4

κριτική Βιβλιοδρομιο
Σαββατοκύριακο 11-12 Μαΐου 2019

Ο Τ.Σ. Ελιοτ
με την αδελφή του
Γράφει ο Μιχαήλ και την ξαδέλφη του
Πασχάλης το 1934

Τ
ο ποίημα «The Waste Land»
του T.S. Eliot είναι ένα από
τα ιερά κείμενα του μοντερ-
νισμού και θεωρείται από
πολλούς το σημαντικότερο ποίη-
μα της αγγλόφωνης λογοτεχνίας
του 20ού αιώνα, ενώ είχε τεράστια
επίδραση στις άλλες ευρωπαϊκές
λογοτεχνίες. Στην Ελλάδα η δεξί-
ωσή του υπήρξε μεταφραστική (με
περισσότερες από δεκαπέντε με-
ταφράσεις) αλλά και δημιουργική.
Στη δεύτερη κατηγορία εντάσσεται
κυρίως η παράδοση που δημιούργη-
σε το διήγημα του Νάσου Βαγενά
«Πάτροκλος Γιατράς ή οι ελληνικές
μεταφράσεις της “Ερημης Χώρας”»
(α’ δημοσίευση 1973), όπου ο ομώνυ-
μος ήρωας «ξαναγράφει» το ποίημα
από αριστερή σκοπιά. Οσον αφορά
τις νεοελληνικές μεταφράσεις, επι-
σημαίνω μια παραδοξότητα: παρά τις
δυσκολίες του εγχειρήματος, που συ-
νίστανται στη δύστροπη και συχνά
αινιγματική γραφή του ποιήματος,
οι πρώτοι έλληνες μεταφραστές κα-
ταπιάστηκαν μαζί του μάλλον αψή-
φιστα, και μάλιστα δεν διστάζουν
να το ομολογήσουν.

Παπατσώνης
και Σεφέρης
Ο πρώτος μεταφραστής Τάκης Πα-
πατσώνης («Ο Ερημότοπος», 1933)
έγραφε τα εξής στον Νάσο Βαγενά,
το 1976, απαντώντας στο επικριτι-
κό σχόλιο για τη μετάφρασή του,
το οποίο περιλαμβάνεται στον «Πά-
τροκλο Γιατρά»: «Οχι μόνο, όπως

σωστά λέτε, [η μετάφραση] έγινε
πρόωρα, αλλά τραγικά πρόχειρα,
ασυγχώρητα. Αν ξέρατε, πώς ήρθε
βιαστικός ο Νίκος Καλαμάρης ένα
T.S. Eliot
Ο Νάσος Βαγενάς διαπίστωσε ότι
στη β’ έκδοση της «Ερημης Χώρας»
έγιναν «περισσότερες από εξήντα
αναθεωρήσεις», ανάμεσά τους «δέκα

απόγεμα στο σπίτι μου, και όρθι-
ος μου διάβαζε ένα άγνωστό μου
κείμενο και με υποχρέωνε στο πόδι
να το μεταφράσω για να προφτάσει
το τεύχος του Κύκλου» (βλ. Κίρκη
Κεφαλέα, «Θέματα Λογοτεχνίας 37»,
Τα παράδοξα
διορθώσεις πραγματικών λαθών»
(«Ποίηση και μετάφραση»,1989, 95-
100, 107-116). Παρά τις βελτιώσεις
που επέφερε ο Σεφέρης το 1949 και
το 1965, στην «οριστική έκδοση» πα-
ρέμειναν αρκετές αδυναμίες, ανακρί-

2008, 84-109).
Ο δεύτερος και γνωστότερος με-
ταφραστής είναι ο Γιώργος Σεφέρης
(«Η Ερημη Χώρα», 1936, 1949, 1965,
1973, με επιμέλεια του Γ.Π. Σαββίδη),
αλλά λίγοι γνωρίζουν τις «περιπέτει-
των μεταφράσεων
βειες και λάθη, που επισήμανε σε
δημοσιεύματά του ο αείμνηστος Ξ.Α.
Κοκόλης («Ο μεταφραστής Σεφέρης:
αρνητική κριτική», 2001, με επίμε-
τρο επιστολή του Peter Mackridge).
Υπάρχουν όμως και άλλες αστοχίες,

της «Ερημης χώρας»

ες» της μετάφρασής του. Το 1933,
καθώς ετοιμαζόταν να μεταφράσει
τη «Waste Land», έγραφε τα εξής:
«Δεν ξέρω όσο θα ‘πρεπε τ’ αγγλικά
και την αγγλική λογοτεχνία […]. Εί-
ναι tour de force να τη μεταφράσει
κανείς· θα το επιδιώξω όμως». Στο
«Αρχείο Σεφέρη» στη Γεννάδειο σώ-
ζεται ένα γλωσσάρι που κατάρτισε
ο ίδιος για τη μετάφραση, από το
οποίο προκύπτει ότι τότε οι γνώσεις
του δεν υπερέβαιναν το μέσο επίπε-
δο αγγλομάθειας – αντίθετα με τον
αυτοδίδακτο Πάτροκλο Γιατρά, που
κατέκτησε την αγγλική γλώσσα και
λογοτεχνία μέσα σε λίγους μήνες. Δε-
καπέντε χρόνια αργότερα, στο «Γράμ-
μα σ’ έναν ξένο φίλο», ο Σεφέρης θα
χαρακτηρίσει τη μεταφραστική του
προσπάθεια «αρκετά αστόχαστη»· και
θα καταλήξει παρακαλώντας να «μην
[τον] υποχρεώσουν» να μεταφράσει
κάποιο χωρίο του Ελιοτ και παροτρύ-
νοντας τους αναγνώστες να χαρούν
την ποίησή του στο πρωτότυπο.
από τις οποίες αναφέρω ενδεικτικά
τις εξής: «Η ταφή του νεκρού» («The
Burial of the Dead») αντί «Η ταφή
των νεκρών»· «αποστρατεύτηκε»
(139 demobbed < demobilized) αντί
«απολύθηκε απ’ τον στρατό»· «που
μάχεται κατά το γυρισμό» (220-221
«that strives homeward») αντί «που
αγωνίζεται να επιστρέψει» (πβ. Κύ- Ο ομότιμος καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας σχολιάζει τη νεότερη
ρου [«Η Ρημαγμένη Γη»], 1990)· «που
παίρνει για παραδοχή την αδιαφο- μετάφραση της εμβληματικής ποιητικής συλλογής
ρία» (242 «And makes a welcome of
indifference») αντί «για αποδοχή»·
«πύργοι» (382-383 «towers / tolling
reminiscent bells») αντί «καμπανα- μεταφραστής δεν φαίνεται να διδά- Οσον αφορά την πρώτη κατη- τη γαλλική του Jean de Menasce και
ριά» (Κύρου) κ.ά. χθηκε ούτε από τις εξομολογήσεις γορία, αναφέρω ενδεικτικά ότι ο το 1948 συμβουλεύτηκε τη μετά-
του Παπατσώνη και του Σεφέρη, ούτε Σταμπουλού μεταφράζει «Η ταφή φραση του Pierre Leyris: και οι δύο
Συμεών από τις κριτικές παρατηρήσεις στη του νεκρού», όπως ο Σεφέρης. Το γράφουν «L’ enterrement des morts».
Σταμπουλού μετάφραση του δεύτερου, ούτε από αυτονόητο είναι «Η ταφή των νε- Ο στ. 18 «I read, much of the night»
Η πιο πρόσφατη μετάφραση του ποιή- τη μετάφραση του Κύρου, την οποία κρών», όπως άλλωστε αποδίδεται ταλαιπώρησε τον Σεφέρη, που το
ματος του Ελιοτ έγινε από τον Συμεών συμβουλεύτηκε, ενώ δεν μνημονεύει ο τίτλος στις κύριες ευρωπαϊκές 1936 τον μετέφρασε ως «Διαβάζω,
Σταμπουλού και τιτλοφορείται «T.S. καμιά από τις νεότερες μεταφράσεις γλώσσες: «des morts», «dei morti», περισσότερο τη νύχτα» και το 1949
Eliot, Η Ερημη Γη, προλεγόμενα - με- του ποιήματος (1992-2017). Επανα- «de los muertos», «der Toten». Το τον διόρθωσε σε «Διαβάζω, σχεδόν
τάφραση - σχόλια, δίγλωσση έκδοση», λαμβάνει παλαιότερες αστοχίες και παράδοξο είναι ότι ο Σεφέρης αντέ- όλη νύχτα», αλλά ο Σταμπουλού επα-
Αθήνα, Gutenberg 2019. Δυστυχώς ο προσθέτει δικές του. βαλε το 1941 τη μετάφρασή του με νέφερε το λάθος: «Εγώ διαβάζω μες

στη νύχτα πιο πολύ». Η μετάφραση
«σε μια παλάμη σκόνη («in a handful
of dust», 30) δεν βελτιώνει τη σεφε-
ρική απόδοση «μέσα σε μια φούχτα
σκόνη») και επιπλέον είναι πιθανό
ότι εδώ «dust» σημαίνει «χώμα» (Κο-
κόλης· πβ. «for dust thou art, and
unto dust shalt thou return»). Επίσης
ο Σταμπουλού ακολουθεί τον Σεφέρη
στη μετάφραση του «demobbed»
(139) και του «strives homeward»
(220-221).
Οσον αφορά τη δεύτερη κατηγο-
ρία, είναι ανησυχητικά πολλές οι
άστοχες επινοήσεις της νέας με-
τάφρασης. Ιδού μερικά παραδείγ-
ματα. Ακατανόητες αποδόσεις:
80 «From which a golden Cupidon
peeped out» = «Εκεί που ανάσταινε
το σώμα Ερωτας χρυσός» αντί «Απ’
όπου κρυφοκοίταζε ένας χρυσός
Ερωτιδέας»· 101 «Filled all the desert
with inviolable voice» = «Πλημμύρισε
την έρημο στην άσωτη φωνή» αντί
«Γέμισε όλη την έρημο με παρθενική
φωνή» [πρόκειται για το τραγού-
δι της Φιλομήλας – αηδονιού]· 324
«After the agony in stony places» =
«Μετά την αγωνία των απολιθω-
μένων» αντί «Μετά την αγωνία σε
πετρώδεις τόπους» [η αγωνία είναι
μάλλον του Ιησού στη Γεθσημανή·
ο «πετρώδης» τόπος είναι βιβλικός
που ταίριαξε στο ελιοτικό τοπίο]·
393 «In a flash of lightning»= «Μέ-
σα σε θλάση αστραπής» [«flash of
lightning» σημαίνει «αστραπή»].
Σύγχυση αγγλικών λέξεων: 62 «A
crowd flowed over London Bridge, so
many» = «Σμάρι λουλούδιζαν στης Λό-
ντρας το γεφύρι, τόσοι πολλοί» αντί
T.S. Eliot
Η Ερημη Γη
Προλεγόμενα – μετάφραση –
σχόλια Συμεών Γρ. Σταμπουλού,
δίγλωσση έκδοση, Αθήνα,
Gutenberg 2019, σελ. 139
Τιμή: 12 ευρώ
«(ξε)χύνονταν» [σύγχυση των «flow»
και «flower» ή άστοχο λογοπαίγνιο]·
342 «dry sterile thunder» = «η στέρφα
η ατσάλινη βροντή» αντί «βροντή
ξερή και στείρα» [σύγχυση των λέ-
ξεων sterile και steel;]. Ανεπαρκής
γνώση της αγγλικής: 93 «on the
coffered ceiling = «στο θολωτό τα-
βάνι» αντί «στη φατνωτή οροφή»·
343 «There is not even solitude in
the mountains» = «Κι η ερημιά ούτε
κι αυτή δεν είναι στα βουνά» αντί
«μοναξιά»· 363 «in a brown mantle»
= «σε πέπλο καφετί» αντί «σε καφετί
μανδύα»· 408 «the lean solicitor» =
«ο κούφιος νομικός» αντί «ο ξερα-
κιανός δικηγόρος». Λάθη και στις
δύο γλώσσες: 368-369 «Who are
those hooded hordes swarming / over
endless plains» = «Τι ορδές ειν’ αυ-
τές τυλιγμένες απλώνοντας / Στους
απέραντους κάμπους» αντί «ορδές
κουκουλωμένες που κατακλύζουν / τις
απέραντες πεδιάδες»· 61 «Under the
brown fog of a winter dawn» = «Μέσα
στο σκούρο μούχρωμα μιας χειμωνιά-
τικης αυγής» αντί «Μέσα στην κα-
στανόχρωμη ομίχλη» [«το μούχρωμα
(= σούρουπο) της αυγής» αποτελεί
οξύμωρο]. Διαφορές κειμένου και
μετάφρασης: ο Σταμπουλού δέχε-
ται τη γραφή «hyacinth garden» (37,
με μικρό h) αλλά μεταφράζει «από
τον κήπο του Υάκινθου» αντί «από
τον κήπο με τους υάκινθους». Από
τις αστοχίες των σχολίων κορυφαία
είναι το «Νίπτρια» αντί «Νίπτρα»
(σ. 122).
Συνοψίζω. Η μετάφραση του
ποιήματος «The Waste Land» που
εκπόνησε ο Συμεών Σταμπουλού
παρουσιάζει σοβαρές αδυναμίες
που οφείλονται σε ελλιπή εξοικεί-
ωση του μεταφραστή με το αγγλικό
πρωτότυπο, σε ανεπαρκή γνώση της
αγγλικής γλώσσας και σε άγνοια της
αναγκαίας κριτικής βιβλιογραφίας.
Παρόλο που μνημονεύει τη γερμα-
νική μετάφραση της Eva Hesse, δεν
την αξιοποίησε για να ελέγξει την
ακρίβεια της δικής του μετάφρασης.
Υπάρχουν κάποια όρια στη μετάφρα-
ση, η υπέρβαση των οποίων οδηγεί
στην κακοποίηση του κειμένου. Ει-
δικά σε ένα ποίημα όπου ο επαρκής
αναγνώστης σταματά, στοχάζεται
και νιώθει το νόημα της κάθε λέξης,
η μεταφραστική έμπνευση πρέπει
να ασκείται με περίσκεψη.
Ο Μιχαήλ Πασχάλης είναι ομότιμος
καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας
στο Πανεπιστήμιο Κρήτης
Μισέλ Φουσέ
Συνηγορία υπέρ των συνόρων
Η πρόσφατη έκδοση του γάλλου διπλωμάτη «συνδιαλέγεται»
με το «Εγκώμιο των συνόρων» του Ρεζίς Ντεμπρέ
Γράφει ο Στέφανος
Καβαλλιεράκης
Π
οια σχέση μπορεί να έχει ένας
φιλόσοφος της ριζοσπαστι-
κής Αριστεράς, όπως ο Ρεζίς
Ντεμπρέ (Régis Debray), με
έναν διπλωμάτη καριέρας, επαγγελμα-
τία γεωγράφο, όπως ο Michel Foucher
(Μισέλ Φουσέ); Σε πρώτη ανάγνωση
καμία. Ο πρώτος συμπορεύτηκε κάποτε
με τον Τσε Γκεβάρα, συμπαραστάθηκε
στον Σαλβαδόρ Αλιέντε της Χιλής, έγι-
νε σύμβουλος του Φρανσουά Μιτεράν
και στις τελευταίες προεδρικές εκλογές
της Γαλλίας στήριξε τον επικεφαλής της
ριζοσπαστικής Αριστεράς Μελανσόν. Ο
δεύτερος ανήκει στους «γεω-ρεαλιστές»
και υποστήριξε τον Εμανουέλ Μακρόν.
Κι όμως, οι δύο διανοούμενοι με τελείως
διαφορετικές καταβολές επαναφέρουν
το θέμα επανακαθορισμού και επανατο-
ποθέτησης των συνόρων, αλλά και της
θετικής επαναξιολόγησής τους σε μια
εποχή κατά την οποία η «κατάργησή»
τους γίνεται εύκολο σύνθημα.
Μια παρατήρηση εισαγωγική: συνήθως
το ξεχνάμε, αλλά η Γεωγραφία στη Γαλλία
είναι υπόθεση ιδιαίτερα σημαντική. Είναι
από τα κεντρικά μαθήματα των Κοινω-
νικών Επιστημών στη Δευτεροβάθμια
Εκπαίδευση. Διδάσκεται μάλιστα ως ενι-
αίο μάθημα με την Ιστορία, εξέλιξη που
έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια της Τρίτης
Γαλλικής Δημοκρατίας (1870-1940), της
μακροβιότερης περιόδου της νεότερης
Γαλλίας, εκεί όπου θεμελιώθηκε η Ρεπι-
μπλίκ και ξεκίνησε η γενναία διεύρυνση
των κοινωνικών δικαιωμάτων, καθώς και
η μεγάλη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση,
με αποτέλεσμα την εκκοσμίκευσή της.
Ο Μισέλ Φουσέ
Οι δύο διανοούμενοι προσφέρουν μια
ισχυρή – όχι πάντα ταυτόσημη, αλλά σε
κοινή κατεύθυνση – επιχειρηματολογία
που αντιτίθεται στη μετά το 2015 διάχυτη
διακήρυξη για την κατάργηση των συνό-
ρων. Ο Φουσέ το επιχειρεί στο σύντομο,
περιεκτικό πόνημά του «Η επιστροφή των
συνόρων» (μτφ. Δημήτρης Η. Αντωνίου),
που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις
Ποικίλη στοά, στη σειρά Ιδέες και Τάσεις
(μαζί με το «Η θεωρία του φύλου» της Με-
ρενίς Λεβέ). Επισημαίνει την ανάγκη του
«σύγχρονου και εκπολιτισμένου συνόρου
ως μια γραμμή σημείων διάσχισης» και
ανατρέπει το επιχείρημα ότι η κατάργησή
του είναι ταυτόσημη με τη νεωτερικότητα,
καθώς θεωρεί ότι ο «μη συνοριασμός»
απορρίπτει τη διάκριση του «έξω» και του
«μέσα» και επί της ουσίας καταργεί την
εθνική και πολιτική κοινότητα. Ο γάλλος
διπλωμάτης και γεωγράφος προχωρά
στη συνέχεια σε μια πυκνή ανάλυση της
ιστορίας και του τρόπου χάραξης των
συνόρων καθώς και των διαφόρων τύπων
τους, όπως τα θαλάσσια ή ακόμα και τα
αστικά, όπου εντάσσει την περίπτωση
της Ιρλανδίας. Παράλληλα προσεγγίζει τα
5
δοκίμιο
συνοριακά ζητήματα σε διάφορα μέρη του
κόσμου αποδεικνύοντας την εκτεταμένη
γνώση του. Συμφωνεί, τέλος, με τον Ντε-
μπρέ ότι ο ουμανισμός που προωθεί την
κατάργηση των συνόρων συνιστά μια με-
γάλη υποχώρηση του πολιτικού μπροστά
στο οικονομικό. Ο συγγραφέας επισημαί-
νει όμως ρητά ότι οι κοινωνίες μας είναι
«κοινωνίες ιστορίας και γεωγραφίας»,
ένα πλαίσιο που δεσμεύει τα κυρίαρχα
κράτη. Τονίζει, λοιπόν: «Επανανακάλυ-
ψη... των συνόρων που σηματοδοτεί την
επιστροφή του Πολιτικού στη συλλογική
και εδαφική του διάσταση. Το ευρωπαϊκό Michel Foucher
μέλλον δεν βρίσκεται στην απόσυρση από «Η επιστροφή
τα εγκόσμια, στην άρνηση του κόσμου,
των συνόρων»
κάτι που χαρακτηρίζει τους λαούς που
ξορκίζουν κάθε αντιμετώπιση της ετε- Μτφ. Δημήτρης
ρότητας, αλλά στη πολιτική, την οποία Η. Αντωνίου,
αντιπαρέθετε στην αντίληψη αυτή η Χάνα Ποικίλη Στοά, 2019,
Αρεντ, για να χαράξει έναν κοινό χώρο σελ. 93
Τιμή: 10 ευρώ
που δεν αρνείται τις διαφορές. Η πολιτική
γεννιέται στον μεταξύ των ανθρώπων
χώρο […]. Δεν υπάρχει ελευθερία παρά
μόνο στον ενδιάμεσο χώρο, τον σύμφυτο
με την πολιτική».
Στο δικό του παλιότερο «Εγκώμιο των
συνόρων» (Εστία, 2015) ο Ντεμπρέ επιση-
μαίνει εξαρχής: «Σαν καλός Ευρωπαίος,
επιλέγω να εξυμνήσω εκείνο για το οποίο
άλλοι θρηνούν: τα σύνορα ως εμβόλιο κατά
της επιδημίας των τειχών, αντίδοτο στην
αδιαφορία και προστασία για ό,τι ζωντα-
νό». Πίσω από το αίτημα για κατάργηση
των συνόρων διακρίνει διάφορες κοινω-
νικοπολιτικές τάσεις. Τον οικονομισμό,
δηλαδή την κυριαρχία της οικονομίας επί
της πολιτικής. Τον απολυταρχισμό, ο οποί-
ος εκφράζεται κυρίως από θρησκείες, οι
Ρεζίς Ντεμπρέ
οποίες ριζοσπαστικοποιούνται εσωτερικά
και εξαπλώνονται μετά την κατάργηση «Εγκώμιο
των συνόρων»
των συνόρων. Ο γάλλος φιλόσοφος, τέ-
λος, εντοπίζει την απαρχή για το χτίσιμο Μτφ. Αντώνης
ενός νέου δικτύου αυτοκρατοριών που Καραβασίλης,
διευρύνει την επιρροή του σ’ έναν κόσμο Εστία, 2015
χωρίς σύνορα. Είναι χαρακτηριστική η Τιμή: 18 ευρώ
διαπίστωση του Αϊμέ Σεζέρ, διανοουμέ-
νου και πολιτικού από τη Μαρτινίκα, της
οποίας κάνει χρήση: ότι μπορεί κάποιος να
χαθεί «από εγκλωβισμό στην ιδιαιτερότητα
και από διάλυση στην οικουμενικότητα».
Συρματοπλέγματα στα σύνορα Ρωσίας - Ανατολικής
Ουκρανίας. Η τελευταία παρουσιάστηκε από το
Κρεμλίνο ως «Νέα Ρωσία», έννοια που έχει ανασυρθεί
από τον 18ο αιώνα, σημειώνει ο Φουσέ