pouczeniem, że unikanie ryzyka w przyszłości jest jego obo-
wiązkiem osobistym. Przykład medycyny jest w tym względzie wielce
symptomatyczny. Porady medyczne implikują wszak w sposób nie
I' Por. Scen Lash, Asrhetisfhe DimellSionerl re)Jł'.>:i~'er ModerlliIierllllg, w: "So7.lale
welt", I. 3 (1992), ~S. 261·277. Jeśli "ryzyko" jest kalegorill kluczową w wymiarze
subiektywnym. to obiektywną podatność na korektury refleksji ogarnąć można, wedle
Lasha, najlepiej za pomocą kategorii lakich jak ..różnica", ..skomplikowanie", "przygo-
dność".
 276 Prywatna mora/nośt. wspiJl"", ,.Yzylw
znoszący sprzeciwu i na tyle autorytatywny, że nie wymagający
dalszych dowodów, iż wszystko niemal, co można zrobić dla zmniej-
szenia ryzyka zdrowotnego. zależy
od osoby troszczącej się o stan
swego zdrowia. Jakkolwiek wiele by w tych oskarżeniach i poucze-
niach było racji - ich długofalowa, a potajemna, cichcem szmug-
lowana treść popada w kolizję z mądrością teoretyczną.
która powia-
da, że "społeczeństwo ryzyka" odtwarzają
w skali masowej takie
procesy, których pojedyncze ofiary nie są w stanie o własnych siłach
kontrolować. W skutkach bezpośrednich, li bardziej jeszcze na dłuż­
szą metę, podaż tego rodzaju praktycznych porad prowadzi do
ukrycia faktu, że (jak twierdzą Scott Lash i Brian Wynne w przed-
mowie do angielskiego wydania książki Becka)
\ "podstawowe ryzyko, zawarte nawet w czynnościach najbardziej technicz-
! \, nie wyrafinowanych (a być może: szczególnie w nich) polega na... pod-
dawaniu aktorów zależności od instytucji, które mogą być - a zapewne
stają się coraz bardziej - obce, źle widoczne i niedostępne dla większości
zagrożonych przez ryzykowne działania ludzi".
Lash i Wynne stwierdzają, iż publiczna świadomość zagrożenia
jest ukształtowana w takiej formie. że zaufanie do tej czy innej
instytucji, które zostało już nadwerężone, "można przywrócić bez
podawania w wątpliwość układu mocy i kontroli społecznej, których
są one wyrazem". Np. z analizy poczynań toksykologów zgrupowa-
nych w cieszącym się ogromnym poważaniem Komitecie Doradczym
do Spraw Walki ~ Szkodnikami Lash i Wynne wysnuli wniosek
następujący: ..Wyidealizowany model ryzyka, wyrażający się w kon-
centrowaniu się wyłącznie na rezultatach uzyskanych w laboratorium,
opierał się nie tylko na wątpliwych przesłankach fizykalnych, ale i na
naiwnych wyobrażeniach o spoleczeństwie"20. Ze swej strony skłonny
jestem myśleć, że naiwność, o jakiej Lash i Wynne piszą, nie była
godną pożałowania, ale dającą się naprawić pomyłką; ..błąd" był
rozmyślny, a już w każdym razie nie do uniknięcia. Model "społe­
czeństwa ryzyka" nie może zasymilować pojęcia "granic refleksyjno-
ści" bez jednoznacznego przeobrażenia się nie do poznania; bez
przekształcenia się z ostatniego szańca ideologicznej obrony cywiliza-
10 U. Beck, Ri.łk StJcitry, ss, 4, S.
..SpOltcUirS1WtJ ryzyka"; a.Jfaul/a reduta terlmologii 277
cji technologicznej (ostatecznej próby uzasadnienia rządów techno-
logii w warunkach ponowoczesnego rozczarowania do emancypacyj-
nych następstw wczesnonowoczesnego "odczarowania świata") w akt
oskarżenia samej koncepcji takiej racjonalizacji społeczeństwa, której
przewodzą wartości technologiczne.
Refleksyjność tego typu, w jakim kształcą ogół swych odbiorców
popularne opisy i kalkulacje ryzyka, odparowuje i spycha na boki
ciosy, które w przeciwnym wypadku mogłyby trafić w rzeczywiste
żródła dzisiejszych zagrożeń. Poczętym z ducha technologicznego
strategiom maksymalizacji skuteczności i ogniskowania uwagi na
"problemach w danej chwili będących na wokandzie" pomaga ona
wyjść bez szwanku z kolejnych porażek, i nie tracić wigoru mimo
niepowodzeń poniesionych w bitwach i potyczkach dotychczasowych
~ i to nawet w takich przypadkach, gdy dochodząc przyczyn niebez-
pieczeństwa dociera się do tego czy innego konkretnego sprawcy; na
przykład do wielkiej korporacji przemysłowej, odpowiedzialnej za
szkody, których bezpośredniego winowajcę nietrudno precyzyjnie
określić, a których rozmiary przekraczają możliwości obronne po-
szkodowanych (a zarazem korporacji na tyle zamożnej. by można się
było po niej spodziewać ugięcia się przed szantażem i odpokutowania
przypadającego na nią udziału w grzechu powszechnym). Podobnie
jak w przypadku poprzednio rozważanych aspektów prywatyzacji
czynności zmierzających do zapobiegania ryzyku i zmagania się z je-
go skutkami. takie i tu wymóg indywidualizacji winy i objaśnienia
tego, co zaszło, w kategoriach sprawstwa osobistego musi być speł­
niony, by podtrzymać przekonanie, że niebezpieczeństwo dałoby się
zdusić w zarodku, gdyby tylko sprawcy byli czujni i samokrytyczni.
Innymi słowy, refleksyjność, o jakiej tu mowa, może, miast ująć, łatwo
dodać siły samobójczym skłonnościom, którymi z przyrodzenia obar-
czony jest reżim technologiczny. Taki właśnie może być (nie zamie-
rzony) sens twierdzenia Becka, że refleksyjność oznacza "nie mniej.
lecz więcej modernizacji".
Przekonanie, że droga na przełaj prowadzi od refleksji do zapo-
biegania ryzyku, można uratować tylko wtedy, gdy zamyka się oczy
także i na tę okoliczność, że w rynkowym. konsumpcyjnym społe­
., czeństwie wszelki niepokój, strach i panika są potencjalnym źródłem
278 Prywama mura/no.V wspt>lnl' rY1Y/W
zysku. Może się do nich odwołać, ze znakomitym skutkiem handlowym,
reklama towarów przeznaczonych do indywidualnej konsumpcji. War·
tość komercjalna obawy przed ryzykiem nie ma zaiste granic. Grając na
sprytnie podsycanym strachu przed zagrożeniem życia i zdrowia. można
spowodować run na sklepy i pomnożyć popyt na "środki zaradcze"
przez sklepy orerowane (miliony dolarów wyciśnięto z rzeczywistych czy
urojonych niebezpieczeństw otyłości, z paniki spowodowanej odkry-
ciem mikroskopijnych żyjątek gnieżdżących się w dywanach a powodu-
jących astmę, czy "brudu, który widzisz, i brudu, którego nie dostrze-
gasz", czającego się w zakamarkach zlewów), Wykrywanie i zwalczanie
ryzyka stało się dziś rozległym i wielce dochodowym przemysłem.
Widać też jasno. że przemysł ten ma niebywały talent do "re-
produkcji rozszerzonej": środki zaradcze. jakie oferuje on przeciw
groźbom, które postrzegamy (lub które nam pokazuje, bądź o któ-
rych istnieniu się nas zapewnia), z reguły wytwarzają nowe zagroże­
nia, których jeszcze nie widzimy (lub których jeszcze nam nie pokaza-
no. bądź o których zaistnieniu jeszcze nam nie powiedziano). Sposób,
w jaki walczy się dziś z ryzykiem. pozwala odpowiednio elastycznemu
producentowi odtrutek czy talizmanów odnieść od czasu do czasu
triumf nad tym czy owym konkretnym zagrożeniem, i tym samym
zdobywać dobrą markę oraz zmagazynować kapitał zaufania dla
przyszłych swych wyrobów; ale gdyby społecznie wytwarzane niebez-
pieczeństwa znikły całkowicie lub zostały hurtowo i raz na zawsze
pokonane - nastąpiłaby katastrofa gospodarcza tna szczęście, nie
zanosi się na to ..J Koniunktura rynkowa zależy od stałej podaży
nowych strachów możliwie powszechnych - nowych powodów do
paniki. A strachom dać trzeba wyraz nadający się do przełożenia na
popyt konsumpcyjny: trzeba im nadać formę przystosowaną do wa-
runków sprywatyzowanej walki z ryzykiem. W sumie więc można się
domyślać, że zinstytucjonalizowane w dzisiejszym społeczeństwie me-
tody zajmowania się ryzykiem nie tyle wprzęgają refleksyjność w służ­
bę wolności indywidualnej, kontroli nad osobistym losem czy "kolo-
nizacji" przyszłości, co wyzyskują ją do przekuwania publicznych
niepokojów w zyski handlowe. Mimochodem załatwia się też inną
sprawę: zapobiega się temu, by owe niepokoje publiczne obróciły się
przeciw źródlom podaży zagrożeń: mechanizmowi, który je wytwarza.
"Spoh'cun.w",o ryzyka"; csuunia rt'dllta lI!('hno{ol/ii 279
Szanse zahamowania masowej produkcji ryzyka są tym wątlejsze,
że większość ewentualnych ofiar. a także tych, którzy spodziewają się
prędzej czy później podzielić ich los, sama stała się już od dawna.
świadomie lub bezwiednie, częścią mechanizmu wytwarzania niebez-
pieczeństw. Wszyscy jesteśmy w jakiejś mierze zainteresowani ciągłym
funkcjonowaniem tego mechanizmu; choć wielu Z nas pragnie, przy-
najmniej w teorii, pozbycia się wszystkich jego wytworów raz na
zawsze - niechybnie znajdą się wśród nas tacy, którzy z gniewem
i oburzeniem zaprotestują przeciw próbom demontażu któregokol-
wiek z konkretnych fragmentów mechanizmu. Czujemy się głęboko
zatroskani, gdy słabnie tempo "wzrostu gospodarczego", przeraża nas
myśl o "gospodarczej recesji". Rządy wszystkich maści prześcigają się
w zapewnieniach - z naszego poduszczenia, na nasz benefis i dla
naszego spokoju ducha - że do tego nie dopuszczą.
Nie pogodzilibyśmy się latwo z tym, by wytwory techniczne,
jakimi nasycone jest nasze życie codzienne i które nauczyliśmy się
uważać za niezbędne dla życia "na przyzwoitym poziomie", wycofano
z produkcji lub produkowano w zmniejszonych ilościach - w imię
ocalenia nadwątlonych zasobów naturalnych lub zapobieżenia nie-
odwracalnym szkodom ekologicznym (czyli celów, którym w ich
ogólnej postaci ochoczo przyklaskujemy). Bolejemy szczerze nad za-
nieczyszczeniem powietrza, tłokiem i hałasem spowodowanym przez
prywatyzację "problemów transportowych", ale większość z nas ostro
sprzeciwiłaby się zakazowi czy nawet ograniczeniu używania pry-
watnych samochodów; w krajach zamożnych, gdzie co siódma osoba
bezpośrednio lub pośrednio zdobywa środki utrzymania z wytwa-
rzania i obsługi takich właśnie samochodów, spadek ich produkcji
czy chwilowy brak na nie popytu uważany jest ze zrozumiałych
powodów za katastrofę gospodarczą. Jednomyślnie potępiamy za-
kłady przemysłowe za emitowanie trujących wyziewów i wytwarzanie
szkodliwych dla zdrowia odpadów produkcyjnych - ale przestajemy
się kłopotać, gdy rodzimym przemysłowcom uda się zwalić własne
trucizny na (możliwie odlegle) podwórka cudze. Wszelka propozycja
ograniczenia spożycia cholesterolu wywołuje jęk przerażenia rolni-
ków; farmerskie traktory na znak protestu blokują szosy, a związki
rolnicze domagają się od rządów energicznej obrony rynków zbytu
280 PryWtlfntJ moru/rwse, w~póllle ryzyka
na przetwory mleczne. Wytykanie szkód zdrowotnych powodowa-
nych paleniem tytoniu zwiastuje nie tylko i nie tyje spadek dochodów
firm papierosowych (które mogą przecież skierować nagromadzony
kapitał na inne źródła zysku), ale także katastrofę życiową milionów
chłopów utrzymujących się wyłącznie z uprawy tytoniu. Pragniemy
samochodów - coraz silniejszych i szybszych - by wybrać się na
wycieczkę w lasy alpejskie, ale gdy sny nasze się ziszczą, znajdujemy
po przybyciu kikuty drzew zjedzonych przez spaliny i kwaśne deszcze.
Pelni jesteśmy ponurych podejrzeń, gdy mowa o niebezpieczeńst­
wach i szkodach, jakimi grozi system przemysłu. ale za każdym
z elementów systemu stoją właściciele, kierownicy, inżynierowie, ro-
botnicy czy wybrani przez nich posłowie gotowi bronić go do upad-
łego. Drżymy na myśl o "morderczych polach", ale o wiele mniej
przeraża nas myśl o narzędziach, które zanim uczyniły pola morder-
czymi. przyniosły dobrobyt tym, co je wytworzyli i sprzedali. Dyrek-
torzy j załoga, miejscowi sklepikarze i posłowie znajdą niechybnie
wspólny język, by dowodzić walorów tej czy innej fabryki broni,
stoczni wojennej czy zakładów chemicznych produkujących gazy tru-
jące (pod warunkiem, że same zakłady są .nieszkodliwe dla środowis­
ka" ~ miejscowego, rzecz jasna). O nowych zamówieniach zbrojenio-
wych ministrowie i dziennikarze oznajmiają z radością i dumą, o ich
stracie zaś - re smutkiem i nutą przerażenia w glosie. Wraz z upad-
kiem "imperium zła" z jego arsenałami śmiercionośnej broni i siecią
instytutów naukowo-badawczych, projektujących wciąż nowe i "ulep·
szone" sposoby zabijania, nie ma już wymówki dla spisywania co
parę lal na straty naszych własnych narzędzi mordu, które rzeczywis-
ty czy rzekomy postęp techniczny po tamtej stronie muru pozbawił
wartości; szuka się więc skwapliwie, z naszym milczącym i często
wstydliwym, ale na ogól niezachwianym poparciem, terenów, na
których można by rozładować przepełnione magazyny wojskowe,
uwalniając składy dla nowej produkcji zakładów zbrojeniowych.
Choć wszyscy modlimy się żarliwie o świat bezpieczny dla życia
i wolny od wojen, rządy i subsydiowani przez nie jawnie czy potajem-
nie handlarze broni gorączkowo zabiegają o względy większych
i mniejszych tyranów i kacyków - reklamując swe wyroby nie tylko
jako niezawodny sposób pozbywania się konkurentów do władzy, ale
"Spol"C'lI'nstWQ rytyJ(a": o.'/otnio re/JII/o uchnoloyU 281
i jako znamię prestiżu i chwały, bez którego najuboższym nawet
(szczególnie najuboźszym] władcom obchodzić się nie wypada. I wre-
szcie: szczerze nas martwi perspektywa globalnej "eksplozji demo-
graficznej", ale równie szczerze i z równym przekonaniem oklas-
kujemy, jako znamię postępu, nowe sposoby przedłużania indywidual-
nego życia, i kto z nas nie zechciałby z nich osobiście skorzystać?
Nie idzie tu po prostu o to, o czym powiada angielskie przyslowie:
co dla jednych mięsem, dla innych jest trucizną. Szansom zjednoczonego
frontu walki z ryzykiem zagraża coś więcej jeszcze: to mianowicie, że
substancje w dużym stężeniu trujące, w małych dawkach służyć mogą za
pożywienie - często jedyne pożywienie, na jakie wielu ludzi może
liczyć. Bez względu na to, jak konstruujemy teoretyczne pojęcie
interesów wspólnych, czy ogólnoludzkich - interesy miejscowe i grupo-
we, jedyne interesy, które naprawdę się liczą w sferze ludzkich wyborów,
nader często sprzeciwiają się obronie tych pierwszych. Ten właśnie fakt
jest najpewniejszą gwarancją niepohamowanego i nieskrępowanego
rozwoju technologii, a wraz z nim masowej produkcji ryzyka.
Słyszy się od czasu do czasu, że zagrożenia typowe dla "społeczeń­
stwa ryzyka" nie są "specyficzne klasowo"; a więc, że w przeciwieńst­
wie do klasowo określonych dolegliwości "klasycznego" społeczeńst­
wa przemysłowego, mogą skłaniać do jednoczenia wysiłków; wspólne
'I
cierpienia owocować mogą wspólnym oporem. Ulrich Beck przyznaje
wprawdzie, że choć podział ryzyka różni się od podziału bogactwa, II,
samo przez się "nie wyklucza LO faktu, że dystrybucja ryzyka może
podporządkować się regułom uwarstwienia czy podziału klasowego" I
- ale twierdzi, że obiektywnie rzecz biorąc "ryzyko ma efekty egalitar-
ne": wszyscy jesteśmy dziś zagrożeni i każdy z nas ma wystarczająco
poważne powody po temu, by przystąpić do pospolitego ruszenia. "W
sytuacji klasowej ~ powiada Beck - byt określa świadomość; w sy-
tuacji ryzyka, na odwrót: świadomośl~ (wiedza) określa byl'>21 ~ trze-
ba jedynie świadomości ryzyka (w szczególności UlŚ przekonania. że
zagrożenie jest powszechne), aby ludzie na ryzyko wystawieni zgodnie
przystąpili do walki. A ponieważ, jak pamiętamy, wiedzę wytwarza
i rozpowszechnia nauka - można wywnioskować, że w koncepcji
li U. Beck. Rj.~k Sodety. ~5. 35. 36. 5_t
iI
282 PryWfJfntl mara/ność. wspólne ryzyka
Becka naukowcom właśnie przypada rola wiodąca w wojnie po-
wszechnej z ryzykiem.
Nadzieja zdaje się jednak źle ulokowana. Nie wydaje się prawdopo-
dobne. by nauka poprowadzić miała do "boju naszego ostatniego"
przeciw ryzyku, jeśli się zważy, że z chwilą gdy wykrywanie i obliczanie
ryzyka oraz usuwanie jego następstw uznano za najbardziej nieodzowną
i cenną ze wszystkich usług świadczonych społeczeństwu przez naukę
i technologię. zarówno nauka jak i technologia czerpią przewrotnie swój
prestiż i siły żywotne z wszędobylskości tej samej choroby, do której
zahamowania i okiełznania je powołano". Nie tylko więc obiektywnie,
ale i subiektywnie są one dziś głównym czynnikiem pomnażania raczej
niż ograniczania ryzykotwórczego potencjału. Ostatni szaniec nauki
i technologii wzniesiono na froncie walki z ryzykiem; a niewielu przecież
generałów i oficerów sztabowych marzy o powrocie do cywilnego życia,
nie wspominając już o udrękach powojennej demobilizacji.
Obok rozdartej jaźni nauki, można wskazać liczne inne. bardziej
jeszcze zasadnicze powody po temu, by wątpić w jednoczący poten-
cjał nowego, wyostrzonego wyczulenia na ryzyko zawarte w postępie
technologii. Zważmy przede wszystkim, że groźby różnią się między
sobą rozmiarem j zasięgiem, a więc nie wszystkie ewentualne ich
ofiary wystawione są jednocześnie i w tym samym stopniu na niebez-
pieczeństwo; ich troski nie są zsynchronizowane. Po drugie, z wielu
niebezpieczeństw wspólnych można wykupić się indywidualnie - jeśli
tylko człowieka stać na oplacenie kosztów wykupu. (A przynajmniej
można uwierzyć, re wykupić się można: w czasach zimnej wojny
liczne firmy budowlane dorobiły się majątku na schronach atomo-
wych "do rodzinnego użytku". Rynek oferował rozległy asortyment
bezpieeznych, jeszcze bezpieczniejszych i całkiem już niezawodnych
żz Zainaugurowane niedawno czasopismo poświęcone "risk management" ..Jour-
nal or Contingencies and Crins Management" ~Sl przeznaczone, jak prospekt re-
klamowy podkr~ra. dla "chief execuuve o!licen, policy makera. policy analysrs.
management consultants and acadcmic rescarchers", obiecuje dostarczać wskllzówek
dla "recovery and rumaroand management" i propagować będzie w publikowanych
artykułach "potr7:ebę 7.dyscyplinowanego poradnictwa". Nowo odkryte zjawisko ..ry-
zyka" obresur dziś grubą warIlwlI nowych zawodów i specjalności. Rośnie w zawror-
nym tempie podaż, u w ślad 7.3 nią i popyt na ..ekspertów od ryzyka".
..Społeczeństwo ryzyka": ostalnia ,eJlIlIJ lechnologii 283
prywatnych kryjówek przed ogólną zagładą,
których główną bodaj
funkcją było przełożenie poziomów zamożności na poziomy odporno-
ści na zagrożenie i szansy na przetrwaniej. Z niektórych innych
zagrożeń można wykupywać się pospołu, grupowo - i znaczna część
działań politycznych inspirowanych przez świadomość ryzyka wyraża
się we wznoszeniu barier lokalnych, które z natury rzeczy muszą
wzmagać zagrożenie innych, mniej troskliwie chronionych obszarów
właśnie o tyle, o ile są na własnym terenie skuteczne. Nie ma więc
żadnego bezpośredniego (a tym bardziej - "naturalnego" czy auto-
matycznego) przejścia od wiedzy o zagrożeniu do politycznego działa­
nia, adekwatnego do charakteru odkrytej groźby. Istnieje wiele stoso-
wanych praktycznie sposobów reagowania na ryzyko, ale większość
z nich pozwala sprawcom ryzyka wymknąć się z opresji bez szwanku,
a już żaden niemal ze sposobów nie dociera do źródeł mechanizmów
ryzykotwórczych.
Można się domyślać, że "teoremat «środkowego. wyborcy", spopula-
ryzowany przez politologów, odnosi się też do publicznych reakcji
politycznych na ryzyko (wedle wspomnianego twierdzenia, tylko te
programy polityczne mają w wyborach szanse na wygraną, które są
atrakcyjne z punktu widzenia interesów "środkowego wyborcy"; nie
mają więc realnych szans programy odwołujące się do interesów
mniejszościowych, a więc w istocie zapraszające większość do "płacenia
z naszej kieszeni za kłopoty spowodowane przez innych"). Jeśli zaś ów
teoremat zastosuje do politycznych reakcji na ryzyko. to okaże się, że
zwrócą na siebie baczną uwagę polityków i skłonią ich do mobilizacji
powszechnego wysiłku tylko takie zagrożenia, którym większość wybor-
ców nie spodziewa się umknąć sposobami innymi niż polityczne (a więc
nie ma nadziei na to, że uda się skierować nadchodzące niebezpieczeńst­
wa na inne, słabiej chronione obszary, lub że uda się wykupić od biedy
osobiście, lub grupowo, i własnym sumptem). Głosy protestu rozlegać się
będą przy tym najdonioślej. gdy chodzić będzie o potępienie grzesznego
egoizmu czy niedbalstwa innych winowajców; znacznie słabszy będzie
ów glos protestu, gdy przyjdzie poddać krytycznej ocenie rozsądek
własnych poczynań (które inni z kolei pomawiają o sobkowskie motywy
czy karygodną beztroskę). Wszystko to razem nie wróży dobrze nadziei
na nadanie politycznego wyrazu "egalitarnym efektom" ryzyka.
 284 Prywtllna mora/lloie, ......~JXllne ryzyka
Wyliczyliśmy tu tylko kilka ustawionych na politycznym torze
przeszkód płotków, które trzeba przeskoczyć lub usunąć z drogi, jeśli
chce się zahamować kumulację ryzyka. Czy jednak zahamowanie to
w ogóle wchodzi w grę - nawet w mało prawdopodobnym przypad-
ku usunięcia politycznych przeszkód?
Ci, co wierzą w zbawienny, jednoczący potencjał należycie wyjaś­
nionego i doprowadzonego do powszechnej świadomości zagrożenia,
i ci najbardziej nawet sceptyczni wśród niedowiarków mają re sobą
to wspólnego, że wierzą w możliwość uwolnienia nowoczesnej organi-
zacji ludzkiego współżycia od jej szkodliwych aspektów bez potrzeby
wyrzeczenia się któregokolwiek z jej dobrodziejstw; jedni i drudzy
myślą zatem, że aspekty miłe sercu oddzielić można od budzących
obawy i sprzeciw - i zachować jedne usuwając drugie; nawet jeśli nie
wiemy dziś jeszcze, jak to zrobić, sposób z pewnością istnieje i czeka
na odkrycie; wszystko zależy od tego, czy gorliwość naszych poszuki-
wań będzie na miarę stojącego przed nami zadania i czy po odkryciu
sposób ów stosować będziemy tak nieugięcie i z takim samczapar-
ciem, jakiego gigantyczność zadania wymaga. Trudno z takim prze-
konaniem polemizować, jako że pozwala ono zbywać bez dyskusji
wszystkie dowody na płonność nadziei - tłumacząc dotychczasowe
niepowodzenia egoistyczną krótkowzrocznością, błędami polityków
czy brakiem zapału; a gdy się tak byłe klęski tłumaczy, porażki
i zawiedzione nadzieje nie świadczą wcale o tym, że sam zamiar jest
na niepowodzenie skazany, a cele zabiegów są nieosiągalne.
Wydaje się jednak, że tego aksjomatu współczesnych dyskusji
o perspektywach ujarzmienia ryzyka nie wolno wyłączać z obszaru
podlegającego ogólnemu obowiązkowi krytycznej samooceny. Nawet
jeśli (czy raczej: właśnie dlatego, że) niemal wszystkie siły i interesy
polityczne, gospodarcze i intelektualne. umyślnie czy niechcący, zdają
się takie właśnie wyłączenie zalecać lub popierać.
Wąż pożerający własny ogon
Akumulacja kapitalistyczna Róży Luksemburg, opublikowana
w 1913 roku, była nie tylko gruntownym studium procesu rozprze.
Wqż pożerajqcy w/wny ogon zas
strzeniania się systemu kapitalistycznego i obumierania przedkapitalis-
tycznych (naturalnych - chłopskich, rzemieślniczych) form gospodaro-
wania; stanowiła nie tylko jedną z pierwszych rekapitulacji i krytycz-
nych ocen teorii ekonomicznej Marksa, stawianych "od wewnątrz"
marksistowskiej szkoły myślenia; i nie tylko szczególnie obficie
i wszechstronnie argumentowaną prognozą nieuniknionego załamania
się gospodarki kapitalistycznej. Była też (i na tym polega jej główna,
być może jedyna na czas odporna wartość) próbą skonstruowania
ogólnego modelu dynamiki procesów globalizacyjnych i systemu taką
dynamiką nacechowanego: systemu, który jego własny sposób istnienia
i samoodtwarzania się wiedzie nieuchronnie ku samozagładzie; syste-
mu, który nie może istnieć nie rozprzestrzeniając się, ale rozprzestrze-
niać się nie może nie wchłaniając i asymilując (upodabniając do siebie,
przykrawając na własną miarę) coraz to nowych, odmiennych dotąd
połaci świata - ale z im większym powodzeniem wchłania je i asymi-
luje, tym mniej pozostaje w świecie zasobów niezbędnych do jego
przetrwania. Innymi słowy, naszkicowała tu Róża Luksemburg model
systemu, który w ostatecznym rachunku samounicestwia się w wyniku
własnych triumfów; systemu, który ginie z głodu w otoczeniu bogactw,
jakie sam wytworzył. Cokolwiek przyszłoby dziś powiedzieć o wartości
konkretnych analiz w dziele Róży Luksemburg zawartych (ułomnych
już z tytułu niefortunnego wyboru "wartości dodatkowej" jako głównej
kategorii analizy) - wspomniany model ma wartość trwalszą niż jego
" specyficzne dla autorki zastosowania. Z perspektywy czasu widać, jak
obszerne pole poznawcze model ów otwierał.
Centralnym problemem Akumulacji kapitalistycznej jest kwestia
limitów nagromadzenia. Jak gdyby zachowując się w myśl wskazań
bohaterów Lewisa Carrolla ("tutaj, widzisz, musisz biec co sił w no-
gach, żeby utrzymać się w tym samym miejscu"), kapitalizm musi
rozpościerać się coraz szerzej, by przynajmniej zachować swój stan
posiadania i nie wypaść z rytmu. Nie może jednak poszerzać swych
włości inaczej niż kosztem terenów, których jeszcze nie zdołał prze-
robić na własną modłę: "Bezpośrednim, żywotnym warunkiem ka-
pitału i jego akumulacji jest obecność niekapitalistycznych nabywców
produktu dodatkowego... Jako proces historyczny, akumulacja ka-
pitału zależy pod każdym względem od niekapitalistycznych warstw
286 Prywatna mora/"o.le. wspólne ryzyka
społecznych i form organizacji społecznej" - a więc od form gos-
podarowania kultywowanych przez chłopów i drobnych wytwórców.
Szkopuł wszakże w tym, że aby odegrać tę przypadającą im w udziale
kluczową rolę w "realizowaniu wartości dodatkowej" ("Kapitał wy-
maga nabywania produktów wytworzonych przez niekapitalistyczne
warstwy i społeczeństwa, i sprzedawania tymże produktów włas­
nych"), owe elementy niekapitalistyczne muszą się wpierw przeobrazić
w nabywców/sprzedawców, co oznacza z kolei, że przedkapitalistycz-
ne formy życia muszą ustąpić miejsca gospodarce kapitalistycznej.
Tragedia kapitalistycznej ekspansji na tym więc polega, że choć
kapitalizm "potrzebuje niekapitalistycznych form organizacji jako
terenu swej ekspansji", niszczy on niekapitalistyczny charakter owego
terenu, będący "warunkiem. bez którego nie może istnieć".
"Niekapilalislycme formy organizacji są dla kapitalizmu żyzną glebą;
a mówiąc kiślej -- kapitalizm pasie się w ruinach tych form, bo chociaż
trwanie środowiska rnekapitalistycanego jest konieczne dla kapitalistycz-
nej akumulacji, odbywa się ona kosztem jego pochłaniania"!'.
W wizji naszkicowanej przez Różę Luksemburg nieuchronność
upadku wpisana jest, rzec można, w logikę kapitalistycznego rozwoju
od pierwszej chwili. Z opowieści wyłania się obraz systemu zarazem
pasożytniczego i samobójczego - systemu, który stopniowo, lecz
nieubłaganie wyczerpuje siły żywotne organizmu, jakim się żywi, aby
w końcu dokonać własnego żywota w momencie, gdy organizm ten
ginie z wycieńczenia. Róża Luksemburg, zauważmy, nie dopuszcza
możliwości. że system pociągnie za sobą do grobu społeczeństwo,
które opanował; przeciwnie, jest przekonana o tym, że - na długo,
zanim miałby się dać słyszeć dźwięk dzwonów pogrzebowych - pro-
letariat, owa główna i najbardziej dotkliwie ugodzona ofiara samo-
bójczych upodobań kapitalizmu, zbuntuje się; tkankę rakową się
wytnie, a zdrowy rozsądek odrodzi się w postaci socjalistycznej or-
ganizacji społeczeństwa. Dziś wiemy, że ta prognoza była w najlep-
szym przypadku pobożnym życzeniem; ale i wówczas, gdy ją autorka
zapisywała, była nie więcej niż wyrazem nadziei. Nigdzie Róża Luk-
lJ Róża Luksemburg. cyt. za wydaniem angielskim 1111' ACClImlllation o{ Capilal,
Routledgc. London 1951, S~. 366, 387,416.
Wąż pożerający wlaS1lY oęon 281
semburg nie wyjaśniła, jak gospodarka socjalistyczna obchodzić się
będzie bez akumulacji, lub - jeśli się do akumulacji ucieknie - jak
uda się jej wymknąć samobójczej logice akumulacji kapitalistycznej.
Miało się okazać już po śmierci autorki, że społeczeństwo organizowa-
ne pod auspicjami socjalizmu było wystawione na groźby identyczne
co te, które przypisała ona tylko gospodarce kapitalistycznej - a przy
tym z jednym jeszcze, jakże istotnym dodatkiem: ponieważ społeczeńs­
twa określające się jako "socjalistyczne" przybrały charakter totalitar-
ny i systematycznie niszczyły siły duchowe i polityczne, które mogłyby
ewentualnie uderzyć na trwogę i choćby przyhamować, jeśli nie
całkiem zatrzymać, poślizg po równi pochyłej niepowstrzymanej aku-
mulacji - nie napotkały w gruncie rzeczy na żadne przeszkody, żadne
światła ostrzegawcze czy dzwonki alarmowe w trakcie marszu ku
własnej zgubie, ku całkowitemu wyczerpaniu własnych życiodajnych
źródeł. Bez względu na to, czy gospodarka kapitalistyczna, którą
socjalizm obiecywał "doścignąć i prześcignąć", podąży także do grobu
- lekarstwo, jakie proponowała Róża Luksemburg, okazało się
zupełnie niepr:zydatne do zwalczania choroby, którą miało wyleczyć.
Zważywszy jednak nie kończące się kłopoty panującej gospodarki
rynkowej, nękanej cyklicznymi nawrotami depresji i zastoju, oraz
powszechny zwyczaj reagowania na kolejne kryzysy "środkami nad-
zwyczajnymi" o doraźnych tylko, krótkotrwałych efektach, polegają­
cych na łagodzeniu symptomów raczej niż usuwaniu ich przyczyn
- ma się prawo podejrzewać, że więcej jest w modelu Róży Luksem-
burg treści, niż oko na pierwszy rzut dostrzega. Dopiero gdy obierze
się ten model z terminologicznej skorupy "wartości dodatkowej". jaką
otoczyła go autorka; gdy zauważy się, że radykalne ponoć przeciw-
stawienie kapitalizmu i socjalizmu jest w istocie rodzinnym tylko
sporem w łonie cywilizacji technologicznej; i gdy gęstą sieć samooma-
mienia, która spowija mechanizmy napędzające gospodarki przemys-
łowo-rynkowej, przekłuje się na tyle, by odsłonić materiał, którego
przerabianiem gospodarka owa się trudni - ujawni się jego rzeczywi-
sty, daleko nie w pełni jeszcze wykorzystany potencjał poznawczy.
Materiał poddany przerobowi jest ten sam, bez względu na 10,
jaką formę - "kapitalistyczną" czy "socjalistyczną" - ów przerób
przybiera; jest wspólny wszystkim znanym odmianom organizacji
288 Prywatna mora/llOSć. wspólne ryzyka
społecznejo charakterze nowoczesnym. Jak już o tym była mowa,
epoka nowoczesna poczęta się od ujarzmienia zasobów energii nie-
ożywionej - aktu, który uwolnił ludzkie działania od skrępowań
narzucanych przez kulturowo (tradycyjnie) ustalone cele. uniezależ­
niając dynamikę środków od logiki celów. To odwrócenie tradycyj-
nego priorytetu celów nad środkami działania równało się brzemien-
nemu w skutki przejściu od sytuacji, w której motywami działania
było to, co zrobić należało, do sytuacji, w jakiej pobudką działania jest
to, co zrobić można. Od początku ery nowoczesnej nadwyżkę tego, co
zrobić już można było, nad tym, co zrobić by wedle ustalonych
dotychczas celów należało. zużywano w wysiłkach "uJepszania" za-
stanego ładu (lub raczej w staraniach zastąpienia ładem sztucznie
konstruowanym "naturalnego porządku rzeczy", rozmontowanego
gwoli budowy ładu nowego). Z historycznej perspektywy nowoczes-
ność jawi się jako nie ustający ani na chwilę, lecz nie doprowadzony
ostatecznie do końca wysiłek zbudowania świata racjonalnie upo-
rządkowanego, wolnego od przygodności, przypadku, zdarzeń wymy-
kających się kontroli. To do tego właśnie, by utrzymać świat w ryzach
tak pomyślanego ładu - zawsze przecież kruchego i nigdy nie tak
doskonałego. jak by się chciało - potrzebowała nowoczesność olb-
rzymich zasobów energii. jakiej z istot żywych wycisnąć się nie dało;
i potrzebowała zasobów wciąż rosnących, jako Ze każde kolejne
stadium "ulepszania ładu" wymagało tez uprzątnięcia coraz potężniej­
•
szych stert odpadów i śmiecia będących spadkiem po poprzednich
próbach doskonalenia świata.
Jak zauważył w swym odkrywczym studium 24 szwedzki badacz
Alf Homborg, struktury
Ił Por. Alf Hornborg. Maciline Feti3hism. Value. and lhe Image oj UlI/imi!ed Good:
TowQrdJ a TherlłłrJdYllalłłirs oj l"'pt;'ria/ism, w: "Man" J992, oraz "Codifying Complexny:
Towards an Economy of Incommensurable veluee'', powielany tekst releratu wy-
gloszonego na drugim zjeździe Imernetionat Scciety for Bcologkal Economics, który
odbyl si~ w SZlOkholmie w dniach J - 6 sierpnia 1992 r. O Iym, jak bardzo rewolucyjne
jest podejście Homborga, świadczy fakt, że nie da się wskazać innych prac
.,0 podobnym temacie", nie wspominającjuż o pokrewieństwie podejścia teoretycznego.
Jako na źródło inspiracji, Hornborg wskaZ!l~ na ~lo3!1nkow() mdo znaną pracę
N. Georgescu-Roegena (The En/ropy Lo.w and ,he ErolTom/l" Prou.u, Harvard Univer-
sity Press, Cambridge Mass. 1971~ a jako jedyne współczesne badanie o podobnych do
Wąi poi:erający w/a5lTY oYOIT
'"
"nie spożywają w istocie «energii», której wszak nie można stworzyć
ani zruszczyć - ale porządek, jaki molna z energii wydobyć. Energia
jest wskaźnikiem stopnia porządku. informacji, którą energia zawiera.
Ów lad zawarty w energii można «wcielić» w porządek struktur ma-
terialnych lub przekształcić w promieniowanie -- ale zawsze ze stratą
globalnej sumy ładu".
W świetle tego stwierdzenia zauważyć wypada, że - na przekór
ideologicznie urabianym poglądom zdroworozsądkowym - każdy akt
"produkcji ładu" (a zauważmy też. że wszelki akt twórczy jest aktem
produkcji lub reprodukcji ładu) jest w swej istocie zdarzeniem destruk-
cyjnym; lokalnie z jego powodu przybywa ładu mniej, niż ubyło z sumy
globalnych jego zasobów. W języku termodynamiki można tę prawidło­
wość wyrazić następująco: każdy akt porządkowaniapowiększa entro-
pię układu - czyli, innymi słowy, zmniejsza "ład globalny". Wynika
stąd, Ze zlokalizowane wysiłki lado twórcze zwiększają chaos ogólny nie
tylko z powodu pomyłki w rachubach (z natury rzeczy do naprawienia)
czy niedowładu zabiegów koordynacyjnych, lecz w wyniku nieubłaga­
nego prawa termodynamiki, prawa, którego treści zmienić się nie da
i którego długofalowych skutków dzialania nie da się zaleczyć: chwilo-
we zahamowanie Wzrostu entropii w tym czy innym miejscu da się
osiągnąć li tylko kosztem powiększenia entropii gdzie indziej. W tłuma­
czeniu na język konkretów oznacza to, że nowoczesne wysiłki konstru-
owania ładu "u siebie w domu", w "unowocześnionej" już części świata,
mogły być wieńczone lokalnym powodzeniem tylko dzięki jaskrawo
nierównomiernemu podziałowi światowych zasobów energii; innymi
słowy: dzięki systematycznemu ograbianiu pozostałej, ,,zacofanej", "nie
zmodernizowanej" części świata z jej "potencjału ładu" - jej udziału
w korzystaniu z globalnych zasobów energii. Jak wskazał ostatnio
William Lei55, omawiając uprzywilejowane enklawy ..high modernity",
..bardzo niewiele w naszym systemie odnawia się samo przez się - 1; wy-
jątkiem pragnień, które ów system napędzają - i dlatego musimy
sięgać do coraz bardziej odległych terenów, kosztern coraz większych
nakładów flnensowyeh i za pomocą coraz bardziej wymyślnej technologii,
jego własny-eh zainteresowaniach wymienia jeszcze mniej ertane 6fCldium H. T. OdClma
i J. E. Ardinga ElTllrgy AlTalYJis oj Sllrlmp MClricuh ..re in Eqlł/ld"r, wydane przez
Cnastal gesonrces Cemrc Uniwersytetu w Rhodc Island (1991).
290 PrywatnIl moralność. w~pólne ryzyka
w poszukiwaniu materiałów i energii niezbędnych do utrzymania systemu
przy życiu...
Uważa się, że wywłaszczenie, będące w rezultacie udziałem licznych
mieszkańców planety, da się w przyszłości zrekompensować za pomocą tej
samej technologii przemysłowej, jaka preyniosta dobrobyt uprzywilejowanej
mniejszości ... Ale przeszkody praktyczne zapobiegające spełnieniu tej obietni-
cy są olbrzymie. Skąd wziąć dziesięciokrotnie większe od istniejących zasoby
materiałów i energii, jakich wymagałoby zrównanie poziomu konsum~ji
całej ludzkości l tym, jaki osiągnęli mieszkańcy Ameryki Północnej?" ~
Tak długo, jak dlugo opierają swój byt na pewnych typach
pasterstwa i uprawy roli - powiada Hornborg - społeczeństwa
"mogłyby, teoretycznie rzecz biorąc, trwać w równowadze ze środowi­
skiem (tzn. znajdować się «w stanie stałym»), dopóki nad Ziemią
Słońce świeci". Inna jest sytuacja społeczeństw nowoczesnych: opiera-
ją się one wszak na produkcji przemysłowej - ta zaś, wespół z wy-
mianą handlową, jest formą przywłaszczania energii i trwać może tak
długo tylko, jak długo da się zdobywać zasoby energii większe od
zasobów już zużytych (muszą być większe, bo zrekompensować trze-
ba ubytek ciepła, wysiłek usuwania odpadów nieużytecznych lub
szkodliwych, odtrucia środowiska, czyli wszystkie nieuniknione skutki
uboczne produkcji, które uszczuplają ładotwórczy potencjał energii).
Z punktu widzenia procesów entropijnych (które współczesne teorie
ekonomiczne zbywają milczeniem], każda "wymiana" jest z koniecz-
ności nierówna i musi taka pozostać - bowiem "choćby po to, by
utrzymać się w stanie zdolnym do pracy, przemysł musi dostawać za
swe wytwory więcej niż wydał na surowce, nawet jeśli rezultatem
przerobu surowca było zmnieiszenie ogólnej sumy ładu". Wbrew
faktom, współczesny system gospodarczy opiera się na przekonaniu,
że w procesie produkcji wytwarza się wartość. Ale "wartość", za jaką
przychodzi płacić w akcie wymiany z przemysłem, jest w istocie
konsumocjq, zużyciem "energii'; cenę za utrzymywanie fałszywych
pozorów stanowi nieustanne kurczenie się ogólnych zasobów ładu.
l' William Lciss. Under Tec"'noJogy's 11umw, McGill·Queens Unwersity Press.
Montreal 1990. ~S. 94, III. W ślad za Banym Commonerem Leiss twierdzi, że ole !!5%
energii zużywanej d7.is na konstruowanie ~porządku społecznego" idzie na msme
"M;unotrawslwo zasobów zdaje się być nieodzowną funkcją wiecznc!!o przyspieszania
obrotów. nicstelości pragnień i wytworów przeznaczonych do ich zaspokajania" (S. 94).
Wąż potera;ący ",Iosn.v ogon 'Ol
"Tylko z wąskiej, lokalnej perspektywy" może produkcja przemys-
łowa, ów nieprzerwany proces "wysysania" negentropii (energii), zda-
wać się "twórcza" i "wydajna".
"Ten wieczny stan kłopotliwy pobudza (a) obsesyjną i nie ustającą
ekspansję produkcji ((lWZrost gospodarczy»), głównie za pośrednictwem
wzrostu mechanizacji (erozwoiu technologicmegc»]. (b) zachodnią eks-
pansję mającą na celu pozyskanie nowych rynków (imperializm) i (cl
wszechobecną inflację - rezultat tego, że sumy uzyskane ze sprzedaży
produktów muszą zawsze o krok wyprzedzać sumy poniesionych
kosztów".
Wzrost gospodarczy, imperializm i inflacja są w swych dalekosięż­
nych następstwach dla systemu zabójcze, i tylko pożytki czerpane
z lokalnego i chwilowego wzrostu ładu (przedstawianego przewrotnie
jako przyczółek ładu, jaki kiedyś ogarnie świat cały) mogą przesłonić
na pewien czas ich rzeczywisty charakter. Cechują też one nieodłącznie
"rozwój" społeczno-gospodarczy [którego cykliczny, zamknięty charak-
ter lokalnie tylko "zawiesza" i maskuje linearny charakter procesu
globalnego), wprawiony niegdyś w ruch w momencie odejścia od
wymiany zrównoważonej - chwili określanej w podręcznikach ekono-
mii i historii jako punkt startowy "modernizacji". Jakkolwiek daleko
sięgnąłby proces modernizacji, nowoczesna emancypacja (spod wpływu
przyrody, więzów tradycji, cielesnych ograniczeń istoty ludzkiej, żywio­
łowo kształtującego się i dziedziczonego porządku rzeczy) była od
początku i na zawsze chyba pozostanie wydarzeniem lokalnym
- przywilejem, jaki pewni ludzie zdobyli kosztem innych; a i istnieć
może tak długo, jak długo trwać będzie nierówność w wymianie
między "wyemancypowanym" a pozostałymi sektorami ludzkości. Tzw.
•.wzrost gospodarczy" polega na ekspropriacji i redysLrybucji ładu, a nie
na powiększaniu jego ogólnej sumy, Mówi się, że "wzrost gospodarczy"
rodzi się z zachłannego apetytu przemysłu na coraz to większe zyski
-- ale zyski (tzn. nadwyżka pieniędzy przy końcu cyklu produkcyjnego)
są w końcu tylko tytułem do spalania większej niż przedtem ilości
energii w cyklu następnym. By raz jeszcze zacytować Homborga:
.,Wszelki system ekonomiczny zorganizowany wokół produkcji przemy-
słowej musi nie dopłacać za surowce, bowiem zmuszony jest dbać O to,
by ceny towarów były odwrotnie proporcjonalne do ich energetycznej
292 Prywatna mora/nok wspólne ryzyku
zawartości. Gospodarka rynkowa jest najelegantszym z możliwych sposo-
bów swobodnego realizowania się tej sprzeczności. Pcjęcie «ceny właś­
clwej» negliżuje implikacje faktu, że wymienia się wszak energię nadającl{
sil' do spożytkowania na energię zużytą. Skończone produkty i surowce 5<1
wartościami nieporównywalnymi - bowiem z punktu widzenia termo-
dynamiki produkty lo tyle, co zuboione surowce. Czy będziemy kiedykol-
wiek w stanie orzec, ilu ogryzków warte jest świeże jablko?"
Jak długo gra ta może się toczyć? Z pewnością jeszcze przez czas
jakiś. Przynajmniej tak długo, jak długo przeznacza się do eksploatacji
wciąż nowe zasoby energii (czyli przekształca nowe tereny, wraz z ich
mieszkańcami, w dostarczycieli energii lub pozwala im obumierać
powoli bądź sczeznąć w przypadku, gdy nie znajdzie się dla nich
"sensownej" roli w systemie wymiany). Nie dotarliśmy jeszcze do granic
nierówności (to znaczy takiej skali nierówności, jaką ci, których opinia
się liczy, lub raczej ci, co potrafią innych zmusić. by się z ich opinią
liczyli, uznają w końcu za niemożliwą do tolerowania). Nierówna
wymiana jest procesem o napędzie własnym - rodzi ona i pogłębia
różnice sił gospodarczych i militarnych, które czynią nierówności .xole-
rowalnymi" i które pozwalają stronie w wymianie uprzywilejowanej
przesuwać coraz dalej bariery ekspropriacji. Dobra opinia, jaką cieszy
się dziś zasada nierówności w uprzywilejowanym świecie - fakt, że jest
dziś w dobrym guście na przemian drwić sobie z "utopii egalitarnych"
i pomstować na nie, uważać "państwo opiekuńcze" i wszelką redys-
trybucję dochodów za pomysł równie poroniony co szkodliwy. nawoły­
wać ubogich, by "się sami o siebie zatroszczyli", i uważać głód i maso-
we bezrobocie za godziwe koszta wolności handlu - jest dobitnym
znamieniem przesunięcia innej jeszcze, etycznej, bariery (lub raczej
znakiem, że nie ma już miejsca na respektowanie zasad etycznych, gdy
grunt drży pod nogami ,,społeczeństw rozwiniętych"; gdy coraz trudniej
zachować własną "rozwiniętą" pozycję, podrzynanie gardła zastępuje
misję cywilizacyjną). Olbrzymi deficyt handlu zagranicznego wielu
"krajów rozwiniętych" demaskuje eksploatatorską naturę "wolnego
handlu", mimo iż dłużnicy "rozwinięci" czynią wszystko. co w ich
mocy, by pamięć o deficycie zatopić w powodzi skarg na rosnące
zadłużenie i niewypłacalność ..niedorozwiniętych". Jedno z najwięk­
szych kłamstw stulecia - ochrzezenie drenowanej z zasobów części
globu mianem "krajów rozwijających się" - wciąż jeszcze pomaga
Wąż pożerojqcy w/<1lny ogon 293
tłumić sprzeciw i zapobiega oporowi wobec wywłaszczania; maluje się
na użytek ubogich fantastyczną wprawdzie, ale nie mniej przez to
ponętną perspektywę "doścignięcia i prześcignięcia" bogatych - zaś
przedsiębrane tu i ówdzie interwencje zbrojne wciąż jeszcze skutecznie
zapobiegają przeradzaniu się zawistnych spojrzeń w zorganizowany
sprzeciw. Limity nierówności pozostają więc giętkie i można je będzie
przesuwać nadal, jak długo brak po drugiej stronie sił gotowych
i zdolnych do stawienia oporu. W sumie, nie da się określić ściśle
momentu, w jakim kończy się zjadanie ogona. a zaczyna pożeranie
węża... Wężowi, niestety, nie dane będzie dowiedzieć się za życia. że
moment ten nadszedł już - i minął.
Z powyższych obserwacji jasno, choć nieoczekiwanie, wynika jeden
wniosek: wbrew potocznemu przekonaniu, że nowoczesność jest pierw-
szą w dziejach cywilizacją prawdziwie powszechną, jest ona - prze-
ciwnie - cywilizacją wyjątkowo nie nadającą się do upowszechnienia.
Nowoczesność jest ze swej natury wyspiarską formą życia; formą, jaka
odtwarza się przez pogłębianie różnicy między sobą a resztą świata
- przez samoutwierdzanie swej tożsamości, które zarazem "odczaro-
wuje", obezwładnia j upokarza całą resztę, sprowadzoną do roli
żerowiska. Taki sposób samoutwierdzania się nie wynika z dającego
się naprawić błędu, politycznej tępoty lub niepohamowanej chciwości;
nie jest przejawem krótkowzroczności, której skutkom dałoby się
przeciwdziałać za pomocą rozsądnych i cierpliwych pertraktacji akto-
rów dramatu. Nowoczesność nie przeżyłaby nadejścia równości. Jest
nowoczesność z przyrodzenia i z natury pasożytniczym układem
społecznym, który może uprzestać pasożytowania wtedy dopiero, gdy
spije ostatnią kroplę soków żywotnych z organizmu. na którym żeruje.
Szanse na to, że da się naprawić szkodę, zanim zadane rany staną
się nieuleczalne, kurczą się z innych jeszcze powodów. Zwaimy choć­
by niesamowitą zdolność cywilizacji nowoczesnej do kanalizowania
sprzeciwu wobec jej poczynań: zamiast godzić w zasadę uprzywilejo-
wania i upośledzenia, ciosy w nią wymierzone spadają li tylko na
konkretny układ przywilejów; rychło też wynikające z oburzenia
przywilejami głosy protestu stają się wołaniem o nowe, dodatkowe
przywileje (lub po prosur o zwiększenie liczby jednostek uprzywilejo-
wanych). To ta właśnie, potencjalnie katastrofalna skłonność znajduje
'94 Prywall\ll ",ora/IIO.U. wspólne ryzyku
SWÓJ przewrotny wyraz w wypowiadanym często przekonaniu, że
trzeba "więcej nowoczesności", by naprawić
szkody przez nowoczes-
ność wyrządzone. Opisana tu tendencja jest zresztą przypadkiem
szczególnym ogólnej reguły, odnoszącej się do wszelkich sytuacji
konfliktowych zrodzonych w warunkach nierówności: tendencji do
podsycania zazdrości po stronie uprzywilejowanych (tych, którzy
posiadają już pożądane dobra i pragną je dla siebie zachować),
a zawiści - po stronie upośledzonych (skłonnych przypisywać winę
za "niższość" swej pozycji tym, którzy posiedli dobra uznane za warte
posiadania i strzegą swej własności). W przypadkach zazdrości/zawi­
ści, jak dowodził Georg Simmel, zawsze "stawką jest wartość, którą
trzecia strona przeszkadza nam posiąść lub utrzymać?".
Najważniejszą bodaj konsekwencją zazdrości jest przekształcenie
"idei kręgów panujących" w "idee panujące", Z chwilą, gdy skojarzo-
no społecznie pozycję społeczną z posiadaniem/nieposiadaniem okreś­
lonych wartości, upośledzeni skłonni będą, rzecz jasna, szukać ucie-
czki przed upośledzeniem w pozyskaniu wartości uznanych za korelat
spolecznego uprzywilejowania; tym samym, ów poklask i nacisk "od-
dolny" powoduje dalszy wzrost atrakeyjności i uwodzicielskiego po-
tencjału owych wartości - a wraz z nimi takie wzmocnienie wiary
w magiczne ich właściwości. Teraz już nie tylko uprzywilejowani
wygłaszają kazania o dobrodziejstwach modernizacji i pouczają, że
rany przez modernizację zadane leczyć trzeba za pomocą zwięk­
szonych dawek nowoczesności; upośledzeni nie tylko kazań chciwie
słuchają, ale i sami nierzadko przeistaczają się w nadgorliwych kaz-
nodziejów nowoczesnej wiary. Przegrani domagają się nowego roz-
dania kart, a nie nowej gry. Nie ganią gry, tylko wytykają szalbierst-
wa bankiera lub utyskują na los, który poskąpi! im atutów,
Ruchy protestacyjne zrodzone z nierówności "rozwoju" domagają
się z reguły redystrybucji zysków - a nie rewizji panującego pojęcia
"zysku", czy rozmontowania mechanizmu, któremu powierzono pieczę
1IIGecrg Simmel, cyt wedle wydania an(!ielsldego, Confljn and lń( W(b q( Grololp
AffiliariOrl, trans. Kurt H. Wolff, Frce Preu, New York 1964, s. 50. Simmet kontynuuje;
"dla celowieka eswtsrnego nie jest ważne, czy pozbawiono go dobra dlatego, że ktoś
inny je poeiadl, ani czy odebranie go komuś Innemu zapewni mu jego posiadanie"
(~~.50-51).
W poszlolkjwardlol etycznycń rozwiqzań pm/:llll!mtlw IUlwoczesrlo.ici 29l
nad jego podziałem. 7.J:, starć tego typu autorytet nowoczesności
wychodzi nie tylko nietknięty, ale wręcz wzmocniony. Mało kto pala
równym entuzjazmem dla dobrodziejstw nowoczesności, co jej ofiary;
mało kto jest równie wobec niej bezkrytyczny, jak ci, co spodziewają
się, że fortuna, która jak wiadomo kołem się toczy, wyniesie ich przy
najbliższym obrocie na wyżyny, A więc Moleli Asanie, Afro-amerykań­
ski au lor głośnej książki pod znamiennym tytułem Afrocentricity,
domaga się przyznania czarnym zasługi założenia fundamentów euro-
pejskiej cywilizacji (via starożytny Egipt, z jego wynalazkami matematy-
ki, medycyny i architektury), zaś (czarny) ksiądz Louis Brown z Jackson
w Missisipi powiada. że zwycięzca wojny zatokowej, generał Schwarz-
kopr powinien uczyć się sztuki wojennej od (czarnego) Hannibala n,
Największe z niebezpieczeństw cywilizacji nowoczesnej czai się
w połączeniu jej atrakcyjności z niemożliwością jej upowszechnienia.
Pierwsza z wymienionych tu cech popycha ją nieustannie ku prze-
kraczaniu rubieży, których cecha druga nie pozwoli jej nigdy dosięg­
nąć; w rezultacie nowoczesność podąża niepowstrzymanie ku takiemu
punktowi trasy swej historycznej marszruty, w którym rozmiar tok-
sycznych produktów ubocznych przekroczy możliwości ich neutrali-
zacji, zaś wytwarzane problemy przerosną technicznie możliwe sposo-
by ich rozwiązywania. Ruch ten zdaje się niemożliwy do zahamowa-
nia - bowiem jakkolwiek głębokie i powszechne byłoby przeczucie
zbliżania się do punktu krytycznego, każda niemal instytucja społecz­
na i każdy efekt psychologiczny nowoczesnego życia (nie wspomina-
jąc już o interesach zrodzonych na rynku) sprzeciwiają się ostro
(w praktyce, jeśli nie w sferze deklaracji) jakiejkolwiek zmianie kierunku.
( W poszukiwaniu etycznych rozwiązań
problemów nowoczesności
Hans Jonas poświęcił swe dociekania filozoliczne niemal całkowi­
cie sprzeczności między zadaniem, jakie spełnić dziś musi moralność,
l' Cyt. za Annick Cojean, Desarrois umericuins, w: "Le Mondc't z 30 pazdxiernika
• 1992 r. , s. 6.
 296 Prywallla mora/Ilo.i,:' wspóllle ryzyka
a tym, na co ją S!aĆ w warunkach raptownej i dogłębnej modernizacji.
Źródło gnębIącego go problemu upatrywał Jonas w potędze nowo-
czesnej technologii: w tym mianowicie, że skala możliwych następstw
ludzkich działań od dawna przerosła możliwości ludzkiej wyobraźni.
Nasze działania pozostawiają piętno na terenach i czasach zbyt
odległych, by mogły je ogarnąć nasze "przyrodzone" popędy moralne.
Nasze impulsy nie mają dość siły na to, by nowym zadaniom spros-
tać, ale - będąc impulsami moralnymi właśnie - nie są też w stanie
dać za wygraną i zaniechać wysiłku. Ta moralność. jaką odziedziczy-
liśmy po czasach przednowoczesnych (jedyna, jaką dysponujemy),
przydatna jest tylko w działaniu na bliski dystans - a więc nie na
wiele się przydaje w społeczeństwie, w którym wszystkie rzeczywiście
walne poczynania mają efekty odlegle. W czasach, gdy powstawała,
"zło i dobro, o które osoba działająca musiała się troszczyć, znajdowało
się tuż obok miejsea i czasu działania: albo w działaniu samym. albo
wjego bezpośrednim zasięgu -- nie wymagały więc dlugofalowego plano-
wania... Świat etyczny składal się tylko u: współczesnych i z sąsiadów ...
Sytuacja ta uległa zasadniczej zmianie, Nowoczesna technologia ot-
worzyła pole do działań o skali, przedmiocie i następstwach tak rozleg-
łych, że ramy dawnej etyki nie mogą ich ogarnąć"lł.
Sama przez się i bez pomocy, wyobraźnia jednostek nie potrafi
objąć działań na taką skalę, a już tym bardziej prześledzić do końca
ich najodleglejsze konsekwencje. Nic też nie pobudza jej do takiego
wysiłku; nasze poczucie moralne jest zaspokojone, g~dejmJJjęmy
odpowiedzialność za ludzi bliskich i spełniamy wynikającą_~_ niej
powinność. Jeśli chodzi o'odległe reperkusje) naszych czynów, -·to albo
nie przejmujemy się nimi, bo ich nie dostrzegamy, albo - jeśli
zdajemy sobie z nich sprawę - zakładamy, że zajmą sit!ii~iJ~styt~­
cje, które nie tylko nie wymagają naszego moralnego zaangażowania,
ale i nie ścierpiałyby naszego mieszania się w ich sprawy. Nie po-
II Hans Jonas, Philo30phicIlI ES3tlY5: from Anci/!1lt Creed lO Tefhn%yiclll Mafl,
Pręmice Hall. Englewood ClHrs 1974, s,. 7. 8. JOml3 przyznaje, że dawne wskazania
etyki "sąsiedzkiej" zachowują moc - ale tylko w najbliższym otoczeniu, w dziedzinie
.atosunk ów bezpośrednich i intymnych", "codzicnnych ludzkich interakcji" __ a nie
"w rozrastające] się sferze działań zbiorowych, w kt6rej aktor. czyn i następstwa czynu
Sił zupdnie innego rodzaju" (ss. R-9).
W pos~lolltiwllflilol etycznych [Qzwiąrari problemow nowacres/lllid 297
czuwamy się "żywiołowo",,;Z natury", do odpowiedzialności za odleg-
łe w przestrzeni i czasie zdarzenial choćby nawet wiązały się ściśle
z tym, co robimy lub czego zrobienia zaniechaliśmy. W sumie, twier-
dzi Jonas, 4ie możemy liczyć n.ą,t9, że nasze kompetencje moralne
załat~ią.Jwestis._odpowiedzialności za-lo,
o czym nie wierny lub czego
nie widzimy; ale to właśnie -wierorikie i zawiłe związki ludzkich
działań i ich dalekie echa - powiązania, o jakich nie wiemy i jakich
nie umiemy objąć wzrokiem - decydują dziś o losach ludzi, których
nigdy nie spotkamy, w tym takie ludzi jeszcze nie narodzonych.
Z drugiej jednak strony - ponieważ wszystko, co robimy, wywie-
ra _wpływ. .na innych i ponieważ czyny nasze. wspomagane przez
potężne ~~~_U~chniczne, mają na innych wpływ o wiele bardziej niż
dawniej w skutkach swych doniosły, a przy tym wywierają wpływ na
o wieje większą niż dawniej liczbę ludzi -lffirmiar e.!1~z~y naszych
czynów wzrósł w.sposćbw Aziejlł:~h nie spotykany. Ą.le pozostające
w naszej dyspozycji narzędzia, jakimi się posługujemy, by ten wymiar
ogarnąć, nie udoskonaliły siw są w zasadzie te same, co za czasów
"przemysłu chałupniczego"LQ9P9~iedzialność moralna ',wystarcza, by"
nasze dzieci ochronić przed głodem-rcnlodllTl;- atd"da-remnie szukali-
byśmy u niej rady, gdy - oniemiali z przeiaienia--=-konteriiplujemy
obraz spustoszonej, wysuszonej i 'pracg[unoj-- planety, Jaką dzieci
naszych dzieci i ich z kolei dzieci odziedziczą w następstwie naszych
świadomych bądź nieopatrznych czynów lub naszej bezczynności
, - i zbiorowego znieczulenia. Ta moralność, która zawsze naszymi czy-
nami kierowała, sprawuje nad nimi nadzór i dzisiaj. Ma ona silne
dłonie, ale krótkie ramiona. Dziś potrzebuje dla odmiany ramion
bardzo długich; czy jest szansa na to, że takie ramiona urosną?
Na pierwszy rzut oka szansa wydaje się niewielka. "Te same
przemiany, które obdarzyły nas mocą, wymagającą teraz normatyw-
nego uregulowania", "podważyły fundamenty, na których normy mo-
głyby się oprzeć". "Drżymy dziś, nadzy, w mroźnych podmuchach
nihilizmu, który potęgę kojarzy z prawie kompletną pustką, a nie-
słychany zasób wiedzy - z całkowitą niewiedzą o tym, co z tą wiedzą
robić"2~. Nie w tym tylko rzecz, ~. zadeklarowawszy
- niepodległość
--- .,-_.---_._--
>- " U. Jonas. PhilQ.tIIl'hka/ E.~stlY·\, S. 1':1.
 298 p'YWOl1ll:1 mora/noit. wspóllV '~nyIc.Q
i samowystarczalność rozumu ludzkiego, nowoczesność.cdmćwiła Bogu
prawa do decydowania o ludzkim losie i tym samym podważyła
najsolidniejszą w przeszłości podstawę wychowania moralneg~ Dzisiej-
sza impotencja moralna ma ~J...esiCze.,P!UEyny. ?tit:o fua dziś już
twardego gruntu, na-jakim oprzeć by ~mogły,przykazania moralne;
w procesie unowocześniania twarde grunty uległy sproszkowaniu
- skały przekształciły się w miałki i sypki piach. Nie tylko więc brak
dziś moralności fuadamentu - zabrakło materiału, z jakiego można by
fundamenty iepić.lNie-iiia-ria-czym oprzeć odpowiedzialności sięgającej
poza zobowiązania kontraktowe, takiego .,bycia dla", którego nie da się
sprowadzić do prosiego "bycia z" - wartości na tyle mocnych, że
zdolnych popchnąć do przeciwstawienia się nakazowi maksymalnej
wydajności, celów na tyle doniosłych, by w ich imię nie dopuścić do
użycia wszechpotężnych środków. Wśród autorytetów, jakie nowoczes-
ność wynosi na piedestał i obdarza prawem ferowania sądów o popraw-
ności ludzkich postępków, rzuca się w oczy nieobecność notorycznie
nierozumnych. nierozsądnych, nieużytecznych. niedochodowych namięt­
nościjnoralnychi Jeśli wyłączyć:' kazania niedzielne i namaszczone
dekfarac]e polityków goniących za" dobrą opinią wyborców, impulsy
moralne-pojawiają się w kręgu nowoczesnej wyobraźni (a szczególnie
w myśleniu specjalistów od sprawności, wydajności pracy i naukowego
zarządzania) jedynie w takiej postaci, w jakiej w kanałach komunikacji
jawi się ,.szum"~ - owa zmora i wieczne utrapienie informatyków.
W miarę, jak nieludzkie konsekwencje nowoczesnego marzenia
o zaprowadzeniu "całkowicie ludzkiego" ładu na ziemi stają się
coraz bardziej oczywiste, rośnie przeświadczenie, że - wbrew wszel-
kim oficjalnym i uczonym dementi - działania, dla których oceny
wystarczą rzekomo kryteria czysto techniczne, nie są bynajmniej
moralnie neutralne i wręcz wołają o ~o, by je poddać ocenie etycznej
- a lepiej jeszcze: etycznej regulaqi. Ze skasowaniem odległości
fizycznej - owym głośno oklaskiwanym, ale też coraz częściej opła­
kiwanym osiągnięciem nowoczesnej technologii - nie szło w parze
zniesienie odległości moralnej, mierzonej zasięgiem moralnej odpo-
wiedzialności. A te dwa wymiary organizacji przestrzennej powinny
wszak być skoordynowane. Pytanie - jak to uczynić. l czy w ogóle
da się to uczynić.
W po.~zukilł'a"lll er.vf'Z"y(h rozlł'lqzcui prohlemńw "ow(l('ze,~"o.ld 299
Pierwszą sprawą, którą wypada rozwazyc, są zagrożenia będące
bezpośrednim, choć z reguły niezauważalnym. wynikie-m wolnej gry
środków "wyzwolonych" spod kurateli celów. Rosną nieustępliwie
niebezpieczeństwa zagrażające bytowi nieprzeliczonego mnóstwa łu­
dzi odległych w czasie i przestrzeni, wtrąconych w sytuację, jaka
wyklucza możliwość skutecznego oporu i samoobrony; działania bę­
dące przyczyną zagrożenia są najczęściej jednokierunkowe. Nie są te
działania wzajemne, nie należą do kategorii wymiany, nie można więc
ich regulować i trzymać w ryzach za pomocą porozumienia, negocjo-
wania i zawierania umów, czy choćby poprzez obustronne napinanie
muskułów i demonstrowanie siły. W żadnym innym wypadku niewin-
ne obiekty jednostronnego działania nie odpowiadają tak dokładnie
Levinasowemu opisowi "Innego" jako kogoś pozbawionego władzy
i autorytetu, słabowitego. podatnego na ciosy. Przedmioty technologi-
cznego "działania na odległość" są istotnie bezS'ftTre;jll1m'7:e"1rie-mogą
porn19 c--krzywd.im wyrządzonych (podobnie zresztą jak nie mogą
odwdzięczyć się za uzyskane dobrodziejstwa), a j łatwo je zranić, jako
że nie mogą zapobiec poczynaniom. które my, o zdanie ich nie
pytając, uznaliśmy za warte podjęcia. Raz na zawsze, bez nadziei na
odwrócenie ról, "inni" ustawieni zostali w roli przedmiotów działania,
nie ma zatem potrzeby troszczyć się o to, co się stać może, gdy dla
odmiany staną się podmiotami. Jak wskazuje Arne Johan vetlesen,
"la okoliczność dowodzi całkowil? nieadeKwatności etyki, która wiąże
odpowiedzialność z wzajemnością. Nie narodzone jednostki nie mogą
domagać się praw ani stanąć w lich obronie; odwzajemnienie się nie
wchodzi w rachubę. Ale ow fakt empiryczny... nie odbiera im pozycji
adresatów naszej odpowiedzialności. Ich podstawowym uprawnieniem
jest prawo do życia w świecie nadającym się, z ekologicznego punktu
widzenia. do zamieszkania; chyba że postaramy się o to, by nigdy świata
nie ujrzeli" l0.
,1(1 Ame JohaR venesen. Relalio"s wilh Olhers in SartrI.' o"d Ulli"aI: Assessl"fł Ihe
lmpllcatio"S for a" Elllics of Proximily, w: •• Cennellatione" 2/1994. ljmezeleżnienie
odpowiedzialności od odwzajemnienia jest, zdaniem veuesene. decyzją kluczową. klóra
odróinia teorię etyczną Levmeea od wszystkich innych teorii. Także i teoria elyczna
Rawl5il. wyjątkowo przecież wyrafinowana i ostrożnie argumentowana. łączy "we-
zwanie do ",prllwiedliwoSci jako be1.j(ronnOSchl z troską kal.dej jednostki ludzkiej o jej
własny los i polYCj~ zajmowaną w układzie politycznym. klorego walory etyczne ma
 Prywatna moral"oU......spólne 'tryluj
300
Na rzecz przestrzenno-czasowego rozszerzenia odpowiedzialności
(bez którego ,,społeczeństwo ryzyka" nie ma nadziei na ocalenie) nie
można argumentować posługując się zwyczajowymi, ogólnie uznanymi
w społeczeństwie naszego typu kategoriami korzystnej wymiany czy
wzajemności zysków. Jakiekolwiek inne cechy winna posiadać moral-
ność wieku technologii, musi ona być przede wszystkim etyką.samoogr".
niczania się (jaką pierwotna, "bliskościowa", moralność zawsze była
i nadal pozostaje). Podobnie jak w przypadku "moralności we dwoje",
zadanie uświadomienia sobie możliwych następstw czynu lub jego
zaniechania (tak samo, jak wina za zaniedbanie tego zadania, "tub
wadliwą jego realizację) i sprzężony z nim obowiązek przykrojenia
czynu na miarę następstw pożądanych spoczywa bez reszty na barkach
osobydziałającej]Wymówki typu ,ja o tym nie wiedziałem", czy "nie to
miałem na myśli", nie są usprawiedliwieniem, jakie sumienie moralne na
którymkolwiek z poziomów jest w stanie zaakceptować (choć są to
argumenty znajdujące posłuch w sądach - chyba że owa ignorancja, na
jaką się powołują, dotyczy nieznajomości przepisów prawnych). Zarów-
no w przypadku "moralności we dwoje", jak i w przypadku poszukiwa-
nej "moralności na odległość", jestem odpowiedzialny także za swą
niewiedzę -r- w tym samym stopniu, w jakim ~onoszę odpowiedzialaość
za swą wyobrażnię.vi za napięcie jej do ostatecznych granic. gdy
przyjdzie do działania lub do decyzji, by od.działaaia się powstrzymać.
"Pierwszym obowiązkiem" wszeJkie(Erzyszłej ety_k~ ::....- powiada
-I.'
Hans Jorras - musi być "przedstawiame 'śóble.dalekosiężnych na-
stępstw przedsięwzięć technologicznych": Etyka, 'dodam od 'siebie,
tym się zasadniczo od powszechnie dziś praktykowanego reagowania
na sytuacje kryzysowe' różni, że, ma do czynienia ze stanami, które
jeszcze nie zaistniały, i zdarzenia~, które się jeszcze nie zdarzyły:
obiektem jej troski jest przyszłość, 'znana wszak z tego, że stanowi
siedlisko niepewności i scenę nadającą się równie dobrze do wy-
ona ocenić. «Odwracalność perspektyw» osiągalna wedle wpływowej teorii Lawrence'a
Kohlberga na «post-konwencjonalnym» poziomie moralnego rozumowania także za-
kłada wzajemność stosunku moralnego. Odnosi się to również pośrednio do nie
kończących się starań Habermese, by UWfZOC w swym dyskunic etycznym podobną
ideę - upowszechnionej odpowiedzialności za podejmowane role, ujmowanej jako
upowszechniona wzajemność" (s. 22),
-"
W pO.lzuki....'uniu eryfZ"ycil rozwi4zari proble"ww "owoczesno,lci 301
stawienia wielu różnych sztuk o zupełnie odmiennych w treści scena-
riuszach. Wyobrażenie sobie zbiorowych następstw czynów indywidu-
alnych nie może rościć sobie pretensji do tego typu pewności, o której
zbrojni w wiedzę naukową eksperci twierdzą, z większym lub mniej-
szym stopniem wiarygodności, że ją posiadają lub posiąść mogą.
Postawa moralna w tym się właśnie wyraża, by faktowi owej niepew-
ności nie zaprzeczać, ani jego istotności nie zbywać, ale przeciwnie
_ by świadomie stawić mu czoła: Realizację konkretnego, bieżącego
zadania (do którego dlatego, że jest konkretne i bieżące, zabrać się
może ze sporą skądinąd dozą pewności siebie) osoba moralna poddaje
ocenie drugiego stopnia - mierząc je kryteriami nie odnoszącymi się
bezpośrednio do "okoliczności sprawy" (zazwyczaj mało ważnymi
z punktu widzenia zysków i strat osoby wykonawstwem się parającej;
już owa decyzja dopuszczenia do rozważań kryteriów "niemerytorycz-
nych'' burzy początkową pewność siebie, otwiera szeroko wrota wątp­
liwościom, zastrzeżeniom, ponownym przemyśleniom plusów i minu-
p, nie kończącym się rewizjom przyjętych już postanowień. Gdyby
(jak się tego domaga mentalność naukowo-technologiczna) mierzyło
się działania jednym bezkonkurencyjnym kryterium wydajności lub
najzyskowniejszego wykorzystania dostępnych zasobów -- można by
się było zapewne dopracować jednoznacznych, algorytmicznych recept
na postępowanie. Z chwilą jednak, gdy dochodzi do głosu postawa
._~oraJna, tylko heurystyczne wskazówki dla działania- są możliwe:
takie, co to nie mogą się powołać na byłą skuteczność rozwiązań
znanych i wypróbowanych, ani nie mogą przyobiecać skuteczności
przyszłych poczynań; mogą CO najwyżej zaoferować szansę, że da się
uniknąć skutków najgorszych. Przyszła etyka, powiada Jonas, kiero-
wać się winna heurystyką lęku, podporządkowaną z kolei zasadzie
niepewności: "Przepowiednię katastrofy traktować trzeba z większą
uwagą niż obietnicę szczęśliwości".i Dla heurystyki zrodzonej z lęku,
i to z lęku wielostronnego i rosnącego, "sprawą najpilniejszą jest
zachowanie i zapobieganie, a nie postęp i doskonalenie"l'.
11 Hans Jonas. 11Ie lrrrperalillf oj ResponsibililY; In Seartil aj a" Elllles jor tile
Teellnologkal Age. Univereity of Chicago Prese 1984. n. 26. 27. 31. Jonas nie pozo-
stawia swym czytelnikom cienia wątpliwości, że nakaz .,dmuchania na zimne" wynika
nic tyle 1, nieudolnolici technologii. co właśnie 7. jej niespożylej mocy: ..grożba klita-
302 Prywatna moralność, wspólne ryzyka

Największą i najradykalniejszą z możliwych katastrof jest wszakże

ta, którą grożą nieokiełznane rządy wartości technologicznych; jak
8
była już o tym mowa, jej możliwość wynika z organicznej tendencji
cywilizacji nowoczesnej. W naszej wersji dylematu "być albo nie być"
Podsumowanie
stawką jest nowoczesność jako taka. Jako że wartości nowoczesne są Na końcu jest początek

nieporównanie mocniej od jakichkolwiek innych osadzone w samo-

świadomości społeczeństwa nowoczesnego i najgorliwiej kultywowane
przez jego instytucje - widoki na panowanie etyki kierującej się
sformułowanymi przez Jonasa zasadami są, oględnie się wyrażając,
nieszczególne. Zagadką pozostaje sposób, w jaki intuicyjnie oczywistą
potrze~ mor~tnoścLnf!~.l'~"~_ns (odległy zaróWDo przestrzeiiiiie. jak-
i czasowo) dałoby się przetłumaczyć na język rzeczowych interesów
społecznych. a zatem i realnych sił pofuyanyc1t:-'Ponowoczesne :td'e=
maskowanie ukrytych tendencji samobójcżych nowoczesności może
w praktycznym rozwiązaniu tej zagadki okazać się pomocne. Jest
jednak ponowoczesności cechą konstytutywną - źródłem jej blasków
i jej cieni zarazem - to, że jest ona podejrzliwa wobec wszystkich
pewników i wzdraga się przed gwarancjami jakichkolwiek "dalszych
ciągów". Odmawia ferowania proroctw i przepisów prawnych. obie-
cujących wyznaczyć bieg dziejów, zanim się one dokonają.
Nasza zbiorowa odpowiedzialność moralna, podobnie jak odpo-
wiedzialność każdego z osobna wziętego człowieka, dryfUje w morzu
niepewności. 'NiepewnoŚĆ była zawsze żywiołem naturalnym i ojczys-
tym moralnego wyboru (choć nowoczesna filozofia morafnosci !prak-
tyka adiaforyzacji czyniły wszystko, co w ich mocy, by temu zaprze-
czyć w teorii i praktyce). Pod tym względem ponowoczesna sytuacja
moralności nie jest niczym nowym. "Nowy jest tylko ogr<?m sp'~w,
z jakimi moralności zmagać się wypada. Jeśli ten właśnie fakt perspe-
ktywa ponowoczesna pozwoliła nam sobie uświadomić - dobro-
dziejstwa wynikające z nowej świadomości stanu rzecZy mogą w zna-
cznym stopniu (być może nawet z nawiązką) zrekompensować śmier­
telny cios zadany naszym przytulnym i bezchmurnym pewnikom.
- Poddaję Czytelnikowi pod rozwagę tę ewentualność, że obie moż­
Ilrofy związana z Bacanowym ideałem władzy nad przyrodą wynika nic z braków wjej
realizacji, ale przeciwnie - z ogromujej sukcesu" (5. 140). ..Największym przerażeniem
napawa mnie perspektywa apokalipsy zrodzonej z niezmierzonej dynamiki cywilizacji
technicznej jako takiej - a więc zakorzenionej już w jej strukturze" (s. 202).
Już na wstępie tych rozważań nad losem osoby moralnej w świe­
cie ponowoczesnym ostrzegłem Czytelnika, by nie spodziewał się na
ich końcu jednoznacznych przepisów etycznych. lub jakiegokolwiek
innego patentowego środka na moralną pewność siebie i spokój
sumienia. Myślę, że dotrzymałem swej - negatywnej - obietnicy.
Nie przypuszczam, by nasze - autora j Czytelnika - zaufanie do
własnych kompetencji etycznych istotnie wzrosło w toku naszych
dociekań. Wierzę jednak, że to, co dla pewności siebie jest stratą, dla
moralności jest zyskiem. Nie jest to chyba taki zysk, o jakim osoba
strapiona niepewnością marzy - tym niemniej największy. jaki moż­
na posiąść, nie gubiąc przy okazji jaźni moralnej.
Czy w stosunku do osiągnięć etycznych nowoczesności są zmiany
ponowoczesne postępowe. czy wsteczne? Ponowoczesność zadała do-
tkliwy cios nowoczesnym ambicjom mocno ugruntowanego prawo-
dawstwa etycznego o powszechnym znaczeniu; ale czy przez to poło­
żyła kres nadziejom na naprawę moralną, jakie nowoczesność budzi.
ła? Powtórzmy: z etycznego punktu widzenia - jest ponowoczesność
krokiem naprzód, czy w tył?
I
liwe odpowiedzi na powyższe pytanie są słuszne w połączeniu, choć
obie są fałszywe, jeśli się każdą weźmie z osobna. Cechą ogólną wielu
(wszelkich?) zmian społecznych jest to, że naprawiają lub łagodzą zło
302 PrywUf'la l7Ioral'lość, WJpOI~ rYlfy/ra
Największą i najradykalniejszą z możliwych katastrof jest wszakże
ta, którą grozą nieokiełznane rządy wartości technologicznych; jak
była już o tym mowa, jej możliwość wynika z organicznej tendencji
cywiJizacji nowoczesnej. W naszej wersji dylematu "być albo nie być"
stawką jest nowoczesność jako taka. Jako że wartości nowoczesne są
nieporównanie mocniej od jakichkolwiek innych osadzone w samo-
świadomości społeczeństwa nowoczesnego i najgorliwiej kultywowane
przez jego instytucje - widoki na panowanie etyki kierującej się
sformułowanymi przez Jonasa zasadami są, oględnie się wyrażając,
nieszczególne. Zagadką pozostaje sposób, w jaki intuicyjnie oczywistą
potrzebę moralności na dyslal1${odległy zarówno przestrzennie, jak
i czasowo) dałoby się przetłumaczyć na język rzeczowych interesów
społecznych, a zatem j realnych sił poUtycznyc1\. Ponowoczesne me;.-
maskowanie ukrytych tendencji samobójczych nowoczesności mole
w praktycznym rozwiązaniu tej zagadki okazać się pomocne. Jest
jednak ponowoczesności cechą konstytutywną - źródłem jej blasków
i jej cieni zarazem - to, że jest ona podejrzliwa wobec wszystkich
pewników i wzdraga się przed gwarancjami jakichkolwiek "dalszych
ciągów". Odmawia ferowania proroctw i przepisów prawnych, obie-
cujących wyznaczyć bieg dziejów, zanim się one dokonają.
Nasza zbiorowa odpowiedzialność moralna, podobnie jak odpo-
wiedzialność każdego z osobna wziętego człowieka, dryfuje w morzu
niepewności. Niepewność była zawsze żywiołem naturalnym i ojczys-
tym moralnego wyboru (choć nowoczesna filozofia moralnoścł I prak-
tyka adiaforyzacji czyniły wszystko, co w ich mocy, by temu zaprze-
czyć w teorii i praktyce). Pod tym względem penowoczesna sytuacja
moralności nie jest niczym nowym. Nowy jest tylko ogrom sp~~w,
z jakimi moralności zmagać się wypada. Jeśli ten właśnie fakt- perspe-
ktywa penowoczesna pozwoliła nam sobie uświadomić - dobro-
dziejstwa wynikające z nowej świadomości stanu rzeczy mogą w zna-
cznym stopniu (być może nawet z nawiązką) zrekompensować śmier­
teiny cios zadany naszym przytulnym i bezchmurnym pewnikom)
strofy związana z Baconowym ideałem wlwzy nad przyrodą wynika nie l brllków w jej
realizacji. ale przeciwnie - z ogromu jej sukcesu" (s. (40). ~Największym przerażeniem
napawa mnie perspektywa apokalipsy zrodzonej z niezrrnerzonej dynamiki cywilizacji
technicznej Jako takiej -- a więc zlIkorzenionej już w jej strllk{Urze~ (s. 2V2).
8
Podsumowanie
Na końcu jest początek
Już na wstępie tych rozważań nad losem osoby moralnej w świe­
cie ponowoczesnym ostrzegłem Czytelnika, by nie spodziewał się na
ich końcu jednoznacznych przepisów etycznych, lub jakiegokolwiek
innego patentowego środka na moralną pewność siebie i spokój
sumienia. Myślę, że dotrzymałem swej - negatywnej - obietnicy.
Nie przypuszczam, by nasze - autora i Czytelnika - zaufanie do
własnych kompetencji etycznych istotnie wzrosło w toku naszych
dociekań. Wierzę jednak, Ze to, 00 dla pewności siebie jest stratą. dla
moralności jest zyskiem. Nie jest to chyba taki zysk, o jakim osoba
strapiona niepewnością marzy - tym niemniej największy, jaki moż­
na posiąść, nie gubiąc przy okazji jaźni moralnej.
Czy W stosunku do osiągnięć etycznych nowoczesności są zmiany
ponowoczesne postępowe, czy wsteczne? Ponowoczesność zadała do-
tkliwy cios nowoczesnym ambicjom mocno ugruntowanego prawo-
dawstwa etycznego o powszechnym znaczeniu; ale czy przez to poło­
żyła kres nadziejom na naprawę moralną, jakie nowoczesność budzi-
ła? Powtórzmy: z etycznego punktu widzenia - jest ponowoczesność !
krokiem naprzód, czy w tył? !
Poddaję Czytelnikowi pod rozwagę tę ewentualność, że obie moż- '
liwe odpowiedzi na powyższe pytanie są słuszne w połączeniu, choć
obie są fałszywe, jeśli się każdą weźmie z osobna. Cechą ogólną wielu
(wszelkich?) zmian społecznych jest lo, że naprawiają lub łagodzą zło
304 PodJumOWllllie. NfI fwricujesl pOCfąuk
wczorajsze, lecz -- czyniąc to - wnoszą do życia nowe, dzisiejsze
odmiany zła, które wołać będą jutro o naprawę. To tylko w czasie
owego krótkiego popasu w gospodzie przydrożnej zwanej dniem
dzisiejszym czy chwilą bieżącą, w przerwie między wczorajszą
naczką po skałach a pogrążeniem się w ruchomych piaskach dnia
jutrzejszego, świętuje się beztrosko odniesione triumfy, opowiadając
o wczorajszych przygodach jak o zwycięskich bitwach, a o trasie
przewidzianej na jutro - jak o gościńcu wiodącym ku rajskim
ogrodom. Tylko też w tym momencie chwilowego postoju różnica
między zwycięstwem a porażką wydaje się być bez zastrzeżeń, jasna
i "dla każdego oczywista".
W najczęściej cytowanym fragmencie swego dzieła Walter Ben-
jamin przedstawia sens, jaki wyczytał z rysunku Angelus Novus Paula
Klee. Zobaczył Benjatnin na tym rysunku anioła, który
"wygląda, jakby mial za chwilę odsunąć się od czegoś, czemu się w sku-
pieniu przygląda. Jego oczy bacznie się wpatrują, przykute, usta są
otwarte, skrzydła rozpostarte. Tak można wyobrazić sobie anioła historii.
Twarzą zwrócony jest ku przeszłości. Tam, gdzie my dostrzegamy łań­
cuch zdarzeń, on widzi jedną wielką katastrofę i rosnącą u jego stóp
stertę pozostałych po niej gruzów. Chciałoby się aniołowi zatrzymać,
obudzić zmarłych i scalić na nowo lo, co uległo rozbiciu. Ale burza
dmąca z raju wydęła jego skrzydła tak gwałtownie, że anioł nie może ich
już złożyć. Ta burza prze go niepowstrzymanie ku przyszłości, do które]
odwrócony jest plecami, podczas gdy sterta gruzu u stóp wznosi się pod
niebiosa. Tę widnie burzę zwiemy pcstępem'".
Zmarli nie obudzą się, a tego, co rozbite. nie da się scalić. Sterta
gruzu będzie nadal rosła. Ci, co cierpieli, cierpieli. Ci, co polegli,
pozostaną martwi. To tylko ucieczka przed grozą tego, co nieodwra-
calne i nie do naprawienia (lub raczej odlot w podmuchu grozy),
wydaje się nam, unoszonym przez wicher, "łańcuchem zdarzeń". Zda-
je się tylko: i tylko nieustępliwość wichru, broniącego nam powrotu
do raju, sprawia, że tym właśnie się ów lot wydaje. Utrzymuje nas
w locie odraza, nie ponętność celu. Pragniemy wydostać się stąd,
, Walter Benjarnin. Th'm's on Ihe Plti/o~oplty of Hiswry, w: IIIlolminaliollS:
trans. Harry Zohn. Scaocken, New York t968, ss. 257 -258.
and Rff/fction.l"
Podsumo....ani,,: Na k/llK·u jest poaqlek )05
gdzie jesteśmy. O miejscu, w jakim spodziewamy się wylądować
(i o tym, w którym istotnie przysiądziemy, choć tylko przelotnie,
do czasu. gdy wiatr na nowo nadmie opadłe ze zmęczenia skrzydła),
wspl- nie myślimy wiele, a wiemy o nim jeszcze mniej. To właśnie nie-
zwykłość owego miejsca (jego nieznajomość) obiecuje wytchnienie
- do chwili. gdy łzy radości wyschną, zdolne znów do patrzenia
oczy rozejrzą się wokół i zobaczą, że gruzy, jak i przedtem, piętrzą
się w coraz wyższe sterty.
Nie wydawałby się nam wszakże ów lot ucieczką. gdyby nie
wiara (czasem wyrażona skrzętnie w skonstruowanej wizjonerskiej
utopii, ale najczęściej tylko w napisach nagryzmolonych bezładnie
na ścianach pełnego przeciągów korytarza, dzielącego/łączącego
strach i determinację), że gdzieś tam istnieje takie osobliwe miejsce,
w którym sterty gruzu nie rosną, gdzie to. co cale, nie rozpada
się na kawałki, a martwi budzą się do życia albo też i nigdy nie
umierają. Takim miejscem jest przyszłość; ściślej mówiąc: nigdzie
indziej niż w przyszłości miejsce takie znaleźć się nie może. Jeśli
- jak twierdzi Jean-Francois Lyotard - nowoczesność szukała
legitymacji nie w micie etiologicznym, nie w "akcie założycielskim",
ale w przyszłości. i jeśli "życie z projektem" jest specyficzną dla
nowoczesności formą bytowania - to projektem nad projekty, ową
Wielką Ideą, jaka utrzymywała nowoczesnych wędrowców w stanie
napięcia i nie pozwalała im nigdzie zagrzać miejsca, była myśl
o emancypacji 2: pomysł, który sens czerpie z tego, na co się nie
godzi i przeciw czemu się buntuje - z kajdan, jakie chce strzaskać,
z ran, które obiecuje zaleczyć - i który zawdzięcza swój powab
nadziei na jutro wolne od tego, co dziś doskwiera. Jak to jutro
będzie wyglądało, gdy się je już od kajdan i ran uwolni - o tym
Wielka Idea Emancypacji ma niewiele do powiedzenia, choć wie
o tym jeszcze mniej, niż głosi. Życie poemancypacyjne toczy się
wszak z natury rzeczy w przyszłości, a przyszłość (nie la już w "teraz"
zawarta, reraz wyobrażona, ale ta prawdziwa, której jeszcze nie ma)
jest - jak lo pięknie wyraził Levinas - "innością absolutną", której
ES5ay.~ , Por. Jean-Francois Lyotard, UJ PII.~lmlJd"'ne I'xp/jquÓ' allx en/an'.~' CrJrre.\pon-
IJan('e 19HZ - 1985, Galila,
Paris 1988, ss. 36, 45.
J06 Podu,"wwonir: Na kVlinł jr.l1 poczqlek
ani ogarnąć myślą. ani wypowiedzieć słowami nie można. Tylko
tam. w takiej właśnie przyszłości, może wizja emancypacji czuć się
bezpieczna; jakkolwiek by się wszak z dnia dzisiejszego ku przyszłości
wzrok wytężało, zobaczyć uda się przecież tylko swoją, wdrukowaną
w siatkówkę własnego oka wizję. W schowku przyszłości (i tylko
tam) może wizja pozostać na zawsze bez skazy i może bez przeszkód
chełpić się swą - nie poddaną próbie. a więc i nie splamioną
- cnotą.
Uroki przyszłości pomagały strawić ohydę teraźniejszości. Wielka
Idea nadała nowe --- nowoczesne - znaczenie ludzkiemu cierpieniu,
pozbawionemu sensu od momentu retrospektywnej likwidacji rajs-
kich ogrodów, a wiec i uznania wygnania z raju za niebyłe. Podobne
jak przedtem. cierpiało się "w imię" i ,.gwoli"; tak jak dawniej.
cierpienie było warunkiem i gwarantem szczęśliwości. Ale nowy sens
różnił się od dawnego. Cierpienie nie było już egzaminem z wiary
i pobożności: było czynem pozytywnym, celowym i mającym do
spełnienia określoną funkcję. Nowoczesność (której ulubionym po-
wiedzonkiem jest to. że lekarstwo nie pomaga, jeśli nie jest gorzkie)
nie wydała wojny cierpieniu; zapowiedziała tylko zagładę cierpieniom
hezużytecznym, pozbawionym funkcji. Ból nie zamierzony i nie plano-
wany - bezcelowy - był teraz obelgą i krzywdą nie do wybaczenia;
ale ból celowy i "z zadaniem do spełnienia", ból uznany za "koniecz-
ny krok" ku przyszłemu szczęściu, mógł być - winien być, musiał
być - zadawany. Nędzarzom potrzeba więcej niedoli, by się nauczyli,
jak się z ubóstwa wydobyć. Pewnym ludziom trzeba dać mniej, by
"gospodarka" mogła wyprodukować więcej. Tych, co egzystują z dnia
na dzień. trzeba pozbawić utkanej ze zwyczajów siatki bezpieczeńst­
wa, by zmusić ich, aby chcieli dziś więcej dóbr, niż uznawali za
wystarczające wczoraj. Trzeba odcinać chore kończyny i wycinać
schorzałe tkanki, by ocalić organizm. Trzeba złożyć w ofierze tysiąc
głów. by uszczęśliwić dziesięć tysięcy. To jutrzejsza szczęśliwość jawi
się w przebraniu dzisiejszego okrucieństwa.
Ale "zaplanowany", "wliczony do rachunku", "celowy" może być
tylko ból dziś doświadczany. Ból wczorajszy (choćby jego celowość
wczoraj deklarowano) zdążył już okazać się bezcelowy i daremny, bo
życie dzisiejsze nie wydaje się wcale lepsze od wczorajszego, a szczęś-
Czy dokonuje ,dę postęp moralny? 307
cie. jak dawniej. skryte jest za widnokręgiem. Z tego to powodu ból
dzisiejszy, ból jeszcze nie zdyskredytowany i nie zdewaluowany. jest
zawsze postępem w porównaniu z bólem wczorajszym: a więc postęp
jest, idziemy naprzód, quod erat demoflStrandum. Być może postęp nie
oznacza zmniejszenia ogólnej sumy cierpienia (w każdym razie nie
oznacza tego jak dotąd, "na danym etapie") - ale postęp to tyle, co
usuwanie bólu pozbawionego pożytecznej funk.cji, innymi słowy: tyle,
co przechodzenie od bólu bezużytecznego do bólu pożytecznego, bólu
posiadającego sens; to chyba ma się na myśli, gdy się powiada. że
postęp polega na czynieniu świara bardziej racjonalnym.
Jedną kulą racjonalizmu nowoczesność ustrzeliła dwa zające. Zdo-
łala potępić jako zacofane i skazać na wymarcie wszelkie formy
życia, które nie potrafiły zaprząc właściwych im niedoli do rydwanu
rozumu, a uzyskała glejt na te niedole. jakie miała sama na ludzi
sprowadzić. Oba te osiągnięcia wyposażyły mentalność nowoczesną
w zuchwałą pewność swych racji, na jaką inaczej nigdy by się
nie zdobyła. Uczyniły też świat. przez nowoczesny rozum norma-
tywnie porządkowany, gościnnym dla okrucieństwa prezentującego
się jako etyka wyższego rzędu.
Czy dokonuje się postęp moralny?
Dzięki naszej umiejętności racjonalnego rozumowania potrafimy
"nadać sens" łańcuchowi zaszłych zdarzeń - przedstawiając ich
czasowe następstwo jako "rozwój", czyli przejście od stanu niższego
do wyższego; taki łańcuch. którego każde ogniwo jest środkiem
(warunkiem niezbędnym lub przyczyną) ogniwa następnego; w jakim
więc stany późniejsze ujawniają sens (rolę, funkcję. przeznaczenie)
stanów poprzedzających. Czasoprzestrzeń ulepiona przez pamięć no-
woczesnego rozumu jest liniowa i pionowa. nie cykliczna i pozioma.
W tej czasoprzestrzeni "przedtem" znaczy: "niżej" i "gorzej". To, co
"niższe". jest zarazem .zacofane", "przeżyte" - jest reliktem, czkawką
czasów minionych, skazańcem czekającym na wykonanie wydanego
już wyroku śmierci, żywym trupem, pasażerem na gapę na statku
teraźniejszości.
308 Podsumowanie: Na końcu jesl p(JCząlek
Proces rozumowania, z którego wyłania się obraz przeżywanej na
bieżąco czasoprzestrzeni jako pola (przesądzonej już) bitwy między
(doskonalszą) przyszłością a jakościowo gorszą przeszłością, toczy się
wszakże przy czynnym udziale pewnej ukrytej zmiennej: zmienną tą
jest nierówny układ sił - stosunek władzy. "Wyższość" sprawdza się
i udowadnia w zwycięstwie; "niższość" - w porażce. Historię postępu
opowiadają triumfatorzy. Potępieni są ci, co przegrali. Czasem stawia
się pokonanych przed sądem i skazuje jak przestępców. Najczęściej są
oni przedmiotem ubolewania i litości, jak ludzie śmiertelnie chorzy,
beznadziejnie niedorozwinięci lub do życia nie przystosowani - po-
trzebujący opiekuna lub lekarza, nie sędziego i więziennego dozorcy.
Ani w jednym, ani w drugim przypadku nie uważa się losu zgotowa-
nego upadłym lub czekającym na wyrok za przejaw okrucieństwa.
Przeciwnie - surowe ich potraktowanie postrzega się jako "w istocie
swej" dobroczynne: zarówno dla tych wszystkich, którym wypadnie
mieszkać w świecie oczyszczonym ze zbędnego balastu, jak i dla tych,
których się jak balast potraktowało, a z którymi obchodzić się trzeba
w sposób bezwzględny "dla ich własnego dobra".
Aby zostać oskarżonym o niemoralność, niekoniecznie trzeba
ponieść porażkę - ale trzeba być pokonanym, aby oskarżenie to
nabrało wiarygodności i mocy prawnej. Przywódców nazistowskich
Niemiec poslawiono przed sądem, skazano i powieszono, a ich uczyn-
ki, które w przypadku zwycięstwa Niemiec weszłyby do podręczni­
ków historii jako kronika ludzkiego postępu - zaklasyfikowano jako
zbrodnie przeciw ludzkości. Wyrok zaskarżeniu nie podlega - podo-
bnie jak lriumf militarny, który umożliwił jego wydanie. Zachowa on
moc aż do następnego rozdania kart i przetasowania pamięci history-
cznej, by odpowiadała nowym ich układom. Jeśli dzisiejsi zwycięzcy
nie zostaną sami z kolei pokonani, ich własne okrucieństwa ani
niecne czyny ich pomocników i protegowanych nie będą przedmio-
tem sądowej rozprawy. "Sprawiedliwością" nazywa się los zgotowany
pokonanym; ale jako że dzieje sprawiedliwości opowiedzieć mogą
każdorazowo tylko zwycięzcy, pouczają one za każdym razem o tym,
że moralność lriumfuje, a niemoralnych spotyka zasłużona kara.
Era nowoczesna zaczęła się od ludobójstwa, i masowe mordy
[znaczyły jej trasę. Tak się jakoś składało, że wstyd z powodu masakry
Czy dokonuje się postęp moralny? 309
wczoraj popełnionej nie umniejszał gorliwości, z jaką zabierano się do
nowych rzezi; kojące przekonanie. że się "w ostatecznym rachunku"
oręduje i toruje drogę postępowi moralnemu, pozbawiało przykre
wspomnienia mocy profilaktycznej. Jak czytamy u Hele Beji, "głęboka
depresja, jaka zapanowała po wojnie wietnamskiej, nie wynikała ze
skruchy z powodu zadanych cierpień, ale z piekącego bólu porażki". Bez
klęski nie byłoby złego samopoczucia. (Nie doszły nas jakoś odgłosy
bicia się w piersi nazajutrz po wytępieniu Hotentotów przez Boerów,
bestialstwach popełnionych przez Carla Petersa w Południowej Afryce
niemieckiej, czy zredukowaniu z dwudziestu do ośmiu milionów ludności
Konga za panowania króla belgijskiego Leopolda 11.)3 Jeśli się już w złe
samopoczucie popada, jak to się zdarzyło po sromotnej klęsce interwen-
cji w Wietnamie, wnioski, jakie się na ogół z rachunku sumienia wyciąga,
dotyczą potrzeby większej i skuteczniejszej mocy, a nie intensywniejszego
uczulenia moralnego. Jeśli już o Amerykę chodzi, wstyd z powodu
wietnamskiej eskapady dodał o wiele silniejszego bodźca rozwojowi
techniki bitewnej, niż moralnej samokontroli. Dzięki czujnikom elektro-
nicznym i "sprytnym pociskom", można dziś zabijać ludzi nie dając im
szansy odpowiedzi - i zabijać ich z takiego oddalenia, że zabójca swych
ofiar nie widzi i nie musi (nie może nawet) policzyć trupów.
Triumfujący czy zawiedzeni, zwycięzcy nie opuszczają pola bitwy
moralnie uszlachetnieni; ale bitwa nie uszlachetnia też ich ofiar.
Ofiary wcale nie muszą moralnie przewyższać swych oprawców; wy-
dają się szlachetniejsze (a ich tytuł do pochlebnych ocen moralnych
wygląda przekonująco) głównie dlatego, że - jako strona słabsza
- mniej miały do czynów bezecnych okazji. Nie ma jednak powodu,
by ze swej porażki ofiary wyciągały wnioski inne od tych, jakie
wysnuwają zwycięzcy ze swego triumfu: że, mianowicie, zabezpiecza
przed przyszłą niedolą nie tyle przybieranie moralnej pozy, co obficie
zaopatrzone składy śmiercionośnej broni (chociaż to drugie wcale nie
l Por. Helć Beji, Le Patrimoine de la auaute, "Le Debat" 1993, ss. 164·165. (Bćji
cytuje tu Hannah Arend! studium imperializmu. ) ,,Jedna cecha - powiada BCji -- jest
wspólna sprawiedliwości i niesprawiedliwości: obie, by być «egzekwowane» potrzebują
autorytetu sily'' (s. 167). JU7. samo pojęcie ,,7.brodni przeciw ludzkości" nie pojawiłoby
się nigdy w świadomości społecznej. gdyby nie towarzyszyła mu przekonująca manifes-
racja mocy.
310 PUdSl.ł1PlUlHlłl;(: Nu końcu jest poaą/ek
wyłącza pierwszego; pierwsze jest znakomitym środkiem do uzys-
kania tego drugiego, zaś to drugie skutecznie wspomaga pierwsze,
dostarczając mu argumentów, dosłownie, nie do zbicia). Gdy przyszła
ich kolej j oni dla odmiany podbili Laos i Kambodżę. żołnierze
wietnamscy dowiedli, że w szkole. w jakiej nauczycielami byli amery-
kańscy konkwistadorzy, byli pilnymi i pojętnymi uczniami. Ludobójs-
lwa popełnione przez Chorwatów pod auspicjami faszystowskiego
reżimu dodało tylko potomkom ich serbskich ofiar zapału do mor-
dowania, gwałcenia i "czystki etnicznej". Wspomnienie Holokaustu
usztywniło grzbiety izraelskich okupantów ziemi arabskiej: pamiętali
wszak z własnego doświadczenia, jak "sensowne" - skuteczne, obez-
władniające przeciwnika - są masowe przesiedlenia, obławy, branie
zakładników i obozy koncentracyjne. Na przestrzeni historii niespra-
wiedliwość znajduje rekompensatę w niesprawiedliwości połączonej
z odwróceniem ról. To tylko zwycięzcy (jak długo trwają na pozycji
zwycięzców) odbierają ten typ zadośćuczynienia, lub fałszywie go
przedstawiają, jako triumf sprawiedliwości. "Wyższa moralność" oka.
zuje się przy bliższym zbadaniu moralnością tych, co są na wierzchu.
Wedle słów rumuńsko-francuskiego filozofa Brrule M. Ciorana,
"najwięksi prześladowcy rekrutują się spośród męczenników nie do
końca ukatrupionych"; fanatyczny prorok "naprawy moralnej" "zde-
prawowanej moralnie ludzkości" jest na ogół tylko "wybrakowanym
tyranem, katem niedoskonalym, równie obmierzłym co tyrani czystej
wody, kaci wyborowi". Społeczeństwo, sumuje Cioran, jest "piekłem
wybawców". "Wszystkie władze mają swoje Bastylie";
"Człowiek, który proponuje nową wiarę, jest prześladowany, zanim on
z kolei obróci się w prześladowcę: prawda zaczyna się od konfliktu z
policją, a kończy jej przywołaniem: bowiem wszelki absurd, w imię
którego cierpieliśmy, przeobraża się w przepis prawny, podobnie jak
wszelkie męczeństwo kończy się paragrafem prawa, głupkowatym kalen-
darzem obchodów, nazewnictwem ulicznym. .. Anioł strzeżony przez poli-
cjanta -- oto jak prawdy umierają, jak ulatnia się entuzjazm'".
Żaden triumf nad nieludzkością nie zdołał, jak widać, uczynić
świata bezpiecznym dla humanizmu. Zwycięstwa moralne nie kumu-
I!r Decny, trans.
• Emile M. Cioran, A Shorr Htuory
Hooks, London 1990. ss. S, 172,74.
Richard Howurd, Quanee
J podobniej przyjdzie raz jeszcze skrzyżować w związku z nimi szpady.
No""y nie/ad swialOwy. czyli r/!oryQllizll<ja prus/ru/li ·'P(//~(";ll<.'j 311
lują się; wbrew opowieściom o postępie, dzieje nie toczą się po linii
prostej: wczorajsze zyski nie są reinwestowane, ani ter. premie raz
przyznane nie są nie do odebrania. Wciąż na nowo. na każdym
zakręcie historii. przy każdym kolejnym przesunięciu w układzie sil,
widmo nieludzkości powraca z wygnania. Wstrząsy moralne, nawet
najbardziej w momencie ich przeżywania dominujące, z biegiem czasu
tracą swą intensywność, ulegają zapomnieniu. Mimo ich długiej histo-
rii, wybory moralne zdają się za każdym razem startować od punktu
zerowego.
Nie dziw, że istnieją poważne powody po temu, by wątpić w real-
ność postępu moralnego, a już szczególnie postępu tego rodzaju, jaki
rzekomo kultywuje cywilizacja nowoczesna. Zagrożenia postępu mo-
ralnego tkwią w nim samym - a raczej jur. w samym sposobie jego
kultywowania. Bliskie i zażyłe powinowactwo między moralną wyż·
szością ładu i w pełni materialnymi przywilejami jego stróżów czyni
każdy lad kruchym z natury i ustawicznie zapowiada biedę: stróże nie
mogą nie być zdenerwowani, a ich podopieczni nie mogą wyzbyć się
zawiści. Ci pierwsi nie omieszkają zmusić opornych do posłuszeństwa,
rozgrzeszając własną przemoc jako akt moralny. Ci drudzy nie będą
się wzdragać przed gwałtem, gdy im z kolei nadarzy się szansa, by
zdobyć dla siebie prawo udzielania lub odmowy rozgrzeszenia.
Nowy nieład światowy,
czyli reorganizacja przestrzeni społecznej
Niepewność odczuwa się najboleśniej wówczas, gdy osady so-
cjalizacji ulegają rozmyciu - a zatem przestrzeń społeczna traci
przejrzystość, a wraz z nią także swą moc orientowania i regulowania
działań. Żywiołową reakcją na owo doświadczenie niepewności jest
zdwojenie wysiłków mających na celu organizację przestrzeni. Dawna
koordynacja lub dawna separacja przestrzeni poznawczej, estetycznej
i moralnej załamują się j muszą być klecone na nowo.
Warunki zawieszenia broni i modus vivendi między trzema wymia-
rami przestrzeni społecznej trzeba od nowa negocjować; najprawdo-
Jl2 Podsumowanie: Na kwku j.'.'l p/Jc:ąlek
Możliwość zderzenia i konfliktu między trzema planami organizacyj-
nymi, nigdy do końca nie usunięta z pola widzenia, teraz jawi się
w całej okazałości. Nie istnieje wszak: (na razie) żadna powszechna
i skuteczna sila policyjna, która mogłaby nadać kruchemu. wiecznie
na nowo sklejanemu porządkowi rzeczy polor naturalności. Gdy
wychodzi na jaw wątłość konwencji, jakie służyły za fundamenl
pozornie skalopodobnej strukturze społecznej przestrzeni - szaro
panina, wzajemne przepychanie się i okładanie kulakami wydają się
jedynym sposobem zapewnienia jako takiego ładu.
Zadania budowy nowej sensownej przestrzeni społecznej można
podjąć się w pojedynkę, grupowo lub zbiorowo; na każdym z tych
poziomów nieobecność władzy koordynującej i nadzorującej, na
tyle potężnej, by nadać swym orzeczeniom moc obowiązującą
i w końcu narzucić warunki pokoju (to znaczy takie zasady prawne,
które wszelki atak na istniejące granice poznawcze, estetyczne i mo-
ralne pozwalają uznać za dywersję i akt wrogi), sprawia, że mnożą
się rozproszone "inicjatywy oddolne", a starcia między nimi stają
się coraz bardziej zaciekłe i uporczywe; perspektywa rozwiązania
kompromisowego i do przyjęcia dla wszystkich stron oddala się
z każdą chwilą.
Stany opisanej tu niepewności nie są niczym nowym, podobnie
jak wyliczone powyżej sposoby reagowania na nie. Pojawiały się one
z reguły wraz z zakończeniem działań wojennych, nazajutrz po rewo-
lucji, w dzień po upadku imperiów, lub w toku przemian społecznych
zbyt szybkich lub zbyt rozleglych na to, by zastane instytucje porząd­
kowe mogły je utrzymać w karbach, czego mogłyby dokonać mając
dość czasu i siły, by się same do wymogów nowej sytuacji przy-
stosować. Obecną eksplozję reorganizacyjno przestrzennych wysiłków
na całym niemal obszarze Europy (jak również rozdmuchanie re-
organizacyjnego żaru, nigdy całkiem nie wygaszonego, zawsze tlącego
się, w świecie pokolonialnym) można przypisać tym właśnie przy-
czynom. Załamanie się pax souetica; pax utotca; muru berlińskiego
i szal reorganizacyjny, jaki wybuchł po tych wydarzeniach, stanowią
tylko najświeższy przykład starego jak świat zjawiska, którego naj.
bardziej znanym, prototypowym niemal przypadkiem są Wieki Ciem-
ne. jakie nastąpiły po upadku pax romona.
Nowy nie/ad .iw/alowy. czyli rt'fJrfłu"izacju I'rze.drzt'ni spolecmej 313
O ile można się było spodziewać zmartwychwstania parafiańsz­
czyzny i nastrojów plemiennych po upadku pilnie nadzorowanego
imperium sowieckiego, w którego łonie wszechobecna represja ręka
w rękę z wszędobylską indoktrynacją galwanizowały niezdolny do
życia ład - o tyle wypłynięcie na powierzchnię zupełnie podobnych
tendencji w "do gruntu zmodernizowanych" krajach Zachodu za-
skoczyło wszystkich niemal komentatorów. A przecież były rozłam
świata na dwa obozy, słusznie uważany za źródło ciągłego zagrożenia,
jawi się z perspektywy czasu jako z pewnością makabryczna, ale
skuteczna gwarancja stabilności po obu stronach barykady. Pod-
stawowe zarysy przestrzeni światowej nakreślone były przez siły zbyt
potężne, by je kwestionować i prowokować; przemożny charakter tej
potęgi potwierdzały pośrednio nawet najbardziej przenikliwe i kryty-
czne umysły - już przez to choćby, że nie potrafiły sobie wyobrazić
stanu świata odmiennego od duumwiratu "wielkich mocarstw". Wraz
z usunięciem drutów kolczastych i czołgów, które czyniły wspomnia-
ne zarysy rzeczywistymi, wypłynęły na wierzch możliwości, jakich
nigdy przedtem na serio nie brano pod uwagę. Wyryta ostrzem
bagnetów mapa świata, a wraz z nią rozliczne mapy lokalne, które się
na nią dla podbudowania własnego autorytetu powoływały, rozmyły
się i zamazały. To, co po nich pozostało. nie jest już ponurym
pocieszeniem ("cieszymy się tym, co jest, bo inaczej być nie może")
- ale wezwaniem do broni.
Te doniosłe zmiany nie mogły zajść w mniej fortunnej chwili.
Dokonują się one w czasie, który można określić tylko jako okres
kryzysu państwa narodowego: owego cudownego urządzenia, jakie
w ciągu ostatnich paru stuleci potrafiło wiązać i harmonizować
procesy organizacyjne poznawczej, estetycznej i moralnej przestrzeni
społecznej - a i utrwalać ich rezultaty na obszarze swej trójjedynej
(politycznej, gospodarczej i wojskowej) suwerenności.
Jeśli mnożą się dziś bez końca ugrupowania domagające się
prerogatyw tożsamych z uprawnieniami, jakich dopracowały się
starsze państwa narodowe - nie znaczy LO wcale, by mniejsze
j słabsze niż niegdyś zespoły ludzkie nabrały dziś zdolności do
samodzielnego życia; znaczy lo tylko, że samodzielność nie jest
już warunkiem nieodzownym bytu państwowego. Co więcej: Oznacza
 Podwmowanie: Na korkIl je.u pocz/Jlek
.114
to - paradoksalnie - utratę samowystarczalności w dawnym rozu-
mieniu tego słowa także i przez owe duże i średniej wielkości
organizmy państwowe, które nie bez racji chełpiły się suwerennością
w klasycznej erze nowoczesności. Przepełniony budynek Narodów
Zjednoczonych nie zwiastuje bynajmniej ostatecznego triumfu zasady
głoszonej od wieków przez wszelkie nacjonalizmy; jest tylko znakiem,
że kończy się epoka, w której system społeczny można było terytorial-
nie i ludnościowo utożsamiać z państwem narodowym (choć nie
zapowiada wcale zmierzchu nacjonalizmu).
Sposób, w jaki działa dziś gospodarka światowa (a istnieje dziś
rzeczywiście światowa gospodarka), oraz eksterytorialne elity, które
nią zawiadują, promują takie organizmy państwowe, których nie srać
na to, by narzucie gospodarce reguły funkcjonowania lub w jakikol-
wiek sposób ograniczać decyzje, jakie elitom gospodarczym przyjdzie
do głowy podejmować. Gospodarka nabrała w pełni ponadpańst­
wowego charakteru. Z punktu widzenia każdego niemal, małego czy
dużego, państwa narodowego, decydujące dla gospodarki zasoby są
"cudzoziemskie". A jeśli nawet nie są, to - jako że można dziś bez
ograniczeń przelewać kapitały z kraju do kraju - mogą z dnia na
dzień i bez uprzedzenia stać się "zagranicznymi", jeśli tylko naiwnym
rządom lokalnym wpadnie na myśl mieszać się w decyzje ich zawia-
dowców. Rozwód między polityczną samorządnością (prawdziwą czy
wyobrażoną) a autarkią gospodarczą nie mógłby chyba być bardziej
całkowity; zdaje się też, że jest już dziś nie do odwołania.
Paul Yalery pisał nie tak znowu dawno. że: les roces et les nauons
ne se scru obordees que par des sotdats. des apótres et des marchanas.
Wszystkie trzy kategorie są nadal ruchliwe, ale kupcy wędrują dziś
z większym niż kiedykolwiek zapałem. Z tego właśnie powodu ambi-
tni budowniczowie narodów o roszczeniach państwowych spodziewać
się mogą po najdrobniejszych nawet populacjach, że dostarczą im one
ministrów, ambasadorów i pedagogów w liczbie należytej. ("Zadanie
fundamentalnej rekonstrukcji narodu - zauważył proroczo Fichte
- przypada klasom wykształconym'Ą) W tych warunkach trudno się
Johann Goulicb Ficbte. Addrl'.I.It'.1 I" III(' (i<""IlIn Nution, trans. R. F. Jorrus and
r; H. Turnbull, Grccnwood Prcss. Wedport. eonu, 1979. S~. 24 - 25.
Nowy lIi,'lrlJ ,iwill/OWy. czyli reoryQniZll(:;ll prus/runi .I'p"/t'('~II(j
'"
nie zgodzić z Erikiem Hobsbawmem, że ..pozbawione politycznego
lub nawet egzystencjalnego znaczenia tożsamości «etniczne».. mogą
niewątpliwie z dnia na dzień stać się znakami rozpoznawczymi przy-
należności grupowej'". Trzeba też uznać walor prognostyczny twier-
dzenia Michaela Walzera, że "gdy państwa przeistoczą się kiedyś
w obszerne tereny sąsiedzkie, grupy sąsiedzkie przeobrażą się z pew-
nością w małe państwa. Ich członkowie zorganizują się dla obrony
swej miejscowej polityki i kultury przed obcymi. Histerycznie rzecz
biorąc, grupy sąsiedzkie przekształcały się zawsze w zamknięte i cias-
ne społeczności ..., ilekroć państwo otwierało się na świat'".
Tak się - paradoksalnie - dzieje. że w epoce kosmopolitycznej
gospodarki suwerenność polityczna staje się głównym czynnikiem ułat­
wiającym nieskrępowany ruch kapitału i towarów. Im drobniejsze są
organizmy polityczne, tym słabsza jest ich siła chwytania i przy-
trzymywania, tym mniejsza ich zdolność do wznoszenia barykad
i stawiania przeszkód - a więc tym swobodniejsze jest krążenie
kapitałów. Globalizacja gospodarki i informacji oraz.fragmenraryzac:ja
suwerenności politycznej zdają się. logicznie rzecz biorąc, pozostawać
w sprzeczności nie do pogodzenia - ale w istocie uzupełniają się,
jako równie nieodzowne i powiązane ze sobą warunki odbywającej
się dziś reorganizacji integracji systemowej, tym razem na skalę
światową. Policje państwowe utrzymują porządek. każda na swoim
suwerennym poletku - ale państwa, tereny ich działania, stają się
w coraz większym stopniu przystankarni na trasach wędrówki towa-
rów i walut zarządzanych przez ponadpaństwowe firmy. Inicjatywa
rządów krajowych - "polityka gospodarcza" państwa - sprowadza
się dziś w gruncie rzeczy do zachęcania agentów bezpaństwowych
firm do zatrzymania się w kraju na dłużej Lprzyciągnięcia kapitałów
zagranicznych"); a i w tym zakresie muszą one konkurować z innymi
rządami w proponowaniu atrakcyjnych przynęt w postaci niskich
podatków, taniej a posłusznej siły roboczej, czy wygodnych hoteli
i nocnych uciech.
• Erie Hobsbawm, "",OS<' Fauts-Iine j.1 il Anyway?, w: "New Staresman and
Socicty",24 kwietnia 1992. ss, 24 -15.
1 Michael walzer. Sphm,..\, oj JII.~lkl': A D~r,·n.ll' ot' Plllra/l.~m lllld f.'qul:JUry. Basic
Books, New York 1983. s, .lR.
316 Pl1d~umOWOllie: N(J końcu je.~l (X/l';qlek
Wydzieranie sobie z rąk suwerennych poletek (walka o nadzór
nad organizacją przestrzeni społecznej) wyraża się coraz bardziej we
współzawodnictwie o lepszy nieco udział w światowym podziale kapi-
talu. Odnosi się to w równej mierze do obu widocznych dziś typów
roszczeń niepodległościowych: tych wysuwanych przez okolice pro-
sperujące (przykładem może tu być Lombardia. głosująca masowo na
posłów "Ligi Północnej"), które nie widzą powodu, by dzielić się
swym bogactwem z mieszkańcami uboższych dzielnic kraju, których
slolica nie wiadomo dlaczego każe uważać za "braci w narodzie"
- i tych, jakie rozlegają się w rejonach względnie upośledzonych,
takich jak Szkocja, protestujących przeciw macoszemu traktowaniu
przez rząd centralny, nie dość energicznie zabiegający o kapitałowe
inwestycje. W jakimkolwiek języku by żądania suwerenności formuło­
wano, czerpią one swój impet początkowy z niezadowolenia z aktual-
nego podziału łupów. Ale nabierają siły dzięki wysiłkom scalenia
rozproszonych uczuć frustracji w poczucie wspólnoty losu i prze-
znaczenia oraz budowania na tej bazie nowej kolektywnej tożsamości,
a więc gromadzenia "kapitału kulturowego" (by użyć sformułowania
Bourdieu) w walce o "dewolucję władzy państwowej". Wspólnota
kulturowa ma być tyglem, w jakim osobiste żale stapia się w zbioro-
we postulaty autonomii.
Istotne różnice kulturowe nie są nigdy "obiektywnie dane", ani też
nie mogą być "obiektywnie wyrównane" czy wymazane. Jeśli treści
kulturowe są "całością", to tylko w tym sensie, w jakim jest całością
zbiornik elementów, z którego czerpie się je w różnych zestawach,
kombinując na w zasadzie niezliczone mnóstwo sposobów. Z tego
właśnie powodu można treści kulturowe wyzyskać do sklejania coraz
to nowych "tożsamości kulturowych"; konstruowanie tożsamości
zbiorowych na tym polega, by pewne różnice wyodrębnić jako szczę­
gólnie istotne, jako "różnice, które czynią różnicę" (a zatem różnice
"rzucające się w oczy", "oczywiste", będące punktami orientacyjnymi
dla uzgadniania poczynań, i wymagające ochrony gwoli zachowania
ładu). To właśnie zabiegi o "tożsamość kulturową" nadają pewnym
elementom kultury rangę "różnic istotnych". (Jak zauważył Emst
Gellner, "na każdy nacjonalizm, jakiemu się powiodło, przypada
kilka słabych, które pozostają w uśpieniu. Te, którym się nie udało, są
Niepewnośt i okrucit'ris/wo 117
«obiektywnie biorąc» równie dobrze uzasadnione co te, które odnios-
ły sukces ..."~.) Obecność lub brak tendencji "tożsamościowych" spra-
wia, że pewne dialekty stają. się .językami narodowymi", a pewne
języki degradują się do roli dialektów; że zapamiętane lub wymyślone
elementy przyszłych zdarzeń zespalają się w odrębne tradycje grupo-
we - że. ogólnie rzecz biorąc, pewne treści kulturowe nabierają
atrakcyjności i stają się przedmiotem pożądania i naśladownictwa,
gdy inne znów, równie "obiektywne", przestają być przedmiotem
kontaktu i imitacji i służą wyładowaniu emocji negatywnych. Jak
zaobserwował Eric Hobsbawm, im odleglejsza i bardziej wygasła jest
przeszłość, tym swobodniej można się nią posługiwać do celów czysto
symbolicznej mobilizacji 9.
W "nowoczesnej" części globu potrzeby tożsamościowe nabierają
dziś mocy w obliczu coraz wyraźniejszej nieudolności lub niechęci
państw do piastowania dawnej roli producentów i dostarczycieli
formuł tożsamościowych (czyli, innymi słowy, skutecznych i wydaj-
nych administratorów przestrzeni społecznej). Funkcja tożsamościo­
wa, w jakiej sprawowaniu specjalizowały się dotąd państwa narodo-
we, leży dziś niejako odłogiem, bezpanska i czekając na nowych
opiekunów ~ i szukać ich będzie coraz gorliwiej w miarę postępują­
cego "rozmiękczania" państwowej alternatywy.
Niepewność i okrucieństwo
Co więcej: paradoks zbiorowości ery państw narodowych - cało­
ści powstałych z ludzkich wysiłków, lecz by pozyskać moc i autorytet,
jakie przyslugiwać mogą tylko .Jaktom oczywistym" (takim, których
żaden ludzki wysiłek odmienić nie może), zmuszonych do występowa­
nia w przebraniu "natury" - nie stracił nic ze swej ostrości. Sprawia
dziś nawet większe niż dawniej klopoty; jego rozwiązanie nastręcza
~ Ernsl Gcllner. Eril'licily. ClI/lure. Clas.f and PtJwer. w: Elil'lic Dil't'r.d/}' ond
C(mflicl in Eosrer'l EJlmrr, pod red. Petera F. Singera, ABC Clio, Silnia Barbara 1980,
s. 260.
9 Por. The /'1rt''IIitJ/I oj 1rodition, pod red. Eriea Hobsbawma i Terence'a Rangera.
Cambridge Universuy Prcss 1983, s. 4.
318 Pvd.~llnwwanie: Na kmicllje.lt poczql~k
o wiele większe, niżdawniej, trudności. Tożsamości mogą być wszak
względnie bezpieczne, "bezproblemowe" tylko w łonie trwalej 1 jedno-
znacznie oznakowanej przestrzeni społecznej: organizacja przestrzeni
społecznej i budowa tożsamości (cejsamości i wkożsamości w równym
stopniu) są wszak aspektami tego samego procesu. A przecież zamysł
nowoczesny zorganizowania jednoznacznej i kontrolowanej przestrze-
ni społecznej jest dziś przedmiotem ataków i poddany jest naciskom,
jakim oprzeć się nie umie.
Od zarania ery nowoczesnej - czyli gdy tylko stała się przed-
miotem umyślnych starań i zabiegó ..... - konstrukcja tożsamości
zawsze stawiała sobie zarówno "odtwórcze", jak i "twórcze" cele
(strategia pierwszego typu znajdowała wyraz w hasłach typu Blut und
Boden. czy la terre et les moru: druga wyrażała się w wymaganiu, by
miłość ojczyzny objawiała się w czynach, w denuncjowaniu postawy
bezstronnej czy obojętnej jako zdrady narodowej, i we wzywaniu do
czujności wobec renegatów), Dzisiaj jednak strategia konstruowania
wysunęła się zdecydowanie na plan pierwszy, jako że najsolidniejsze
ponoć fundamenty tożsamości tw rodzaju terytorium czy rasy) okaza-
ły się w praktyce (przynajmniej w tej części świata, która w najwięk­
szym stopniu wykazuje charakter ponowoczesny) niezdolne do kon-
solidowania, wieloznaczne i pod wieloma innymi jeszcze względami
nie warte zaufania. Powstaje więc popyt na takiego rodzaju tożsamo­
ści, które mogłyby otwarcie i bez szkody dla siebie przyznać się do
swej historyczności i swego "ludzkiego" raczej niż "przyrodniczego"
pochodzenia, a mimo to domagać się ponadjednostkowego auto-
rytetu, któremu jednostki sprzeciwiać by się mogły tylko na własną
zgubę. Troska o tożsamość (równa trosce o strukturę przestrzeni
społecznej nie do zakwestionowania), uzupełniona ksenofobią (której
natężenie jest odwrotnie proporcjonalne: do pewności siebie), skłonna
jest przeto szukać zakotwiczenia w zjawiskach klasyfikowanych jako
"kulturowe"; z punktu widzenia paradoksu, którego rozwiązania się
szuka. są te zjawiska jakby uszyte na zamówienie. Simmlewska
"tragedia kultury" (sprzeczność między statusem kultury jako dzieła
ludzkiego ducha a przemożną siłą urzeczowionych jej wytworów,
kultury "obiektywnej" tak masywnej, że jednostki jej już zasymilować
nie mogą) stała się, w sto lat po Simmlowskiej analizie, ostatnią deską
NiepewnvJ{' i okr{l{'iellstwo 319
ratunku dla poszukiwaczy trwałych tożsamości w ponowoczesnym
świecie przygodności i koczownictwa.
Konkurencyjne wizje organizacji przestrzeni społecznej, jak i kon-
trowersje tożsarnościowe. ogniskują się dziś coraz wyraźniej na sztucz-
nie konstruowanych (wyobrażanych, postulowanych) zbiorowościach
udających opisane przez Tónniesa Gemetnscnaften. ale pokrewne raczej
kantowskim społecznościom estetycznym - czyli takim wspólnotom,
które rodzą się i trwają przy życiu głównie, a być może li tylko, dzięki
oddaniu i wierności swych członków. Zjawiska należące z natury do
przestrzeni estetycznej zalewają i kolonizują przestrzeń społeczną we
wszystkich jej odmianach i stopniowo przejmują rolę głównych czynni-
ków jej organizacji. Wspólnoty budowane za pomocą takich narzędzi
zawdzięczają swe narodziny i (elerneryczny zazwyczaj) żywot połączo­
nej mocy wielu wyborów indywidualnych. Ze względu na notoryczną
ulotność i kapryśność materiału oraz wynikającą stąd chroniczną
niepewność przetrwania, wspólnoty tak budowane żyją w ustawicznym
lęku - a przeto demonstrują, lub z lekka tylko maskują, naturalną
w tych warunkach agresywność i nietolerancję. Postulowane wspólnoty
nie mają oparcia w niczym innym oprócz podejmowanych przez
jednostki decyzji, by się z nimi identyfikować - ale mogą uprawdopo-
dobnić takie decyzje tylko wtedy, gdy jawić się będą przyszłym
nawróconym jako byty poprzedzające wszelkie postanowienia osobiste
i góru.jące nad decyzjami jednostkowymi. Są to wspólnoty. które muszą
być budowane każdego ranka na nowo i odtwarzane co godzina;
płynne paliwo emocji jest jedyną krwią, jaka krąży w ich żyłach. Nikła
jest więc nadzieja na to, by mogły sobie pozwolić na luksus zrezygno-
wania z wojowniczości i nietolerancji, wyzbyć się kompulsywnej troski
o własne bezpieczeństwo i uleczyć z paranoidalnego kompleksu oblężo­
nej twierdzy. Są te wspólnoty, wedle celnego określenia Michela
Majfescli. .nowoplernionami"; ich hipochondria i kłótliwość stąd się
biorą, że brak nowoplemionom tego właśnie, z ezego plemiona starego
stylu (rzeczywiste, nie postulowane) czerpały swą cudowną zdolność
przetrwania: mocy "obiektywizowania" swego zwierzchnictwa i mono-
polu na stawianie wymogu i egzekwowanie posłuszeństwa.
Byt nowoplemion jest kruchy. Nabierają one: pozoru cielesności
dzięki nagłej kondensacji uezuć - ale cielesność la jest złudna, bo
 PodIll1flowanie: Na końca jesr PI/t'ujlek
320
każdej chwili grozi emocjom wyparowanie. Życie nowoplemion bywa
więc krótsze niż pozory kazałyby się spodziewać; ale nawet krótki
żywot byłby nie do pomyślenia, gdyby ulotność nowoplemiennej
"rzeczywistości", kapryśność na emocjach tylko opartego bytu z góry
uznawano, i gdyby się z losem godzono. Akt stworzenia trzeba
przeżywać jak odbudowę ruin czy zwrot przywłaszczonego mienia;
zabudowę nowych terenów trzeba odbierać jako odtwarzanie rysów
opuszczonego lub zagubionego kontynentu. Zafałszowanie autopcrtre-
tu jest warunkiem wszelkiego sukcesu, nawet najbardziej krótkotrwale-
go. Dlatego też pojęcia zaczerpnięte z języka kultury, takie jak "forma
życia", "tradycja", "wspólnota", okazują się szczególnie poręczne,
Niechęć do obcych i zamiar ich banicji trudno dziś wyrażać
w zdyskredytowanym języku rasy, ale jeśli pragnie się zapuszczenia
przez nie mocnych korzeni, nie można przyznać się do ich arbitralno-
ści. Rozwiązaniem dylematu jest pomysł, że współżycie z obcymi jest
"obiektywnie" niemożliwe dlatego, iż różniące się od siebie kU/fury nie
dadzą się pogodzić ani zmieszać, że wypada bronić przed zakażeniem
i zagładą własną, przekazaną przez tradycję formę życia. Rozproszone
lęki wynikające z wieloznaczności sytuacji życiowych osadzają się
wtedy w świadomości w formie pożądania spójnej, jednolitej i jedno-
myślnej wspólnoty i przekonania, że przeszkadza osiągnięciu tych
wartości ścieranie się sprzecznych ze sobą kultur - rezultat bliskiego
sąsiedztwa obcych. Wywody, którym chciałoby się zapewnić podob-
nie niewzruszoną moc, jak ta, którą chełpiły się niegdyś wizje wspól-
noty krwi i ziemi, posługiwać się dziś muszą retoryką odwołującą się
do wartości kulturowych - imputując tym samym kulturze byt
równie niezmienny i odwieczny co len, jaki bez potrzeby dalszego
dowodzenia, z definicji niejako, był udziałem rasy.
Stąd kolejny paradoks: ideologie, jakie obsługują dziś procesy
budowania tożsamości wspólnotowych i towarzyszące im strategie
ekskluzywizmu, posługują się językiem używanym tradycyjnie w in-
k/uzywistycznym dyskursie kulturowym. To kulturę raczej, niż dzie-
dziczny zestaw genów, przedstawiają wspomniane ideologie jako byt
nie znoszący mutacji; jako twór jedyny w swoim rodzaju, który należy
zachować w stanie nie naruszonym - a i taką "twardą rzeczywis-
tość", jakiej nie mogą zmienić żadne środki podobnej co ona, kulturo-
Niepewlloi,= i akrucierislwo 311
wej natury. Powiada się więc, że kultura (każda kultura, każda na swój
sposób) poprzedza, kształtuje i określa (a więc i różnicuje!) ten właśnie
rozum, po którym spodziewano się niegdyś roli decydującej w procesie
godzenia i ujednolicania kultur. Sugeruje się, że - podobnie jak dawne
kasty czy stany - wspólnoty kulturowe mogą się ze sobą komuniko-
wać co najwyżej w ramach funkcjonalnego podziału pracy. Zespolić
się ze sobą nigdy nie zdołają; mogą tylko (w przypadku bezładnego.
nie regulowanego obcowania) ulec kompromitacji i stracić oblicze;
innymi słowy, mogą pozbyć się tego, co w nich najcenniejsze: odrębnej
samoistności. Nie pluralizm kulturowy skojarzony z kulturowym sepa-
ratyzmem, ale kulturowy prozelityzm, nacelowany na zjednoczenie
kultur, znalazł się dziś w stanie oskarżenia i uznany został za zjawisko
sprzeczne z naturą rzeczy - za wynaturzenie, przed którym bronić się
trzeba wszelkimi dostępnymi środkami.
Nie dziw, że dzisiejsi ideolodzy ekskluzywizmu oburzają się, gdy
się im przypina etykietkę rasizmu. Nie powołują się przecież, ani nie
potrzebują powoływać, na genetyczne zdeterminowanie różnic między
ludźmi czy na biologiczne podstawy grupowej takożsamości. Nie
posuwa więc naprzód sprawy przyjaznego współżycia i wzajemnej
tolerancji to, że przeciwnicy wytykają im rasistowskie grzechy. Ad-
wersarze ekskluzywizmu stoją dziś wobec wielce trudnego zadania:
trudność stad się bierze, że dyskurs kulturowy, będący niegdyś dome-
ną strategii liberalnej, asymilacyjnej, inkluzywnej, został zagarnięty
i skolonizowany przez ideologię ehkluzywizmu, a przeto posługiwanie
się słownictwem kultury nie godzi bynajmniej samo przez się w zało­
żenia zwolenników separacji i banicji. Przyczyny ostro dziś odczuwa-
nej na terenie Europy słabości polemicznej tzw. ,.antyrasizmu" tkwią
w zmianach, jakie nastąpiły w charakterze dyskursu kulturowego.
W ramach tego dyskursu - w tej formie, jaką dziś przybrał
- niezmiernie trudno wystąpić przeciw tezie o trwałości ludzkiego
zróżnicowania i odrębności kultur nie popadając w sprzeczność i nie
narażając się na oskarżenia o zaborcze - "imperialistyczne" - inten-
cje. Ta chyba trudność skłoniła licznych autorów, zatroskanych coraz
bardziej oczywistą niezdolnością .polikutturowych" wywodów do za-
hamowania (nie mówiąc już o odwróceniu) wzrostu nastrojów ple-
miennych - do zwrócenia się ku nowoczesności (jak powiadają: .nie
J22 P(}d.~llmOW(l"jf!: Na końcu je.~r porzątek
spełnionego jeszcze do końca projektu") jako do jedynej przeciwwagi
dla barbarzyństwa j jedynej szansy na pokojowe współistnienie; i do
zdwojenia wysiłków, by temu .niespełnionemu projektowi" przydać
kształtu, w jakim nadawałby się on dziś do przyjęcia. Niektórzy
autorzy, jak np. Paul Yonnet 10, posuwają się do twierdzenia, że to
właśnie ruchy "antyrasistowskie", które propagują wieczne dobrosą­
siedzkie współżycie ludzi należących do odmiennych kultur i plemion.
winne są wzbierania fali nastrojów ekskluzywistycznych; te ostatnie są
wszak "naturalną." reakcją na ..menaturalny" reżim nie ustającej nie-
pewności, który zwolennicy współżycia pragną utrwalić na wieki.
Mimo swej sztuczności (której zresztą nie ukrywał), zainspirowany
przez myślicieli Oświecenia projekt jednolitego ładu i intronizacji
powszechnych wartości oraz wynikające zeń bezkompromisowa po-
stawa wobec różnic kulturowych i strategia kulturowej krucjaty były,
zdaniem Yonneta, najlepszą, a być może nawet jedyną, szansą unik-
nięcia wzajemnej eksterminacji j pokojowego współżycia.
Jak była już o tym mowa, "Inny" jest produktem ubocznym
zabiegów kierowanych na organizację przestrzeni poznawczej: jest
niezasymilowaną resztką, dowodzącą a
rebours użyteczności i wiary-
godności dokonanych rozróżnień i podziałów oraz podkreślającą
swojskość i przytulność przestrzeni zamieszkałej: jest owym ubi teones
z map starożytnych, wypisywanym po tamtej stronie granicy oswojo-
nego i nadającego się do zamieszkania świata. Inność "Innego" i bez-
pieczeństwo przestrzeni społecznej (a więc. pośrednio, bezpieczeństwo
własnej tożsamości) są ściśle ze sobą powiązane i dodają sobie wzajem
siły. Problem na tym wszakże polega, że ani ta pierwsza, ani to drugie
nie mają .,obiektywnych", rzeczywistych, czy racjonalnych "funda-
mentów"; wspierając się jedynie, jak zauważył Cornelius Castoriadis,
"na wierze w rzeczywistość - glównie 7aś na obietnicy, 7.C uczynią świat
i iycie spójnym (sensownymI - stają one w obliczu śrałenelnego niebez-
pieczenstwa z chwilą, gdy pojawi się dowód istnienia innych sposobów na
spójność i sensowność świata".
Czy obecność Innego sama przez się jest dla mnie niebezpieczeńst­
wem? .. Może być pod jednym warunkiem: że z najgłębszych zakamarków
mojej egocentrycznej fortecy dociera slaby, lecz nie dająey się wyciszyć
I" Por. Puul Yonnet. Voyapt'" au renlre du ma/aiulram;ai.l, Ga!limard, Paris 1993.
Niąw .... rlOłć i okrucielisIwo 323
szept, powtarzający z uporem, ie «ściany są z plastiku. a akropol z pa-
pier-maches" II.
Głos jest może cichy, lecz trzeba wielu głośnych krzyków. by go
stłumić. Szczególnie z tego powodu, że ów glos wewnętrzny jest tylko
- choćby wątłym - echem wcale gromkich głosów rozlegających się
wszędzie wokół, Z których każdy zachwala inny zgoła przepis na świat
tyleż sensowny, co bezpieczny do osiedlenia się. A i z tego powodu, że
zakrzykiwanie innych głosów jest jedynym sposobem propagowania
własnego przepisu: każdy wszak głos jest ponoć głosem rozsądku. każdy
przepis jest racjonalny, każda potyczka jest zderzeniem jednej racjonal-
ności z inną racjonalnością; argumentacja rozumowa nie na wiele się
w tej sytuacji przyda. Każdy przepis powołuje się na słuszne, choć inne
argumenty uzasadniające jego zaakceptowanie; koniec końców tylko siła
głosu i wielkość chóru mogą zapewnić zwycięstwo mojej rucji. "Krzyczę,
więc jestem" to nowoplemienna wersja Kartezjuszowego cogito.
Efemeryczne bytowanie ponowoczesnych plemion poczyna się
z "wybuchowego uspołecznienia". Zgodność działania nie wynika ze
wspólnoty interesów; przeciwnie, ona dopiero tę wspólnotę zakłada.
Lub, ściślej mówiąc: wspólnota sprowadza się do tego, by się do akcji
włączyć. Wspólnota czynu ma dokonać tego. czego nie może spełnić
nieobecna przecież, wsparta prawem socjalizacja normatywna; może
przy tym polegać tylko na własnych siłach, gdy idzie O gigantyczne
zadanie strukturalizacji przestrzeni społecznej, a więc o utwierdzenie
zarazem własnej tożsamości i obcości obcych. To, co było niegdyś
karnawałowym festynem, chwilową przerwą w nieubłaganej rutynie.
jednodniowym zawieszeniem niedowiarstwa i podejrzliwości - staje
się sposobem codziennego życia.
Ponowoczesncść ma dwa oblicza: .,roztopienie się tego. co obo-
wiązkowe, w tym, co opcjonalne" 12 pociąga za sobą dwa pozornie
II Cornelius Castoeladis, Ref/ee/lun.l' 01'1 RlJci.fm, trans. David Ame~ Curtis,
w: "Tttclis I::levcn", I. ~211992), 59 6, 9.
11 Alain Finkielkraut, Le Mecolllemporail'l: pegllY. lecrł.'llr dll mlJnde moJerne,
Gallimunl, Paris \991, s. 114. Finkielkraut kontynuuje: ~Tymna~m człowiek wspÓ!'
czcsny, penowoczesny. proklamuje równość lego, co stare i co nowe, wielkie i małe
- rćwnosć smaku w~7,dkich lultuL Zamias\ r(»IT7.Cp,Ć t74S teralnie.i~7Y jako ~ole
oi!wy. tworzy on bC7. przesądów. nie wylączając żadnej kombinacji".
 Podsumowa/lie: No końcu iesc por:ąlek
324
przeciwstawne, ale w istocie ściśle spokrewnione skutki. Z jednej
strony - sekciarską zaciekłość wojowniczo usposobionych nowo-
plemion, nawrót przemocy jako podstawowego narzędzia ładotwór­
SIwa, gorączkowe poszukiwanie domorosłych praw zdolnych wypeł­
nić opustoszałą agorę. Z drugiej strony - wycofanie się wczorajszych
retorów z wydawania sądów, stanowienia różnic, wybierania spośród
wyborów: każdy wybór jest teraz dobry, przy założeniu, że jest
wyborem, i każdy porządek rzeczy jest przyzwoity, przy założeniu, że
godzi się być jednym z wielu i nie wyklucza innych porządków.
Tolerancja retorów żywi wszakże nietolerancję plemion. Nietolerancja
plemienna czerpie pewność siebie z tolerancji retorów.
Dzisiejsza powściągliwość retorów, tak skorych niegdyś do ferowa-
nia sądów ostatecznych, nie wynika z lenistwa czy zaniedbania obo-
wiązku; jest ona w oczach retorów dobrze uzasadniona. Nowoczesny
flirt z rozumem dekretującym szczęśliwość powszechną przyniósł gorz-
kie owoce. Największe w dziejach zbrodnie przeciw ludzkości (i przez
ludzkość dokonane) popełniono w imię panowania rozumu, ulepsza-
nia ładu i powiększenia sumy ludzkiego szczęścia. Nie dające się
ogarnąć rozumem zniszczenie było płodem zaślubin pewności siebie
filozofii i arogancji władz ziemskich. Nowoczesny romans z rozumem
powszechnym i ładem doskonałym okazał się przygodą kosztowną.
Stadlo okazało się też źle dobrane genetycznie; wielkie zakłady wytwór-
cze globalnego ladu powiększały rozmiary chaosu, zaś święta wojna
wydana ambiwalencji czyniła tylko kondycję ludzką coraz bardziej
wieloznaczną. Są więc powody po temu, by nie wierzyć nowoczesnym
obietnicom i być podejrzliwym wobec narzędzi, które miały zapewnić
ich spełnienie. Są powody, by ze sporą dozą sceptycyzmu odnosić się
do zapowiadanej przez filozofów pewności; i aby uznać ten sceptycyzm
za znamię rozsądku i realizmu - tym bardziej, że kapłani powszech-
nego rozumu daremnie dziś wypatrują zasobnego w środki partnera
dla swych aspiracji - władców o uniwersalnych ambicjach i o zaso-
bach wystarczających, by realizacji takich ambicji na serio się podjąć.
Ale za powściągliwość trzeba płacić. Jeśli nowoczesna fascynacja
ładem i przejrzystością ludzkiego świata dodała tylko światu wielo-
znaczności i uczyniła go bardziej jeszcze nieprzeniknionym - to
penowoczesna tolerancja rodzi nietolerancję ... W upaństwowionej na
Niepewno.ił i okrucień.~lwo
'"
nowoczesną modłę przestrzeni społecznej ucisk był niejako zmasowa-
ny i jawił się w skondensowanej postaci. Ponowoczesna prywatyzacja
przestrzeni społecznej owocuje uciskiem rozproszonym i rozdrobnio-
nym, ale wielostronnym i wszędobylskim. Przemoc nie jest już mono-
polem państwowym - ale nie jest to wiadomość jednoznacznie
radosna, i niekoniecznie zwiastuje ona kurczenie się ogólnej sumy
przemocy. Globalna pewność, zasadna czy złudna, rozsypała się
- ale waląc się w gruzy rozleciała się na mnóstwo drobnych pew-
ników lokalnych, do których lgnie się tym zacieklej, im są wątlejsze
i im czujniejszej wymagają troski, by pewnikami pozostać. W tych
warunkach nie jest wcale jasne, jakie to usługi oddają zmorzonemu
niepewnością światu (by znów zacytować Castoriadisa) "intelektualni
harcerzykowie ostatnich paru dziesięcioleci, którzy głoszą jednocześ­
nie prawa człowieka i nietykalność radykalnych różnic między kul-
turami, oraz zakaz wydawania sądów o kulturach innych niż włas­
na" I.l - i głoszą to zdając sobie przecież sprawę, że liczne "inne
kultury" z zapałem i radośnie przyjmują takie nowoczesne zdobycze
jak annaty czy magnetowidy, ale z chłodną rezerwą (albo i zapiekłą
wrogością) traktują inne zachodnie wynalazki - w rodzaju zasady
habeas corpus lub instytucji obywatelstwa.
Z tej matni wyjść niełatwo. Wiemy z gorzkiego doświadczenia, że
wprawdzie wartości powszechne są w miarę skutecznym lekarstwem
na zaduch i ciasnotę parafiańszczyzny, a pod ciepłymi skrzydłami
swojskiej wspólnoty można się ukryć przed mroźnym podmuchem
bezosobowego uniwersalizmu - ale też, że każde z tych lekarstw, jeśli
je łykać w dawkach nieograniczonych. okazuje się trucizną. Jak długo
przychodzi wybierać między tymi tylko dwoma lekarstwami, szanse
zdrowia zdają się być nikle i odległe.
Można wykazać, że patogenny potencjał obu terapii wynika
z tej samej przyczyny. Każda ze wspomnianych terapii konstruuje
adresata na swój sposób: przedmiotem jednej jest "indywidualny
podmiot praw ludzkich", przedmiotem drugiej - "wierny syn ludu
(narodu, kościoła, plemienia czy innej «wspólnoty»)". Każda z nich
akceptuje i toleruje człowieka w postaci, jaką mu wprzódy nadała;
'-' C. Casrortedts. RI'f/ecliofl,f on Roci.~m, w: wyd. cyt. ,!. 10
'26 P{)d,~lIm{)w<lllje,' Na koricu je.u f'O< .qlt/,;
obie pozostawiają poza zasięgiem uwagi człowieka moraineqo. Auto-
nomii jaźni moralnej żadna z terapii uwzględnić ani uszanować się nie
godzi; obie widzą w niej przeszkodę na drodze do jakiejkolwiek
pewności - siłę przeciwną wszelkiej pewności, w tym i tej szczególnej
odmianie pewności. jaką dana terapia zamierza kultywować i jakiej
zdecydowana jest bronić. Bez względu na to. która z dwu terapii
dzierży prym w społecznej praktyce. reperkusje dla jaźni moralnej są
zatem zadziwiająco podobne: w obu przypadkach rezultatem jest
dyskwalifikacja i powolne zamieranie popędu moralnego i moralnej
odpowiedzialności - czyli nadwątlenie, a w przypadkach krańco­
wych wyeliminowanie - jedynych sił zdolnych do stawienia skutecz-
nego oporu i przerwania kuraeji, zanim szkody przez nią wyrządzane
będą już nie do naprawienia. Gdy się ich już wywłaszczyło (bądź
rozgrzeszyło) z moralnej odpowiedzialności, ludzie łatwo przegapią
chwilę (by raz jeszcze przywołać Bertranda Russella), kiedy trzeba
podnieść alarm.
Co się tyczy perspektywy skutecznej ochrony ludzkiego życia
przed okrucieństwem (ochrony gorliwie poszukiwanej zarówno w no-
woczesnych, jak i ponowoczesnych warunkach, choć w różnych miej-
scach źródła okrucieństwa w różnym czasie się upatruje): nie chodzi
tak bardzo o to, w czyjej gestii pozostaje organizacja przestrzeni
społecznej i czyje mapy ogłasza się i przyjmuje za obowiązujące; nie
chodzi nawet o to, jakim kryteriom - poznawczym czy estetycznym
- przyznaje się priorytet w strukturalizacji przeżywanego świata.
Kwestią istotnie decydującą jest emancypacja kwalifikacji moralnych
- a więc, w rezultacie, .remorahzacja'' przestrzeni społecznej. Na
zarzut, Ze jest to postulat mało realistyczny, odpowiedzieć można
tylko: ..lepiej, żeby się realistyczny okazał"...
\. Włóczęga i turysta: typy ponowoczesne
Ludzi dzisiejszych przyrównuje się często do koczowników (sam
także, w pracach poprzednich, zestawiałem model "nowoczesnego
pielgrzyma" z losem .ponowcczesnych koczowników"). Ta przenoś­
nia nie wytrzymuje jednak próby baczniejszego zbadania.
lł1óczęl/U i tlłry,\lu: Iypy ponfJ..... ()"u.~lI/.' 327
Prawdą jest, że w odróżnieniu od ludzi osiadłych koczownicy ..są
w ruchu"; ale krążą oni po ściśle określonym terenie, w którym każdy
fragment od dawna posiada wyraźny i niekwestionowany sens. Praw-
dą jest też, iż tym się koczownicy od pielgrzymów różnią, że ich
wędrówka nie ma "celu ostatecznego", pod którego kątem planuje się
kolejne etapy trasy; żaden fragment terenu nie jest uprzywilejowany
wobec innych - nie ma takiego miejsca, które by degradowało
wszystkie pozostałe do roli przystanków. Ale trasa koczowników jest
mimo to z góry wyznaczona i regularnie. w tej samej kolejności,
koczownicy ją przebywają; wędrówka pozostaje w zgodzie z ustano-
wionym "porządkiem rzeczy", miast ów porządek składać i na nowo
rozbierać w miarę odwiedzania coraz to nowych terenów. Nie jest więc
byt koczowniczy dobrą metaforą żywota człowieka ponowoczesnego.
Lepszym punktem wyjścia dla opisu lego żywota jest postać
włóczęgi. Włóczęga nie wie z góry, jak długo będzie popasać w miejs-
cu, w którym się znalazł; rzadko kiedy długość postoju od jego
decyzji zależy, Gdy rusza ponownie w drogę, nie jest pewny celu;
obiera następne miejsce postoju odczytując drogowskazy na roz-
stajach dróg - ale czyniąc to nie ma pewności, czy uda mu się
w obranym miejscu zatrzymać i na jak długo, Tyle tylko wie na
pewno, że będzie to postój, jak i wszystkie pozostałe, "do czasu"
- tymczasowy. Utrzymuje go w ruchu rozczarowanie poprzednim
miejscem postoju i tląca się wciąż, wszystkiemu na przekór, nadzieja,
Ze miejsce następne, którego jeszcze nie zwiedził (a być może inne, do
którego później jeszcze zawita), będzie wolne od wad, czyniących
pobyt w miejscach, w których już był, nie do wytrzymania. Ciągnie
włóczęgę do przodu marzenie na próbę jeszcze nie wystawione, popy-
cha go od tyłu nadzieja już sfrustrowana... Jest więc włóczęga pielg-
rzymem bez celu pielgrzymki; lub koczownikiem bez trasy, Włóczęga
porusza się w przestrzeni pozbawionej struktury. Podobnie jak węd­
rowiec na pustyni, który zna tylko szlaki ulożone ze śladów własnych
stóp (szlaki już po chwili rozwiewane przez pierwszy podmuch wiat-
ru). włóczęga sam nadaje strukturę terenowi, na którym chwilowo
przebywa - ale zabierze tę strukturę ze sobą, gdy znów w drogę
wyruszy, Każda kolejna .organizacja przestrzeni" jest przywiązana do
miejsca i chwili - epizodyczna,
328 PodSllmtlwo"le: No konell jesl poczctek
Jest jeszcze inna przenośnia, która pasuje jak ulal do ponowoczesne-
go trybu życia: metafora turysty. Chyba tylko łącznym wysiłkiem mogą
postacie włóczęgi i turysty przekazać pełnię tego życia. Tak jak włóczęga.
turysta nie spodziewa się zabawić długo w miejscu, do którego przybył.
Jak włóczęga, dysponuje on tylko własnym "czasem biograficznym"jako
jedyną nicią, na którą nizać może tak rozmaite skądinąd i ze sobą nie
związane miejsca, jakie odwiedził. Turysta odbiera jednak to ogranicze-
nie jako znak miękkości, podatności i ugniatalności przestrzeni: jeśli
nawet mają odwiedzane przezeń tereny jakiś własny sens, swoje miejsce
w "naturalnym" porządku rzeczy - może się z jednym i z drugim nie
liczyć i brać pod uwagę to tylko, co mu do gustu przypadnie,
i w wybranym przezeń momencie. To tylko "nośności estetycznej"
turysty - jego ciekawości, jego pragnieniu rozrywki, jego potrzebie
doznawania wrażeń, nowych wciąż przeżyć, przeżyć rozkosznie odmien-
nych ~ zdaje się przysługiwać nieograniczona zdolność modelowania
przestrzeni, w jakiej turysta jest osadzony; cieszy się więc turysta
wolnością, o jakiej włóczęga (dla którego "twardość" rzeczywistości nie
ulega kwestii, jako że wszędzie, gdzie jest, musi zarobić na życie. a więc
"poddać się koniecznościom", uniknąć zaś rzeczy nieprzyjemnych może
tylko ratując się ucieczką) może co najwyżej marzyć.
Turysta płaci za wolność: prawo do ignorowania tubylczych uczuć
i trosk, do otaczania się własną siecią znaczeń, nabywa on w trybie
transakcji handlowej. Wolność zagwarantowana jest przez zawartą
umowę, która obowiązuje obie strony. Zakres wolności zależy tylko
od środków finansowych turysty; raz kupiona i opłacona, należy
prawnie do nabywcy i może się jej turysta głośno domagać, proceso-
wać się o nią w sądach i spodziewać się, że sprawę wygra. Podobnie
jak włóczęga, jest turysta stworzeniem eksterytorialnym; ale w odróż­
nieniu od włóczęgi, przeżywa swą eksterytorialność jako przywilej,
jako objaw niezależności, jako tytuł do wolności i do wolnego wybo-
ru; i jako upoważnienie do igraszek z modelami "własnego" świata.
To, co wydaje się być (i co prawdopodobnie jest, jeśli się nad tym
zastanowić - ale po co miałby się turysta zastanawiać?) dla tubylców
codzienną rutyną, dla turysty jest zbiorem egzotycznych ciekawostek
i okazją do przeżywania miłych dreszczyków. Restauracje z potrawa-
mi o osobliwym aromacie. hotele z egzotycznie odzianymi pokojów-
IłIÓCZf{łO i !Ilrysto: cypy ponowoczeme 329
karni, dziwaczne pomniki cudzych dramatów historycznych, frapujące
rytuały cudzej rutyny - wszystkieone są na podorędziu, w zasięgu dłoni,
czekając niecierpliwie. ale potulnie, by turysta rzucił na nie okiem, zwrócił
na nie uwagę, wydobył z nich przyjemności, jakie mają do zaoferowania.
Świat istnieje po to, by czerpać zeń przyjemność; możliwość czerpania
przyjemności nadaje światu sens. Gdy o turystę idzie, ów walor
estetyczny jest jedynym, jakiego świat potrzebuje i jaki może udźwignąć.
Jedna jeszcze cecha wspólna jest włóczędze i turyście. Obaj wędrują
przez tereny, które dla pewnych innych ludzi są miejscem zamieszkania.
Mapy społeczne sporządzone przez tych innych Judzi mogą obowiązy­
wać osiadłych - ale nie wiążą one włóczęgi, a już tym bardziej turysty.
Włóczęga i turysta spotykają się z tubylcami na krótko, a ich styk jest
powierzchowny (są to owe .nibyspotkania". o jakich była mowa
w poprzednich rozdziałach). Jak w teatrze, najbardziej dramatyczne
nawet i przejmujące ze spotkań są odgrodzone od reszty sceny kulisami,
a od widowni fosą, a ich początek i koniec są wyraźnie zaznaczone
podniesieniem i opadnięciem kurtyny; odbywają się w miejscu i czasie
jakby specjalnie dla "zawieszenia niedowiarstwa" wydzielonych, co
pozwala zapobiec "przeciekom" i zakażaniu innych miejsc i innego czasu
(mogą co najwyżej trwać jakiś czas jeszcze - gdy się lO turyście
spodoba - w formie wspomnień, powierzonych na przechowanie błonie
fotograficznej lub - lepiej jeszcze - mniej odpornej na ząb czasu, bo
raz po raz zacieranej, taśmie video). Bliskość fizyczna. dystans duchowy
- oto formuła wspólna włóczęgowskiemu i turystycznemu życiu.
Uwodzicielski powab takiego życia wypływa z towarzyszącej mu
uroczystej zapowiedzi, że bliskości fizycznej nie pozwoli się wymknąć
spod kontroli i przeobrazić w bliskość moralną. W przypadku turysty
nie o obietnicę już nawet chodzi. ale o żelazną nieomal, bezwzględną
gwarancję. Zapłacił on wszak z góry za swą wolność od moralnych
zobowiązali; nabył przed podróżą środki profilaktyczne przeciw wy-
rzutom sumienia, tak samo jak zaopatrzył się w pigułki zapobiegające
morskiej czy powietrznej chorobie.
To, czego ekwipunek życiowy włóczęgi i turysty nie zawiera
(i czego brak się im wybacza), to owa uciążliwa, obezwładniająca,
odbierająca radość życia i spędzająca sen z powiek odpowiedzialność
moralna. Przyjemności "zmysłowego masażu" nie zakłócają ponure
330 Pnd.'il.mnw,mi(': Na kmjr:l jt'.ll początek
myśli o dzieciach sprzedawanych do domów rozpusty; los młodo­
cianych prostytutek, jak j inne dziwaczne obyczaje tubylców, nie
obciąża wszak sumienia turysty (nie on to sprawił, nie jego należy za
to ganić). i niczym nie może mu turysta zaradzić (a więc nie ma
potrzeby, by się zaradzeniem kłopotał). Nigdy chyba, jak w sytuacji
turysty, nie ulega wyjątkowość, jedyność osoby działającej tak dalece
dokumentnemu wymazaniu, nigdy nie zaprzecza się jej równie bez-
względnie. Tylko w modalności turysty jest osobowość lak doszczęt­
nie i jawnie roztopiona w statystyce, wymienna, "zdepersonalizowa-
na". "Wszyscy robią lo samo", "wszyscy się tak zachowują ..... Wybois-
te szlaki wydeptało wiele nóg, wygładziło mnóstwo zelówek i ob-
casów; ostre. przeszywające widoki stępiły się od poślizgu tysięcy par
oczu; chropawe powierzchnie wypolerował poślizg tysięcy par dłoni.
Bliskość moralna. odpowiedzialność i niezastępowalność - niewy-
mienialność - osoby moralnej są trójjedyne. żadna z nich nie wyżyje
(a zapewne i nie narodzi się) bez pozostałych. Odpowiedzialność
moralna rozpływa się, gdy "każdy to robi", a więc gdy "każdy może
to zrobić" - nawet wtedy (szczególnie wtedy!), gdy to ostatnie
stwierdzenie idzie w parze z konstatacją, że "nikt tego nie robi".
Królestwo turysty nie jest dla moralności dobrą nowiną.
W świecie ponowoczesnym włóczęga i turysta nie są już po-
staciami marginesowymi, a typowy dla nich sposób spędzania czasu
nie jest marginesowym zajęciem. Są formami przeznaczonymi do
rośnięcia i modelowania całości życia, a więc i codziennej rutyny; są
wzorcami, prototypami, wedle których wszyscy inni i wszystko inne
się mierzy. Chwałę ich opiewają chóry komercjalnych maklerów
i dziennikarskich pochlebców. Służą wszystkim za wzór szczęśliwości
i udanego życia. Turystyka nie jest dziś zajęciem, jakiemu poświęca
się na urlopie; jeśli turystyka wiąże się dziś z wakacjami, to w tym
tylko sensie, że życie ..normalne", codzienne, winno się coraz bardziej
do wakacji upodabniać. (Kusi, by orzec, że to, co Bachun nazwał
"kulturą karnawału" - owe cykliczne festyny ostentacyjnego łamania
zasad etycznych, owe przerwy w rutynie, momenty kasowania "nor-
malności' i odwracania na opak codziennego podziału ról, swoiste
wentyle bezpieczeństwa pozwalające zmniejszyć ciśnienie nagroma-
dzonych zgryzot i utrapień i uczynić codzienność mniej nieznośną
Ił7Ó('zt'(ł1ol i IloIry.ua: rypy p()/I(J.... o('le.~"r Dl
- samo dziś obraca się w "normę" codziennej rutyny. Krótkotrwałe,
skondensowane w czasie i przestrzeni rytuały zbiorowego współodczuwa­
nia i litości, jarmarki lub nabożeństwa na rzecz zasad etycznych, w dni
powszednie nie honorowanych, pełnią dziś ową leczniczą funkcję
"zawieszenia rutyny", którą pełniła "kultura karnawałowa" w jej
pierwotnej, opisanej przez Bachtina postaci). Idealnie: winno się być
turystą zawsze i wszędzie. Nie "należeć" do miejsca, w którym się jest.
Utrzymywać dystans duchowy wbrew fizycznej bliskości. Zachowywać
się z rezerwą. Nie udzielać się. Być wolnym - płacić z góry za zwolnienie
od wszystkich obowiązków innych niż kontraktowe. A najlepiej - za-
wczasu zaaplikować sumieniu moralnemu garść proszków nasennych.
Pclityka skrzętnie odnotowuje tę tendencję, wiernie się do niej
stosuje, a w końcu podsyca, W języku polityki sprawy moralne
spłaszcza się do problemu "praw człowieka", które w folklorystycz-
nym tłumaczeniu znaczą tyle, co: "odczepcie się ode mnie i zostawcie
mnie w spokoju". Dementaz państwa opiekuńczego (wyrażającego
w swej wersji oryginalnej zasadę odpowiedzialności wspólnej za indy-
widualną dolę i niedolę) - coś, co jeszcze kilka lat temu przekraczało
wyobraźnię najbardziej nawet przenikliwych umysłów - odbywa się
dziś pełną parą. Tradycyjne państwo opiekuńcze instytucjonalizowało
zasadę wspólnoty losu: oferowało wsparcie każdemu uczestnikowi tego
lodu (każdemu obywatelowi) w tej samej mierze, równoważąc w ten
sposób straty każdego człowieka równie powszechnymi korzyściami.
Stopniowy odwrót od tej zasady, ku .zogniskowaniu" zasiłków na
"tych, którzy ich potrzebują", instytucjonalizuje dla odmiany zróżn;ro­
wanie losów; w ten sposób rzecz nie do pomyślenia stała się możliwa ...
Teraz wszak, inaczej nil. dawniej, straty podatnika mają (a czy mogą'ł)
być .. równoważone" przez cudze, odbiorców zasiłków, zyski.
Inne przecież założenia ucieleśnia, dła przykładu, zasilek na dzieci,
przysługujący prawnie wszystkim rodzicom, a inne zgoła - takiż
zasiłek przeznaczony li tylko dla rodzin ubogich. Pierwszy typ zasiłku
zakłada - a i uwypukla - więź między sferą publiczną i życiem
prywatnym, między społecznością a jednostką ludzką; ustanawia on
leż społeczność w pozycji gwaranta bezpieczeństwa indywidualnego.
Drugi typ zasiłku czyni ze sfer publicznej i prywatnej przeciwników,
a społeczność przedstawia jako zmorę i utrapienie wolnej jednostki,
3J2 Podsumo....a/lie: Nu kaneu jest IHXZqll'1c
i nieznośny cręzar.Zniesieniu zasiłku pierwszego typu sprzecrwi su;
większość obywateli; tylko nieliczni zyskają na zmniejszeniu podat-
ków więcej, niż stracili przez utratę pewności, że nakłady na wy-
chowanie dzieci będą pokryte. Zniesieniu lub obcięciu zasiłku drugie-
go typu większość przyklaśnie, a tylko niewielu będzie je opłakiwać,
jako że nieliczni tylko na tym stracą. W każdej niemal dziedzinie
działania państwa opiekuńczego niewidzialna granica między sytuacją
pierwszego a drugiego typu została już przekroczona, i to, co miało
być zbiorowym ubezpieczeniem przeciw indywidualnym nieszczęśli­
wym wypadkom, przekształciło się niepostrzeżenie w arenę starcia
sprzecznych interesów podatników i odbiorców zasiłków. W nowym
układzie ci. co płacą. spoglądają z niechęcią na tych, którzy dostają;
wezwanie. by haracz zmniejszyć lub znieść całkowicie. znajdzie nie-
chybnie wielu chętnych, entuzjastycznych wręcz słuchaczy. O ile zało­
żenie państwa opiekuńczego było próbą zaprzęgnięcia zasobów gos-
podarczych w służbę odpowiedzialności moralnej -- o tyle rozbiórka
państwa opiekuńczego odwołuje się do imeresćw ekonomicznych
w celu uwolnienia rachunku politycznego od ograniczeń etycznych.
Jak wszystko inne, moralność poddaje się cenzurze rynku, odpowie-
dzialność moralna staje się czymś, "co kosztuje", "za co trzeba płacić"
~ a więc czymś, na co być może "nie można sobie pozwolić". Jak się
wypsnęło Margaret Thatcher w dniu, kiedy obejmowała rządy - ów
znany wszystkim Samarytanin nie byłby dobrym Samarytaninem.
gdyby nie miał pieniędzy. Jeśli pieniędzy brak, można się nie martwić.
że się dobrym Samarytaninem nie jest.;
Demontaż państwa opiekuńczego sprowadza się w końcu do
odłożenia odpowiedzialności moralnej "tam, gdzie jej miejsce" - czyli
do sfery spraw prywatnych. Ale zapowiada ciężkie dla odpowiedzial-
ności moralnej czasy; nie tylko ze względu na bezpośredni jej wpływ
na i tak już przecież opłakaną sytuację nędzarzy i nieszczęśników,
którzy bardziej niż pozostali ludzie potrzebują społeczeństwa moral-
nie odpowiedzialnego, ale także (być może w pierwszym rzędzie, jeśli
spojrzeć na sprawę z perspektywy długofalowej) ze względu na jej
następstwa dla jaźni moralnej (a raczej: potencjalnie moralnej). Czyni
ona przecież "bycie dla" przedmiotem kalkulacji i księgowości, kwes-
tią zysków i strat. odsetków od inwestycji; a często przedstawia je
POIIOWOC%t311U mądrość'. pollowMUJlla ber.d/a 3J3
jako luksus, na który nie wolno sobie pozwolić. Proces, o jakim lu
mowa, sam się napędza i sam dodaje sobie impetu: nowe podejście
prowadzi do nieubłaganego pogarszania się jakości świadczeń społe­
cznych (takich jak powszechna służba zdrowia, edukacja publiczna,
mieszkalnictwo, publiczne środki transportu), co skłania każdego,
kogo na to stać, do "wykupywania się" od usług ogólnie dostępnych
na rzecz usług nabywanych prywatnie. Na dłuższą metę prowadzi to,
niepostrzeżenie, do wykupienia się od odpowiedzialności zbiorowej.
," Wyłania się więc krok za krokiem sytuacja, w której dobro innych
jest moją stratą; obywatelstwo to tyle, co prawo do ponoszenia
mniejszych wydatków z racji cudzych potrzeb ~ prawo do lego, by
raczej wkładać do wspólnej kasy jak najmniej, niż czerpać z niej
w razie potrzeby. W tym rozumowaniu kwestia odpowiedzialności
w ogóle się nie pojawia - ani jako motyw postępowania. ani jako
cel. Wzorem dla obywatela jest zadowolony klient. Społeczeństwo
istnieje po to. by umożliwić ludziom poszukiwanie w pojedynkę
',i zaspokojenia ich osobistych pragnień. Przestrzeń poznawcza jest
przede wszystkim pastwiskiem: przestrzeń estetyczna jest placem za-
baw. I jedna, i druga obchodzą się znakomicie bez przestrzeni moral-
nej; ani jedna, ani druga nie odniosą się z sympatią do jej roszczeń.
Spisana lub w folklorze tylko bytująca karta praw obywatelskich
w społeczeństwie konsumentów asekuruje i poręcza status obywatela
jako turysty. Turysty zawsze ~ na wakacjach i w życiu codziennym.
Turysty wszędzie - zagranicą i w domu. Turysty w społeczeństwie,
turysty w życiu - uprawnionego do kreślenia własnych map prze-
strzeni estetycznej i rozgrzeszonego z zaniedbania mapy przestrzeni
moralnej. Wielka Karta Wolności - ale wolności turysty, w świecie,
który jest wybiegiem dlań.
.~r
Ponowoczesna mądrość, penowoczesna bezsiła
Perspektywa penowoczesna przysparza mądrości; ponowoczesne
warunki utrudniają czyny przez tę mądrość podpowiadane. Oto
z grubsza biorąc powód, dla którego przeżywamy czasy ponowoczes-
ne jako stan kryzysu.
334 PoJ.YumolY(lllil': Na końcu je.~t początek
Umysł penowoczesny świadom
jest tego, że w życiu jednostki
iw życiu społecznym istniejąproblemy, dla których nie ma dobrych
rozwiązań; kręte drogi, których nie można wyprostować; wieloznacz-
ności, które są czymś więcej niż błędem językowym wołającym o ko-
rektę; wątpliwości, jakie nie dadzą się usunąć za pomocą dekretów;
moralne udręki, których żadne wykoncypowane rozumem recepty nie
uśmierzą, nie mówiąc już o ich uleczeniu. Umysł ponowoezesny nie
spodziewa się już znalezienia wszechobejmującej, wyezerpująeej
i ostatecznej formuły na życie wolne od wieloznaczności, ryzyka,
zagrożenia i błędu; słucha też podejrzliwie głosów, które się posiada-
niem takiej formuły chełpią lub jej znalezienie zapowiadają. Umysł
po nowoczesny zdaje sobie sprawę z tego, że każda miejscowa, spe-
cjalistyczna, zogniskowana kuracja, choćby i skutecznie zaradziła
konkretnej dolegliwości, psuje tyleż, co naprawia (a może i więcej
psuje niż naprawiła). Ponowoczesny umysl pogodził się z myślą
o tym, że los ludzki pozostanie taki, jaki jest: nieuładzony, "nie
doprowadzony do porządku". Oto co, w najogólniejszym zarysie,
uznać można za penowoczesną mądrość.
Środowisko życia ukształtowane na penowoczesną modłę nie
otwiera przed działaniem kierowanym przez penowoczesną mądrość
wielkich możliwości. Środki po temu, by zejść się i radzie pospołu,
i razem działać, jak by tego wspólne dobro wymagało, zostały do cna
niemal zdyskredytowane ~ albo zgubiły się po drodze. Jeśli już
schodzi się dziś razem i działa pospołu, to li tylko w myśl zasad gry
o sumie zerowej, które mierzą sukees ostrością wynikających z gry
podziałów. Umiemy dziś podejmować tylko lokalne problemy i tylko
lokalnie je podejmować, i podejmować je pojedynczo, każdy problem
z osobna; tylko takie zresztą sprawy umiemy artykułować jako "pro-
blemy", które w ten właśnie sposób mogą być podejmowane. Podej-
mowanie problemów równa się więc konstruowaniu miniładów kosz-
tem innego ładu, chwilowo odległego, i powiększaniu nieładu global-
nego -- a co gorsza, wyczerpywaniu tych zasobów, bez których
jakakolwiek działalność ładotwórcza byłaby nie do pomyślenia.
Jest już dziś komunałem twierdzenie, że w obecnym społeczeńst­
wie problemy etyczne rozwiązać można (jeśli w ogóle rozwiązać się
dadzą) tylko środkami politycznymi. Kwestia stosunku między moral-
PO/l"IYOCU'S/IIl mqdr"śi. PO/l(JI4'OCZeS11a bezsito 3J5
nością a polityką rzadko znika z porządku dnia debat filozoficznych
i publicznych. Ale ośrodkiem uwagi, sprawą najskrupulatniej badaną
i najgorliwiej dyskutowaną, jest moralność polityków - nie moral-
ność polityki. Kwestia, jak się osoby będące na widoku publicznym
prowadzą, a nie etyka, jaką jawnie lub ukradkiem kultywują czy
której kultywowania zaniedbują; osobisty rozkład moralny, jaki spra-
wowaniu władzy towarzyszy, a nie spustoszenie moralne, jakie decy-
zje władzy (lub ich zaniechanie) sprowadzają na społeczeństwo; krót-
ko mówiąc: moralna prawość polityków raczej niż walory etyczne
społeczeństwa, w jakim uprawiają oni politykę, wypełnia w gruncie
rzeczy treść debat poświęconych relacji polityki i moralności. Nie ma
rzecz jasna niczego złego w tym, że ogól interesuje się osobistą
uczciwością tych, którzy w jego imieniu sprawują władzę; ludzie
zajmujący pozycje publiczne powinni być godni zaufania, i dowodzić
swym zachowaniem, że są godni. Rzecz w tym jednak, że gdy się
uwaga ogniskuje na moralności osobistej polityków, moralna dewas-
tacja obszaru, jakim zawiadują, może łatwo zostać niezauważona
i dokonywać się bez przeszkód. Moralnie nienaganni politycy mogą
patronować (i często patronują) rozkładowi moralnej odpowiedzial-
ności w społeczeństwie, i oliwić mechanizm marginalizacji moralnych
trosk i impulsów moralnych. Może się zdarzyć, i zdarza się nieraz, że
'r1 czyści moralnie politycy mogą się posłużyć czystymi moralnie rękoma
w dziele oczyszczania polityki z frasunków moralnych.
Moralność polityków i konsekwencje moralne polityki to dwie
j, zupełnie różne sprawy (niejeden z najbardziej ponurych i krwawych
tyranów naszych czasów był w życiu prywatnym purytaninem i as-
ł. cetą). Co więcej, polityka nie sprowadza się do poczynań zawodo-
wych polityków; można nawet powiedzieć, że polityka, która napraw-
dę się liczy, rozgrywa się na terenach odległych od ministerialnych
gabinetów. Jak to zauważył ostatnio Patrick Jarreau w studium
poświęconym poiitokratom;
"polityka jest wszędzie - czy to w urbanistyce, czy w programach
szkolnych, produkcji filmowej, zakażeniu wirusem HIV cierpiących na
hemofilię czy przystosowaniu hudynków do zamieszkania w nich bez-
domnych. Jednocześnie wydaje się, z drugiej strony, że polityki nigdzie
nie ma, a już głównie nie ma jcj lam, gdzie jej miejsce, tam, gdzie glosy
336 PodslJmow'lIIit': Nil icOlicujrsl początr!k
wyborców mogłyby jej dosięgnąć: nie ma jej w parlamencie, gdzie po-
słowie i senatorowie -- przy niemal powszechnej obojętności publiki
- trudnią się sprawami, które do ogółu mogą dotrzeć jedynie za po-
średnictwem rzeszy rzeczników czy ekspertów dobieranych z dnia na
dzień przez środki masowego przekazu...; nie ma jej w partiach po-
litycznych, które tracą aktywistów i daremnie usiłują ożywić zainte-
resowanie dla idei" 14.
Ale przecież panowoczesny kryzys etyczny wymaga, by to poli-
tyka właśnie - czy lo polityka polityków, czy owa policentryczna,
rozproszona polityka, która waży tym więcej, im bardziej wymyka się
kontroli - stała się przedłużeniem i "instytucjonalizacją" odpowie-
dzialności moralnej. Najistotniejsze dylematy moralne wieku "wyso-
kiej techniki" są na ogół poza zasięgiem jednostek (które mogą co
najwyżej wykupywać się, w pojedynkę lub grupowo, od potrzeby
przejmowania się nimi, albo nawet, choć tylko na czas pewien, od
następstw owego nieprzejmowania się). Skutki technologicznego dzia-
łania są długofalowe - i takież samo musi być działanie zapobiegaw-
cze czy naprawcze. Hansa Jonasa "etyka na dłuższą metę" ma sens
- jeśli w ogóle sens posiada - jedynie jako program polityczny,
chociaż zważywszy charakter ponowoczesnego świata, trudno się
spodziewać, by jakakolwiek partia polityczna na serio ubiegająca się
o władzę zechciała, ryzykując samobójstwo, podpisać się pod tą
prawdą i działać z nią w zgodzie.
Komentując opowiadanie Edgara Allana Poe o trzech rybakach
porwanych przez wir (w której to opowieści dwaj rybacy giną, spara-
liżowani strachem i niezdolni do czynu, podczas gdy trzeci, zauważy­
wszy, że wir nie wciąga w otchłań przedmiotów okrągłych, skacze do
najbliższej beczki i uchodzi cało z opresji), Norbert Elias naszkicował
sposób, w jaki wychodzić można z sytuacji bez wyjścia. Zapobiegliwy
marynarz, powiada Elias,
"myśląc na zimno, nabierając dystansu do tego, co się dzieje, tłumiąc
własny strach, patrząc na siebie poniekąd od zewnątrz, tak jakby figura
szachowa postrzegała wzór. który wraz z innymi figurami tworzy na
szachownicy - zdolał odwrócić myśli od własnego zagrożenia i skupić je
na sytuacji, w jakiej się znalezł.; Przedstawiając sobie symbolicznie
,. Patrick Jarreau. La Pollriqul' mi.~ a I'IU. w: "u Monde" z 12 lutego 1993. ~. 27.
Ponowoctesna mqdrołł. pollowoczellfla bezsiła
337
strukturę i kierunek biegu zdarzeń, odkrył drogę ratunku. W tym pnypad-
ku poziom samokontroli i poziom kontroli nad wypadkami wiązały się ze
sobą ściśle i wzajem się uzateżmety'".
Zauważmy, że trzeźwy i sprytny rybak z opowiadanie Poego /
uratował się sam. Nie wiemy, ile beczek było na pokładzie tonącego
statku. Wiemy za to, przynajmniej od czasów Diogenesa, że beczka
jest ostatnim schronieniem samotnika. Pyranie dotyczy tego (a na to
chytrość prywatna odpowiedzi nie udzieli), czy technika ratunku
indywidualnego (technika, nawiasem mówiąc, ogólnie dziś dostępna
na wypadek wszelkich rzeczywistych i urojonych wirów, reklamowa-
na na przebój przez specjalistów od porad i natrętnie oferowana
przez handlarzy maka brą, węszących nie bez kozery własny zysk
w cudzej chęci przetrwania) jest na tyle pojemna, że zdolna zapewnić
przetrwanie zbiorowe. Wir tego typu, w jakim znaleźliśmy się dziś
- wszyscy pospołu i każdy z osobna - jest tak bardzo przerażający
z tego właśnie powodu, że skłania do rozdrabniania wielkiej kwestii
zapobieżenia nieszczęściu zbiorowemu na mnóstwo drobnych indywi-
dualnych problemów wyjścia bez szwanku z ogólnej katastrofy
- a przez to i do zdjęcia zagadnienia z agendy politycznej. Czy
można tę tendencję odwrócić? Czy da się scalić na nowo to, co uległo
rozbiciu? I gdzie znaleźć klej na tyle silny, by odłamki do siebie na
dobre przylgnęły?
Jeśli kolejne rozdziały lej książki sugerują cokolwiek, to to, że
kwestii moralnych nie można "rozwiązać", a tym bardziej jeszcze nie
można uczynić życia ludzkiego moralnym, za pomocą rozumowania
i prawodawczych wysiłków rozumu. Pod opieką rozumu moralność
I nie jest bezpieczna ani pewniejsza siebie niż była - choć właśnie
• bezpieczeństwo z pewności wynikające pełnomocnicy rozumu jej obie-
I cują. .Rozum nie może-przyjść moralności z pomocą inaczej niż
I
pozbawiając jaźń tego właśnie, co czyni ją jaźnią moralną; owego
bezzasadnego, niewytłumaczalnego, nieusprawiedliwionego, nieobli-
czalnego i nie liczącego się z okolicznościami popędu ku drugiej
istocie, ku "pieszczocie", ku "byciu dla", ku "życiu dla". Rozum
dotyczy podejmowania poprawnych decyzji, podczas gdy moralna
" Norbert Elias, 1111' Fishermen il'l Ihe Moelnrom, w: 'nvolrJe/M"1 and Delachme"l,
Basil BIac:kwell, Oxford 1987,~. 46.
338 POO.nlIMwIJ"ie: Na końell jest począ/f'.
odpowiedzialność poprzedza wszelkie decyzje i nie dba o logikę,
która pozwoliłaby zawyrokować o poprawności uczynku. "Zracjona-
lizować" moralność można tylko kosztem jej samozaprzeczenia i sa-
mozatarcia. A ze wspomaganego przez rozum samo-się-zaparcia jaźń
wychodzi moralnie rozbrojona, niezdolna (a i pozbawiona chęci) do
konfrontacji z mnogością prób życiowych i kakofonią wskazówek
etycznych. U kresu długiego marszu rozumu czyha nihilizm moralny:
ten rzeczywisty nihilizm, który polega (wbrew temu, co powiadają.
pełnomocnicy rozumu) nie na negowaniu obowiązującego kodeksu
etycznego i nie na rozpanoszeniu się bakcyla relatywizmu, lecz na
utracie przez jaźń (dawniej moralną) zdolności do podjęcia odpowie-
dzialności za swą odpowiedzialność.
Jeśli już idzie o dzisiejsze wątpliwości dotyczące zdolności rozumu
do dekretowania moralności ludzkiego współżycia, winą za nie nie
należy obarczać penowoczesnej wyłącznie tendencji do pomniejszania
i odrzucania ortodoksyjnego programu filozoficznego. Najjaskrawsze
wyrazy programowego czy po prostu z desperacji zrodzonego nihiliz-
mu znaleźć można w dziełach tych właśnie myślicieli. którzy post-
ponują i odrzucają penowoczesny sceptycyzm, podając w wątpliwość
już samo istnienie swoiście penowoczesnej perspektywy - nie wspo-
minając już o prawomocności sądów z tej perspektywy ferowanych.
Jesli pozostawić na uboczu znaki wartościujące, zwykle zresztą po
fakcie dopiero i głównie jako znak partyjnej przynależności dodawa-
ne, nie ma za bardzo w czym wybierać, gdy ma się, z jednej strony,
rzekomo "antypostmodernistyczne" naukowe analizy zachowań ,ja-
źni ugruntowanych", a z drugiej - buńczucznie "postmodernistycz-
ne" deklaracje, że teraz, nare,ucie, "wszystko ujdzie" i "wszystko
wolno". Nie ma między wojującymi obozerru.niezgody co do (wspól-
nego-im przecież) założenia (którego prawdziwości dowiodły długo­
trwałe wysiłki zawiadowców nowoczesnego życia i ..realia życia",
jakie wysiłki te pomogły wytworzyć): że aby działać moralnie, czło­
wiek musi się wpierw swej autonomii moralnej wyrzec lub być z niej
wywłaszczony - siłą, albo za pomocą perswazji ekspertów od etyki.
Wspólna jest tez obu obozom inna jeszcze, choć związana z pierwszą,
przesłanka (również przez współczesną "rzeczywistość" dobitnie po-
twierdzana), że źródła działań określanych jako moralne, wespół
POI'lOWMZUI'lCl mądrale'. pol'lowoczesl'la beuila 339
z kryteriami, które taką ocenę uzasadniają, muszą być wobec ak-
torów zewnętrzne. Nie ma też dużej różnicy między antagonistycz-
nymi ponoć obozami, gdy dochodzi do zapneczania moźliwości, że
to właśnie wywłaszczenie jaźni z prerogatyw moralnych i uzurpacja
prawa do wydawania sądów etycznych przez agencje wobec jaźni
zewnętrzne (liczne agencje, ze sobą skłócone i zwalczające się na-
wzajem, ale jednakowo hałaśliwe i zadufane w swych pretensjach do
etycznej nieomylności) tkwią u podstaw zadziwiającej odporności
etycznego relatywizmu i nihilizmu moralnego na wszelkie pomstowa-
nia, potępienia i patentowe rzekomo leki.
Niewiele jest powodów, by ufać zapewnieniom wywłaszczających
i uzurpatorskich agencji, że w ich dłoniach los moralności jest bez-
pieczny; nie ma dowodu na to, by te zapewnienia się dotąd spełniały,
a i niewiele otuchy na przyszłość czerpać można z obecnych po-
czynań. Przy końcu wieloletniej realizacji nowoczesnego projektu
powszechnej pewności moralnej - koncypowania praw stanowio-
nych dla moralności człowieka (lub raczej: moralności dla człowieka)
i prób zastąpienia kapryśnych i nieposłusznych impulsów moralnych
społecznie sankcjonowanym kodeksem etycznym - oszołomiona
i zdezorientowana jaźń staje dziś samotnie w obliczu dylematów l
moralnych pozbawionych dobrego (a tym bardziej: oczywistego) wyj-
ścia, konfliktów moralnych nie do rozwiązania i konstatacji, Ze być'
istotą moralną jest boleśnie trudno.
Na szczęście dla ludzkości (choć nie zawsze ku spokojowi ducha
podmiotów moralnych) i na przekór operacyjnym zabiegom eksper-
tów, sumienie moralne - ów bodziec pierwotny wszelkich impulsów
moralnych i korzeń najgłębszy moralnej odpowiedzialności - nie
zostało amputowane; uległo tylko znieczuleniu.jgyje nadal, być może
uśpione. a może oszołomione, a może milczące: ze strachu przed
wydrwieniem - ale zdolne do tego, by się przebudzić i przemówić; by
- wyrażając lo za pomocą metafory Lćvinasa - .otrzeżwieć" z pija-
ckiego otępienia bytem.
Sumienie moralne żąda posłuchu nie dostarczając dowodu, że jego
nakaz na posłuszeństwo zasługuje; sumienie nie może ani zmusić, ani
nawet przekonać. Sumienie nie ma w swym arsenale żadnego z oręży
uznanych w nowoczesnym świccie za insygnia autorytetu. Z punktu
340 PQd~mowu"ie: No. koricll jest począre1t. POII(lWOCU!lna rnqdro.ic. ponowoczesne be:!lila 341

widzenia przyjętych w nowoczesnym świecie standardów, sumienie
moralne jest słabe. Twierdzenie zatem, że to właśnie sumienie jaźni
moralnej jest jedyną nadzieją ludzkości, porazić musi rozsądnego
czytelnika swą niedorzecznością; la jeśli już nie absurdalnością, lo
pretensjonalnością. Na jakie lo triumfy liczyć może taka moralność,
która za jedyną podstawę ma sumienie. już przecież doszczętnie
z namowy i poduszczenia najwyższego autorytetu rozumu zdyskre-
dytowane jako notorycznie płoche, "subiektywne tylko", kapryśne?
A jednak...
Podsumowując lekcje moralne Hclokaustu Hannah Arendt la-
żądała, by
"istoty ludzkie były zdolne odróżnić dobro od zła nawet wtedy. gdy za
jedynego przewodnika mają własny osąd i gdy ów sąd własny popada, co
więcej, w całkowitą sprzeczność z poglądem, który muszą one uznać za
jednomyślną opinię wszystkich wokół ... Ci nieliczni. którzy umieli odróż­
nić dobro od zła, szli w istocie tyłka za własnymi sądami, i robili to jako
ludzie wolni; nie było przepisów, do których można by się było stoso-
wać .... bowiem nie ma pnepisów na sytuacje bez precedensu':".
Wiemy dziś na pewno, że kurowanie rzekomych słabości sumienia
moralnego uczyniło znakomitą większość istot potencjalnie morał­
nych bezbronnymi, gdy wypadało sprzeciwić się ,jednomyślnej opinii
wszystkich wokół", w tym i poglądom obieranych, mianowanych lub
samozwańczych władców; a przy tym jednomyślność, z jaką opinia
była wyznawana, bynajmniej nie gwarantowała jej etycznej wartości.
Wiedza o tym nie pozostawia nam wyboru: możemy postawić tylko
na sumienie. Wątłe jest ono, to prawda, ale tylko ono podszepnąć
może, że odpowiedzialności za sprzeciwienie się złu pozbyć się nie
wolno i stracić nie można. Wbrew jednemu z najbardziej bezkrytycz-
nie przyjętych filozoficznych aksjomatów, nie ma sprzeczności między
odrzuceniem (lub sceptycyzmem wobec) etyki społecznej konwencji
i "rozumowo udowodnionych" norm a upieraniem się przy tym, że
jest rzeczą ważną, i to rzeczą moralnie ważną, co robimy i czego
robienia odmawiamy. Te dwa przekonania nie tylko sobie wzajem nie
przeczą - ale, co więcej, tylko wspólnie mogą być przyjęte lub
odrzucone. Kto ma co do tego wątpliwości - niechaj się poradzi
swego sumienia.
Odpowiedzialność moralna jest najbardziej osobistą i niezbywalną
z ludzkich wolności, i najcenniejszym z ludzkich praw. Nie można jej
człowiekowi odebrać, nie można podzielić się nią z drugim człowie­
kiem, nie można przekazać jej innemu, oddać w zastaw czy na
przechowanie. Odpowiedzialność moralna jest bezwarunkowa i nie-
skończona, i objawia się w ciągłym niepokoju, że objawia się niedo-
statecznie. Odpowiedzialność moralna nie rozgląda się za asekuracją;
nie potrzebuje zapewnień, że ma słuszność, ani usprawiedliwień tego,
że jest, jaka jest. Odpowiedzialność moralna jest - i jest, zanim
dostarczy się dowodów jej racji, i długo po tym, gdy producenci
wymówek wysłali ją na emeryturę.
Tyle, w każdym razie, możemy zobaczyć oglądając się wstecz na
dzieje nowoczesnych zmagań o to, by dowieść - w teorii i w prak-
tyce - tezy dokładnie przeciwnej.

Ib Hannah Arendt, EicllmOMI in Jtrw~alrm: ... Rrporl Uli [he Balla/ily of ElJiI,
Viking Press, New York 1964. ss. 294. 29.5. Sugerowałem w Nowoc:esnojcf j Zaglad:je,
że stwierdzenie Arendl artykułuje kwestil; odpowiedzialności moralnej za sprzedw
wobec socjalizacji i wszelkich innych prób ponadindywidualnej oceny etycznej. Hole-
kausl, jako najbardziej krańce .....y .....yraz ec.....cczeenego ducha i praklyki, wydobył na
powierzchnię prawdę zamazywa.ną zwykle i słabo widoczną ..... "normalnych" .....arun.
kach: że mianowicie moralność może 6i~ wyrazie w nieposlus:tlls!wie ..... obec społecznie
uznanych zasad i w działaniach rzucających ot.....ercte .....yzwanie społecznemu porozu-
mieniu. -----
 /tldeks o5db 34J

Dumon1 Louis 111, 262-163 Huizinga Johan 22!l- 229, 231

Indeks osób Durkbeim ~mile 41, 11. 83,119.182, 18'.
19'
Elias Nerbert 2J5-111, 336-331
Ellul Jaeques 1'4.255, 251, 161, 26'·266,
261-268
Elshtain Jean Betbl::l! 112
Emsley aive 162
Erazm :l: Rotterdamu ]3
, Kant Immanuel 49, 66, 92, 1)3
Hesser! Edmund 103. 191
Jankelevitch VladimiJ 4B, 148
Jarreeu Patrid: 335 ·336
Jones Hans 26, 266 - 261, 300· J02, 336
Kalka Franz 11, 146
Kain 94·9',101
Kitrkegaard SIlren 56, 121

i
Faoian Joha.nnell 53 Kernań Victor G. 53
Adorno Thecdore 48 atceetn Jcrrrey [29, 155 Ficme Jonann Gottlieb 314 Kirk G. S. 2"
Ainlty Ali&of! 99 BrowI! wilia 295 Fieino ManoWo 34 Klonowski Richard J 75
Ajschylos 257 Buber Martin 67, 207 , Finkielknul Alain 58, 313 Kohlberg Lawrence Joo
Albtroni Prancesco 134 Fcucault Micbel lJ9, 162 Kolbe Maklymilian o. 110
Albeni Leon Baltislll. J3 Fourasrie Jean 83 Kundera Milan 211
Camus Albert 147 Freud Sigmund 41
Alembert Jean Le Rond d' 37
Can~li EJilł8 '75· 176 Friedman Maurice 61
Arend! Hllnnll.h 169.309, ]40 Lachs John 168-169
Cantc-Sperber Monique 90 Frech Mu 121·128
Aryslolelcs 55 La Meurie Julien Orrray de 3S
Carroll John 33 Fromm Ericb 30, 119
Asame Maleli 295 Laruelle F ran90is 114
Carroll Lewie t 32, 285
Augustyn sw. 9, 40 Lash Scott 215, 276
Castcriadis Cornelius 6l 323. 325 Garfinkel Harold 49 Leacn Edmund 204
Chrisne NiI~ 163 Gellner Ernst 316
Bachlin Michll.il330-3Ol Le Bon Gustave 191
Cioran Emiłe ] 10 Giddens bonthony 27, J4J -142, 143, 153,
Baier Kurt 90 lA:i.u William 289- 290
Bańhes Roland 128
Cipo[la Carlo M. 2'9 266·161, 214 .... ~ Levinas Brrmanuel 6'·66,67,68,70.11,
Cohen Richard A. 98 Gorrmen Ef\ling 201- 208
Bartot:u:wlki Władyslaw 109 12. 85, \14, 9tI, 97, 9B, 100, !O2·1O),
Conen Slan/ey 161, 164 Gombrowicz Witold 111
Bateson Gregory 2]9 104, 1I4·IIB, 120, [24 ·126, 145, 1'2,
Baudelaire Charlc& 235, 2]7 Cojea.n Annid 29'
166, 299. 30' - 306, 339
BlI.udrillard reen 23(
Comre Augu51t 256 lIab«mll& Jiirgco Joo Uvi-Slrau~l Claude 78, 219
Cooper Neil 54 Hatnpshire Stuart 139
Bcauchamp Tom L. 15 Lipoversky Gilc! 1
Bech Hcnnilll!i 233, 24/Q Han H. L. A. 54 Locke John 112
Beck Ulrich 27, 134,270-274,276,277, peves stevte 33 Heyee Peter 99 Lorland Lyn H. 20B
281-282 Deane Phyllis 258, 260 Hegel Georg Wilhelm Friedrich 148 Legstrup Knud E. 107- 109, 154
Beck-Gernsheim Elisabeth 134 Delves Anibony 213 Heidegger Martin 61, 96,198 Luckmann Thomas 199
Bćji Htlt J09 Dcrrida Jacques IJ 1. 138 Heller Agnes 151 Lukścs Gyorgy 130, lJ5
Bell Daniel 25-26 Diderot Denis 35, '8 Helvenue Claude Adrien Jó Luksemburg Róża 2&4 . 287
Benjamin Walter 234, 235 - 236, 304 Domenacb Jean Marie 35 - 36 HcrzJ Theodore l B3 Lyotard Jean Francols 131,305
Benthllm Jeremy gil Doug/al Mary 212 He;god 256
Black Max 253 Downie R. S. 88, []] Hobbce Thomas 88, 112 Mal:lotyre Alaadair 54, 55. 69
Blam:hot Maurice 83, 118 Drerfu& Huhert 250 Hoo!bawm Erie 315,317 Marresoli Michel 116-111, 190·191,319
Blum Lawrence A. 92 Dnieker Peter 188 Holbach Paul Henn d' 36 Mauss Marce118
Hornborg Al! 288· 2B9, 29J ·292 MenneU Stephen 2/i
J44 Jmhks fJ5Ób

Milgram Stanley 168 Schiilz Alfred 197, 1?9, 200· 201

Scotson John 215, 217
Milton John 34
Mirandola Pico Gtovenm deUa 33 Senneu Richard 212, 238 Indeks pojęć

Montaignę Michel Eyquem de 52 Simmet Georg 111·112, 131,205,210,

Moore George Edward 32 214,294.318
MOK()Vici Serge 184 Simon Claude 58
Mosse George L. [82 - IBJ Singer MalcUS 54
Muchembled Robert ]4 Singer Peter 75
Mumfcrd Lewie 202- 203, 260 Skinner Quentin 188. J89
Mursell Gordon 135 SOTel Georges 159
Musil Robert SI Spencer Herbert 4 r
Sprfgge T. L. S. 88
Nelson Benjamin 208 Streuse Leo 85
Nicbuhr Reinhold 113 Strawsen Peter F. 48. 49
Nietzeche Friedrich lJl· IJ2, [76 S7.estow Lew 148 - 149 "dilllol)'meja 4, 168, 2-% cel moralnoik:~ celowość moralności 49,
Nygren Anders 131 agape 131-1J2 74-76
Ta/fer fliSilbelh 88, DJ "gencyjny 81M 168.170 cele - środki 254.258, 299
Oakeshot Michael 55 Toulmin SIephen 155 "Bent morain)" 43, 249 - 2SO cZY9ly stosunek 141-144, 146, 148
Ouakmn Marc Alain 114, 124 TOnnies Perdinand 50,156, JI9 akl monIlny 84
Owidiusz (Publius Ovidius Naso) 33 Tuan Yi-Fu 1JO arnbiwaJencja dar 78
Turcer vioor W. /55. J5g - miJo4I<i 128-129,132 dconloJogiczna lr.oncep:J1l morll1nołci 92-
Platon 143- 144 - mora.lności, kondycji moralnej 31 - 32, -9)
Ptessner lIclmulh 20') Valery PauJ ll4 42,44.45, 105.!()6, J48, 217, 246 dotyl: 125-127
Poe Allan Edgar 336 veblen Thorstein 235 - nowoczc:sncgo spok<:zeństwa 11 Drugi 121-123,200
PolJock GriStldll 234, 235 vece SIlIl'~lore 134 "",na dY81af\8 27-28, IIJ
Pnce A. W. 143 vetlcscn Ame Johan 193- 194,251· 252, 299 - miloilci 128, 129-130, 146
Pritchard Michael S. 49 Vollairc (rran~oi8 Marie Arouel) )9 - nowOCZCJlnoki 14
CbpelCyZ)",cbpc:rci 266.261, 301
Prometeusz 256·257 , , - sytuacji moraJnej 120·124,214 emocje 46, 49, 92, 174,222
WaddillJ!/on C. H, 93 lIymelr)'czny Ito.unek moralny 66, 68, etyka - moralnok 5, 8J
Rawls John 89, 299 walzer Michael 5, 315 1I5 ctyka
Rcdner Har!')' 265 Warnod. Mary 32 autonomia moralna 4J -42, 43, 9.- 92, - a ontologia 97 _99, 101, 126
genaut Alllin 114 Wcher Mu 10, 82,262 166- 167,326,338 - a prawo 41, 96
Ricoellr Pau) 95, 14S Wicner Norberi 259 -- no ....oczesn. Ilj
Rousseau Jean Jacques 41,129 Willgenstein Ludwig 198, 221 bliskoŚĆ 113 -114, 117 - 119, 175, 202, 223, - organizacyjna 168 -169
Rum-J! Bertrend 124,326 WoJ'e Alan 43-44, 89, 246-248 330
- ponoWOCU!lna 8, 114, 124
Wright Tamara 99 byt dla 21.22, 68, 84, 100, 104-106,
SandeJ MkhaeJ J. 5, 90 Wynne Brian 276 108,121-122, 124, 148-149,153,251, libacja miło5ci lJ3, Ug·/40, 144, 146
Sartre Jean Pllull04·10S Wy~chogrod Edith 126 29g, 332·333
notacja miłości 133, 140·145, 146
Schśdelbach Herbert 255 był obol: 95 - 96
/I_!/fKrI/Iłr)".uu;ja 267 - 268, 269, 270
Scheler Max 1J I - 132 Yonnet Paul 322 być razem 193, 228
rragmenlaryzacja suwerenności _ globa-
być z 21-22, 67, 68, 83, 95-96, J47, 251, lizacja iOłpodarki 31S
29' (umlllmenty clycznc a lundllmcnty mcral-
lIyt 96,98-99, J01·102, 120, 149
noki 15.16, 45, 85· 88,91·94, 9ó
 lnd/'b poj(ł 347
346 Indeks pojęł

odpowiedzialność wsp61na 331 racjonalność 38-40, 92, 167, 307, 337-

gra 229·233 konsument, konsumeryzm 234, 235, 248
k1)mi~ odchyleń od nonny 162-164 oplacalnok (pOżYtek z) Illoralnoiki 41, 48, -338
heteronomia - autonomia 75 rewol ucja prn:myslowa/technologiCUla
kryzys etyczny/moralny ponowoczesnośei
- działania In 26, 31, 333_334 organizacja społeczna 166, 167-169 171-172 2S8-261,263
- jednostki 41-43 rola społeczna 28 - 29, 99
tU/lur. - rlllllll 320-322
- moralna 40·41, 61, 64, 86 pańsiwO narodowe:/nowoczesne 54- SS, rozum 14,39,91-92, 94, 178, 321
- prawa 9fj 57, 183-lgS, 186-188,248-249.313- rozwój 307 - J08
ład społeczny 152, 165, 224. 289-291, 298
beufy.tyta lęku JOl -314,317 rynek 247·249, 278
- mie:jlCOwy 264
- opIekuńcze: 331-332 ryzyko, kultura ryzyka, Ilpołeczcń1two ry-
imperatyw katesOfyany 69 zyka 27, 249, 271 - 278, 281 - 284
persona, patrz muka
impub moralny 19, 49, 59, 70. 85-86, 87, mlllllr.a 99, 153-154
miasto jako teau 212, 226- 227 perswazja, ptt)'ll1U11 88, 96
93, 113, 169, 173, 180,224,296,339 sąsiad/swój/tulejszy 202 - 203, 204
pieszczota 124, 12S, 126-127
indywjdua1nO'ŚĆ, indywidualny, indywidu- milośt 124, 127 -128, 136
"po".., 16·17,102 sens moralności 76- 77
um 9, Ił - 13, 18, 56, 74, 262 - erotyczna 125-126
podmiot morainy 66,77,91,171,247 separacja 95, 215- 216
inność absolutna 305· J06 - wspblbie:żna t41, 144-145, 146
p;llis 55, 188 separacja - koncentracja 179
inny 35, 52, 66, 67, 68, 98· 100, 102·104, morelneść
ponowoczesnok 6-8, 44-45, 46, 5? J92, socwl~ - i:O",,,,lUtllaJ J~6-157
1011, UJ-liS, 119, 122, IZS, 147-148, - IUIIbiWWenlna 17 -18
302 - 303, 304, 323 - 324 socjalizacja - socjalnolt I~, 160, 165-167,
151.152,207,199,322 - aporetyCUla 19
popędy moralne: 170· 172, 296, 326 173-174.176-178,180.182,189,193,
intencje moralne 69. 88, 96, 137 - be!interetOwna 79
poslawa moralna 89, 104, 124 ·125, 224, 246
interes 39,41, 113, 167 - imcjonalna 21, 50, 82
225,301 spacerowicz 228 - 233, 240- 241, 235 - 237
intymność ponowIXZe8n8 142·144 - kolektywna 65
postde:onlyczna era 7 apom;zcństwo zawiadywane 160,224
iniynieria ptychigna, illŻynieria gpołD;:ma - nk upowlZ«hniona 19
postęp S3, 58, 2S6, 307, 308 - 311 społeczności Cliletyczne: 319
88, 139 - osobista 48
pośrednicy, działania upośrednione, upo- stosunek moralny 70, 72
itera bilnollt 137. 138 - racjonalna 38-40
8rednienie 12. 122, J68- J69, 240 stratyfikacja spolccma 41
My 17S
Ja 80. lOS· 106, 148 powtartllnie: 137 - 138 slruktura 165, 171, 177, 119
Jll- Ty 67· 6S. proteofiha 226-227, 243 struktura - kOnlralruktura 156- 1$8, t65,
nakaz 69-70, 120-122, 1~ 176, 178, 180, 182, /93
Ja-My 64·66. 68·6') proteofobia 221 - 222, 226 - 227
nibyllpolkanie 207-210. 226, 329 sumienie moralne: 71, 73, 93,185,339-340
jobl prywslyzacjll moralności 167
niepewność, zaaada nicpewnoSci 221, 300-
- moralna 2(1-21, 77, 8S-86, 94, 98, - ryzyka 275·276 symetria ponaw 67-68,198
·30/,311-3J2
101.103, H)4·LOS, 109, 111, Ił", 120, pprzed"... 97-98, 101, 148, I~
nowoczesność 8, lO-II, 14, 32, 45, 52, ss, uulerć 13S -137
148, 269, 326 przedmiot moralny 77
288, 290, 293 - 295, 302, 305 i .... ięci, standard iwi~lo!lci 70, t 10
- niertlłpowłln& 54-56 pm:slrzeń
nowoplemie:nno6ć, nowoplemiona 176_
- nic ugruntowana 64 - obiektywna 19S
-177,190-193,319-320,323-324 technika, technologia 2B-2S7, 262-265,
- usytuowana SS- 56, 60, 62, 64 - społeczna 113, I S9- 160, 19S - 196, 202,
204, 2/j, 219, 221-222, 226, 311-312, 267.268, 300, 302
Ir.laayfilr.owanie, r6micowanie 160·161, olx:y 201-202, 203-20', 214-216, 218- 318-319, 322, 32~ Ielemiesto 240- 242
163· 164 .220, 225 - - estetyczna t9S -196, 226, 241- 244. teleobcy 241
tocrowfticy 326 - 327 obowi4Ul: moralny 6), 69, 81· 82, 95, 311-312 Ilum 171·177, J91-193, 241
kodcka ety=y 12, 16, 18, 23, 36, 40, 133-13S, 136 - - moralna 102, 19S-196, 222-223, ~osc_ 9,5,J11...j60" 316- 319
47,74, 109 odpo'tlo'iedrialnośi: 21 ·22, 28· 29, 48, 70- 243,246,311-312 Trzeci ISO· 153
- moralny 28, 31, 41 - 71, 72, 73 - 74, 100, 102, 105, us, - - pozDawcz.a 122- 123, 19S-196, Twarz 66, 97 ·101, 103, HM, Hill, 153·
kompetencja moralRil 44 116-117, 119, 121, 123,143, ISO, 166, 218,222,22S-226 -1S4, 166, 245
Ir.onlllllr.t, kl;mtrU.IOWC p8ltllłnlWO 'O - 72, liS. 196, 223·224. 245, 251, 269-270, , l'rzyułośC l2~, J05 -306 lypy, M1ypifikacjaM 200- 201. 203, 222·223
80 296_297,299,300,326,329_333,341
l48 Ind,ks pojrł

uni...er... lnoa:. uniwc:rsalilllcja;

chnoić,
poWllU'
upow8z«:hnic:nic: 1.5, ~1J.j7,
wybory moralne: 9.10, 38-40, 44·45, 63,
92,160.162,302, Jll, 324
r Spis treści
72, 74, 114, wzajemność moralności 77.78, 299.
uprzejma nieuwBp 207, 208·209, 226 -lOO
- - uogolnionl 79
włOCzęga. turysta 327·330, JJJ wzrost gospodarczy 279, 291
wolność 12-14, 33·]4.40,42,94, 105,
117, 129, 145 zabawa 228.230, 239.240
wapćlnota 59· fIO, 6l. 64, 84, Iso. l j l, ucieranie twarzy 170-171
189,319,321 Z&8IIdy moralne 1,5.16,89,90.9[, 138
wspólnotowe)' 56, 59 zespołowość moralna 70.72,84

Wprowadzenie: Moralność z perspektywy nowoczesnej i pono-

woczesnej widziana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 5

1. Moralne obowiązki, etyczne zasady 25

Niepewność etyczna _ Dylemat elyczny • SlId moralny, odebrany i odzys-
kany e Pcnowoczeeność. moralność bez k.odelr.su etycznego

2. Nieuchwytna uniwersalność . . . . . . . . . . . . 51

Urnwersalizm i jego rozgoryczenia e Zalr.orzenianie wylr.orzenionej jaźni

e Moralne granice uniwersalności etycznej e O sernomości podmiotu morel-
nego

3. Nieuchwytne fundamenty . , , , .. , , 85
Budowanie na nieufności e Moralność przed wolnością e Fundamenty
(undamentów pozbawione e N(eznośne milczenie odpowiedzialnoki

4. Moralność we dwoje . . . . , , , .. , . , . . . . . , .. III

Ja- Ty: relacja asymetryczna e Aporie blislr.ości • Moralnoit jak.o pieszczola

• Choroby, lelr.arslwll i dalsze choroby miłości

5, Ten trzeci .. ... , , ... , , ... 147

Ten trzeci, czyli nIlrodziny spOICCZl:nSIWa e Strulr.tura i kontrstruktura

e Rozum przeciw impulsowi morel nemu e ESlelyzacja impulsu moralne-
go e Historia naturalna ł1ruktury i Ir.onlrstrulr.tury e Pcncwcceeeey rozwód
e Od państwa narodowego do ustroju plemiennego?
'lO SpIs treid

,
6. Przestrzeń społeczna: poznawcza, estetyczna, moralna 195
"
Znać Drugiego, II. wiedzieć o Drugim e Obcy jako sąsiad e Sztuka tajemna
nibyspotkania e Aporia Obcego e Tworzeele przestrzeni moralnej: rozbiór.
h przestrzeni poznawczej • Przestrzeń estetyczna e Bycie razem jako
boisko gier e Boisko nadzorowane e Tworzenie przestrzeni moralnej: fOZ-
biórka przestrzeni estetycznej. Ziemia niczyja, tylko własna

7. Prywatna moralność, wspólne ryzyka 253

Środki luzem puszczone e Technologia demontażu jaźni moralnej _ ..Społe­
czeństwo ryzyka": ostatnia reduta technologii e Wąż pożerający własny
ogon e W poszukiwaniu etycznych rozwiązań problemów nowoczesności

8. Podsumowanie: Na końcu jest początek 303

Czy dokonuje sił( postęp moralny? e Nowy nieład światowy, czyli reorgani-
zacja przestrzeni społecznej e Niepewność i okrucieństwo e WI6częga j tu-
ryue: typy ponowoczesne e PODOWOCZCSnll. mądrość, ponowoczesne bezsiła

Indeks osób 342

Indeks pojęć 345

Wyd."",icl'Mo Nlu'o," PWN Sp.• 0.0.

W"""'io pierw••
Ar'llIZl' druulI'iclI. 22
Sl:1Id i IIl1L1ni. VARIA
Dru' U'OIXzoIlO w olorpniu 1996 r.

Drukami. Wyd''''niClw Nlu'o.-ych S.A.

Lódł, ul. Żwirki 2
 ~
wI.......
.
~
WARSZ.tWA
Kstegamla. PWN
00-251 Warszawa. ul. M/odDwa 10
teł. (O22} 635 80 B8

•
Kstegamla. wysyłkowa pWN
00-251 Warszawa. ul Miodowa 10
tel,(O22) 26 22 91 w. 483, 6350977
Jax (O 22' 26 09 50
Prz!:lll1l1łlemy zamOwlenla.
teleJomczrv t ptsemne

Ks~1a.
•
J<A1OWICB
PWN l .Domu Kslqtld~

40-096 Katowice, ul 3 Mąja 12

teL (O 3) 153 97 SB

•
""""ÓW
Kslf9amła PWN
31-027 KraJa)w. ul .sw.
Tbmasw 30
!eL (O 12) 23 08 71

•
ŁóDt

Ks~la.PWN

9l).72J t.6dt. ul ~kowsJdego 13

tel (O 42) 32 02 57

•
POZHAIł

Ks~la.PWN

6J.782 fWnań, ul wodnD. B/9

tel/jax (O 61) 51 7494

Biblioteka Wydz. Hum. UMK

•
\\\llIllIlllllIllm
317000054859
I'
)1