Czynniki osobniczego rozwoju człowieka

Czynnikami nazywamy bodźce kontrolujące stałość środowiska

wewnętrznego organizmu, powodujące rozwój lub wywołujące zmiany
organizmu. Pewna część tych czynników znajduje się w samym
organizmie, pozostał część - poza nim. Organizm żywy z punktu widzenia
czynników rozwoju można podzielić na część wpływającą na rozwój i na
część tej pierwszej części oraz wpływom zewnętrznym podlegającą. Suma
informacji, jaka zawarta jest w tej pierwszej części, a którą stanowią
struktury genetyczne organizmu, nazywamy genotypem.

Pozostałe struktury i funkcjonalne właściwości organizmu, ukształtowane

w wyniku współdziałania genotypu danego organizmu oraz czynników
środowiskowych i innych nazywamy fenotypem.

W zasadzie całość otaczającego środowiska może potencjalnie wpływać na

organizm. Nie wszystkie jednak elementy środowiska i nie na każdym
etapie rozwoju kształtują organizm w procesie ontogenezy. Od momentu
bowiem, gdy organizm przystosuje się do danych warunków, a rozwój jest
stałym procesem przystosowania się, dany czynnik nie musi dalej wpływać
na zmiany organizmu. Określona skala zmienności elementów środowiska
działać może wówczas stabilizująco. Spośród nieskończenie wielu
elementów otoczenia i organizmu człowieka wyodrębnić można pewne
grupy, które wpływają czynnie na przebieg ontogenezy. Te elementy
nazywamy czynnikami rozwoju. Ich wpływ na organizm nie zawsze jest
prosty i bezpośredni, niekiedy występowanie pewnych czynników
współwystępujących wpływa kształtująco na zespół warunków, który w
sobie właściwy sposób oddziałuje na organizm człowieka.

Każdy element środowiska jest w tym rozumieniu potencjalnym

czynnikiem rozwoju, są nimi także właściwości samego organizmu.
Potencjalne czynniki regulujące rozwój podzielić, więc można na te, które
są wewnątrz (endogenne), i te, które są zewnętrzne organizmu
(egzogenne). Taki podział nie wyczerpuje całości uwarunkowań rozwoju.
Istnieje bowiem grupa czynników współdziałających. Są one wynikiem
istnienia czynników genetycznych i środowiskowych, pierwsze z nich
bliższe są czynnikom genetycznym, drugie - w podobnym stopniu zależą
od obu tych pierwotnych grup.

Stąd wydzielamy cztery grupy czynników, które jednak nie są w

pełni równoważne.

1. Czynniki endogenne genetycznie.

2. Czynniki endogenne paragenetycznie (i nie genetyczne matki).

3. Czynniki egzogenne.
4. Tryb życia. Czynniki współdziałające pośrednie.

1. Czynniki endogenne genetycznie. Właściwości poszczególnych

genów, chromosomów oraz całego genotypu (jako tzw. tła genetycznego)
przejawiają się przez regulacje działania organizmu, którego są częścią.
Regulacja ta występuje na wielu poziomach, od molekularnego aż po
organizmalny. Współdecydują one o wszystkich strukturach i funkcjach
organizmu, jego płci, szybkości zmian i poziomie przemiany materii,
właściwościach psychicznych i fizycznych. Akcja poszczególnych genów
różnie się przejawia, jedne działają raczej pojedynczo, inne w zespołach.
Wzajemne powiązania czynności genów wynikają z ich współdziałania lub
wzajemnego oddziaływania na siebie. Przejawiać się to może w formie
sumującego się wpływu na pewne cechy lub też dominacji jednych genów
nad drugimi, które są względem nich recesywne, oraz wzajemnego
korygowania czynności genów lub następstwa w czasie ich akcji. Wady w
materiale genetycznym, które wykraczają poza właściwy dla gatunku
zakres zmienności, powodują powstawanie anomalii budowy lub działania
organizmu. Współdziałanie genów dotyczy nie tylko różnych genów
położonych w parach homologicznych loci, lecz także różnych loci w tym
położonych odmiennych chromosomów. Te pierwsze dają efekty depresji
w przypadku kojarzenia wsobnego (homozja) czy bujania cech i wysokiej
wrażliwości u mieszkańców (heterozji)

Endogenne czynniki genetyczne nazwać można determinantami, określają

one bowiem w chwili zapłodnienia, z góry i w zasadzie w formie
nieodwracalnej, zasadnicze biochemiczne normy reakcji organizmu, a tym
samym przebieg rozwoju w danych warunkach.

2. Czynniki endogenne paragenetyczne Jest to grupa czynników

współdziałających, które względem organizmu płodu są zewnętrzne,
natomiast endogenne w stosunku do organizmu matki. Ponieważ jednak
płód wraz z łożyskiem stanowi jednostkę biologiczną, a w łożysko jest w
części narządem matki, a w części płodu istnieje możliwość pojmowania
tej grupy czynników, jako w pewnym sensie specyficznych czynników
"endogennych" pośrednich. Grupa ta dotyczy głównie, lecz njie wyłącznie
wpływów, jakim polega zarodek i płód. Nie wyłącznie, gdyż przedłużony
efekt występuje po urodzeniu, a rzutuje niekiedy na cały dalszy rozwój.

Endogenne czynniki paragenetyczne obejmują:

• Wpływ genów właściwych organizmowi matki, w tym tej części

genów, które matka w danej ciąży nie przekazała swemu dziecku -
inaczej mówiąc chodzi o czynnik genetyczno-konstytucjonalny
matki, czyli pośrednią transmisję wpływu genów właściwych
tkankom matki na rozwijające się dziecko
• Wpływ wieku tak matki, jak i ojca na biologiczną wartość gamet,
szczególnie protoplazmy jaja
 • Wpływ kolejności ciąży na immunologiczne właściwości matki, a z
kolei oddziaływanie jej reakcji odpornościowych na płód szczególnie,
gdy jest on płci męskiej, z dalszych ciąży-niezgodność genów
uzyskanych przez płód od ojca z genami matki powodują
formowanie się reakcji obronnych matki, które zależnie od zestawu
genów uzyskanych z danego plemnika ojca w każdej ciąży mogą być
inne. Zawsze jednak pozostają nie bez wpływu na rozwój zarodka i
płodu. Te grupę czynników, która wiąże się z genetycznymi
właściwościami rodziców i płodu, jednak nie jest wynikiem
zasadniczych funkcji genów, lecz pośrednim oddziaływaniem
konstytucji matki, a więc przede wszystkim cytoplazmatycznych
oddziaływań, nazwać można umownie "obok-genetyczną"
(paragenetyczną).

Z omówionymi czynnikami paragenetycznymi wiążą się niekiedy w sposób,

który trudno rozdzielić w przejawach i efektach, niegenetyczne wpływy
matki o charakterze biologicznym. Jest to wpływ metabolizmu matki jako
środowiska rozwoju płodu, z którym płód kontaktuje się w sposób
silniejszy niż samodzielny organizm ze środowiskiem zewnętrznym,
pourodzeniowy, biologiczny wpływ matki na drodze karmienia własnym
mlekiem. Mówiąc o wpływie metabolicznym matki mamy w danym
przypadku na uwadze te właściwe genetyczno-konstytucjonalne
metabolizmy, które powstały pod wpływem środowiska
wewnątrzmacicznego jej z kolei matki. Formują się pod wpływem
oddziaływań środowiska zewnętrznego, szczególnie żywienia,
przyjmowania leków przez matką, tryb życia, itp. w czasie ciąży oraz
przed nią. Ponieważ środowisko wewnętrzne matki jest jedno, wpływy
genetyczno-konstytucjonalne, przymus metaboliczny wywierany po linii
żeńskiej, oraz wpływy środowiska zewnętrznego wzajemnie się przenikają.
Środowisko śródmaciczne matki jest zaś po części środowiskiem
zewnętrznym, a po części nieomal środowiskiem wewnętrznym płodu,
bowiem wiele substancji przenika przez barierę łożyska stosunkowo
swobodnie. Na środowisko wewnętrzne matki wpływa jej wiek i liczba
poprzednio przebytych ciąży i warunków oraz tryb jej życia przed okresem
ciąży.

3. Czynniki egzogenne. Są to elementy środowiska otaczającego

organizm, których różnorodność polega na skali natężenia, a nieskończona
wręcz zmienność na ilość kombinacji między elementami
współwystępującymi. Te czynniki egzogenne, które w danym czasie
powodują zmiany przystosowawcze organizmu, nazywane są czynnikami
ekologicznymi. Czynniki środowiska zewnętrznego obejmują poza
czynnikami ekologicznymi także ten zakres i zestaw elementów
środowiska, w którym organizm żyje, do których już dawniej nastąpiło
pełne przystosowanie - a więc nie modyfikują one jego właściwości w
danym okresie. Rozwój ontogenetyczny jest wynikiem współdziałania
czynników genetycznych i ekologicznych, czynniki środowiskowe w jakimś
stopniu "zmieniają", więc realizację programu genetycznego, zależnie od
tego, w jakim zastawie i natężeniu występują. Z tego powodu czynniki
egzogenne nazywamy również modyfikatorami. Ponieważ jednak
modyfikatory mogą mieć naturę organiczno-biologiczną lub społeczno-
ekonomiczną, to rozdzielamy je; te pierwsze nazywamy modyfikatorami
naturalnymi, a te drugie modyfikatorami kulturowymi.

4. Tryb życia. Czynniki współdziałające pośrednie. Rozkład

codziennych zajęć, obciążenie wysiłkiem fizycznym i umysłowym,
charakter odpoczynku, sen - kolejność i czas trwania wymienionych
czynności napięcia i relaksu, ich odrębność w poszczególnych porach roku,
składają się na działanie organizmu żywego. Tryb życia znajduje się w
związku tak z czynnikami endogennymi (temperamentem, potrzebami),
jak i w pierwszym rzędzie z czynnikami egzogennymi (konieczności
społeczno-ekonomicznej, fizyczne warunki otoczenia tp.)Z racji tej drugiej
grupy powiązań wpływ ruchu na organizm bywał włączany do grupy
czynników egzogennych, co nie jest słuszne. Tryb życia jest jednak
swoistym rodzajem kulturowym modyfikatorem rozwoju, pomimo iż
typowym czynnikiem egzogennym nie jest.

We współczesnej nauce czynnikami endogennymi genetycznymi i

partagenetycznymi zajmuje się genetyka i embriologia, grupą czynników
egzogennych zajmuje się ekologia. Czwartej grupy nie ujmuje żadna z
wyodrębnionych dziedzin wiedzy, a wydaje się to być niedostatkiem. Jest
to pogranicze zainteresowań fizjologii pracy , ergonomii, teorii
wychowania fizycznego i rekreacji, wreście nauk społecznych (szczególnie
socjologii). Wszystkimi czterema grupami czynników w sposób naturalny
zajmować się musi auksologia, nauka o rozwoju, opiera sie bowiem na
zrozumieniu czynników i mechanizmów na rozwój wpływających - opis
zjawisk rozwojowych bez ujawnienia ich prekursorów niewiele do teorii i
praktyki wnosi.

Do czynników rozwoju włączane bywają pewne własne induktory,

organizatory itp. siły fizyczno-chemiczne, np. w okresie rozwoju
wśródmacicznego. Do czynników bywają nieraz zaliczane hormony. Mimo
wielu lat badań nad rozwojem ontogenetycznym zasób wiedzy o
czynnikach rozwoju jest skromny. Wynika to, jak siep wydaje, w
pierwszym rzędzie z trudności eksperymentalnego badania rozwoju
człowieka. Nie mogąc operować w sposób dowolny różnymi zestawami
czynników wpływających na rozwój, zdani jesteśmy na obserwacje.
Obserwacje te z konieczności obejmują istniejące zestawy czynników - nie
istnieje możliwość spełnienia tzw. zasady jednego czynnika zmiennego w
eksperymencie. W związku z tym w miejsce dobrze założonego
eksperymentu sprawdzającego postawione hipotezy, stosowane są
niekiedy bardzo złożone metody analizy matematycznej , które dotychczas
nie rozwiązały zadawalająco istniejących wątpliwości. Dotyczy to zarówno
poligenicznej kontroli rozwoju nawet prostych pozoru cech, jak i wpływu
łatwo mierzalnych czynników społeczno-ekonomicznych . Istota trudności
polega na tym, że w przyrodzie, tak w biologii jak i psychologii oraz
socjologii człowieka, występują złożone interakcje między czynnikami, a to
jak dany zespół czynników wpłynie na dwie osoby, zależy nie tylko od
tego, czy czynniki te są identyczne, ale czy identyczny jest także ich
odbiór ze strony organizmu owych dwóch osób. To zaś zależy od
genetycznych uwarunkowań i historii rozwoju danych organizmów.
Zasadnicze grupy czynników zostały zidentyfikowane i już to stanowi
znaczny postęp w badaniach, bowiem jeszcze przed kilkunastu laty uznani
w skali międzynarodowej znawcy rozwoju dziecka wyliczali następujące
czynniki kształtujące rozwój:

• inteligencja
• hormony
• pożywienie
• powietrze i słońce
• urazy i choroby
• rasa
• kultura
• pozycja w rodzinie

Także współcześnie tego rodzaju pomieszanie różnych kategorii pojęć

można spotkać w niektórych monografiach. Niestety ostatnio ukazała się
pozycja, w której następująco wyliczane są te czynniki:

• warunki społeczno-bytowe
• urbanizacja
• odżywianie
• wpływ chorób
• czynniki psychospołeczne
• wpływ klimatu
• zmienność sezonowa
• aktywność fizyczna

Nie do rzadkości należy badanie za pomocą złożonych metod

matematycznych wpływu kompleksowych czynników, jakimi są
wykształcenie czy zarobki rodziców, na tak wielokomponentową cechę, jak
masa czy wysokość ciała. Oczywiście wykształcenie rodziców jest
zespołem czynników pośrednich - działa bowiem na organizm dziecka nie
wykształcenie jego rodziców, ale to jak w związku z ich świadomością
potrzeb dziecka kształtować ono będą jego warunki rozwoju oraz w jakim
stopniu ich wykształcenie zabezpiecza ich poziom ekonomiczny, a więc
spełnianie uświadomionych potrzeb. Tego rodzaju badanie nie mają
oczywiście wartości poznawczej - bowiem fakt że poziom umysłowy i
materialny rodziców wpływa na rozwój dziecka poprzez spełnianie jego
potrzeb - wiadomy jest od starożytności, od wielu lat istnieją na to
dowody naukowe.

W badaniach nad rozwojem człowieka równie dobrze muszą być

rozpoznane czynniki rozwoju wpływające na organizm (szczególnie
możliwe do zmierzenia czynniki środowiskowe), jak i cechy organizmu , na
które czynniki te działają. Cechy te podzielić można na dwie zasadnicze
grupy. Są to cechy jakościowe i ilościowe.

Cechy zdeterminowane na drodze genetycznej w sposób bezpośredni i w

zasadzie niezmienny w rozwoju - przyjęto nazywać jakościowym.
Czynniki paragenetyczne i środowiskowe nie mają większego wpływu na
ich formowanie się, czynniki ekologiczne zdecydowały jednak o ich
utrzymaniu się na drodze doboru naturalnego. Jakościowymi są cechy
zaliczane lub pewne z gruntu odrębne kategorie (np. grupy krwi). Cechy
jakościowe występują w granicach tolerancji właściwej danemu gatunkowi
i charakteryzują go w tym względzie. Cechy jakościowe można też określić
ilościowo jako takie, które między dwiema odrębnymi właściwościami nie
maja pośrednich, a różnice między tymi przejawami są zasadnicze,
niezależne od dokładności przyrządu mierzonego.

Cechy, które zdeterminowane są duża liczba słabo działających genów -

nazywamy ilościowymi. Geny te mogą tworzyć różne zespoły alleli, stąd
już ze względu na podłoże genetyczne możliwa jest wielka gama
zmienności. Cechy ilościowe znajduj asie pod wpływem czynników
paragenetycznych, a także podlegają różnorodnym modyfikacjom prze
warunki środowiskowe. Są, więc wypadkowa szerokiej zmienności
czynników egzogennych. Cechy te ulęgają więc stałym przekształceniom i
w sposób zasadniczy zmieniają się w procesie rozwoju ontogenetycznego.

Przykładami cech ilościowych są:

• masa i wymiary ciała

• barwa tkanek
• ciśnienie krwi
• temperatura ciała
• szybkość reakcji
• inteligencja itp.

Cechy ilościowe charakteryzują się rozkładem ciągłym, to znaczy między

jedna a druga zmierzoną kategorią cechy można znaleźć u innych
osobników, bądź w trakcie rozwoju tego samego osobnika, dowolnie dużo
form pośrednich, a ich uchwycenie zależy jedynie od wielkości próbki
wziętej do analizy oraz dokładnego przyrządu, którym dokonuje się
pomiaru. Ciągłość rozkładu występuje oczywiście w pewnych granicach,
właściwych dla danego gatunku, a sam rozkład dla dostatecznie licznych
grup jednostkowych jest zazwyczaj jednowierzchołkowy, nie musi jednak
być symetryczny. Inna nazwą cech ilościowych jest "cechy o rozkładzie
ciągłym"

W statystyce pod pojęciem cechy jakościowej przyjmuje się po prostu

cechy niemierzalne natomiast zliczane, a jako cechy ilościowe te, które
można zmierzyć.
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo
GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci
opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na
innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów
własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub
pozbawienia wolności.