Konrad Lorenz, twórca

nowoczesnej etologii, czyli nauki Konrad LORENZ

0 zachowaniu się zwierząt, żył w latach
1903-1989. Urodził się w Wiedniu, Tak zwane zło
tam ukończył studia medyczne
1 filozoficzne, uzyskując doktoraty
w latach 1928 i 1933.
Był jednym z założycieli Instytutu
Etologii Porównawczej w Altenbergu,
którym przez długie lata kierował. Był
również dyrektorem Instytutu
Fizjologii Zachowania się im. Maxa
Plancka w Seewiesen oraz Zakładu
Socjologii Zwierząt w Instytucie
Etologii Porównawczej w Austriackiej
Akademii Nauk.
W 1973 r. otrzymał Nagrodę Nobla
w dziedzinie medycyny i fizjologii.
Oprócz wielkiej liczby prac
naukowych (m.in. Über tierisches und
menschliches Verhalten) pisał książki
eseistyczne, które zyskały wielki
rozgłos i stały się bestsellerami tego
gatunku. Są to Opowiadania
o zwierzętach, I tak człowiek trafił na
psa, Odwrotna strona zwierciadła,
Regres człowieczeństwa, Die acht
Todsünden der zivilisierten Menschheit
oraz przedstawiana tu książka Tak
zwane zło, która do czasu pierwszego
wydania polskiego osiągnęła w wersji
oryginalnej dwadzieścia dziewięć
wydań.
SŁOWO WSTĘPNE

Mamy wszelkie powody po temu, aby w obecnej

sytuacji rozwojowej historii kultury i techniki ludz­
kiej uważać agresję w obrębie gatunku za najgroź­
niejsze z wszystkich niebezpieczeństw, Nie poprawi­
my szansy na stawianie czoła tej groźbie przez
traktowanie agresji jako zjawiska metafizycznego
i nieuniknionego. Może natomiast sprostamy temu
zadaniu przez zbadanie łańcucha przyczyn, które ją
wyzwalają.
(Konrad Lorenz, Tak zwane zło, rozdz. III.)

Zanim czytelnik przystąpi do lektury książki, należy mu się, jak sądzę,

krótka odpowiedź na pytanie, dlaczego autor określa agresję we-
wnątrzgatunkową jako zło tylko „tak zwane", a nie najoczywiściej
prawdziwe? Dlatego że choć agresja w swej prymitywnej, nieokieł­
znanej formie krwawych walk jest zgubna nie tylko dla poszczegól­
nych osobników, ale w ogóle dla gatunku, to jednak gdy ujawnia się
w postaci zrytualizowanej, bywa wprawdzie czasem przykra dla
pokonanej jednostki, ale stanowi motor postępu ewolucyjnego i kul­
turowego, przyczyniając się do wyselekcjonowania osobników naj­
wartościowszych, najstosowniejszych do osiągania wysokich rang
w społeczności.
Odpowiednio przeniesiona (nowo ukierunkowana) i zrytualizowana
agresja przyczynia się juz nie tylko do zachowania gatunku, ale można
by ogólnie rzec, ułatwia i uprzyjemnia życie jednostkom. Prowadzi do
doskonalenia siebie i innych, do obrony słabszego, do dobrej roboty,
dostarcza energii do pokonywania trudów i przeciwności dnia powsze­
dniego... Niejednokrotnie też przydaje życiu rumieńców, pobudzając
do zabawy i śmiechu, krzesząc temperament i pasję twórczą czy też
badawczą. W wysublimowanej postaci, skierowana przeciwko swemu
podmiotowi, pozwala niepowodzenia życiowe oceniać w aspekcie
własnych błędów, naiwności czy lenistwa, a nie, jak to bywa
w większości wypadków, w aspekcie krzywdy doznanej z winy
bliźnich. A wreszcie ktoś zakochany marzy przecież o owych
zrytualizowanych formach agresji ze strony swego ideału, bez któ­
rych nie ma między partnerami pełnego szczęścia. Słowem, przy

5
wyeliminowaniu (przede wszystkim przez odpowiednie wychowywa­
nie ludzi) szkodliwych jej form, agresja może w społeczeństwie
przekształcić się w czynnik zdecydowanie pozytywny.
* „Uczciwie mówiąc, zachowujesz się jak kaczka...", „zachowujesz się
* *
Najważniejszym praktycznym aspektem badań etologicznych jest
więc dociekanie, które wzorce zachowania się człowieka są mu
wrodzone (uwarunkowane dziedzicznie), a które nabyte z rozwojem
kultury. Psychologia, która wyrosła z filozofii, wciąż cierpi na
„zawieszenie w powietrzu" — rozpatrywanie właściwości i zjawisk
duchowych człowieka w oderwaniu od ich rodowodu filogenetycznego
i homologicznych, a nawet choćby tylko analogicznych podobieństw
w zachowaniu się zwierząt. Ten sam zarzut postawić można socjologii
i pedagogice. Jednak gdy w odniesieniu do medycyny byłoby wręcz
truizmem zapewnianie kogoś, że nie na wiele zda się objawowe
leczenie dolegliwości, skoro nie zna się źródła i przyczyn jej powstania
— to w zastosowaniu do wymienionych dyscyplin ta oczywistość
bywa z reguły nie doceniana, jeśli w ogóle jest dostrzegana. Niemałą
rolę odgrywają tu niestety silnie zakorzenione opory przed od-
brązowianiem duszy ludzkiej.
Niemniej jednak, podobnie jak subiektywne, choć mocne przekona­
nia musiały skapitulować przed obiektywnością układu heliocentrycz-
nego i rodowodu człowieka od zwierząt — tak samo wiele wskazuje na
to, że ludzka psychika umieszczona zostanie wśród innych psychik
dokładnie na takim stanowisku systematycznym, do jakiego ją predys­
ponują rzeczywiste cechy i genetyczne powiązania. Im szybciej to
nastąpi, tym lepiej dla samego człowieka.
W odniesieniu do popędu agresji konieczność poznania jej historii
naturalnej, czynników wyzwalających i form występowania — jest
szczególnie paląca ze względu na społeczną dolegliwość wielu jej
przejawów. Psycholog, pedagog, socjolog czy prawnik po dokładnym
(podkreślam to z przyczyn, do których jeszcze powrócę) przeczytaniu
książki Lorenza niewątpliwie znacznie wnikliwiej spojrzy na ludzi,
z którymi ma do czynienia na gruncie zawodowym, będzie umiał
skuteczniej zawczasu wygaszać i przestawiać na inne tory owo
p r a w d z i w e z ł o , jakim jest prymitywna, nie zrytualizowaną
agresja.
Możliwości takie uzyska zresztą w pewnym stopniu na prywatny
użytek każdy uważny czytelnik, który, nie zaślepiony samouwiel­
bieniem, odnajdzie w opisywanych sposobach zachowania się uderza­
jące analogie nie tylko do swych mniej lub bardziej lubianych bliźnich,
6 7
ale również do samego siebie... Miałoby to niewątpliwie dodatni
wpływ wychowawczy, jako że na gruncie skromnego już, ale popar­
tego rzeczywistymi wartościami duchowymi szacunku dla samego
siebie — niemiło byłoby usłyszeć choćby tylko w myśli, na przykład:
jak szczur..."!
Wszystko to może nie zorientowanemu jeszcze czytelnikowi wydać
się dość zaskakujące, ale tok rozważań autora z pewnością wyjaśni te
pozorne paradoksy.
*
* *
Osobowość i pozycja Konrada Lorenza w świecie nauki jest
w Polsce znana jeszcze ciągle zbyt szczupłej grupie zainteresowanych.
Nie ma w tym zresztą nic dziwnego, jako że dotychczas nie wydano
u nas wszystkich książek, które napisał, a fragmentaryczne informacje
o jego badaniach i poglądach, otrzymywane z drugiej czy nawet
trzeciej ręki, łatwo wiodą do rozkwitnięcia wyobrażeń dość odległych
od rzeczywistości. Z tym większym uznaniem należy więc powitać
decyzję wydawnictwa o kolejnym wznowieniu tego dzieła.
K o n r a d Z a c h a r i a s L o r e n z był wykładowcą Uniwersytetu
Wiedeńskiego, honorowym profesorem uniwersytetu w Monachium
1 w Münster, doktorem filozofii honoris causa w Leeds (Anglia),
doktorem medycyny h.c. uniwersytetu w Bazylei, doktorem nauk h.c.
uniwersytetów w Yale i w Oksfordzie, profesorem wizytującym
Fakultetu Nauk w Uniwersytecie Colorado w Denver i doktorem nauk
h.c. Uniwersytetu im. Loyoli w Chicago.
Oprócz wielkiej liczby prac z dziedziny zachowania się zwierząt,
zwłaszcza wielu gatunków ryb i ptaków, Lorenz ogłaszał również
publikacje o ogólniejszej tematyce, dotyczące np. konfliktu pokoleń,
naruszonej przez człowieka równowagi w przyrodzie, jego biologii,
„grzechów śmiertelnych", które ludzkość popełnia wobec samej
siebie, ewolucyjnych i kulturowych procesów rytualizacji itd. Spo­
śród jego książek o charakterze naukowym wymienić trzeba Über
tierisches und menschliches Verhalten („O zwierzęcym i ludzkim
zachowaniu się") i ogłoszone wspólnie z Paulem Leyhausenem
Antribe tierischen und menschlichen Verhaltens („Siły napędowe
zwierzęcego i ludzkiego zachowania się"). Wśród szerokich kręgów
czytelników nazwisko jego rozsławiły książki popularnonaukowe:
Opowiadania o zwierzętach, I tak człowiek trafił na psa, Odwrotna
strona zwierciadła, Regres człowieczeństwa i — jako pierwsza
— książka, którą czytelnik ma w tej chwili przed sobą. Do czasu
pierwszego wydania polskiego osiągnęła ona w wersji oryginalnej
dwadzieścia dziewięć wydań.
Konrad Lorenz jest twórcą nowoczesnej e t o l o g i i . O nauce tej
mówi się i pisze coraz częściej, a liczba etologów na świecie wzrasta
nieomal lawinowo: jeszcze przed niespełna czterdziestu laty między­
narodowe sympozja i zjazdy ściągały nie więcej niż dwadzieścia osób,
natomiast począwszy od lat siedemdziesiątych gromadziły już kilkuset
do ponad tysiąca uczestników. Wobec tak potężnego rozwoju tej
dziedziny badań, a zarazem słabego stopnia spopularyzowania jej
w Polsce, będzie chyba celowe wstępne zorientowanie czytelnika w jej
podstawowej terminologii i problematyce, zwłaszcza tej, o której
mowa w książce.
Wyraz etologia pochodzący od greckiego ethos (obyczaj), istniał
już w roku 1762 we Francji i oznaczał badanie zachowania się zwie­
rząt. W literaturze anglosaskiej określano nim jednak „naukę o charak­
terach". Chociaż pionierskie obserwacje jeszcze dziewiętnastowiecz­
nych uczonych, m.in. Karola Darwina, a w drugim dziesięcioleciu na­
szego wieku O. Heinrotha i W. Craiga wzbudziły zainteresowanie
naukowców zagadnieniami zachowania się zwierząt, jednakże samo­
dzielna egzystencja etologii jako działu zoologii datuje się mniej wię­
cej od roku 1910. Obecnie etologia jest porównawczą nauką o zacho­
waniu się różnych gatunków zwierząt i różnych grup ludzkich (hu-
manetologia). Zgodnie z tendencją do unikania stanowczych wypowie­
dzi na temat niedostępnych dzisiejszym metodom badawczym sfer
psychiki, termin „psychologia zwierząt" („zoopsychologia") zacho­
wał znaczenie nieco inne. Etologia natomiast zajmuje się zarówno
zachowaniem organizmów jednokomórkowych, jak i poszczególnych
komórek wchodzących w skład ciała tkankowców, a ponadto zacho­
waniem się bardziej złożonych struktur zwierzęcych, jak poszczególne
osobniki, różne ich grupy i zespoły zwane koloniami (społeczności
tego ostatniego typu tworzą np. mrówki, pszczoły czy termity).
Z a c h o w a n i e s i ę zwierzęcia jest jednoznacznie uzależnione
od zmian wywoływanych przez jego e f e k t o r y (jednostki wykona­
wcze, w odróżnieniu od r e c e p t o r ó w , czyli jednostek odbierają­
cych bodźce). Zmiany te przejawiają się ruchem, wydawaniem
dźwięków, zapachów, modyfikacjami ubarwienia itd. Ponieważ jed­
nak są to zjawiska przejściowe, badaniom naukowym dostępne bywają
wtedy, gdy są powtarzalne. Określa się je wówczas nazwą u t r w a ­
l o n y c h w z o r c ó w c z y n n o ś c i o w y c h . J e d n o s t k ą eto-
logiczną jest natomiast najmniejsza możliwa do zidentyfikowania
część efektora występująca pojedynczo bądź w układzie z innymi
komponentami.
8 9
Etologia zmierza do filogenetycznego (rodowodowego w sensie
ewolucyjnym) i fizjologicznego wyjaśnienia funkcjonalnych współ­
zależności istniejących pomiędzy wszystkimi czynnikami zachowania
się. Najrozmaitsze wzorce zachowania porównuje się też u różnych
gatunków, zwłaszcza blisko z sobą spokrewnionych ( e t o l o g i a
p o r ó w n a w c z a ) , przy czym zwierzęta obserwuje się w ich
naturalnym środowisku bądź też takim otoczeniu, które środowisko to
w możliwie znacznym stopniu przypomina; często niezbędne przy tym
bywają dodatkowe dane z hodowli w niewoli. Dla badań etologicznych
bardzo ważne jest odróżnienie umiejętności wrodzonych od wyuczo­
nych, a więc nabytych w toku doświadczeń życiowych. Zanim bowiem
przystąpi się do badania zmian dokonywanych przez uczenie, trzeba
znać podstawowe, predeterminowane odpowiedzi organizmu na bodź­
ce. Metodą do tego wiodącą jest izolowana hodowla zwierząt od­
łączonych od matki i rodzeństwa zaraz po przyjściu na świat.
Najogólniej można powiedzieć, że większość wzorców zachowania się
bywa w przypadku większości zwierząt doraźnie adaptowana do
aktualnej sytuacji. Jednakże choć znane są umiejętności, w których
uczenie się nie odgrywa żadnej roli, to nie sposób wyobrazić sobie
w pełni wyuczonego elementu zachowania się, który nie byłby oparty
na pewnych zdeterminowanych dziedzicznie, a zarazem ograniczo­
nych wydolnościach. Fakt, że wrodzone wzorce zachowania się są
stałe i powtarzają się u przedstawicieli różnych gatunków, nadaje im
znaczenie taksonomiczne, które dostrzegł już Karol Darwin: badanie
ich u różnych form zwierzęcych pozwala uzyskać dodatkowe informa­
cje o stopniu filogenetycznego pokrewieństwa owych form. Specyficz­
ność zaś nadawania określonych sygnałów (np. głosowych, zapacho­
wych itd.) i wrażliwość na nie przedstawicieli tego samego gatunku
zapobiega w wielu wypadkach powstawaniu krzyżówek między gatun­
kowych. Sygnały wewnątrzgatunkowe pod presją doboru naturalnego
stają się coraz bardziej zauważalne i wzmocnione cechami fizycznymi,
np. ubarwieniem czy kształtami. Wsparte tymi właściwościami często
powtarzane sposoby zachowania się niejednokrotnie uzyskują pewną
autonomię motywacyjną. Te i inne zmiany w sygnalizacyjnych
wzorcach zachowania określa się jako r y t u a l i z a c j ę . Mówiąc
prościej, rytualizacja polega na przyjęciu przez jakiś sposób za­
chowania się nowej, samodzielnej roli symbolu, sygnału służącego
porozumiewaniu się. Zjawisko to odkrył w początku lat trzydziestych
naszego stulecia Julian Huxley.
Pewne sposoby zachowania się wywoływane są przez specyficz­
ne bodźce sygnałowe, wchodzące w skład mechanizmów w y z w a ­
l a j ą c y c h . Niekiedy takie bodźce (np. postać, ruch czy zapach)
muszą występować jednocześnie, aby wyzwolić określony sposób
zachowania się.
Gotowość do reakcji na coś, do jakiegoś sposobu zachowania się
nazwano m o t y w a c j ą . Rośnie ona w miarę upływu czasu od
ostatniego tego samego rodzaju zachowania — w wypadkach krań­
cowych można doprowadzić do realizowania go „w próżni". Sposób
zachowania się zmierzający do wywołania sytuacji, która dostarczyła­
by pożądanego bodźca ( s y t u a c j i b o d ź c o w e j ) , określa się jako
zachowanie a p e t y t y w n e (apetacyjne). Bywa ono raczej plastycz­
ne i różnorodne w odróżnieniu od zachowania k o n s u m a c y j n e g o
(spełniającego), zmierzającego już do wygaszania motywacji (za­
spokojenia dążenia), zachowania, które jest raczej ustalone stereo­
typowo.
Aby nie zatrzymywać się dłużej nad już stosunkowo powszechnie
znanymi zjawiskami hierarchicznej organizacji grup i terytorialności,
czyli tendencji do posiadania własnego obszaru mieszkalnego, należy
wspomnieć jeszcze, że w zakres dociekań etologicznych wchodzą
również badania nad rolą przyzwyczajenia i wpajania, a ponadto
oczywiście nad neurofizjologicznymi podstawami zachowania się.
Przez pojęcie imprintingu, wdrukowania, w p a j a n i a rozumie się
specyficzną reakcję osobnika, reakcję dotąd nie uruchamianą, która
zostaje związana z jakimś obiektem odgrywającym później rolę
bodźca wyzwalającego. Następuje to w pewnym określonym, za­
zwyczaj młodocianym wieku. Tak na przykład jeśli osobnik jakiegoś
gatunku wychowuje się wśród przedstawicieli innego gatunku, wów­
czas gdy dorośnie, będzie w doborze partnera preferował przed­
stawiciela owego obcego gatunku, mimo że w jego otoczeniu znajdą
się i jego właśni współplemieńcy.
Jak z tego widać, etologia jest powiązana licznymi nićmi z jednej
strony z ekologią, a z drugiej — z fizjologią, co znalazło wyraz
w nazwie Insytutu Fizjologii Zachowania się, o którym będzie mowa
nieco dalej.
W badaniach nad zachowaniem zwierząt zarysowały się z dawna
dwa różne nastawienia: witalistyczne, przy którym nie próbowano
doszukiwać się przyczyn obserwowanych zjawisk w zachowaniu,
uważanych za nieomylnie celowe (np. instynkty) — i mechanistyczne,
doceniające wprawdzie bardzo dokładne przyczynowe tło zachowania
się, ale na zasadzie niejako „psychologii bez duszy". Skrajni mechani­
cy ści trzymają się bowiem rygorystycznie twierdzenia, że nie można
nic pewnego powiedzieć o przeżyciach subiektywnych innych istot,
wobec czego nie stosują do zwierząt takich określeń, jak np. uwaga,
spostrzegawczość itd. Do tej grupy należą amerykańscy behawioryści,
10
którzy rozważania swoje ograniczają do mniej lub bardziej skom­
plikowanych implikacji bodźców i reakcji na nie. Behawioryzm został
jednak przez naukę odrzucony: wprawdzie rzeczywiście nie sposób
dowieść istnienia takich czy innych subiektywnych przeżyć zwierząt,
łatwo jednak też pogląd ten sprowadzić do groźnego absurdu i nie
wzruszać się krzykami cierpienia zwierząt — ale konsekwentnie także
i ludzi, których mowa nie jest nam znana i którzy w dodatku wyglądają
trochę inaczej niż my sami. Idąc dalej, nawet relacje innych ludzi o ich
wewnętrznych doznaniach, wypowiadane zrozumiałym dla nas języ­
kiem, nie miałyby siły dowodu: mówić można nawet w nieświadomo­
ści i niepoczytalności, a świadomość jest stanem, który każdy zna na
podstawie wyłącznie własnego subiektywnego odczucia. Tak więc
przesadne „obiektywizowanie" może niekiedy w konsekwencji do­
prowadzić do skrajnego subiektywizmu — nieomal solipsyzmu.
Zasadniczym przedmiotem badań Konrada Lorenza były z początku
wrodzone sposoby zachowania się, ich rozwój ewolucyjny i osobniczy.
Badacz ten wykrył spontaniczność ruchów, instynktowych i kluczowe
bodźce wyzwalające różne sposoby zachowania się. W tresurowych
doświadczeniach nad instynktami odkrył sposoby współdziałania
elementów wrodzonych z nabytymi, a w zjawisku wpajania dostrzegł
szczególnej wagi predyspozycję do uczenia się.
Lorenz wielokrotnie podkreślał znaczenie tych badań dla wiedzy
o człowieku. Natomiast twórcą nauki o zachowaniu się ludzi — h u -
m a n e t o l o g i i — jest najwybitniejszy naukowiec z jego szkoły,
Irenaus Eibl-Eibesfeldt. Jest on autorem między innymi najnowszego
podręcznika etologii. Po polsku wydane zostały jego książki: Galapa­
gos oraz Miłość i nienawiść — publikacja stanowiąca w pewnym
sensie przeciwwagę pracy Lorenza, którą czytelnik ma przed sobą.
Eibl-Eibesfeldt wykazuje w niej, że człowiek przynosi ze sobą na świat
nie tylko agresywność, a więc „zło", ale również instynkty prowadzą­
ce do powstawania więzi międzyosobniczych, a więc i „dobro".
*
* *
W Instytucie Fizjologii Zachowania się w Seewiesen, który Konrad
Lorenz zakładał w 1952 roku wspólnie z neurofizjologiem Erichem
von Holstem, pracuje wielu poważnych naukowców różnych specjal­
ności. Nieomal z całego świata ściągają tu bezustannie ludzie nauki,
pragnący przynajmniej zwiedzić tę słynną placówkę.
Zainteresowanie działalnością Konrada Lorenza rozszerzało się
również na oficjalne czynniki kierujące niegdyś nauką byłych krajów
socjalistycznych. Seewiesen nie jest zresztą miejscowością i nazwy tej
11
próżno by szukać na mapie. Są to tylko, zgodnie z nazwą, łąki nad
jeziorem, a ściśle mówiąc zarośla i łączki, na których wzniesiono kilka
budynków, mieszczących pracownie, bibliotekę i salę, gdzie odbywają
się seminaria, wykłady i inne zebrania. W części budynków znajdują
się też mieszkania pracowników. Dojazd — wyłącznie samochodem.
Obiekt ten leży o kilkanaście kilometrów na południowy zachód od
Starnbergu, małego miasta położonego 30 km na południe od Mona­
chium, na linii kolejowej biegnącej do Garmisch-Partenkirchen i In-
nsbrucku. Niewielkie jezioro niegdyś zawierało wodę czystą i nadającą
się do kąpieli, zostało wszakże dość gruntownie zanieczyszczone przez
wprowadzone tu doświadczalne ptaki wodne: około dwustu gęsi
i około trzystu kaczek różnych gatunków. Chociaż nie pozbawiano ich
zdolności latania, z małymi wyjątkami zimują one na miejscu. Tu
również odbywały się lęgi; znane są też przypadki, że któraś z samic
odlatywała na odległe o kilka kilometrów sąsiednie jezioro, tam
gniazdowała, po czym przyprowadzała piechotą przez las odchowane
już młode nad jezioro instytutowe.
W końcu lat sześćdziesiątych praca wyglądała następująco: każdy
ptak był odpowiednio zaobrączkowany, tak że pracownicy go rozpo­
znawali indywidualnie. Co dzień protokołowano dokładnie całe jego
zachowanie i dane te gromadzono w kartotece. Dla uproszczenia
zamiast pisać, nagrywano relacje na taśmę magnetofonową i od­
powiednie jej odcinki wklejano w kartotekę. Każdy z ptaków zasied­
lających wybrzeże jeziora ma więc z naukowego punktu widzenia
niezwykle wysoką wartość jako przedmiot doświadczeń czy obser­
wacji, o którym już tak wiele wiadomo.
Część ptaków doświadczalnych, np. drobne egzotyczne gatunki
wdówek czy wikłaczy, przebywała w pomieszczeniach zamkniętych.
Prowadzono nad nimi badania pasożytnictwa gniazdowego. Hodowa­
ne w wolierach gołębie służyły jako obiekty prac nad pokrewieńst­
wami filogenetycznymi, wykrywanymi na podstawie różnic i podo­
bieństw w ich sposobach zachowania się.
Wewnątrz głównego budynku umieszczono liczne akwaria. Obiekty
swych badań — różnorodne gatunki ryb koralowych, przebywających
w sztucznie sporządzonej wodzie morskiej — Konrad Lorenz karmił
osobiście o ustalonych porach. Oto z tamtego czasu migawkowa
relacja naocznego świadka:
Profesor wyjmuje z chłodni zamrożone filety z dorsza, część z nich
kraje drobno i wrzuca po trochu do kolejnych akwariów, przyglądając
się za każdym razem przez chwilę, jak ryby podpływają do opadają­
cych z wolna białych kawałeczków i je połykają. Kiedy już zgarnął do
ostatniego akwarium resztę dorszowego mięsa, bierze gęstą siatkę na
12
kiju, plastykowe wiadro z niewielką ilością wody i schodzi z piętra,
kierując się w stronę betonowego basenu, z którego następnie odławia
hodowane tam dafnie. Wróciwszy do pokoju akwariowego, przekłada
małą siateczką dafnie z wiadra do pojemników z rybami. W morskiej
wodzie te drobne skorupiaki giną po upływie pięciu minut, ale zanim
opadną na dno, znikną w paszczach bajecznie kolorowych ryb.
W swoim gabinecie, mrocznym od zielonego gąszczu za oknem
Balkonowym, Konrad Lorenz prowadzi rozmowę siedząc w fotelu,
zwrócony twarzą w stronę wielkiej szyby wbudowanego w ścianę
akwarium, którego oświetlone wnętrze jest w tej części pokoju
najsilniejszym źródłem jasności. Nieustannie obserwując, co się dzieje
za szklaną taflą, i co chwila dzieląc się spostrzeżeniami, ani na moment
nie traci wątku rozmowy. Tymczasem do pokoju flegmatycznie
wkracza pies rasy chow-chow. Z frasobliwą miną podchodzi do nie
znanej mu osoby, zawiera z nią znajomość, po czym się oddala.
— Wstaję zwykle bardzo rano, o czwartej-piątej, i pracuję, bo
wtedy jest spokojnie i nic mi nie przeszkadza... Piszę teraz książkę
z dziedziny filozofii nauki... Widzi pani tego ptaka, który właśnie
wleciał przez balkonowe drzwi? To drozd trójbarwny; parka ich
założyła gniazdo na drzewie nad jeziorem, a tu, do swojej klatki
przylatuje po jedzenie... Chciałaby pani zobaczyć ich gniazdo i pisk­
lęta? No to chodźmy!
*
* *
Ujawnianie prawidłowości dotyczących miejsca człowieka jako
gatunku w przyrodzie działa na ludzi szokująco tym silniej, im mocniej
utrwalone jest ich mniemanie o własnej wyjątkowości. Trudno było
pogodzić się z faktem, że Ziemia, siedlisko istot stworzonych wszak na
podobieństwo Boga, nie jest ani centralnym, ani najważniejszym
elementem wszechświata. Wyprowadzenie rodowodu gatunku Homo
sapiens ze świata zwierząt i stwierdzenie, że należy on faktycznie do
tego świata, było kolejnym despektem dla jego boskości. A wreszcie
zaczyna drżeć w posadach ostatni chyba bastion nadziemskości
i narcyzmu — dusza ludzka — w której zaczęto ujawniać coraz nowe
właściwości wskazujące, że postępowaniem człowieka rządzą nie
zawsze uświadamiane, wrodzone popędy i instynkty, stawiające pod
wielkim znakiem zapytania jego wolną wolę. Czyżby zatem powiedze­
nie Kartezjusza: Animal non agit, agitur, miało się w równej mierze
odnosić do istoty ludzkiej? W dodatku owe wrodzone popędy
i instynktowne działania okazują się bynajmniej nie specyficznie
ludzkie, ale pochodzą w prostej linii od zwierzęcych antenatów, wobec
13
czego są w wielu wypadkach homologiczne, czyli genetycznie
równoznaczne z popędami i instynktami wielu współcześnie żyjących
zwierząt.
Dziś, kiedy w rzeczowych dyskusjach argumentowanie cytatami
z Pisma Świętego wyszło już raczej z użycia, ten sam ludzki narcyzm
kryje się w częściowo tylko prawdziwym twierdzeniu, że psychikę
człowieka ukształtowało życie społeczne. Bałamuctwo polega również
i tu na pomieszaniu czynnika pierwotnego z wtórnym. Niewątpliwie
cała złożoność i wysoki poziom rozwoju psychiki ludzkiej i ludzkiego
życia społecznego rozwinęły się na podłożu anatomiczno-fizjologicz-
nych wrodzonych właściwości i wydolności ośrodkowego układu
nerwowego człowieka, na które dopiero wtórnie, w drodze nie­
zliczonych sprzężeń zwrotnych, życie społeczne może działać modyfi­
kująco, ale za każdym razem tylko w zastosowaniu do konkretnych
indywiduów, fenotypów, a nie do podłoża dziedzicznego, charakterys­
tycznego dla człowieka jako gatunku.
Opozycjoniści z założenia nastawieni na „nie" zarzucają tego
rodzaju dociekaniom i wnioskom tendencje redukcjonistyczne, pole­
gające na sprowadzaniu ludzkiej psychiki do układu wyłącznie
zwierzęcych popędów, taksji, tropizmów, instynktów itd. W za­
stosowaniu do Lorenza byłoby to jednak imputowaniem mu poglądów,
których wcale nie głosi, i wskazywałoby na wysoce nieuważną lekturę
jego tekstu. Wspomniany układ stanowi tylko ów „zwierzęcy trzon"
psychiki człowieka, na którym dopiero, właśnie dzięki możliwościom
jego mózgu, rozwinęły się cechy już specyficznie ludzkie, takie jak
pojęciowe — a więc abstrakcyjne — myślenie, samokontrola i w ogóle
cała zawikłana nadbudowa kultury z najwyższymi wzlotami sztuki
i z etyką.
Takie czy inne, ale z reguły aprioryczne założenia skłaniają
niektórych dyskutantów do negowania istnienia wrodzonej agresyw­
ności i terytorialności człowieka. Niemniej jednak mieszkania zbioro­
we bądź w ogóle bezdomność są, jak wiadomo, skutkiem krytycznej
sytuacji ekonomicznej, a nie wrodzonych skłonności i gustów przecięt­
nego człowieka.
Niestety, choć może wielu z nas wolałoby zaliczyć się do wcielo­
nych aniołów, którym tylko krzywda społeczna „paczy" charakter
— burzliwie rozwijające się na świecie (w tym również i w Polsce)
badania nad agresywnością ludzi wykazują wciąż na nowo wrodzony
jej charakter. Echa tych doświadczeń i obserwacji docierają niejedno­
krotnie nawet do prasy; wskazują one na pierwszorzędną wagę sprawy
tak u nas zaniedbanej jak odpowiednie wychowywanie zarówno
młodzieży, jak dorosłych. Wyniki badań I. Eibl-Eibesfeldta (który
14
podobnie jak Lorenz jest Austriakiem) nad społeczeństwem Busz-
menów ujawniają, że ludzie ci w wieku dziecięcym wykazują znaczną
agresywność, która wskutek wychowania ulega tak daleko idącemu
zredukowaniu, że w wieku dojrzałym odznaczają się oni wyjątkową
wprost łagodnością.
Czytelnik zyska niewątpliwie wiele, jeśli po przeczytaniu książki
Lorenza powróci jeszcze do pierwszych jej rozdziałów, które wobec
wielkiej mnogości przytoczonego później materiału mogły się w pa­
mięci nieco zatrzeć, a są jednak niezbędne dla pełnej percepcji treści.
Podkreślam to dlatego, że istnieją odbiorcy, którzy wypowiadają
o autorze i jego poglądach sądy nacechowane daleko idącą pewnością
siebie, choć wynika z nich niezbicie, że czytali oni — a i to pobieżnie
— tylko ostatnie rozdziały.
Czytelnik obeznany z biologiczną literaturą popularnonaukową
wciąż napotykał zapewnienia, że tylko naiwni prostaczkowie, nie­
świadomi, co to nauka, stosują do zwierząt pojęcia określające
subiektywne stany ludzi. Czytelnikom tym z pewnością nieobce było
nazwisko autora tej książki i jego światowa sława znawcy zachowania
się zwierząt. I oto okazuje się, że „sam Konrad Lorenz", odcinając się
ostro od behawioryzmu, mówi spokojnie i bez cudzysłowu o miłości,
zakochaniu i żałobie u gęsi, o stanie furii u ryby, o uprzejmym
uśmiechu psa i kurtuazyjnych grzecznościach wilków. Czyni to
oczywiście z pełną świadomością i w toku rozważań uzasadnia swoje
powody. Pragnę zapewnić czytelnika, że we wszystkich tych wypad­
kach przekład polski bardzo dokładnie oddaje treściową zawartość
pojęć użytych w oryginalnym tekście zgodnie z intencją autora.
Cechą tekstu, która jak się zdaje, powinna budzić większy niepokój,
jest maniera personifikowania i, można by rzec, teleologizowania
mechanizmów ewolucji: selekcja coś „wyhodowała", taka czy inna
cecha spełni zadania itd. Można tu jednak mieć zastrzeżenia wyłącznie
do formy, niewątpliwie zwodniczej dla kogoś, kto nie zna mechanizmu
działania doboru naturalnego. Jednakże Lorenz tak gruntownie i wielo­
krotnie zastrzega się, aby słów jego nie pojmować w sensie finalistycz-
nym i że przyrodę należy badać w kategoriach przyczynowości — że
nie ma podstaw do sprzeciwu natury zasadniczej.
Poglądy społeczne Konrada Lorenza dość wiernie odzwierciedlają
patriarchalne stosunki panujące dziś jeszcze w krajach należących do
tzw. strefy języka niemieckiego, gdzie kobiety o ambicjach wy­
kraczających poza wzorowe prowadzenie domu i wychowywanie
dzieci mają ograniczone pole do popisu. W rozważaniach swych
pomija fakt, że u bardzo wielu gatunków zwierzęcych rola samców
bywa zredukowana tylko do funkcji partnerów seksualnych, niekiedy
15
pasożytujących na samicach... Sam Lorenz zresztą stwierdza, że
przyroda jest tak bogata, że czerpanymi z niej przykładami poprzeć
można nieomal każdą tezę!
Zakończenie ostatniego rozdziału książki zdaje się nieco dyshar-
monizować z rzeczowym i spokojnym tokiem całej jej treści. Po­
wtarzanie wyznania „Wierzę że....", które znamy aż nazbyt dobrze
z ponad miarę patetycznych przemówień, budzić musi w czytelniku
bądź słuchaczu dość uzasadnioną pretensję do narratora. Poglądy
osobiste sławnego uczonego mogą nam wprawdzie nie być obojętne,
jednak bardziej nas interesuje, jak ów narrator — wszak specjalista
w danej dziedzinie — trzeźwo ocenia stopień prawdopodobieństwa
zrealizowania się sytuacji i wydarzeń, których miraże roztacza.
Zuzanna Stromenger
PRZEDMOWA
Przyjaciel mój, który wziął na siebie prawdziwie koleżeński
obowiązek przeczytania rękopisu tej książki, gdy wgłębił się
w jej treść, napisał do mnie: „Przeczytałem już dwa rozdziały
z gorącym zainteresowaniem, ale jednocześnie i ze wzras­
tającym uczuciem niepewności. Dlaczego? Bo nie mogę
uchwycić ich związku z całością. Musisz mi to jakoś ułatwić."
Krytyka ta jest niewątpliwie w pełni uzasadniona. Przedmowę
tę piszę więc po to, aby od razu czytelnikowi wyjaśnić, o co
chodzi w całej książce i jakie są powiązania poszczególnych
rozdziałów z jej ostatecznym celem.
W książce będzie mowa o a g r e s j i , to znaczy o popędzie
do walki tkwiącym w zwierzęciu i człowieku, a skierowanym
n a c z ł o n k ó w w ł a s n e g o g a t u n k u . Decyzja napisa­
nia tej pracy powstała wskutek przypadkowego zbiegu dwóch
okoliczności. Przebywałem w Stanach Zjednoczonych, aby tam
— po pierwsze — przed audytorium złożonym z psychiatrów,
psychoanalityków i psychologów wygłosić odczyty z dziedziny
studiów porównawczych nad zachowaniem się i porównawczej
fizjologii zachowania się, a po drugie, aby na rafach koralowych
Florydy sprawdzić w naturalnym środowisku pewną hipo­
tezę , którą wysunąłem w wyniku obserwacji w akwariach.
1
Dotyczy ona sposobów walki u niektórych ryb i funkcji, jaką dla
zachowania gatunku spełnia ich ubarwienie. W klinikach, które
Zob. początek rozdz. II.
17
odwiedzałem, spotkałem się po raz pierwszy z psychoanalityka­
mi traktującymi nauki Freuda niejako nienaruszalne dogmaty,
ale jak przystało na naukowców — jako hipotezy robocze.
Wobec takiego założenia zrozumiałem w teorii Zygmunta
Freuda wiele spraw, które dotąd budziły sprzeciw zbyt daleko
idącą śmiałością. Dyskusje nad jego teorią o popędach ujawniły
niespodziewanie zgodność między wynikami psychoanalizy
a fizjologią zachowania się, co ma szczególną wymowę wobec
zasadniczych różnic między obu naukami w sposobach stawia­
nia problemu, w metodach, a przede wszystkim w podłożu
działania.
Oczekiwałem różnicy zdań nie do pogodzenia na tle poję­
cia popędu śmierci, który — według jednej z teorii Freuda
— jako zasada niszczenia znajduje się na biegunie przeciw­
stawnym do wszystkich instynktów zachowania życia. Hipo­
teza ta, obca biologii, w oczach badaczy sposobów zachowa­
nia się jest nie tylko niepotrzebna, ale wręcz fałszywa. Agre­
sja, której skutki często są przyrównywane do skutków po­
pędu śmierci, jest takim samym instynktem jak każdy inny
i — w warunkach naturalnych — przyczynia się, tak jak
inne, do zachowania życia i gatunku. Popęd agresji u człowie­
ka, który przez własną działalność zbyt szybko dokonał zmia­
ny swoich warunków życiowych, wywołuje często zgubne
zjawiska, ale to samo dzieje się niejednokrotnie i z innymi
instynktami, choć może nie w tak dramatyczny sposób. Gdy
wystąpiłem z tym moim poglądem na teorię popędu śmierci
przed gronem zaprzyjaźnionych psychoanalityków, okazało
się, że wyważam otwarte drzwi. Udowodnili mi na podsta­
wie wielu fragmentów z dzieł Freuda, że on sam nie miał
pełnego przekonania do tej swojej dualistycznej hipotezy, która
musiała mu być zasadniczo obca, a nawet wręcz niemiła, jako
prawemu moniście i mechanistycznie myślącemu przyrod­
nikowi.
Gdy wkrótce potem badałem w ciepłym morzu obyczaje
żyjących na swobodzie ryb koralowych, u których rola agresji
18
w utrzymaniu gatunku jest zupełnie oczywista, nabrałem
ochoty do napisania tej książki. Nauka o sposobach zachowania
się w każdym razie wie już tyle o historii naturalnej agresji, że
może się wypowiedzieć o przyczynach wadliwości niektórych
jej funkcji u człowieka. Wgląd w przyczyny choroby nie jest
jeszcze wprawdzie odkryciem skutecznej metody leczenia, ale
stanowi przynajmniej pierwszy krok.
Czuję wszakże, że zadanie, które sobie postawiłem, przerasta
moje zdolności pisarskie. Jest bowiem nieomal niepodobieńst­
wem, odzwierciedlić słowami działanie systemu, w którym
pomiędzy poszczególnymi członami istnieją związki i zależno­
ści przyczynowe. Nawet gdy trzeba komuś objaśnić działanie
silnika spalinowego, nie bardzo wiadomo, od czego zacząć; ten,
którego pragniemy oświecić, może przecież zrozumieć rolę
wału korbowego dopiero wtedy, gdy zrozumiał również działa­
nie korbowodów, tłoków, wału rozrządowego, zaworów itd.,
itd. Poszczególne fragmenty całego systemu można pojąć albo
w ich złożonym całokształcie bądź wcale. Im bardziej skom­
plikowana jest budowa układu, tym większe są trudności, które
pokonywać musi praca badacza i wiedza. A przecież najbar­
dziej skomplikowanym systemem, jaki na tej ziemi znamy, jest
dynamiczny zespół sposobów zachowania się, wywodzących
się z popędów wrodzonych, a poza tym nabytych w trakcie
rozwoju kultury społeczności ludzkiej. Czy chcę, czy nie
— muszę daleko sięgnąć, aby wytłumaczyć te nieliczne związki
przyczynowe, które — jak mi się zdaje, mogę prześledzić
w gąszczu wzajemnych oddziaływań.
Na szczęście obserwowane fakty są same w sobie wszystkie
interesujące. Liczę na to, że czytelnika, jeszcze zanim dojrzeje
do zrozumienia głębszych powiązań, zafascynują już same
walki ryb koralowych o swoje rewiry, popędy i zahamowania
— podobne do postępowania moralnego — zwierząt żyjących
społecznie, pozbawione miłości życie małżeńskie i socjalne
ślepowronów, krwawe masowe walki szczurów wędrownych
i wiele innych sposobów zachowania się zwierząt.
19
 Do ostatecznego celu — a jest nim zrozumienie głębo­
kich powiązań — pragnę czytelnika poprowadzić możliwie
tą samą drogą, którą sam przebyłem, a to z przyczyn zupełnie
zasadniczych. Indukcyjne nauki przyrodnicze rozpoczynają
zawsze od obiektywnych jednostkowych obserwacji, a do­
piero następnie przechodzą do wyprowadzania ogólnych
praw, którym przypadki te są podporządkowane. Większość
podręczników dla skrócenia i ułatwienia poznania proble­
mu wybiera metodę odwrotną, w której „część ogólna"
poprzedza „część szczegółową". Tekst zyskuje przez to na
przejrzystości, ale traci swoją siłę przekonywającą. Bardzo
łatwo jest najpierw rozwinąć teorię, a potem podbudować ją
przykładami, przyroda bowiem jest tak bogata w formy, że jeśli
starannie się poszpera, można znaleźć pozornie oczywiste
przykłady także dla zupełnie bezsensownych hipotez. Książka
moja byłaby prawdziwie przekonywająca, gdyby czytelnik na
podstawie faktów, które przedstawię, mógł dojść sam do
identycznych wniosków co ja. Ponieważ jednak nie mogę
wymagać od niego przebycia takiej krzyżowej drogi, podam
tutaj krótkie streszczenie poszczególnych rozdziałów jako
rodzaj drogowskazu.
Rozpoczynam w pierwszych dwóch rozdziałach od opisu
prostych obserwacji typowych form agresywnego zachowania
się. W III rozdziale omawiam rolę agresji w zachowaniu
gatunku, a w IV wypowiadam się na temat fizjologii instynk­
townych ruchów w ogólności, a szczególnie popędu agresji, ale
tylko w takim zakresie, aby wyjaśnić zjawisko wciąż rytmicznie
powtarzających się spontanicznych wybuchów tego popędu.
W rozdziale V tłumaczę przebieg rywalizacji i usamodziel­
nianie się wytworzonych przez nią instynktownych sił napędo­
wych, po to by umożliwić późniejsze zrozumienie działania
rytualizacji jako hamulca agresji. Temu samemu celowi służy
rozdział VI, w którym usiłuję dać ogólny przegląd układów
działania instynktownych sił napędowych. W VII rozdziale
20
wykazuję na konkretnych przykładach, jakie mechanizmy
„wynalazła" zmienność gatunkowa, aby skierować agresyw­
ność na tory nieszkodliwe, jaką rolę odgrywa w tym zadaniu
rytuał i jak powstające dzięki temu sposoby zachowania się
zbliżone są do tych, które u człowieka dyktuje świadome
poczucie moralności. Treść tych rozdziałów stwarza podstawę
ułatwiającą zrozumienie działania czterech bardzo różnych
rodzajów porządku społecznego. Pierwszym jest stado anoni­
1
mowe, wolne od wszelkiej agresywności, ale też pozbawione
osobistych znajomości i spójności pomiędzy poszczególnymi
osobnikami. Drugi to rodzinne i społeczne współżycie ślepo-
wronów i innych kolonijnie gnieżdżących się ptaków, istniejące
tylko dla obrony terenowego podziału swojego rewiru. Trzeci
rodzaj reprezentują osobliwe wielkie rodziny szczurów, któ­
rych członkowie nie znają się osobiście, a rozpoznają się tylko
po rodzinnym zapachu, zachowując się wobec siebie pod
względem społecznym wzorowo; walczą natomiast z dziką
zaciekłością przeciwko każdemu członkowi własnego gatunku
należącemu do innej rodziny. Wreszcie czwarty układ społecz­
ny to taki, w którym więzi osobistej miłości i przyjaźni nie
dopuszczają do walki i wyrządzania krzywdy w obrębie własnej
społeczności. Tę formę życia społecznego, która wykazuje
wiele analogii ze społeczeństwem ludzkim, opiszemy dokład­
nie na przykładzie gęsi gęgawej.
Po tym, co przedstawię w tych jedenastu rozdziałach, sądzę,
że będę mógł wytłumaczyć przyczyny wadliwości niektórych
funkcji agresywności ludzkiej. Rozdział XII — „Kazanie o po­
korze" — ma przyczynić się do tego, aby usunąć pewne
wewnętrzne opory, które wielu ludziom nie pozwalają spojrzeć
na siebie jako na część wszechświata i uznać, że ich własne
zachowanie się również podlega prawom natury. Opory te
1
Każdemu z tych czterech porządków społecznych poświęcony jest jeden
rozdział (przyp. red.).
21
wypływają, po pierwsze, z niechęci do zasady przyczynowoś-
ci, która zdaje się sprzeczna z istnieniem wolnej woli, a po
drugie, z wewnętrznej pychy człowieka. Rozdział XIII za­
wierać będzie obiektywny opis obecnej sytuacji ludzkości, tak
jak na przykład widziałby ją biolog z dystansu Marsa.
W XIV rozdziale pozwalam sobie sugerować pewne środki
zaradcze przeciwko wadliwym funkcjom agresji, których przy­
czyny — śmiem twierdzić — są mi znane.
Rozdział pierwszy
PROLOG W MORSKIEJ TONI
Zaczynać musisz na otwartym morzu!
Na małym wpierw poprzestań. Ceń
Ten drobiazg, co ci w przełyk wsiąknie,
Bo rośnie się tak z dnia na dzień,
Do wyższych wciąż kształtując się osiągnięć,
(Goethe, Faust, cz. II,
przełożył Feliks Konopka.)
Urzeczywistniło mi się odwieczne marzenie ludzkości o skrzy­
dłach: w stanie nieważkości unoszę się w przejrzystej toni i bez
wysiłku płynę przez rozsłonecznione obszary. Poruszam się
przy tym nie z brzuchem wypiętym do przodu i głową sterczącą
w górę, jak wypada człowiekowi dbałemu o swą drobnomiesz-
czańską godność; posuwam się w pozycji uświęconej pradawną
tradycją kręgowców, plecy mam odwrócone ku niebu, głowę
wysuniętą naprzód. Dopiero gdy chcę spojrzeć przed siebie,
wysiłek wygięcia karku przypomina mi, że jestem mieszkań­
cem innego świata. Ale właściwie wcale tego nie chcę; wzrok
mój, jak przystało na ziemskiego badacza, kieruję w dół, na
sprawy dziejące się pode mną.
„Lecz kto z was duszę chce zatrzymać w ciele, niechaj
morskiego ten unika dna i niech nie sięga w ową głąb zuchwale,
którą Bóg zasnuł w wieczny mrok i fale." Jeżeli jednak Bóg
1
tego n i e uczynił, jeżeli, przeciwnie, pozwolił, aby radosne
promienie południowego słońca użyczyły barw swego widma
zwierzętom i roślinom, niechaj człowiek sięgnie w te głębie
— radzę to każdemu — i koniecznie je spróbuje przeniknąć
chociażby jeden raz w ciągu życia, zanim będzie na to za stary.
Potrzeba mu do tego tak niewiele, zaledwie maseczki do
nurkowania, rurki oddechowej i jeżeli chce być bardzo rozrzut­
ny, pary gumowych płetw na nogi, a wreszcie — pieniędzy na
1
F. Schiller, ballada Nurek, przełożył St. Maykowski.
23
przejazd nad Morze Śródziemne czy Adriatyk, chyba że
pomyślne wiatry zapędzą go gdzieś dalej na południe.
Z dostojną powolnością, poruszając płetwami, sunę po
krainie baśni. Nie jest to krajobraz prawdziwych raf koralowych
z dzikimi spękanymi górami i dolinami żyjącymi własnym
życiem — jest mniej heroiczny, ale nie mniej ożywiony, leży
bezpośrednio przy brzegu jednej z wielu wysepek z koralow-
copochodnego wapienia, tak zwanych Keys, ciągnących się
długim sznurem aż do południowego krańca półwyspu Florydy.
Wszędzie na podłożu ze starego koralowego rumowiska tkwią
rozrzucone przedziwne półkule koralowców-mózgowników,
szeroko rozgałęzione pojedyncze krzaki akropory, zwiewne
kępy korali rogowych, takich jak przeróżne gatunki gorgon,
a pomiędzy nimi różnorodne kępki brązowych, czerwonych
i złocistych morszczynów, nie spotykanych w prawdziwych
rafach koralowych na dalszych obszarach oceanu. Grube na
szerokość człowieka, a wielkie na wysokość stołu gąbki
loggerhead (gąbka głowiasta) stoją w dużych od siebie od­
stępach, nieładne w kształcie, ale tak regularne, że zdają się
dziełem rąk ludzkich. Nigdzie nie widać wolnej powierzchni
martwych kamieni: wszystkie miejsca między wymienionymi
organizmami wypełniają mszywioły, polipy dzwonkopławów
i gąbki, pokrywające gęstą liliową i pomarańczową runią duże
powierzchnie. Wobec tylu kolorowych gruzłowatych powłok
na kamienistym podłożu nie zawsze nawet wiem, czy należą
one do świata zwierzęcego czy roślinnego.
Moja bez trudu przebywana droga prowadzi z wolna na coraz
płytsze wody, gdzie liczebność koralowców zmniejsza się,
roślin natomiast przybywa. Pode mną rozpościerają się rozległe
lasy uroczego glonu, zupełnie podobnego w formie i propor­
cjach do afrykańskich parasolowatych drzew akacjowych.
Stwarza to złudzenie, że znajduję się nie tuż nad atlantyckim
dnem koralowym, ale stokrotnie wyżej, nad etiopskim laso-
stepem. Przesuwają się pode mną szerokie łany talasji i łąki
mniejszej od niej zostery. Gdy mam już pod sobą niewiele
24
więcej niż metr wody, widzę przed sobą długą, ciemną,
nieregularną ścianę poprzeczną, rozciągającą się w prawo
i w lewo na całe moje pole widzenia i wypełniającą bez reszty
przestrzeń między oświetlonym dnem morza a jego powierzch­
nią. Jest to owa osobliwa granica między lądem a morzem;
zbliżam się oto do wybrzeża Vitae Key, Wyspy Drzewa Życia.
Liczba napotykanych ryb stopniowo wzrasta. Wyskakują
spode mnie całymi tuzinami. Znowu przypominają mi się
zdjęcia lotnicze w Afryce, w czasie których można obserwować
stada dzikich zwierząt pierzchających na wszystkie strony
przed cieniem samolotu. Gdzie indziej znowu na gęstych łąkach
trawy morskiej zabawne grube kolcobrzuchy żywo przypomi­
nają kuropatwy podrywające się z pola zboża, aby znów w nie
zapaść po krótszym lub dłuższym locie. Inne znów ryby, nieraz
wprost niewiarygodnie ubarwione (ale przy całej jaskrawości
kolory ich są zawsze zharmonizowane), zachowują się wręcz
odwrotnie: na mój widok zapadają w trawę morską, tam gdzie
się akurat znajdują. Gruby „jeżozwierz" — chilomykter
— z cudownymi diabelskimi rogami nad błękitnymi oczami
leży całkiem spokojnie, jakby szczerząc zęby w uśmiechu; nie
wyrządziłem mu jeszcze żadnej krzywdy, a już jeden z człon­
ków jego rodziny dokuczył mi boleśnie. Gdy bowiem kilka dni
temu nieostrożnie chwyciłem taką rybę, zwaną przez Ameryka­
nów spiny boxfish, wygryzła mi spory kawał skóry prawego
wskazującego palca swym niezwykle ostrym, niby papuzim
dziobem, utworzonym z dwóch przeciwstawnych zębów. Obec­
nie nurkuję do tego dostrzeżonego okazu, chwytam jegomościa
ostrożnie i wynurzam się z nim na powierzchnię wody.
Nurkując stosuję dla oszczędzenia sił wypróbowaną technikę
kaczki, przegrzebującej dziobem dno na płyciznach; mianowice
wystawiam tylną część ciała ponad powierzchnię. „Jeżo­
zwierz" po kilku daremnych próbach ukąszenia mnie zaczyna
odnosić się poważnie do swojej nowej sytuacji życiowej i się
nadyma. Moja obejmująca go ręka czuje wyraźnie „uderzenie
tłoka" małej pompy utworzonej z mięśni gardzieli ryby. Gdy
25
 osiągnął już granicę rozciągliwości swej skóry i leży na mojej
dłoni niby wypchana, naprężona do ostateczności kolczasta
kula — puszczam go na wolność i bawię się komicznym
pośpiechem, z jakim wytryskuje z siebie wtłoczoną wodę
i znika w trawie morskiej.
Następnie zwracam się w kierunku ściany dzielącej tu morze
od lądu. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że jest utworzona
z tufu, gdyż powierzchnia jej jest fantastycznie poszarpana
i pełno jest w niej jam ziejących jak ciemne przepastne
oczodoły czaszek. Tymczasem skała jest starym szkieletem
koralowców, pozostałością przedlodowcowych raf koralo­
wych, które w glacjale sangammońskim znalazły się na suchym
lądzie i obumarły. W skale widoczne są wszędzie konstrukcje
tego samego koralowca, jaki żyje jeszcze dziś, a pomiędzy nimi
wciśnięte skorupy małży i ślimaków, których żyjący współ-
plemieńcy jeszcze teraz zasiedlają te wody. Znajdujemy się tu
więc na d w ó c h rafach koralowych, jednej starej, zamarłej
przed dziesiątkami tysięcy lat, i nowej, wyrastającej na trupie
tamtej, tak jak normalnie koralowce i kultury wyrastają na
szczątkach swoich przodków.
Podpływam pod poszarpane wybrzeże i sunę wzdłuż, dopóki
nie natrafiam na odpowiedni niezbyt ostry występ, który mogę
uchwycić prawą ręką, aby się przy nim zakotwiczyć. W niebiań­
skiej nieważkości, cudownie ochłodzony, ale nie zziębnięty,
daleki od wszelkich ziemskich trosk, intruz w tym świecie baśni
— poddaję się łagodnemu kołysaniu fal, zapominam o sobie
i zamieniam się cały we wzrok — uduchowiony i radosny
balonik na uwięzi!...
Ryby widzę wokoło siebie wszędzie, ale wobec płytkości
wody są to prawie wyłącznie drobne gatunki. Przybywają
z daleka bądź opuszczają teraz swoje kryjówki, do których
schroniły się przede mną, i podpływają z ciekawości. Zaraz
jednak gwałtownie, choć na krótko, odskakują ode mnie, gdy
przeczyszczam rurkę oddechową silnie wydmuchując wodę,
która się do niej dostała bądź też w niej skropliła. Jeśli tylko
26
oddycham spokojnie i cicho, ryby zbliżają się znowu, a gdy tak
kołyszą się ze mną idealnie miarowo w dół i w górę, zgodnie
z łagodnymi uderzeniami fal, sięgam pamięcią do mojego
klasycznego wykształcenia i cytuję: „Znów przychodzicie,
rozwiewne postacie, które ogarniał ongiś mglisty wzrok. Czy
mi tym razem zatrzymać się dacie? Czy serce jeszcze złud tych
ujmie tok?" I właśnie na przykładzie ryb dostrzegłem, zaiste
2
bardzo jeszcze mglistym wzrokiem, pewne ogólne prawidła
zachowania się zwierząt, nie rozumiejąc ich podówczas wcale.
Jednakże serce moje nadal rwie się ku tej złudzie, aby cel
jeszcze w ciągu mego życia osiągnąć! Pojąć te formy w całej ich
pełni jest nigdy nie gasnącą tęsknotą zarówno zoologa, jak
i artysty.
Chmara postaci, które na mnie napierają, wydaje mi się
w pierwszej chwili przytłaczająca; niektóre są tak blisko, że nie
jestem zdolny dojrzeć ich wyraźnie moim nieco już osłabionym
wzrokiem. Ale po pewnym czasie zaczynam się po trochu
oswajać z ich zarysami, a zdolność postrzegania postaci, ten
najwspanialszy instrument ludzkiego poznania, pozwala mi na
opanowanie tej wielorakości zjawisk. Wtedy okazuje się nagle,
że nie ma tu aż tylu gatunków, jak mi się początkowo
wydawało, choć jest ich jednak sporo. Wśród ryb można
wyraźnie rozróżnić dwie odrębne kategorie, mianowicie takie,
które przypływają gromadnie od strony otwartego morza czy
też wzdłuż skalistej ściany, i takie, które po uspokojeniu się
paniki wywołanej moim zjawieniem się wychodzą powoli
i ostrożnie z grot i innych kryjówek, zawsze p o j e d y n c z o !
Wiem o nich już także i to, że można odnaleźć to samo zwierzę
zawsze w tej samej siedzibie, nawet po kilku dniach i tygo­
dniach. W czasie całego mojego pobytu w Key Largo od­
wiedzałem przepiękną pawiooką rybę-motyla regularnie co
kilka dni w jej mieszkaniu pod obalonym przez huragan Donna
pomostem i zawsze zastawałem ją w domu.
2
Goethe, Faust, cz. I, przełożył W. Kościelski.
27
 Do gatunków pływających gromadnie, spotykanych raz tu,
raz tam, należą milionowe armie małych srebrnych ateryn,
różne małe żyjące w pobliżu brzegów rodzaje ryb śledziokształ-
tnych jak również ich groźni łowcy, szybkie jak strzała belony,
dalej szarozielone okoniopodobne postacie lucjanusów (Lutia-
nus), przebywające w tysiącach pod pomostami, ścianami
nabrzeży i stromym wybrzeżem. Były tam wreszcie — oprócz
wielu innych — urocze żółto i niebiesko prążkowane hemulo-
ny, zwane przez Amerykanów grunts — chrząkacze, bo wyjęte
z wody wydają z siebie dźwięki podobne do chrząkania. Często
widuje się okazy szczególnie pięknego, niebieskopręgiego,
białego i żółtopręgiego hemulona. Nazwy te nie są właściwe,
gdyż wszystkie trzy gatunki mają wzory w kolorach niebieskim
i żółtym, choć desenie te różnią się między sobą. Według moich
obserwacji wszystkie trzy rodzaje pływają często w mieszanych
ławicach. Niemiecka nazwa tych ryb: „purpurowe paszcze"
(Purpurmauler), wywodzi się z osobliwie jaskrawoczerwonego
ubarwienia błony śluzowej pyska, co jest widoczne tylko wtedy,
gdy ryba grozi szeroko otwartą paszczą swojemu współ-
plemieńcowi, na co ten odpowiada tym samym. Jednakże nigdy
nie widziałem ani na swobodzie, ani w akwarium, aby to
wzajemne przeraźliwe grożenie doprowadziło do prawdziwej
walki.
Przemiła jest zuchwała ciekawość, z jaką towarzyszą płet­
wonurkowi te i inne równie kolorowe hemulony, a także
niektóre snappers — lucjanusy, trzymające się często razem
z nimi. Prawdopodobnie tak samo eskortują one nieszkodliwe
duże ryby i niestety dziś już prawie wytępione manaty,
legendarne krowy morskie, czyniąc to w nadziei upolowania
rybek lub innych małych istot wypłoszonych przez to duże
zwierzę. Gdy po raz pierwszy odpłynąłem ze swego macierzys­
tego portu, z mola motelu Key Haven w Tavernier na Key
Largo, zdumiałem się nieprawdopodobną liczbą grunts i snap­
pers, które otoczyły mnie tak gęstą ławicą, że zasłoniły mi
widoczność, i które zdawały się równie liczne wszędzie, gdzie
28
tylko podpływałem. Dopiero później zorientowałem się, że
towarzyszyły mi stale te s a m e ryby, a było ich, lekko licząc,
kilka tysięcy! Gdy płynąłem równolegle do brzegu w kierunku
do następnego mola oddalonego o około 700 m, ławica ciągnęła
za mną mniej więcej do połowy drogi, po czym nagle odwracała
się i w zawrotnym tempie mknęła z powrotem do swego
siedliska. Ryby mieszkające pod drugim pomostem spostrzega­
ły moje nadejście. Z ciemności zalegającej nad nim wyłaniał się
ku mnie przerażający potwór, na kilka metrów szeroki, prawie
równie wysoki i wielokrotnie dłuższy, rzucający czarny ponury
cień na osłonecznione dno. Po zbliżeniu potwór zamienia się
w mrowie sympatycznych hemulonów. Gdy zdarzyło mi się to
po raz pierwszy, przeraziłem się śmiertelnie! Później właśnie
obecność tych rybek wywoływała we mnie wręcz przeciwne
uczucie: dopóki płynęły ze mną, miałem tę nadzwyczaj krzepią­
cą świadomość, że nie zagraża mi w najbliższym otoczeniu
żadna wielka barrakuda!
Zupełne odmienne są belony, te małe zuchwałe rozbójniki,
pędzące w eskadrach po pięć lub sześć tuż pod powierzchnią
wody, smukłe jak strzały. Z mojej obecnej perspektywy były
prawie niewidoczne, ponieważ ich srebrzyste boki odbijają
światło zupełnie w taki sam sposób jak dolna płaszczyzna
obszaru powietrznego, znana nam o tyle lepiej od drugiej strony
swego janusowego oblicza jako zwierciadło wody. Widziane
natomast z góry, ryby te mienią się kolorem błękitnozielonym
zupełnie jak lustro wody i stąd nieomal jeszcze trudniej je
dojrzeć niż od dołu. Przemierzają one najwyższe warstwy toni
w szeroko rozprzestrzenionych tyralierach i polują na małe
ateryny, silversides, które milionami i miliardami wypełniają
wody gęsto jak płatki śniegu w czasie zamieci, a błyszczą jak
„sreberko" choinkowe. Karzełki te nie boją się mnie wcale;
ryby ich rozmiaru nie są interesującą zdobyczą dla ryb mojej
wielkości, mogą więc pływać swobodnie pośród ich roju. Nie
ustępują mi tak dalece, że mimo woli wstrzymuję oddech, aby
nie dostały mi się do tchawicy, co się tak często zdarza
29
z komarami latającymi w równie gęstym roju. Odruchu tego nie
hamuje fakt, że dzięki rurce oddycham przecież w innym
środowisku. Ale gdy tylko zbliży się choćby najmniejsza
belona, srebrne rybki rozpryskują się błyskawicznie na wszyst­
kie strony, do góry, w dół, skaczą nawet nad powierzchnię
wody, pozostawiając w ciągu kilku sekund wielkie przestrzenie
wodne wolne od ich sreberka. Wypełniają się one potem
powoli, ale dopiero gdy drapieżniki odpływają.
Pomimo że wielkogłowe, okoniopodobne postacie grunts
i snappers różnią się znacznie od igłowate wyciągniętych
opływowych kształtów belon, są one wszakże pod jednym
względem do siebie podobne: oba gatunki wyglądem nie
odbiegają tak znacznie od ogólnie przyjętego wyobrażenia
związanego zwykle z nazwą „ryby". Nie można tego samego
powiedzieć o miejscowych mieszkańcach jaskiń. Cudowna
„anielska ryba", niebieska z żółtymi poprzecznymi pasami
zdobiącymi jej młodzieńczą szatę, jeszcze może uchodzić za
„normalną" rybę. Ale czy w ogóle można nazwać rybą to, co się
właśnie wysuwa powiewnym wahadłowym ruchem ze szczeli­
ny między dwiema skałami koralowymi, tę aksamitnie czarną
tarczę otoczoną jaskrawożółtą szarfą z lśniąco błękitnym
rąbkiem dolnej krawędzi? Albo na przykład te dwa gnające jak
oszalałe małe stworzonka wielkości trzmiela i jak on kuliste, na
których jaskrawopomarańczowoczerwonych ciałkach połysku­
je okrągłe czarne oko w jasnoniebieskiej obwódce, umiesz­
czone notabene na jednej trzeciej długości tułowia, licząc o d
t y ł u ? Albo znów ten klejnocik lśniący tam, w tej jaskini,
którego ciało rozgraniczone jest linią biegnącą od przodu i dołu
ku tyłowi i w górę na dwa pola, z których jedno połyskuje
niebieskofioletowo, a drugie cytrynowożółto? Czy też ten
jedyny w swoim rodzaju wycinek ciemnoniebieskiego gwiaź­
dzistego nieba, usianego jasnoniebieskimi światełkami, który
spod skały koralowej wyłazi właśnie p o d e mną, stwarzając
pozory odwrócenia wszystkich kierunków obowiązujących
w przestrzeni na lądzie? Przy bliższej obserwacji okazuje się, że
30
wszystkie te baśniowe stwory są oczywiście także poczciwymi
rybami, i to nawet nie tak bardzo dalekimi krewnymi moich
starych przyjaciół i towarzyszy pracy — pielęgnicowatych.
„Gwiezdne niebo", jewel-fish (ryba-klejnot), i rybka z niebies­
ką głową i grzbietem, a żółtym brzuszkiem i ogonem — beau
Gregory, są nawet ich bliskimi krewnymi. Pomarańczowy
„trzmiel" jest niemowlęciem ryby zwanej trafnie przez tubyl­
ców rock beauty (skalna piękność), a czarno-żółta tarcza to
młoda czarna „anielska ryba". Ale co za kolory i co za
niewiarygodny zestaw tych kolorów: wydaje się nieomal, że
chodzi specjalnie o wywołanie z daleka piorunującego wrażenia
— jak sztandar albo raczej jak plakat reklamowy!
Nad sobą mam falujący ogrom, „gwiezdne niebo" — chociaż
małe — pod sobą, unoszę się w stanie nieważkości w prze­
zroczystym przestworze, otoczony anielskimi istotami, po­
grążony w poznawaniu, w modlitewnym podziwie świata i jego
piękna. Mimo to — dzięki niechaj za to będą Stwórcy
— potrafię jeszcze obserwować istotne szczegóły. Zauważam
więc rzecz następującą: ryby matowo ubarwione lub, jak
hemulony, o kolorach pastelowych widzę przed sobą stale
w dużej liczbie, a przynajmniej kilka ich przedstawicielek
płynących r ó w n o c z e ś n i e , często w zwartych ławicach.
Natomiast spośród kolorowych gatunków znajdują się w moim
polu widzenia po j e d n e j błękitnej i j e d n e j czarnej
„anielskiej rybie", j e d e n beau Gregory i j e d n o „gwiezdne
niebo", a spośród dwojga dzieci rock beauty, przemykających
się koło mnie, jedno z dziką pasją goniło drugie.
Oddaję się nadal obserwacji, chociaż pomimo wysokiej
temperatury wody zaczynam powoli marznąć w tej mojej
egzystencji balonika na uwięzi. I właśnie w tej chwili do­
strzegam z bardzo daleka, a oznacza to nawet przy kryształowo
przejrzystej wodzie tylko 10-12 metrów — drugiego beau
Gregory, który zbliża się najwyraźniej w poszukiwaniu pokar­
mu. Osiadły obok mnie beau zauważa intruza o wiele później
niż ja z mojego punktu obserwacyjnego, bo dopiero gdy ten
31
zbliżył się na odległość około czterech metrów. Ale wówczas
miejscowy podrywa się i rzuca ku obcemu z bezprzykładną
wściekłością, tak że tamten, choć nieco większy od napastnika,
natychmiast zawraca i wytężonymi uderzeniami w bezładnym
zygzaku umyka przed śmiertelnymi ciosami gospodarza, z któ­
rych każdy, gdyby go dosięgnął, mógłby go ciężko zranić. Co
najmniej jeden go dosięga, widzę bowiem migocącą łuskę
opadającą powoli na dno, jak zwiędły liść z drzewa. Gdy intruz
znika w mglistej błękitnozielonej dali, zwycięzca wraca szybko
do swojej pieczary. Wężowym ruchem prześlizguje się pogod­
nie poprzez gęsto stłoczoną gromadę młodych hemulonów
szukających pokarmu tuż przed jaskinią, omijając je z całkowitą
obojętnością, jakby były martwymi kamieniami bądź inną
niegodną uwagi nieżywą przeszkodą. Najmniejszej chęci ataku
nie wzbudza w nim nawet mała błękitna „anielska ryba", dość
do niego podobna, i to zarówno kształtem, jak i ubarwieniem.
Zaraz potem obserwuję zupełnie analogiczną do wyżej
opisanej rozprawę pomiędzy dwiema czarnymi, ledwie na palec
długimi „anielskimi rybami", tym razem jednak nastrój jest
może nieco bardziej dramatyczny. Rozgoryczenie rywali wyda­
je się jeszcze głębsze, paniczny strach uciekającego intruza
jeszcze bardziej oczywisty, może dlatego, że powolne moje oko
lepiej może śledzić ruchy „anielskich ryb", o tyle leniwsze od
beau Gregory, których gra jest wręcz błyskawiczna.
Spostrzegam z czasem, że zrobiło mi się wręcz zimno;
wydrapuję się więc po koralowej ścianie na ciepłe powietrze
i złote słońce Florydy, a następnie usiłuję sformułować krótko
to, co widziałem: jaskrawo ubarwione, „plakatowe" ryby są
wszystkie osiadłe. Tylko u nich obserwowałem obronę włas­
nego rewiru. Ich dzika żądza ataku skierowana jest wyłącznie
na współplemieńców; nigdy nie widziałem, aby ryby dwóch
odmiennych gatunków atakowały jedna drugą, nawet gdy obie
są w najbardziej agresywnym nastroju.
Rozdział drugi
CIĄG DALSZY W LABORATORIUM
C z e g o się nie dotkniecie, dalekie wam się zdaje,
Czego nie pojmujecie, już brak wam całkowicie,
A za nieprawdę macie to, czego nie zliczycie.
Czegoście nie zważyli, lekkim wam zwać najprościej,
Co się spieniężyć nie da, jest dla was bez wartości.
(Goethe, Faust, cz. II,
przełożył Feliks Konopka.)
W poprzednim rozdziale posłużyłem się w pewnej mierze
licencją poetycką. Przemilczałem bowiem, że z obserwacji
w akwariach wiedziałem już o tym, jak zażarcie kolorowe ry­
by koralowe walczą ze swymi współplemieńcami, i że utworzy­
łem sobie już prowizoryczny pogląd na biologiczny sens tych
walk. Jechałem na Florydę, aby tylko sprawdzić te hipotezy.
Byłem całkowicie na to przygotowany, aby jeśli się okaże, że
fakty im przeczą, wyrzucić je całkowicie za burtę, a raczej
— mówiąc ściśle — wypluć przez rurkę oddechową do morza;
trudno jest bowiem cokolwiek wyrzucić za burtę, gdy się płynie
pod wodą. A w ogóle nie ma dla badacza lepszej porannej
gimnastyki jak codziennie przed śniadaniem zniweczyć jedną
ze swych umiłowanych hipotez — pozwala to na utrzymanie
młodzieńczej formy.
Gdy przed paru laty zacząłem prowadzić badania nad
niezwykle barwnymi rybami rafowymi w akwarium, kierowa­
łem się swoim „nosem" do interesujących biologicznych
problemów, oczywiście poza czysto estetyczną radością z osza­
łamiającego piękna tych zwierząt. Pierwsze pytanie, które mi
się nasunęło, brzmiało: po co — na Boga! — ryby te są tak
kolorowe?
Gdy biolog stawia sobie pytanie „po co", nie oznacza to, że
chce przeniknąć najgłębszy sens świata w ogólności, a okreś­
lony fenomen w szczególności. Przeciwnie, pragnie przez
zupełnie skromne postawienie zagadnienia dotrzeć do czegoś
33
zgoła prostego i w zasadzie dającego się zawsze sprawdzić. Od
kiedy dowiedzieliśmy się od Karola Darwina o historii po­
wstania świata organicznego, a ponadto jeszcze coś niecoś
o przyczynach jego powstania — pytanie „po co" jest dla nas
czymś ściśle określonym. Wiemy bowiem, że w y d o l n o ś c i
różnych narządów zmieniają się, przy czym lepsze jest wszę­
dzie wrogiem dobrego. Gdy przez małą, samą w sobie przypad­
kową przemianę dziedziczną (mutację) jakiś organ staje się
trochę lepszy i bardziej wydolny, z tą chwilą nosiciele tej cechy
wraz ze swym potomstwem stają się dla wszystkich mniej
uzdolnionych współplemieńców konkurentami, którym ci nie
mogą sprostać. Prędzej czy później znikają oni z powierzchni
ziemi. Ten nieustanny proces nazywa się doborem, czyli
selekcją naturalną. Selekcja ta jest jednym z dwóch „wielkich
konstruktorów" zmienności gatunków; drugim, który jej do­
starcza tworzywa, są zmiany w podłożu dziedzicznym, czyli
mutacje. Darwin, w czasie kiedy obecność ich jeszcze nie była
udowodniona, w swym genialnym wizjonerstwie wydedukował
ich istnienie jako niezbędną konieczność.
Nieprzebrana liczba złożonych, tak celowo i planowo zbudo­
wanych organizmów zwierzęcych i roślinnych zawdzięcza
swoje istnienie benedyktyńskiej robocie dokonywanej od milio­
nów lat przez mutację i selekcję. O tym jesteśmy mocniej
przekonani niż sam Darwin i jak niebawem zobaczymy,
mocniejsze mamy po temu dzisiaj podstawy. Może kogoś to
rozczaruje, że bogactwo form tego, co żyje, form, których
harmonijna prawidłowość przejmuje nas głębokim podziwem
i których piękno wzrusza nasz zmysł estetyczny — powstało
w sposób tak prozaiczny i przyczynowo zdeterminowany.
Jednakże badacza przyrody wciąż na nowo ogarnia podziw, że
natura, tworząc wszystkie swoje wielkie dzieła, nie przekracza
przy tym nigdy swoich własnych praw.
Rzeczową odpowiedź na nasze pytanie „po co" otrzymamy
tylko tam, gdzie o b a j wymienieni „wielcy konstruktorzy"
dokonywali wyżej opisanego dzieła. Pytanie to jest jedno-
34
znaczne z pytaniem o to, jakie znaczenie dla zachowania
gatunku ma taki czy inny szczegół bądź funkcja. Gdy pytamy:
„Po co kot ma spiczaste zakrzywione pazury?" — i od­
powiadamy po prostu: „Po to, aby łowić myszy" — nie ozna­
cza to wyznania wiary w jakąś metafizyczną teleologię, ale
oznacza po prostu, że łowienie myszy jest specyficzną wy­
dolnością o takim znaczeniu dla zachowania gatunku, że
wyhodowała u wszystkich kotów właśnie taką formę pazu­
rów. Na nasze pytanie nie będzie sensownej odpowiedzi
1
tylko wówczas, gdy dziedziczna zmiana zdziałała jedynie
coś czysto przypadkowego. Tak więc na przykład nie ma sen­
su pytać, po co u kur i innych zwierząt domowych występują
wszystkie możliwe pstrokacizny upierzenia, skoro człowiek
zwierzęta te strzeże i pozbawia naturalnej możliwości wyse­
lekcjonowania barw ochronnych. Gdy natomiast napotyka­
my zdecydowanie zróżnicowane, prawidłowe twory, uderzają­
ce nas ogólnym nieprawdopodobieństwem właśnie wskutek
swej prawidłowości, jak np. skomplikowana budowa pióra
ptasiego albo sposoby instynktownego zachowania się — mo­
żemy wykluczyć, że powstawały one przypadkowo. Wtedy
należy spytać tylko, jaki nacisk selekcji je wyeksponował,
a więc jeśli kto woli, po co istnieją. Pytanie to stawiamy
w uzasadnionej nadziei otrzymania zrozumiałej odpowiedzi,
podobnej do tych, które uzyskiwaliśmy już bardzo często,
a właściwie — przy odpowiedniej wytrwałości pytającego
— prawie zawsze. Nie zmienia tu postaci rzeczy kilka wyjąt­
kowych przypadków, w których badania nie dały odpowiedzi,
a raczej jeszcze na razie jej nie dały, na to najważniejsze
z wszystkich biologicznych pytań. Po co, na przykład, mięczak
ma skorupę o tak cudownym kształcie i kolorze, skoro słaby
wzrok jego współplemieńców i tak nie pozwalałby go dojrzeć,
nawet gdyby nie był prawie zawsze okryty skórnym fałdem
1
Tak pojmowany „cel" zwykło się określać jako sens biologiczny. (Przyp.
red. naukowej.)
35
płaszcza, a ponadto jeszcze mrokiem głębokiego dna mors­
kiego?
Jaskrawe barwy ryb koralowych wymagają pilnie wyjaś­
nienia. Jaki sens biologiczny przyczyniający się do zachowania
gatunku je wyhodował?
Kupiłem sobie najbardziej kolorowe ryby, jakie mogłem
dostać, a także pewną liczbę okazów z mniej kolorowych
rodzajów o barwach ochronnych. Wtedy zrobiłem zupełnie
nieoczekiwane odkrycie: spośród większości prawdziwie
„sztandarowo" i „plakatowo" kolorowych ryb koralowych
absolutnie nie można trzymać w małym awarium więcej niż
jednego osobnika każdego gatunku. Gdy wpuszczałem do
pojemnika więcej ryb tego samego gatunku, w krótkim czasie
po zażartej walce pozostawała przy życiu tylko najsilniejsza.
Później na Florydzie zrobiło na mnie ogromne wrażenie, gdy
w otwartym morzu natknąłem się na te same krwawe awantury,
które odbywały się w moim akwarium: zgodnie współżyją ze
sobą zawsze tylko j e d n a ryba jednego gatunku z równie
żywo, ale odmiennie ubarwioną rybą każdego innego gatunku,
również pojedynczą. Przy małym pomoście niedaleko mojej
kwatery żyły sobie w najlepszej komitywie j e d e n beau
Gregory, j e d n a mała czarna „anielska ryba" i j e d n a
ryba-motyl pawiooka. Pokojowe współistnienie dwóch osob­
ników „plakatowo" kolorowego gatunku zdarza się zarówno
w akwarium, jak i w otwartym morzu tylko wśród takich ryb,
które — tak jak pewne gatunki ptaków — żyją w t r w a ł y m
z w i ą z k u m a ł ż e ń s k i m . Takie pary małżeńskie widzia­
łem na swobodzie wśród błękitnych „anielskich ryb" i wśród
beaux Gregories, a w akwarium wśród brązowych i biało-
-żółtych ryb-rnotyli. Małżonkowie w takich parach są nierozłą­
czni, a co ciekawe, w stosunku do swoich współplemieńców są
jeszcze bardziej zaczepni niż samotne ryby tego samego
gatunku. Dlaczego tak jest, wyjaśnimy później dokładnie.
W otwartym morzu zasada „swój do swego n i e lgnie"
znajduje bezkrwawe potwierdzenie, zwyciężony bowiem ucie-
36
ka z terenu zwycięzcy, który nie nęka go dalej pogonią.
Natomaist w akwarium, skąd nie ma wyjścia, często zwycięzca
po prostu zabija rywala, a co najmniej zajmuje cały pojemnik na
swój rewir i tak zadręcza bezdomnych współtowarzyszy bez­
ustannymi atakami, że rozwijają się one o wiele wolniej od
niego; jego przewaga staje się coraz większa aż do tragicznego
finału.
Dla obserwacji normalnego wzajemnego zachowania się
posiadaczy rewirów trzeba zainstalować basen dostatecznie
duży na pomieszczenie terytoriów co najmniej dwóch osob­
ników badanego gatunku. Zbudowaliśmy więc akwarium o dłu­
gości 2,5 m, o pojemności ponad 2 t wody, w którym było
miejsce na kilka rewirów niewielkich przybrzeżnych rybek.
Młode „plakatowo" kolorowych gatunków są prawie zawsze
bardziej kolorowe, silniej przywiązane do swojej siedziby
i bardziej złośliwe niż osobniki dorosłe. Na tych miniaturkach
ryb można więc doskonale badane procesy obserwować na
stosunkowo niewielkim obszarze.
W tego rodzaju pojemnikach umieściliśmy następujące rybki
o długości 2 - 4 cm: siedem gatunków ryb-motyli, dwa gatunki
„anielskich ryb", osiem gatunków demoiselles tej samej grupy,
do której należy „gwiezdne niebo" i beau Gregory, dwa gatunki
rogatnic, trzy gatunki wargaczy, jeden gatunek chirurgów, kilka
innych „nieplakatowych" i nieagresywnych gatunków, jak:
kostery, kolcobrzuchy i wiele innych. Miałem więc w jednym
akwarium około dwudziestu pięciu gatunków „plakatowo"
kolorowych ryb, średnio po cztery sztuki każdego gatunku,
niektórych więcej, innych nawet tylko po jednym, ale w sumie
ponad sto osobników. Ryby prosperowały doskonale, prawie
bez strat, oswoiły się z otoczeniem, ożywiły się i — zgodnie
z przewidzianym programem — zaczęły się tłuc.
Teraz nadarzyła się cudowna okazja, aby coś p o l i c z y ć .
Gdy ścisły badacz przyrody może coś policzyć albo zmierzyć,
ogarnia go zawsze radość, często niezrozumiała dla niewtajem­
niczonych. „Czyż natura tylko dlatego jest wielka, że zmusza
37
was do liczenia?" — zapytuje Fryderyk Schiller naukowców
nastawionych tylko na pomiary, uznających tylko „szkiełko
i oko". Muszę poecie o tyle przyznać rację, że gdybym nie
liczył, wiedziałbym niewiele mniej o istocie agresji między
gatunkami, ale wypowiedź swoją o tym, co wiem, formułował­
bym z o wiele mniejszym przekonaniem, głosząc tylko w krót­
kich słowach: kolorowe ryby koralowe kąsają p r a w i e
wyłącznie członków własnego gatunku. Ustaliliśmy mianowi­
cie liczbę u k ą s z e ń z następującym wynikiem: dla każdej
z ryb znajdujących się w basenie z trzema współplemieńcami
pośród dziewięćdziesięciu sześciu innych rybek prawdopodo­
bieństwo p r z y p a d k o w e g o spotkania się z jednym
z trzech braci jest jak 3 do 96. Natomiast liczba ukąszeń
zaaplikowanych współplemieńcom w zestawieniu z ukąszenia­
mi ryb obcego gatunku wyraża się stosunkiem około 85 do 15.
A nawet ta ostatnia mała liczba była myląca w stosunku do
faktycznego stanu, bo policzone ataki niemal wszystkie doty­
czyły rybek demoiselles. Te zaś siedzą prawie stale w swoich
jamach, niewidoczne z zewnątrz, i atakują wściekle każdą rybę
wdzierającą się do ich kryjówki bez względu na jej gatunek.
Gdy więc wyeliminowaliśmy tę grupę z opisanego doświad­
czenia, ostateczny wynik nabrał jeszcze o wiele większej
wymowy.
Ataków skierowanych przeciwko rybom obcego gatunku
dopuszczały się ponadto te nieliczne osobniki, które nie miały
w całym basenie współplemieńców i musiały swoją zdrową
złość wyładować z konieczności na innych obiektach. A wybór
tych obiektów stał się potwierdzeniem mojego założenia
w takim samym stopniu jak ścisłe liczby. Była tam na przykład
pojedyncza śliczna ryba nie znanego nam gatunku z rodziny
ryb-motyli, będąca z kształtu i rysunku czymś pomiędzy
gatunkiem biało-żółtym a czarno-białym. Nazywaliśmy ją
krótko biało-żółto-czarną. Widocznie była ona całkiem naszego
zdania co do swojej pozycji w systematyce, gdyż ataki swoje
dzieliła w prawie idealnie równych częściach między obecnych
38
w basenie przedstawicieli tamtych obu gatunków. Nie zauwa­
żyliśmy, aby ukąsiła jakąkolwiek rybę trzeciego gatunku.
Jeszcze ciekawiej zachowywała się nasza niebieska rogatnica,
po łacinie Odonus niger, „czarny zębacz", gatunek także
reprezentowany tylko pojedynczo. Notabene zoolog, który tak
ją ochrzcił, widział ją widocznie tylko jako odbarwionego trupa
w formalinie, gdyż żywa ryba wcale nie jest czarna, lecz lśniąco
błękitna, a ponadto — szczególnie przy krawędzi płetw
— pokryta delikatnym fioletem z jasnoróżowym odcieniem.
Gdy do firmy Andreas Werner nadszedł transport tych ryb,
kupiłem od razu tylko jedną sztukę, gdyż po walkach, które
zwierzęta te staczały w basenie u sprzedawcy, zorientowałem
się, że moje akwarium będzie o wiele za małe dla dwóch takich
sześciocentymetrowych awanturników. Z braku krewnych mo­
ja niebieska rogatnica zachowywała się z początku przez jakiś
czas dość spokojnie, a rzadkie ukąszenia rozdzielała — w spo­
sób wielce wymowny — pomiędzy d w a zupełnie różne
gatunki: po pierwsze prześladowała tak zwane „błękitne diab­
ły", bliskich krewnych beau Gregory o takim samym jak ona
niebieskim kolorze, a w drugiej kolejności —jedynie dwie ryby
innego gatunku rogatnic, tzw. ryby Picassa. Zwierzęta te, jak
wskazuje nadana im przez amatorów nazwa, są nadzwyczaj
kolorowe i dziwacznie deseniowane, a choć mają zupełnie inne
barwy, podobne są kształtem do niebieskiej rogatnicy. Gdy po
kilku miesiącach silniejszy z dwóch „picassów" wyprawił
słabszego w rybie zaświaty, to znaczy do formaliny, rozwinęła
się silna rywalizacja między tym, który przeżył, a niebieską
rogatnica. Do jej agresywności niewątpliwie przyczynił się fakt,
że w tym czasie błękitne diabły zmieniły barwę z młodzień­
czego jaskrawego błękitu na przyćmioną gołębią niebieskość
ryb dorosłych, a co za tym idzie, działały mniej pobudzająco do
walki. Wreszcie niebieska rogatnica zgładziła rybę Picassa.
Wiele mógłbym jeszcze przytoczyć przypadków, jak spośród
ryb użytych do opisywanego doświadczenia pozostawała tylko
jedna, na przykład ryba królewska. Tam, gdzie dwa osobniki
39
połączyły się w parę, pozostawały oba. Tak było np. w przypad­
ku brązowych i biało-żółtych ryb-motyli. Znane są niezliczone
przypadki, gdy zwierzęta (bynajmniej nie tylko ryby!), które
z braku współplemieńców muszą swoją agresywność wyłado­
wać na innych obiektach, wybierają w tym celu gatunki
najbliżej spokrewnione lub barwą podobne do siebie.
Opisane powyżej obserwacje w akwarium i ocena ich
wyników potwierdzają bezspornie regułę, udowodnioną także
przez badania w otwartym morzu, że ryby są bez porównania
bardziej agresywne w stosunku do członków własnego gatunku
aniżeli wobec innych.
Jak wynika jednak z tego, co mówiłem w rozdziale pierw­
szym o zachowaniu się ryb na swobodzie, istnieją gatunki
o wiele mniej agresywne od ryb koralowych, które badałem.
A gdy przyjrzymy się teraz tym niezgodnym, a równocześnie
tym mniej lub bardziej zgodnym — dostrzegamy wyraźny
związek między ubarwieniem, agresywnością i przywiązaniem
do siedziby. Skrajna napastliwość skoncentrowana na współ-
plemieńcach i idąca w parze z życiem osiadłym występuje
pośród ryb obserwowanych na wolności wyłącznie u tych
osobników, których jaskrawe barwy, rozmieszczone wielkimi
plakatowymi płaszczyznami, głoszą już z dużej odległości
o przynależności ich nosiciela do określonego gatunku. Prze­
cież — jak już wspomniałem — właśnie to ich niezwykle
charakterystyczne ubarwienie wzbudziło moją ciekawość i na­
prowadziło mnie na to, że istnieje tu jakiś problem godny
zbadania. Zdarzają się równie piękne i kolorowe ryby słodko­
wodne, niektóre z nich mogą nawet w tej dziedzinie kon­
kurować z rybami morskimi; różnica nie polega tu jednak na
urodzie, ale na czymś zupełnie innym.
Wielki urok bajecznego ubarwienia większości ryb słodko­
wodnych bywa jednak przemijający. Pielęgnice, których nie­
miecka nazwa Buntbarsche związana jest nawet z przepychem
ich barw, ryby labiryntowe, przewyższające nieraz tamte
rozmaitością kolorów, czerwono-zielono-niebieskie cierniki
40
i tęczowe różanki, zamieszkujące nasze rodzime wody, a także
niezliczone inne gatunki znane z domowych akwariów
— wszystkie one mienią się barwami tylko wtedy, gdy rozżarza
je miłość bądź zapał do walki. Ubarwienie wielu z nich można
zawsze uważać za miernik ich nastroju i wnioskować z niego,
w jakim stopniu ogarnięte są one agresywnością, podnieceniem
seksualnym czy też chęcią ucieczki. Jak niknie tęcza, gdy
chmura przesłoni słońce, tak gaśnie cała ich wspaniałość, gdy
mija podniecenie, które ją wywołało, albo gdy w miejsce
podniecenia zjawia się na przykład strach, który natychmiast
powleka rybę niepozorną barwą ochronną. Innymi słowy,
barwy u wszystkich tych ryb są w y r a z e m pewnych stanów
i zjawiają się tylko wówczas, gdy są potrzebne. W związku
z tym ich młode, a często i samiczki bywają ubarwione bardzo
skromnie.
Zupełnie inaczej sprawa się przedstawia u agresywnych ryb
koralowych. Ich wspaniałe szaty są tak trwałe, jak gdyby były
namalowane farbą kryjącą. Nie oznacza to, że ryby te nie mogą
zmieniać kolorów; przeciwnie, na noc przeoblekają się jakby
w koszulki nocne, które zadziwiająco różnią się od tego, w co
przyodziane były w dzień. Ale w ciągu dnia, dopóki czuwają i są
czynne, zatrzymują zawsze swoje krzyczące barwy bez wzglę­
du na to, czy pędzą jako zwycięzcy prześladowcy za swoimi
współplemieńcami, czy jako zwyciężeni usiłują czmychać
dzikimi zygzakami. Nie opuszczają flagi ogłaszającej ich
gatunek, niczym angielski okręt wojenny z powieści morskiej
Forrestera. Bogactwo barw prezentują w niezmiennej wspania­
łości nawet w pojemniku transportowym, gdzie na pewno nie
czują się dobrze, a także gdy są ciężko chore; nawet po śmierci
barwy ich zanikają bardzo wolno.
U plakatowo kolorowych ryb nie tylko samce i samiczki są
równie barwne, ale nawet ich zupełnie młode potomstwo pyszni
się jaskrawymi kolorami, a co dziwniejsze — często zgoła
innymi i jeszcze o wiele jaskrawszymi niż barwy ryb dorosłych.
A najdziwniejsze jest, że u niektórych osobników t y l k o
41
 młode są kolorowe, jak na przykład u opisanego na s. 31
„gwiezdnego nieba" i wymienionego na s. 39 „błękitnego
diabła". Po osiągnięciu dojrzałości płciowej obie te rybki
zmieniają barwę tułowia na gołębią popielatość, a płetw na
bladą żółtość.
Wyzywająco jaskrawy — jakby plakatowy — układ barw,
występujących w stosunkowo dużych kontrastujących ze sobą
płaszczyznach, różni się od sposobu ubarwienia nie tylko
większości ryb słodkowodnych, ale w ogóle większości mniej
agresywnych i w mniejszym stopniu osiadłych gatunków.
U nich zachwyca nas za to delikatność rozłożenia barw, pełne
artystycznego smaku stonowanie łagodnych pastelowych kolo­
rów i wręcz wypieszczone wykończenie szczegółów. Gdy
nadpływa z daleka jeden z ulubionych moich hemulonów,
widać tylko zielonosrebrzystą, zupełnie niepozorną rybkę;
dopiero gdy ogląda sieją całkiem z bliska, co w przypadku tych
niestrachliwych i ciekawskich zwierzątek jest zupełnie łatwe,
dostrzega się złote i jasnoniebieskie hieroglify, które w meand­
rach otaczają cały tułów, jak szata z artystycznego brokatu.
Niewątpliwie wzory te są także znakiem rozpoznawczym dla
członków własnego gatunku, ale odgrywają swą rolę w rozpo­
znawaniu z bliska — przez współplemieńca płynącego tuż
obok. Natomiast równie niewątpliwe jest, że plakatowe kolory
agresywnych osiadłych ryb koralowych istnieją „po to", aby
być widoczne i rozpoznawalne z daleka. A wiemy już dobrze, że
rozpoznanie własnego gatunku wyzwala u tych zwierząt dziką
agresję.
Wielu ludzi, a wśród nich nawet i tacy, co mają zrozumienie
dla przyrody, uważa, że my, biolodzy, w sposób dziwny
i niepotrzebny przy każdej zaobserwowanej na zwierzęciu
barwnej plamie od razu pytamy o rolę, jaką ta plama odgrywa
w zachowaniu gatunku, i o dobór naturalny, który doprowadził
do jej wyselekcjonowania. Wiem z doświadczenia, że niektórzy
nawet uważają to za dowód naszego „godnego potępienia"
materializmu, jakoby przesłaniającego nam prawdziwe warto-
42
ści. Tymczasem k a ż d e pytanie, na które można udzielić
rozsądnej odpowiedzi, jest uzasadnione, a piękno i wartość
zjawiska przyrody nie maleje przez to, że badamy, d 1 a c z e -
g o ono jest właśnie takie, a nie inne. Tęcza nie stała się mniej
urzekająco piękna, od kiedy poznaliśmy prawa załamywania się
światła, którym zawdzięcza swoje istnienie, a zachwyt nasz dla
urody i regularności rysunku, barwy i ruchów naszych ryb
jedynie wzrasta przez to, że wiemy, że cechy te mają istotne
znaczenie dla utrzymania się tych żywych postaci, które zdobią.
Wiemy już prawie na pewno, jaki szczególny sens biologiczny
mają cudowne, bojowe kolory ryb koralowych. Wywołują one
mianowicie u członków własnego gatunku — i t y l k o u nich
— dziką pasję w obronie swego rewiru u osobnika przebywają­
cego w nim, a zwiastują mu groźną gotowość innego osobnika
do boju, gdy sam wdziera się na cudze terytorium. Pod
względem obu tych funkcji barwy są nieomal bliźniaczo
podobne do innego zachwycającego fenomenu natury, miano­
wicie do śpiewu ptaków, choćby do owej pieśni słowika, której
piękno „wtargnęło do wierszy poetów" — jak trafnie powie­
dział Ringelnatz. Zarówno ubarwienie ryb koralowych, jak
pieśń słowika szeroko głoszą współplemieńcom — bo tylko ich
to dotyczy — że w tym rewirze znajduje się mocno zasiedziały
i gotowy do walki posiadacz.
Teoria ta potwierdza się całkowicie, gdy sprawdzimy j ą przez
porównanie bojowego zachowania się „plakatowych" i „nie-
plakatowych" ryb spokrewnionych gatunków, przebywających
w tym samym obszarze mieszkalnym, szczególnie gdy ryba
plakatowo kolorowa i ryba inaczej ubarwiona należą do tego
samego rodzaju. Tak więc na przykład ryba należąca do
demoiselles (rodzina Pomacentridae), skromnie poprzecznie
paskowana, zwana przez Amerykanów „starszy sierżant"
— sergeant major — jest pokojowo usposobioną istotą żyjącą
gromadnie. Natomiast jej krewniaczka z tegoż rodzaju —Abu-
defduf — cudownie aksamitnie czarna z jasnoniebieskimi
prążkami na głowie i na przedniej części ciała, a siarkowożół-
43
 tym poprzecznym pasem na środku tułowia, jest chyba najbar­
dziej złośliwym posiadaczem rewiru, z jakim miałem do
czynienia w czasie moich studiów nad rybami koralowymi.
Nasze wielkie akwarium okazało się za małe dla dwóch
malutkich młodych rybek tego gatunku o długości dochodzącej
do niespełna 2,5 cm. Jedna z nich rościła sobie pretensje do
całego basenu, druga wiodła krótką wegetację ukrywając się
przed wzrokiem wrogiej siostrzycy w górnym lewym przednim
rogu, za przesłoną pęcherzyków przewietrzacza. Drugiego
znakomitego przykładu dostarcza porównanie ryb-motyli. Je­
dyny wśród nich nieswarliwy gatunek, jaki znam, to taki,
którego charakterystyczny deseń — też jedyny w swoim
rodzaju — tak się rozpływa w drobnych szczegółach, że
rozpoznać go można dopiero z najbliższej odległości.
Najciekawsze jest przy tym to, że ten sam związek zachodzi
pomiędzy rodzajem ubarwienia a agresywnością u takich ryb
koralowych, które w młodości są plakatowo kolorowe, a jako
płciowo dojrzałe osobniki przybierają skromne barwy: jako
młode są dzikimi obrońcami swego rewiru, a jako dorosłe stają
się nieporównywalnie zgodniejsze. Co do niektórych odnosi się
wręcz wrażenie, że muszą one rezygnować ze swego ubar­
wienia wywołującego napastliwość, aby było w ogóle możliwe
pokojowe zbliżenie się płciowe. Na pewno tak jest u koloro­
wych rybek jednego z gatunków demoiselles, zdobnego w wy­
razisty czarno-biały wzór, które obserwowałem kilkakrotnie
w akwarium w czasie tarła. Ryby w tym okresie odkładały
swoje kontrastowe szaty i przybierały przyćmione szare barwy,
aby po zakończeniu składania ikry natychmiast znów rozwinąć
swój sztandar bojowy.
Rozdział trzeci
NA CO ZŁO BYWA DOBRE
Tej siły cząstką drobną,
Co zawsze złego chce i zawsze sprawia dobro
(Goethe, Faust, cz. I,
przełożył Feliks Konopka.)
Po co żywe istoty w ogóle prowadzą między sobą walki?
Postawienie tego darwinowskiego pytania jest na pewno na­
szym obowiązkiem, walka bowiem jest zjawiskiem nieodłącz­
nym od przyrody, podobnie jak sposoby zachowania się w toku
walki i wszelaka broń zaczepna i odporna. Walki te przybierają
formy wysoko rozwinięte, a powstały bezspornie pod wpływem
presji selekcyjnej, wywieranej na każdorazową ich funkcję
ważną dla zachowania gatunku.
Laik, wprowadzony w błąd przez żądną sensacji prasę i film,
wyobraża sobie stosunki pomiędzy „dzikimi bestiami zielonego
piekła dżungli" jako krwawą walkę wszystkich przeciwko
wszystkim. Niedawno jeszcze wyświetlano filmy, w których
pokazywano na przykład tygrysa bengalskiego walczącego
z pytonem, a zaraz potem w okrutnym pojedynku z krokodylem.
Z czystym sumieniem mogę zapewnić, że w warunkach
naturalnych taka rzecz w ogóle się nie zdarza. Jakąż korzyść
miałoby każde z tych zwierząt z niszczenia drugiego? Przecież
żadne z nich nie narusza życiowych interesów tamtego!
Wiadomo także, że ludzie niekompetentni, używając dar­
winowskiego terminu: walka o byt, który stał się często błędnie
stosowanym sloganem, sądzą mylnie, że chodzi o walkę
pomiędzy różnymi gatunkami. Tymczasem naprawdę „walka",
którą miał na myśli Darwin i która przyczynia się do postępu
ewolucji, jest związana przede wszystkim z k o n k u r e n c j ą
między bliskimi krewnymi. To, że jakiś gatunek w dzisiejszej
45
swojej formie zanika lub zmienia swą postać, bywa spowodo­
wane korzystnym „wynalazkiem", którym przypadek obdarzył
jednego lub kilku członków gatunku, pozwalając im wygrać los
na odwiecznej loterii dziedzicznej zmienności mutacyjnej.
Potomkowie takiego wybrańca zyskują niebawem przewagę
nad wszystkimi innymi — jak już mówiliśmy na s. 34 — aż
w końcu dany gatunek składa się już tylko z osobników
wykazujących ową innowację.
Oczywiście również i pomiędzy różnymi gatunkami i s t ­
n i e j ą wzajemne stosunki przypominające walkę. Puchacz
napada i zjada w nocy nawet dobrze uzbrojone ptaki drapieżne
pomimo ich niewątpliwie bardzo energicznej obrony. Te same
gatunki zaś, gdy w dzień napotykają tę wielką sowę, atakują ją
z dziką nienawiścią. Każde prawie jako tako zdolne do obrony
zwierzę, począwszy od małego gryzonia, walczy zaciekle, gdy
nie może znaleźć wyjścia z sytuacji przez ucieczkę. Oprócz tych
trzech szczególnych form walki między gatunkami istnieją
jeszcze i inne mniej typowe przypadki. Dwa ptaki różnych
gatunków, oba wysiadujące jaja w dziuplach, mogą bić się
o taką jamę na gniazdo, inne zwierzęta o równych siłach
— o pokarm itp. W tym miejscu należy coś więcej powiedzieć
o trzech przykładowo wyżej podanych przypadkach walki
pomiędzy różnymi gatunkami zwierząt, aby wykazać ich
odrębne cechy charakterystyczne i odróżnić je od agresji
wewnątrzgatunkowej, która jest przedmiotem tej książki.
Funkcja zachowania gatunku jest o wiele lepiej widoczna we
wszystkich starciach między gatunkami aniżeli w zwadach
wewnątrzgatunkowych. Obustronny wzajemny wpływ ewolu­
cji drapieżnika i jego ofiary stanowi wręcz klasyczny przykład
tego, w jaki sposób nacisk selekcji powoduje przystosowanie
się pod względem jakiejś określonej wydolności. Rączość
ściganych zwierząt kopytnych wyselekcjonowała u ścigających
je wielkich kotów potężną siłę skoku i straszliwie uzbrojone
łapy, które z kolei zmuszają zwierzęta stanowiące ich łup do
rozwijania coraz bardziej wyostrzonych zmysłów i coraz szyb-
46
szego biegu. Doskonały przykład takiego wyścigu ewolucyj­
nego pomiędzy środkami ataku a środkami obrony stanowi
— znakomicie udowodniony przez paleontologię — rozwój
uzębienia roślinożernych ssaków, które staje się coraz twardsze
i bardziej przydatne do żucia, oraz równolegle przebiegający
rozwój ich roślin pokarmowych, które przez odkładanie krze­
mionki i inne środki zaradcze „starają się" uchronić w miarę
możności przed zniszczeniem. Tego rodzaju „walka" między
pożeraczem a pożeranym nie prowadzi jednak n i g d y do
wytrzebienia zdobyczy przez drapieżnika; z a w s z e powstaje
stan równowagi, który dla obu stron, czyli dla obu gatunków,
jest zupełnie znośny. Ostatnie lwy wyginęłyby z głodu na długo
przedtem, zanim zdołałyby upolować ostatnią zdolną do roz­
rodu parę antylop czy zebr, czyli mówiąc językiem handlowym,
poławiacze wielorybów zbankrutowaliby na długo przedtem,
zanim udałoby im się wyniszczyć ostatnie ich egzemplarze.
Istnieniu jakiegoś gatunku zwierząt nie zagraża nigdy „wróg
pożeracz", lecz — jak już wspominaliśmy — zawsze tylko
konkurent. Gdy w zamierzchłej przeszłości człowiek sprowa­
dził do Australii pierwotnego psa domowego dingo, który tam
zdziczał, pies ten nie wytrzebił żadnego gatunku spośród
zwierząt, którymi się żywił, natomiast spowodował zagładę
wielkich drapieżnych torbaczy, które polowały na te same co on
zwierzęta. Miejscowe wielkie drapieżne torbacze, jak wilk
workowaty i diabeł workowaty, przewyższały go bezwzględnie
siłą bojową, ale sposób prowadzenia łowów przez te staroświec­
kie, stosunkowo nieinteligentne i powolne stworzenia nawet
w przybliżeniu nie dorównywał metodom „nowoczesnego"
ssaka łożyskowego. Dingo zmniejszył gęstość zasiedlenia
zwierząt łownych w takim stopniu, że metody konkurentów
przestały „opłacać się". Obecnie żyją one już tylko w Tasmanii,
dokąd dingo jeszcze nie dotarł.
Jest jeszcze jeden wzgląd, dla którego rozprawy pomiędzy
drapieżnikiem, a jego ofiarą nie mają charakteru walki w ścis­
łym tego słowa znaczeniu. Wprawdzie cios łapą, którym lew
47
powala swój lup, przypomina ruch, jakim uderza swego rywala,
ale przecież flinta myśliwska też zewnętrznie jest podobna do
karabinu wojskowego. Natomiast wewnętrzny motyw działania
myśliwego, wynikający z fizjologii zachowania się, jest zasad­
niczo różny od pobudek, którymi kieruje się żołnierz. Bawół
pokonany przez lwa równie mało działał na jego popęd agresji
jak na mnie wspaniały indyk wiszący w spiżarni, którego w tej
chwili z wielką przyjemnością odkryłem. Różnica wewnętrz­
nych podniet jest wyraźnie czytelna za pośrednictwem ruchów,
które je wyrażają. Pies rzucający się z pełną pasją myśliwską na
zająca ma taką samą radośnie napiętą minę jak przy powitaniu
ze swoim panem bądź kiedy oczekuje na inne upragnione
wydarzenie. Także na obliczu lwa w dramatycznej chwili przed
skokiem — jak to widać na wielu znakomitych fotografiach
— nie ma śladu złości; warczenie, tulenie uszu i inne cechy
zachowania się, obserwowane normalnie w trakcie walki,
występują u polujących drapieżników tylko wówczas, gdy się
zdecydowanie boją swojej zdolnej do obrony zdobyczy, choć
nawet i wtedy odruchy te bywają tylko lekko zaznaczone.
Bardziej zbliżone do agresji niż atak łowcy na ofiarę jest
nadzwyczaj interesujące działanie odwrotne, a mianowicie
przeciwnatarcie ściganego zwierzęcia na swego pożeracza.
Szczególnie zwierzęta żyjące gromadnie atakują zbiorowo
zagrażającego im drapieżnika wszędzie, gdzie tylko go dopad­
ną. Po angielsku działanie to nazywa się mobbing. Język
niemiecki [ani polski — Z. St.] nie ma na to specjalnego
terminu, toteż będziemy się tu posługiwać określeniem, że np.
wrony bądź też inne ptaki „nękają" (hassen auf) puchacza, kota
lub innego nocnego łowcę, gdy ujrzą go w świetle dziennym.
Jednakże, choć może się to wydać zabawne, musimy również
konsekwentnie stwierdzić, że stado bydła może także nękać
jamnika. Zaraz bowiem wykażemy, że jest to zjawisko absolut­
nie porównywalne.
Znaczenie, które dla zachowania gatunku ma atak na wroga
pożeracza jest oczywiste. Nawet mały i bezbronny napastnik
48
wyrządzać mu może dotkliwą szkodę. Wszystkie zwierzęta
polujące w pojedynkę mają widoki na powodzenie tylko wtedy,
gdy działanie ich jest dla ofiary zaskoczeniem. Lis, którego
śladem przez las leci sójka z głośnym wrzaskiem, krogulec, za
którym posuwa się stado świergocących, ostrzegawczo krzy­
czących pliszek — mają na dziś gruntownie zepsutą przyjem­
ność z polowania. Rój ptaków nękających sowy odkryte za dnia
dąży do wypędzenia nocnego łowcy możliwie jak najdalej, aby
ten następnego wieczoru przeniósł swoje polowanie na inne
tereny. Funkcja nękania jest szczególnie interesująca u nie­
których ptaków żyjących w ścisłych zespołach, jak kawki czy
liczne gatunki gęsi. U pierwszych najważniejsza funkcja
nękania dla zachowania gatunku polega na pouczaniu niedo­
świadczonego potomstwa, jak też wygląda ten niebezpieczny
pożeracz, gdyż młode same tego nie wiedzą. Jest to u ptaków
jedyny w swoim rodzaju przypadek tradycyjnego przekazywa­
nia wiedzy!
Wprawdzie gęsi „wiedzą" — na podstawie wrodzonych
dostatecznie selektywnych mechanizmów wyzwalających
— że to coś pokrytego futrem, czerwonobrązowego, wy­
dłużonego i skradającego się jest czymś bardzo niebezpiecz­
nym, ale i u nich ważne dla zachowania gatunku nękanie,
z całym swoim ogromnym podnieceniem i zlotem wielu, wielu
gęsi ze wszystkich stron, ma przede wszystkim charakter
dydaktyczny. Kto jeszcze nie wie, ten niechaj się teraz dowie:
tu pojawiają się lisy! Gdy przy naszym jeziorze zabez­
pieczyliśmy przed drapieżnikami tylko część wybrzeża kratą
ochronną przeciwko lisom, gęsi, które na odległość piętnastu
i więcej metrów unikały wszystkich zarośli, gdzie mógłby się
ukryć lis, na ogrodzonym terenie wchodziły śmiało w gęste
krzaki młodych świerków. Oprócz znaczenia dydaktycznego
nękanie drapieżnych ssaków przez kawki i gęsi ma oczywiście
także i swój pierwotny sens obrzydzenia życia nieprzyjacielo­
wi. Kawki wyraźnie atakują go czynnie, gęsi natomiast straszą
go swoim krzykiem, dużą liczbą i odważnym wystąpieniem.
49
Ciężkie gęsi kanadyjskie napierają na lisa nawet na lądzie,
uszeregowane w zwartą falangę, i nigdy nie widziałem, aby lis
w tej sytuacji próbował złapać jedną z nich. Ze stulonymi
uszami i zdecydowanie pełną obrzydzenia miną, spoglądając
przez ramię na trąbiącą za nim gęsią gromadę, usuwa się powoli
ze sceny, usiłując tylko „zachować twarz".
Nękanie jest oczywiście szczególnie efektywne u większych
i zdolnych do obrony zwierząt roślinożernych, które — gdy jest
ich dużo — ważą się nawet atakować wielkie drapieżniki.
Według wiarygodnych opisów zebry nękają nawet lamparta,
gdy zaskoczą go na nie osłoniętym stepie. Nasze domowe bydło
i nierogacizną mają jeszcze we krwi bardzo silną tendencję do
wspólnego nękania wilka. Może to grozić poważnym niebez­
pieczeństwem człowiekowi znajdującemu się na pastwisku
w towarzystwie lękliwego młodego psa, który zamiast „od-
szczekać się" atakującemu go stadu albo samodzielnie uciec,
szuka schronienia między nogami swego pana. Kiedyś razem
z moją suczką Stasi musieliśmy wskoczyć do jeziora i tam
wpław szukać ratunku, gdy stado młodego bydła otoczyło nas
półkolem, groźnie na nas następując. Brat mój w czasie
pierwszej wojny, będąc na Węgrzech, spędził kiedyś przemiłe
popołudnie na głowiastej wierzbie, na którą wlazł ze swoim
szkockim terierem pod pachą, gdyż stado żerujących swobod­
nie w lesie półdzikich tamtejszych świń otoczyło ich obu
i stopniowo zacieśniało krąg, odsłaniając szable w zupełnie
niedwuznacznych zamiarach.
Wiele jeszcze można by powiedzieć o owych atakach na
prawdziwego bądź też domniemanego nieprzyjaciela, prowa­
dzonych ze znakomitym skutkiem. U pewnych ptaków i ryb ten
właśnie sposób przyczynił się do wyselekcjonowania jask­
rawych odstraszających („aposematycznych") bądź ostrzegaw­
czych barw, które drapieżnik dobrze sobie zapamiętuje i koja­
rzy z niemiłym doświadczeniem, jakiego doznał podczas
spotkania z tymi zwierzętami. Jadowite, niesmaczne czy też
w inny sposób zabezpieczone zwierzęta najrozmaitszych grup
50
systematycznych wykazały przy „wyborze" tych sygnałów
ostrzegawczych zadziwiająco częste „upodobanie" do zesta­
wów barw: czerwieni, bieli i czerni. A co najdziwniejsze, dwie
istoty, nie mające poza swoją piekielną napastliwością nic
wspólnego ani ze sobą, ani ze wspomnianymi zwierzętami
o,właściwościach trujących, poszły jednak zupełnie tą samą
drogą. Są to: ohar i brzanka sumatrzańska. O oharze wiadomo
już dawno, że intensywnie nęka drapieżniki, a lisowi tak potrafi
obrzydzić widok swego kolorowego upierzenia, że może sobie
pozwalać na bezkarne wysiadywanie jaj w zamieszkanych
lisich norach. Brzanki sumatrzańskie kupiłem, chcąc dociec,
dlaczego rybki te mają wygląd tak zjadliwie barwny. Na pytanie
to dały mi natychmiast odpowiedź, gdy umieszczone we
wspólnym akwarium, tak zaczęły nękać dwie duże pielęgnice,
że musiałem natychmiast wziąć w obronę te drapieżne olb­
rzymy przed pozornie tylko niewinnymi karzełkami.
Znaczenie, jakie dla zachowania gatunku ma trzeci rodzaj
napastliwego zachowania się, który nazwiemy za H. Hedige-
rem r e a k c j ą k r y t y c z n ą (kritische Reaktiori), jest równie
łatwe do wyjaśnienia jak atak drapieżnika na swoją zdobycz
i nękanie swych pożeraczy przez słabsze zwierzęta. Jak
wiadomo, stosowane w języku angielskim określenie fighting
like a cornered rat (walczący jak szczur zapędzony w kąt)
oznacza rozpaczliwą walkę, w której walczący stawia wszystko
na jedną kartę, nie mogąc ani uciec, ani spodziewać się
jakiejkolwiek łaski. Ta najgwałtowniejsza forma bojowego
zachowania się jest motywowana s t r a c h e m , intensywnym
pragnieniem ucieczki, która jest niemożliwa przez n a d ­
m i e r n ą b l i s k o ś ć niebezpieczeństwa. Zwierzę w takiej
sytuacji nie odważa się już na odwrócenie tyłem i atakuje
z przysłowiową „rozpaczliwą odwagą". Zupełnie to samo
dzieje się, gdy — jak u zapędzonego w kąt szczura — nie ma
możności ratowania się ucieczką z powodu ciasnoty miejsca,
a także gdy przyczyną jest konieczność obrony potomstwa lub
rodziny. Atak kwoki czy gąsiora na wszystko, co się zanadto
51
zbliżyło do piskląt, należy też uważać za taką reakcję krytyczną.
Wiele zwierząt atakuje wroga, którego się boi, gdy ten zjawia
się niespodziewanie w pewnej odległości krytycznej; gdyby go
natomiast były zawczasu ujrzały, gdy się zbliżał, niewątpliwie
byłyby się rzuciły do ucieczki z dalszej odległości. Poskromi-
ciele w cyrku tresują dzikie zwierzęta z dowolnego miejsca na
maneżu, prowadząc swoją niebezpieczną grę między progiem
dystansu ucieczki a odległości krytycznej; opisał to bardzo
plastycznie Hediger. Jak wiemy z tysiąca opowiadań myśliw­
skich, wielkie drapieżniki są najbardziej niebezpieczne w osło­
nie gęstwiny. Dzieje się to dlatego, że dystans ucieczki
wówczas znacznie maleje, zwierzę czuje się bezpieczne i liczy
na to, że przeprawiający się przez gąszcz człowiek nie zauważy
go, nawet gdy będzie przechodził całkiem blisko niego.
W chwili gdy krytyczna odległość danego zwierzęcia zostaje
przekroczona, następuje błyskawicznie tak zwany później
tragiczny wypadek w czasie polowania.
Wszystkie wyżej omówione poszczególne przypadki, kiedy
to zwierzęta różnych gatunków walczą ze sobą, mają tę wspólną
cechę, że oczywista jest korzyść, jaką każda z walczących stron
osiąga dzięki swojemu zachowaniu się bądź też jaką co
najmniej „powinna" osiągnąć w interesie gatunku. Również
i agresja wewnątrz gatunku, a więc agresja we właściwym
i ścisłym tego słowa znaczeniu, odgrywa swoją rolę w utrzyma­
niu gatunku. Także i w stosunku do tego rodzaju agresji można
i należy stawiać darwinowskie pytanie „po co". Nie każdy od
razu przyjmie tę tezę, a przywykłemu do klasycznego psycho­
analitycznego myślenia zda się ona może bluźnierczą próbą
usprawiedliwienia prawa do niszczenia życia, czyli po prostu
prawa do czynienia zła. Normalny, żyjący w warunkach
cywilizacji człowiek spotyka się zwykle z prawdziwą agresją
tylko wtedy, gdy dwaj jego współobywatele bądź też dwoje
jego zwierząt domowych idzie ze sobą na udry, widzi więc
oczywiście tylko złe skutki takich zwad. Do tego trzeba dodać
prawdziwie przerażający ciąg stopniowania od dwóch bijących
52
się na śmietniku kogutów poprzez gryzące się psy, chłopców
okładających się razami i korporantów tłukących się po
głowach kuflami do piwa, dalej do bijatyk w karczmach, o nieco
już politycznym zabarwieniu, a wreszcie do wojen i bomb
atomowych.
Mamy wszelkie powody po temu, aby w obecnej sytuacji
rozwojowej historii kultury i techniki ludzkiej uważać agresję
w obrębie gatunku za najgroźniejsze ze wszystkich niebez­
pieczeństw. Nie poprawimy szansy na stawienie czoła tej
groźbie przez traktowanie agresji jako zjawiska metafizycz­
nego i nieuniknionego. Może natomiast sprostamy temu zada­
niu przez zbadanie łańcucha przyczyn, które ją wyzwalają.
Odzie tylko człowiek osiągnął władzę świadomego kierowania
zjawiskami przyrody, zawdzięcza to zawsze dotarciu do związ­
ków przyczyn wywołujących to zjawisko. Nauka o normalnych
procesach życiowych istotnych dla zachowania gatunku, czyli
fizjologia, stanowi nieodłączną podstawę nauki o ich za­
kłóceniach, czyli patologii. Zapomnijmy więc na chwilę, że
popęd agresji w warunkach życia cywilizowanego dokumentnie
"wykoleił się", i zajmijmy się swobodnie zbadaniem jego
naturalnych przyczyn. Jako szczerzy darwiniści, opierający się
na już znanych nam słusznych zasadach, zastanówmy się
przede wszystkim nad funkcją, którą dla zachowania gatunku
ma walka z członkami własnego gatunku w warunkach natural­
nych, a raczej w warunkach przedkulturowych; funkcja ta
wywołuje nacisk selekcji, nadający tej walce tak znaczny
poziom rozwoju u tylu wyższych zwierząt. Przecież nie tylko
ryby zwalczają w sposób wyżej opisany swoich współplemień-
ców; większość kręgowców zachowuje się zupełnie tak samo.
Pytanie o znaczenie walki dla zachowania gatunku stawiał
sobie, jak wiadomo, już sam Darwin; on też sformułował
przekonywającą odpowiedź: korzyść dla gatunku, dla jego
przyszłego rozwoju tkwi w tym, aby rewir lub pożądaną
samiczkę zdobył silniejszy z dwóch rywali. Jak często bywa, ta
prawda dnia wczorajszego prawdą być nie przestała, ale dla
53
 dnia dzisiejszego dotyczy tylko szczególnego przypadku,
a współcześni ekolodzy odkryli niedawno o wiele bardziej
istotne dla zachowania gatunku znaczenie agresji. Wyraz
ekologia pochodzi od greckiego wyrazu oikos — dom, i ozna­
cza naukę o różnorodnych wzajemnych powiązaniach organiz­
mu z jego naturalną przestrzenią życiową, jego „domem", do
którego należą również wszystkie inne w nim żyjące zwierzęta
i rośliny. Z przyczyn oczywistych najkorzystniej jest pojedyn­
cze osobniki jakiegoś gatunku zwierząt rozmieścić możliwie
równomiernie na wykorzystywanym terenie, chyba że szcze­
gólny interes jakiejś społecznej organizacji wymaga ścisłego
współżycia. Wyrażając to samo przez porównanie z ludzkim
życiem zawodowym: gdy większa liczba lekarzy, kupców czy
mechaników samochodowych ma znaleźć środki do życia
w określonym rejonie na wsi, dobrze jest, gdy przedstawiciele
każdego z tych zawodów osiedlą się możliwie daleko od siebie.
Obawa, że w jednej części biotopu zbyt gęste osiedlenie się
osobników jakiegoś gatunku zwierząt wyczerpie wszystkie
zasoby pokarmu i spowoduje głód, podczas gdy inna jego część
jest nie wykorzystana, zostaje zażegnana w sposób najprostszy
przez to, że osobniki tego samego gatunku wzajemnie się
o d p y c h a j ą . Jest to, krótko mówiąc, najważniejsza funkcja,
jaką agresja w obrębie gatunku spełnia dla jego zachowania.
I teraz możemy sobie już wydedukować, dlaczego właśnie
osiadłe ryby koralowe mają takie wariackie kolory. Mało jest na
kuli ziemskiej biotopów, w których zasoby pożywienia są tak
obfite, a przede wszystkim tak u r o z m a i c o n e jak na rafach
koralowych. Każdy gatunek ryb może tu „wykonywać najróż­
niejsze zawody" w sensie filogenetycznym. Może więc jako
„pracownik niewykwalifikowany" utrzymywać się z tego, co
potrafi każda przeciętna ryba: polować na małe, niedrapieżne,
nie opancerzone, niekolczaste i w ogóle bezbronne istoty
przybywające masowo z pełnego morza na rafy, częściowo jako
biernie przez wiatr i fale naniesiony plankton, częściowo
przypływające czynnie z „zamiarem" osiedlenia się na rafie.
54
Dotyczy to milionów i miliardów nieosiadłych larw wszystkich
organizmów zamieszkujących rafy.
Inny znów gatunek ryb może się wyspecjalizować w zdoby­
waniu zwierzątek żyjących na samej rafie; ponieważ zwierzątka
te wyposażone są jednak zawsze w jakieś środki obronne,
muszą więc dysponować sposobami na ich unieszkodliwienie.
Same koralowce dostarczają pokarmu wielu gatunkom ryb, i to
w najrozmaitszy sposób. Ryby-motyle o spiczastych pyszcz­
kach albo ryby szczeciozębe są pasożytami pokramowymi
koralowców i innych parzydełkowców. Obszukują one stale
kolonie korali w pogoni za małą żywą zdobyczą, która uwikłała
się w zbrojne w parzydełka czułki polipów. Gdy tylko spo­
strzegą taką ofiarę, wachlując płetwami piersiowymi wytwarza­
ją prąd wody tak celnie, że we właściwym miejscu powstaje
„łysinka": polipy wraz ze swymi parzącymi ramionami chwyt-
nymi zostają rozgarnięte i odepchnięte, a ryba wybiera sobie
zdobycz prawie bez oparzenia nosa. Niemniej jednak widocznie
musi się trochę przy tym parzyć, bo można dostrzec, jak
„kicha" i jakby wstrząsa nosem, ale wydaje się, że sprawia jej to
pewną przyjemność — niby coś w rodzaju ostrej przyprawy.
W każdym razie takie ryby jak moje piękne żółte i brązowe
„motyle" wolą jako pokarm na przykład kawałek ryby przy­
klejonej do czułka parzydełkowca niż swobodnie pływający
w wodzie. Inne ich krewniaczki uzyskały całkowitą odporność
na jad zawarty w parzydełkach i pożerają zdobycz wraz
z koralowcem, który ją złapał. Inne znów absolutnie nic sobie
nie robią z parzydełek jamochłonów i wsuwają koralowce,
polipy dzwonkopławów, a nawet duże i mocno piekące anemo­
nie tak jak krowa trawę. Ryby papuzie oprócz odporności na jad
mają również potężne cęgowate szczęki-łamacze i pożerają
kolonie koralowe „ze skórą i kośćmi". Gdy się nurkuje
w pobliżu żerującego stada tych cudownie kolorowych ryb,
słyszy się łoskoty i trzaski, które przypominają pracę kruszarki
do przygotowywania tłucznia, co zresztą wcale nie jest takie
dalekie od prawdy. Przy wypróżnianiu bowiem ryba ta wyrzuca
55
 z siebie deszczyk białego piasku, a wówczas obserwator
uświadamia sobie nagle, że ten czysty jak śnieg proszek, który
w lesie koralowym pokrywa wszystkie polany, najwyraźniej
przeszedł przez brzuch ryby papuziej.
Inne znów ryby — zrosłoszczękie, do których należą zabaw­
ne kolcobrzuchy, kosterowate i diodonowate, wyspecjalizowa­
ne są w rozgryzaniu twardych pancerzy mięczaków, skorupia­
ków i jeżowców, a jeszcze inne, mianowicie imperatory,
zrywają piękne pióropusze, które pewne osiadłe wieloszczety
wystawiają ze swoich twardych wapiennych rurek mieszkal­
nych. Wrodzona zdolność do błyskawicznego wciągania tej
korony chroni je przed uchwytem innych mniej szybkich
drapieżników. Imperatory natomiast stosują wypróbowany
sposób przyczajania się z boku i łapania robaka za głowę
nagłym bocznym kłapnięciem pyska, któremu nie jest w stanie
sprostać szybkość reakcji ofiary. Imperatory zresztą zawsze
stosują ten sposób, nawet gdy polują w akwarium na inną
zdobycz, nie mającą zdolności szybkiego cofania się.
Rafy stwarzają jeszcze wiele innych możliwości „spec­
jalizacji zawodowej". Istnieją na przykład ryby, które, uwal­
niają inne ryby od pasożytów. Drapieżne gatunki nie czynią im
nic złego, nawet gdy tamte wdzierają się do ich jamy ustnej
i między skrzela, aby tam pełnić swą szczytną misję. Są tam
także jeszcze osobliwsze ryby, które pasożytują na dużych
rybach wydziobując im kawałki naskórka. Wśród nich—co jest
już nąjprzedziwniejsze — są takie gatunki, które barwą,
kształtem i ruchami łudząco przypominają wspomniane uprzed­
nio ryby „czyścicielki" i dzięki temu mają ułatwiony dostęp do
swojej ofiary. Któż zresztą zliczy te tłumy, któż zdoła wymienić
wszystkie nazwy?
Istotne znaczenie dla naszych rozważań ma jednak fakt, że
pola do realizowania wszystkich czy też prawie wszystkich
specjalności, określone mianem „nisz ekologicznych", za­
mknięte są w jednym i tym samym metrze sześciennym wody
oceanicznej. Każdy poszczególny osobnik, bez względu na swą
56
specjalizację, wobec niezmiernej obfitości pożywienia na ra­
tach koralowych, aby wyżyć, potrzebuje zaledwie niewielu
metrów kwadratowych powierzchni dna. W związku z tym na
swoim małym areale może i „chce" współżyć ze sobą tyle ryb,
ile tylko jest tam nisz ekologicznych, a o tym, że jest ich bardzo
wiele, wie każdy, kto obserwował zdumiony kłębiącą się na
rafie ciżbę. Przy tym każda z ryb jest w najwyższym stopniu
zainteresowana w tym, aby w jej małym rewirze nie osiedlił się
żaden inny osobnik tego samego gatunku. Specjaliści w innych
„zawodach" nie naruszają jej interesów wcale, tak jak w poda­
nym przez nas przykładzie obecność lekarza w tej samej wsi nie
umniejsza w niczym życiowych szans mechanika samochodo­
wego.
W mniej gęsto zasiedlonych biotopach, w których ta sama
przestrzeń umożliwia wyżycie tylko trzem czy czterem gatun­
kom, zamieszkująca go ryba czy ptak mogą „pozwolić sobie"
na niedopuszczenie do rewiru także wszystkich przedstawicieli
innych gatunków, nawet nie zagrażających ich interesom
życiowym. Gdyby jednak ryba koralowa chciała robić to samo,
musiałaby całkowicie opaść z sił, a mimo to nie zdołałaby
uwolnić własnego terenu od chmary niekonkurentów różnych
„zawodów". Ekologiczny interes w s z y s t k i c h gatunków
osiadłych polega na dokonaniu podziału terytorialnego między
osobniki własnego gatunku, bez uwzględnienia gatunków
obcych. Opisane w rozdziale pierwszym „plakatowe" barwy
i selektywnie przez nie wyzwalane reakcje walki powodują, że
każda ryba każdego gatunku utrzymuje odpowiednią odległość
od swego współplemieńca, a więc konkurenta w zakresie
zdobywania pokarmu. Oto i nader prosta odpowiedź na tak
często w dyskusjach podejmowane pytanie o biologiczną
funkcję ryb koralowych.
Jak wiadomo, głos ptaków śpiewających, tak charakterys­
tyczny dla każdego gatunku, ma ogromne znaczenie dla jego
zachowania, podobne jak optyczne sygnały opisywanych ryb.
Inne osobniki, nie posiadające jeszcze własnego rewiru, rozpo-
57
znają po tym śpiewie bezbłędnie, że jakiś ptasi samczyk rości
sobie pretensje do tutejszego terytorium, a także, jaki jest jego
herb i zawołanie. Może oprócz tego ważne jest i to, że u wielu
gatunków ze śpiewu wyraźnie daje się odczytać, jaka jest siła
danego ptaka, może także, jaki jest jego wiek, słowem, jak
dalece jest on groźny dla słyszącego go natręta. Charakterys­
tyczna jest wielka rozmaitość indywidualnych dźwięków wyda­
wanych przez ptaki określające swój rewir metodą akustyczną.
Niektórzy badacze twierdzą, że odgrywają one u tych gatunków
rolę wręcz osobistych wizytówek. Heinroth tłumaczy pianie
koguta słowami: „Tutaj jest kogut!", a Baumer, najznakomit­
szy ze znawców kur, słyszy informację o wiele ściślejszą, bo:
„Tutaj jest kogut Baltazar!"
U ssaków, które „myślą nosem", decydującą rolę odgrywa
oczywiście z a p a c h o w e znakowanie własnego terenu. Wy­
tworzyły się w tym zakresie najróżniejsze sposoby, rozwinęły
przeróżne gruczoły produkujące wonną wydzielinę, wykształ­
ciły najdziwniejsze ceremoniały przy oddawaniu moczu i kału;
spośród nich każdemu dobrze znane jest podnoszenie nogi
przez psa domowego. Wielu znawców zwyczajów ssaków
reprezentuje pogląd, że te znaki zapachowe nie mają nic
wspólnego z obejmowaniem w posiadanie rewiru, występują
bowiem zarówno u zwierząt żyjących społecznie, nie bronią­
cych terytorium każdego osobnika, jak i u koczowników. Zarzut
ten jest jednak tylko częściowo słuszny. Po pierwsze, jest
udowodnione, że psy — także i inne zwierzęta żyjące w małych
zespołach — poznają się i n d y w i d u a l n i e po zapachu
pozostawionych przez siebie znaków, a zatem członkowie
zespołu natychmiast zauważą, gdy obcy odważy się podnieść
nogę na ich obszarze łowieckim. Po drugie, istnieje także
bardzo interesujące rozwiązanie innego rodzaju, udowodnione
przez Leyhausena i Wolffa, że terytorialne rozmieszczenie
zwierząt tego samego gatunku w określonym biotopie zależy
nie tylko od planu przestrzennego, ale również c z a s o w e g o .
Stwierdzili oni na przykładzie swobodnie żyjących na otwartej
58
przestrzeni kotów domowych, że wiele osobników może
wykorzystywać ten sam rejon myśliwski bez żadnych między
sobą nieporozumień. Dzielą one mianowicie użytkowanie
terenu według ścisłego podziału godzin, zupełnie tak samo jak
panie domu naszego instytutu w Seewiesen wspólną pralnię.
Dodatkowym zabezpieczeniem przeciwko niepożądanym spot­
kaniom są owe znaki zapachowe, które zwierzęta te — oczywiś­
cie koty, nie gospodynie — pozostawiają w równomiernych
odstępach wszędzie tam, gdzie tylko się znajdują. Znaki te
działają zupełnie jak sygnał blokujący na kolei i zupełnie tak
samo mają na celu uniknięcie zderzenia dwóch pociągów. Kot
na swojej drodze łowieckiej natrafia na sygnał drugiego kota,
ocenia czas złożenia znaku, waha się albo kieruje swoje kroki
gdzie indziej — gdy znak jest świeży; spokojnie go przekracza,
gdy znak pochodzi sprzed paru godzin.
Ale nawet u zwierząt, których terytorium nie jest w ten
sposób dzielone w czasie, lecz tylko po prostu przestrzennie, nie
należy sobie takiego rewiru wyobrażać jako wyznaczonej ściśle
geograficznymi granicami posiadłości, jak gdyby wpisanej do
ksiąg hipotecznych. Okolicznością określającą rewir jest to, że
gotowość do walki danego zwierzęcia jest najwyższa właśnie
w tym najlepiej mu znanym miejscu, w centrum rewiru. Innymi
słowy, wartości progowe bodźców wyzwalających popęd walki
są najniższe tam, gdzie zwierzę „czuje się najbezpieczniej", to
znaczy gdzie agresywność jego jest najmniej tłumiona przez
chęć ucieczki. W miarę oddalania się od tej „kwatery głównej",
gotowość do walki spada w tym samym stopniu, w jakim
otoczenie staje mu się obce i wywołuje w nim strach. W związ­
ku z tym krzywa tego spadku nie jest taka sama we wszystkich
kierunkach; u ryb, których centrum rewiru leży prawie zawsze
przy dnie, spadek chęci do walki jest najsilniejszy w kierunku
pionowym, prawdopodobnie dlatego, że największe niebez­
pieczeństwa grożą im zawsze od góry.
A zatem terytorium, które zwierzę pozornie posiada, jest
tylko funkcją związanego z miejscem nasilenia jego chęci do
59
 walki, uzależnionej od różnych właściwych temu miejscu
czynników, które chęć tę hamują. W miarę zbliżania się do
centrum rewiru jego popęd agresji wzrasta w stosunku geomet­
rycznym do kurczenia się odległości. Wzrost ten jest tak
znaczny, że wyrównuje wszystkie dysproporcje wielkości i siły
pomiędzy dorosłymi, płciowo dojrzałymi zwierzętami jednego
gatunku. Jeżeli się zna centralne punkty rewirów zajętych przez
dwie sąsiadujące ze sobą istoty, które właśnie rozpoczynają
między sobą zwadę, na przykład pleszki przed domem albo
cierniki w akwarium — można według miejsca ich natknięcia
się na siebie przewidzieć z całą pewnością, która z nich
zwycięży. Będzie to mianowicie ceteris paribus ta, która
w danej chwili jest bliżej swego „domu".
Gdy jednak zwyciężony ucieka, bezwładność reakcji obu
zwierząt doprowadza do zjawiska przypominającego ruch
wahadłowy, które występuje zawsze, ilekroć samoregulujący
się proces przebiega z opóźnieniem. Odwaga uciekiniera rośnie
mianowicie w miarę zbliżania się do jego głównej kwatery,
a z kolei prześladowca traci na odwadze, im głębiej zapuszcza
się w dziedzinę nieprzyjaciela. W końcu ten, który jeszcze
przed chwilą umykał, nagle odwraca się i przechodzi do
energicznego, a niespodziewanego ataku na swego dotych­
czasowego pogromcę, bije go na głowę i przegania. Cała ta
scena powtarza się jeszcze kilkakrotnie, aż wreszie obie strony,
wyczerpane tą huśtawką, zatrzymują się w określonym miejscu
naprzeciw siebie, tym razem już w równowadze, grożąc sobie
wzajem, ale się nie atakując.
Tak więc „granica" rewiru nie jest w jakikolwiek sposób
zarysowana na ziemi, ale wyznacza ją wyłącznie równowaga
sił. Gdy zmieni się ona nawet w najmniejszym stopniu, choćby
już przez to, że jedna z ryb będzie właśnie najedzona, a więc
leniwa, granica ta może ulec przesunięciu w kierunku kwatery
głównej osłabionego chwilowo zwierzęcia. Dla zobrazowania
tej chwiejności granicy rewiru przytoczymy stary protokół
z obserwacji zachowania się dwóch par pielęgnic czarno-
60
pręgich. Spośród czterech rybek tego gatunku umieszczonych
w dużym akwarium najsilniejszy samczyk A zajął natychmiast
lewy dolny tylny róg i bezlitośnie pędzał pozostałe trzy ryby po
całym pojemniku. Słowem, objął całe akwarium we władanie
jako „swój" rewir. Po kilku dniach samczyk B zajął maleńki
kącik tuż pod powierzchnią wody w naprzeciwległym, a więc
prawym przednim górnym rogu i z tego miejsca dzielnie
odpierał ataki pierwszego samca. Umieszczenie swego terenu
blisko powierzchni jest ze strony ryby w pewnym sensie aktem
rozpaczy, na który decyduje się w ostateczności, narażając
siebie na poważne niebezpieczeństwo. Tylko tu jednak może
ona oprzeć się silniejszemu współplemieńcowi, ów bowiem
— z przyczyn, o których już mówiliśmy — będzie w tym
rejonie atakował z mniejszym impetem. Posiadacz takiego
zagrożonego rewiru znajduje więc sprzymierzeńca w samej
obawie, jaką złego sąsiada przejmuje powierzchnia wody.
W ciągu następnych dni samiec B coraz bardziej powiększał
przestrzeń, której bronił, i rozszerzał ją coraz bardziej ku
dołowi, aż wreszcie przeniósł swoją siedzibę w prawy dolny
przedni kąt akwarium. Tym samym wywalczył sobie pełnowar­
tościową kwaterę główną i dopiero teraz uzyskał szansę
w stosunku do A, którego też szybko „zacieśnił" tak dalece, że
w końcu obie ryby dzieliły między sobą akwarium mniej więcej
po połowie. Piękny był to widok, gdy oba te samce, patrolując
granicę, przystawały groźnie naprzeciwko siebie. Aż pewnego
ranka scena ta rozegrała się znów zdecydowanie po prawej
stronie pojemnika, a więc na przestrzeni zajmowanej dotych­
czas przez samca B, który teraz znów stał się właścicielem już
tylko kilku decymetrów kwadratowych powierzchni dna! Od
razu wiedziałem, co się stało: A pozyskał partnerkę, ponieważ
zaś u wszystkich dużych ryb pielęgnicowatych małżonkowie
lojalnie dzielą między siebie obowiązek obrony rewiru, więc B
musiał stawiać opór zdwojonemu naciskowi, który odpowied­
nio zacieśnił jego rewir. Ale już następnego dnia ryby stanęły
znów w grożącej pozycji czołowej, pośrodku akwarium. Tym
61
razem jednak było ich cztery, gdyż B zdobył sobie również
małżonkę, przywracając w ten sposób równowagę w stosunku
do rodziny A. W tydzień później zastałem granicę przesuniętą
daleko na lewo, w głąb terytorium A. Przyczyną tego było, że
stadło A złożyło ikrę, wobec czego jedno z rodziców było
zajęte czuwaniem nad jajeczkami i pielęgnowaniem ich, a obro­
nie granicy mogło poświęcać się tylko pozostałe. Gdy tylko
para B również złożyła ikrę, powrócił natychmiast uprzedni
równy podział terytorium. Julian Huxley kiedyś bardzo ładnie
przedstawił ten proces zachowania się na przykładzie z dziedzi­
ny fizyki; przyrównał rewiry do baloników, które w za­
mkniętym ze wszystkich stron pojemniku nawzajem się spałsz-
czają, a powiększają się lub maleją w zależności od wewnętrz­
nego ciśnienia w każdym z nich.
Ten dość prosty pod względem fizjologii zachowania się
mechanizm walki terytorialnej idealnie rozwiązuje problem
„sprawiedliwego" (to znaczy najkorzystniejszego dla o g ó ł u
danego gatunku) rozmieszczenia zwierząt tego samego gatunku
na dostępnym obszarze. W tych warunkach także i słabszy
może się utrzymać i rozmnażać, aczkolwiek w skromniejszej
przestrzeni życiowej. Nabiera to szczególnego znaczenia dla
takich zwierząt jak pewne ryby i gady, które bardzo wcześnie,
bo jeszcze przed osiągnięciem ostatecznych rozmiarów, doj­
rzewają płciowo, choć nadal rosną. Jakże pokojowy jest wynik
tej „złej zasady"!
Niektóre zwierzęta uzyskują tę samą korzyść bez agresyw­
nego zachowania się. Teoretycznie wystarcza, że zwierzęta
tego samego gatunku „nie znoszą się" i w związku z tym
omijają się wzajemnie. Częściowo zjawisko to występuje
w przypadku znaków zapachowych, pozostawionych przez
koty (s. 59), chociaż w tych działaniach kryje się jednak groźba
czynnej agresji. Istnieją wszakże inne kręgowce, które cał­
kowicie są wolne od agresywności w stosunku do własnego
gatunku, a pomimo to starannie unikają swoich współplemień-
ców. Niektóre żaby, szczególnie nadrzewne, są zdecydowany-
62
mi samotnikami (oczywiście z wyjątkiem okresów rozmnaża­
nia się) i rozsiedlają się bardzo równomiernie w swojej
przestrzeni życiowej. Dzieje się to dlatego, że jak niedawno
odkryli badacze amerykańscy — każdy osobnik ucieka przed
rechotaniem swoich krewniaków. Jednakże stwierdzenie to nie
wyjaśnia jeszcze, jak rozmieszczają się w terenie samiczki,
które u większości żab są nieme.
Możemy więc przyjąć jako pewnik, że równomierne roz­
przestrzenienie się zwierząt tego samego gatunku w terenie jest
najważniejszą korzyścią płynącą z agresywności wewnątrz-
gatunkowej. Ale na pewno nie jest to korzyść jedyna. Już Karol
Darwin słusznie zauważył, że naturalna selekcja płciowa,
a więc dopuszczenie do rozrodu najlepszych i najsilniejszych
osobników odbywa się przez walkę rywalizujących ze sobą
zwierząt, szczególnie samców. Siła ojca przedstawia bezpo­
średnią korzyść dla potomstwa oczywiście u takich gatunków,
w których bierze on czynny udział w opiece nad młodymi,
przede wszystkim w ich obronie. Ścisły związek pomiędzy
męską troską o dzieci a walkami rywalizacyjnymi występuje
szczególnie wyraźnie u zwierząt, które nie mają rozwiniętego
terytorializmu w wyżej opisanym znaczeniu, ale pędzą żywot
mniej lub bardziej koczowniczy, jak na przykład duże zwierzęta
kopytne, naziemne małpy i wiele innych. Agresja wewnątrz-
gatunkowa nie odgrywa u nich istotnej roli przy rozdziale
terenu, w rozmieszczeniu (spacing out) danego gatunku. Mamy
tu na myśli na przykład bizony, antylopy, konie itp., tworzące
duże zespoły, którym odgraniczanie rewirów i zawiść o teren są
całkowicie obce wobec obfitości dostępnego im pożywienia.
Pomimo to samce tych form prowadzą między sobą zażarte
i dramatyczne walki. Nie ulega wątpliwości, że selekcja
przebiegająca za pośrednictwem takiego bojowego zachowania
się wiedzie do wyhodowania szczególnie dużych i bitnych
obrońców rodziny i stada, natomiast wiadomo, że znaczenie,
jakie ma obrona stada dla zachowania gatunku, powoduje dobór
wiodący do rozwinięcia się ostrych walk rywalizacyjnych. Ta
63
sytuacja doprowadziła do powstania takich potężnych bojow­
ników, jak na przykład byki bizonów czy samce wielkich
gatunków pawianów, które przy każdym zagrożeniu swoich
społeczności tworzą pierścień mężnej obrony wokół słabszych
członków stada.
W związku z walkami rywalizacyjnymi należy tu jeszcze
omówić pewne zjawisko, które jak uczy doświadczenie, dla
niebiologa wydaje się zaskakujące, nawet paradoksalne, a ma
ogromne znaczenie dla wszystkiego, o czym jeszcze będzie
mowa w tej książce: czysto w e w n ą t r zgatunkowy dobór
może doprowadzić do wytworzenia form i sposobów za­
chowania się nie tylko nie mających żadnej wartości przy­
stosowawczej, ale wręcz szkodliwych dla zachowania gatunku.
Dlatego tak wyraźnie podkreśliłem w poprzednim ustępie, że
obrona rodziny, a więc pewna forma konfliktu z p o z agatun-
kowym otoczeniem, wyhodowała walkę rywalizacyjną, a do­
piero z kolei ta walka wytworzyła bitne samce. W przypadkach
gdy wyłącznie rywalizacja płciowa nadaje doborowi kierunek
nie związany funkcjonalnie z jakimś celowym ulepszeniem na
rzecz zachowania gatunku, w pewnych okolicznościach mogą
powstać dziwaczne twory, które dla samego gatunku są cał­
kowicie nieprzydatne. Tak na przykład poroża jeleni rozwinęły
się najwyraźniej tylko w służbie walk rywalizacyjnych, jako że
pozbawiony poroża samiec nie ma najmniejszych nawet wido­
ków na spłodzenie potomstwa. Poza tym — jak wiadomo
— poroże nie jest mu do niczego potrzebne. Samce jeleni,
podobnie jak łanie, bronią się przed drapieżnikami tylko
przednimi kopytami, a nigdy wieńcami. Mniemanie, że roz­
szerzone odnogi oczne renifera służą mu do odgarniania śniegu,
okazało się wierutną bajką. Chronią one raczej oczy przy ściśle
określonych zrytualizowanych ruchach, polegających na tym,
że renifer bije gwałtownie porożem po niskich krzakach.
Dobór płciowy przebiegający wśród samic ma często
zupełnie taki sam skutek jak walka rywalizacyjną. Ileż to razy
widzimy u samców wybujałe kolorowe pióra, dziwaczne
64
kształty itp. i sądzimy, że mamy prawo podejrzewać, iż męscy
członkowie tego gatunku już nie walczą, a ostatnie słowo
w wyborze partnera mają samice, samcom zaś nie przysługują już
żadne „środki prawne" przeciwko ich decyzjom. Przykładów
takiego zachowania się dostarczają rajskie ptaki, rybki-bojow-
niki chrobre, kaczki mandarynki i argusy. Kura argusa reaguje
na wielkie zdobne w przepiękne „oka" lotki ramieniowe, które
kogut w okresie godów rozczapierza przed oczami swojej
bogdanki. Lotki te są tak olbrzymie, że kogut prawie nie może
latać, a im są większe, tym silniej podniecają samicę. Liczba
potomstwa, którą kogut argusa płodzi w określonej jednostce
czasu, jest wprost proporcjonalna do długości jego lotek. Nawet
jeżeli go ta ich wybujała forma upośledza pod innymi względa­
mi, na przykład jeżeli z ich winy zostanie o wiele wcześniej
pożarty przez drapieżnika niż jego rywal, wyposażony w nieco
mniej cudacznie i przesadnie rozwinięty „narząd tokowy", to
jednak pozostawia on tyle samo, a nawet więcej potomstwa niż
tamten. W ten sposób tendencja do posiadania potężnych lotek
utrzymuje się, choć jest całkowicie sprzeczna z korzyścią dla
zachowania gatunku. Można sobie doskonale wyobrazić, że
kura argusa reagowałaby na małą czerwoną plamkę na lotkach
samca, która znikałaby przy składaniu skrzydeł, nie umniejszając
ani jego zdolności do lotu, ani ochronnej roli jego barw. Cóż,
kiedy ewolucja argusa zabrnęła w ślepą uliczkę, co polega na
tym, że samce współzawodniczą ze sobą właśnie w wielkości
lotek ramieniowych, innymi słowy, sprawa ta już nigdy nie
znajdzie rozwiązania zgodnego ze zdrowym rozsądkiem i tak
nonsens będzie nadal niejako „legalizowany".
Natrafiamy w tym miejscu po raz pierwszy na zjawisko
filogenetyczne, które wydaje nam się niezrozumiałe, a po
głębszym namyśle wręcz niesamowite, mimo że jesteśmy
oswojeni z myślą, że metoda prób i błędów stosowana przez
wielkich konstruktorów musi czasem doprowadzać do projek­
tów nie najbardziej adekwatnych. Oczywiście że w świecie
zwierzęcym i roślinnym obok zjawisk o dużym sensie bio-
65
logicznym znajdujemy także i takie, które nie są aż tak
sprzeczne z wszelką celowością, żeby selekcja musiała je
wytępić jako szkodliwe. Tu jednak mamy przed sobą coś
jeszcze zupełnie innego. Surowy strażnik „celowości", a więc
sensu biologicznego, nie tylko „przymyka oczy" i „przepusz­
cza" konstrukcję pośledniejszego rodzaju, nie, tu sama selekcja
zapędza się w ślepy zaułek, w którym czyha zguba. A d z i e j e
się tak zawsze, gdy siłą n a p ę d o w ą d o b o r u
jest jedynie współzawodnictwo między
współplemieńcami niezależnie od środo­
wiska pozagatunkowego.
Mistrz mój Oskar Heinroth mawiał żartem: „Poza lotkami
ramieniowymi argusa tylko jeszcze tempo pracy człowieka
zachodniej cywilizacji stanowi najgłupszy produkt selekcji
wewnątrzgatunkowej." Istotnie, pośpiech, w który wpędziła się
zindustrializowana i skomercjalizowana ludzkość, jest znako­
mitym przykładem bezcelowości rozwoju wywołanego wyłącz­
nie przez konkurencje między członkami tego samego gatunku.
Człowiek dzisiejszy nabawia się „choroby menedżerskiej",
wysokiego tętniczego ciśnienia krwi, marskości nerek, wrzo­
dów żołądka i męczącej nerwicy, cofa się do stanu barbarzyńst­
wa wskutek braku czasu na zainteresowania kulturalne, a wszy­
stko to zupełnie niepotrzebnie. Właściwie ludzie mogliby się
umówić, że odtąd będą pracować nieco wolniej; mogliby
oczywiście tylko teoretycznie, praktycznie nie są do tego
zdolni, tak samo jak koguty argusa nie mogą postanowić, że
lotki ich będą krótsze.
Człowiek jest szczególnie narażony na złe skutki wewnątrz­
gatunkowej selekcji. Przyczyny tego są zrozumiałe: opanował
on—jak żadne inne stworzenie przed nim — wszystkie wrogie
siły otaczające jego gatunek. Wytrzebił niedźwiedzia i wilka
i jest rzeczywiście, jak mówi łacińskie przysłowie, wrogiem
samego siebie, homo homini lupus. Współcześni socjologowie
amerykańscy wyraźnie rozpoznali ten problem we własnym
środowisku, które badają. W swej książce The Hidden Per-
66
suaders („Ukryci nakłaniacze") Vance Packard w sugestywny
sposób przedstawia prawie beznadziejne położenie, w które
wprowadzić się może konkurencja w życiu handlowym. Czytając
go, można uwierzyć, że współzawodnictwo wewnątrz gatunku
jest „źródłem wszelkiego zła", zła w sensie o wiele bardziej bez­
pośrednim, aniżeli mogłaby nim kiedykolwiek zostać agresja!
Przyczyna, dla której w tym rozdziale poświęconym zna­
czeniu agresji dla zachowania gatunku tak obszernie rozwodzę
się nad niebezpieczeństwem wewnątrzgatunkowej selekcji, jest
następująca: właśnie agresywne zachowanie się bardziej niż
jakakolwiek inna właściwość czy funkcja może przez swe
zgubne oddziaływanie ulec przerostowi aż do groteski lub
bezcelowego nonsensu. W dalszych rozdziałach zobaczymy,
jakie skutki powoduje to u niektórych zwierząt, takich jak gęś
nilowa i szczur wędrowny. Ponadto wielce jest prawdopodob­
ne, że niszczycielska dawka popędu agresji tkwiąca dziś jeszcze
w człowieku, a będąca jego niedobrą spuścizną po zwierzęcych
przodkach, wywołana została wewnątrzgatunkową selekcją
oddziaływającą na naszych praojców przez wiele dziesiątków
tysięcy lat, a mianowicie przez cały starszy okres epoki
kamienia. Gdy ludzkość osiągnęła taki etap rozwoju, w którym
dzięki uzbrojeniu, odzieży i organizacji społecznej mogła
w dostatecznym stopniu zapanować nad zagrażającym jej
niebezpieczeństwem głodu, zimna i śmierci w szponach wiel­
kich drapieżników, aby groźby te przestały być podstawowymi
czynnikami selekcyjnymi, musiała widocznie wystąpić nieko­
rzystna selekcja wewnątrz gatunku. Czynnikiem, który wów­
czas zaczął decydować o doborze, stała się wojna, jaką
prowadziły ze sobą sąsiadujące hordy ludzkie. Wojna praw­
dopodobnie w silnym stopniu wyhodowała wszystkie tak zwane
cnoty wojenne, które niestety wciąż jeszcze wielu ludzi uważa
za szczyt ideału; nawiążemy do tego zresztą jeszcze w ostatnich
rozdziałach tej książki.
Powracamy do tematu roli walk rywalizacyjnych w za­
chowaniu gatunku, obecnie już z przeświadczeniem, że walka ta
67
powoduje korzystny dobór jedynie wtedy, gdy wytwarza kadrę
bojowników przydatnych nie tylko do wewnątrzgatunkowego
regulaminowego pojedynku, ale także do rozprawienia się
z wrogiem obcego gatunku. Najważniejsza funkcja tej selekcji
to dobór bitnego obrońcy rodziny, co z góry przesądza o dalszej
funkcji agresji wewnątrzgatunkowej — obrony potomstwa.
Obrona ta jest tak naturalna, że chyba nic więcej o niej dodawać
nie trzeba. Tych, co mieliby tu wątpliwości, przekona fakt, że
w przypadku wielu zwierząt, których tylko przedstawiciele
j e d n e j płci zajmują się młodymi, jedynie oni są agresywni
w stosunku do współplemieńców, a co najmniej nieporów­
nywalnie bardziej agresywni. U ciernika jest nim samiec,
u pewnych karłowatych pielęgnic — samica. Także wśród
kuraków i blaszkodziobych, u których tylko samiczki zajmują
się potomstwem, właśnie one są znacznie bardziej awanturnicze
od samców, oczywiście nie licząc walk rywalizacyjnych.
U człowieka sprawa ma się chyba podobnie.
Mylne byłoby mniemanie, że omówione w tym rozdziale
trzy funkcje agresywnego zachowania się, a mianowicie:
równomierne rozmieszczenie istot tego samego gatunku na
dostępnej przestrzeni życiowej, selekcja przez walki rywali-
zacyjne i obrona potomstwa — są jedynymi, które mają istot­
ne znaczenie dla zachowania gatunku. Pomówimy jeszcze
w dalszym ciągu o tym, jak nieodzowną rolę odgrywa agre­
sja w wielkim koncercie popędów i jaki stanowi motor
napędowy i motywację dla takich typów zachowania się, któ­
re pozornie nic nie mają wspólnego z agresywnością, a nawet
wydają się jej przeciwieństwem. Nie wiadomo, czy fakt, że
właśnie w najintymniejszych osobistych związkach, jakie
w góle mogą istnieć wśród stworzeń, tkwi przymieszka agre­
sji — uważać za paradoks czy też za truizm. Tymczasem jed­
nak musimy jeszcze bardzo wiele powiedzieć, zanim dojdzie­
my do tych głównych problemów naturalnej historii agresji.
Niełatwo jest zrozumieć, a jeszcze trudniej przedstawić ważną
rolę, jaką odgrywa agresywność w demokratycznie naprze-
68
miennym oddziaływaniu sił napędowych (Antriebe) wewnątrz
całego organizmu.
Już w tym miejscu możemy natomiast opisać rolę przypada­
jącą agresywności w nadrzędnym, a jednak łatwiejszym do
pojęcia w swym całokształcie systemie, a mianowicie w obrębie
społeczeństwa socjalnie żyjących zwierząt, złożonego z wielu
indywiduów. Podstawową zasadą ładu i porządku, bez którego
zorganizowana społeczność zwierząt wyższych najwyraźniej
nie może się rozwijać, jest tak zwana h i e r a r c h i c z n o ś ć .
Hierarchia polega po prostu na tym, że każdy indywidualny
osobnik żyjący w pewnej społeczności dobrze wie, kto jest od
niego silniejszy, a kto słabszy, wobec czego przed silniejszym
może się wycofać bez walki, a od słabszego może oczekiwać, że
ten również, nie walcząc, będzie mu ustępował wszędzie, gdzie
tylko jeden drugiemu wejdzie w drogę. Schjelderup-Ebbe
pierwszy zbadał zjawisko hierarchii u kur domowych i użył
określenia „kolejność dziobania" (po angielsku pecking order);
pojęcie to utrzymało się do dzisiejszego dnia, głównie w angiel­
skiej literaturze fachowej. Mnie wydaje się zawsze nie po­
zbawione śmieszności, gdy się mówi o „kolejności dziobania"
u wielkich ssaków, które przecież nie dziobią, ale gryzą lub
bodą rogami. Szerokie rozpowszechnienie hierarchicznej struk­
tury zespołów, jak już wspomnieliśmy, ma ogromne znaczenie
dla sprawy zachowania gatunku, musimy się więc zastanowić
nad tym, na czym właściwie znaczenie to polega.
Najprostsza odpowiedź, to oczywiście, że hierarchia pozwala
unikać walki pomiędzy członkami określonej społeczności, ale
wtedy nasuwa nam się natychmiast następne pytanie, dlaczego
nie powstały po prostu odpowiednie hamulce dla międzyosob-
niczej agresywności. Na to pytanie z kolei istnieje wiele
odpowiedzi. Po pierwsze, jak to omówimy jeszcze później
bardzo obszernie (w rozdziale X — „Więź"), może się zdarzyć,
że jakiemuś zespołowi, na przykład stadu wilków czy groma­
dzie małp, niezbędna jest agresywność w stosunku do innych
społeczności tego samego gatunku, tak że unikać walki musi
69
wyłącznie w o b r ę b i e własnego stada. A po drugie: napięcia
wywoływane w społeczności przez popęd agresji i jego skutek
w postaci hierarchicznego porządku są dla owej społeczności
pod wieloma względami błogosławieństwem, przyczyniają się
do jej konstrukcyjnej spoistości i mocy. U kawek, a także
u wielu innych zespołowo żyjących ptaków, hierarchia prowa­
dzi bezpośrednio do obrony słabszego. Ponieważ każdy po­
szczególny osobnik dąży do poprawienia swojej pozycji w hie­
rarchii, pomiędzy osobnikami bezpośrednio nadrzędnymi
i podporządkowanymi istnieje stale szczególnie silne napięcie,
a nawet wrogość; odwrotnie zaś, uczucia te słabną, im dalsze od
siebie są rangi dwojga zwierząt. Ponieważ kawki stojące
u szczytu hierarchii, a przede wszystkim samce, muszą się
koniecznie mieszać w każdy spór między podwładnymi, gra­
dient społecznego napięcia powoduje pożądany skutek, polega­
jący na tym, że wyższa rangą kawka interweniuje w walce
zawsze na korzyść pobitego, jakby według rycerskiej zasady:
„Tam, gdzie są silniejsi, stoję po stronie słabszego!"
Nawet u kawek wywalczona przez agresję pozycja w hierar­
chii nadaje poszczególnemu zwierzęciu inną formę „auto­
rytetu": ruchy ekspresyjne stojącego wysoko w hierarchii
osobnika, szczególnie starego samca, zwracają o wiele bardziej
uwagę i wywołują większy szacunek niż w przypadku niżej
zaszeregowanego młodego zwierzęcia. Gdy na przykład młody
ptak przestraszy się jakiejś drobnostki, pozostałe ptaki, a zwła­
szcza starsze, prawie nie zwracają uwagi na te oznaki popłochu.
Gdy natomiast w taki alarm uderzy któryś ze starych samców,
wszystkie kawki, które go usłyszą, zrywają się do gwałtownej
ucieczki. Ponieważ — dziwnym sposobem — u kawki roze­
znanie wrogich drapieżników nie jest wrodzone, ale nabywane
przez każdego ptaka przez podpatrywanie zachowania się
doświadczonych starszych — opisany powyżej szczególny
szacunek okazywany „opinii" starych, doświadczonych i stoją­
cych wysoko w hierarchii ptaków może mieć bardzo duże
znaczenie.
70
Wraz z poziomem rozwoju gatunku zwierząt w zasadzie
wzrasta znaczenie indywidualnego doświadczenia i wiedzy,
podczas gdy wrodzone zachowanie się, nie tracąc na ważności,
sprowadza się do spraw bardziej elementarnych. W związku
z takim ogólnym postępem ewolucji stare, doświadczone
zwierzę nabiera coraz większego znaczenia, można nawet
wręcz powiedzieć, że społeczne współżycie najmądrzejszych
ssaków stwarza nowy, pozytywny dla zachowania gatunku
czynnik właśnie przez umożliwienie przekazywania nabytych
indywidualnie wiadomości w drodze tradycji. Stwierdzenie
odwrotne będzie naturalnie zawierało taki sam ładunek prawdy.
Niewątpliwie bowiem społeczne współżycie wywołuje presję
selekcji w kierunku lepszego rozwoju zdolności przyswajania
sobie wiedzy, gdyż zdolności te u zwierząt żyjących socjalnie
przynoszą korzyść nie tylko pojedynczemu osobnikowi, ale
i całej społeczności. Tym samym długowieczność, sięgająca
daleko poza okres zdolności rozmnażania się, nabiera wartości
dla zachowania gatunku. Jak wiemy od Frasera Darlinga
i Margaret Altmann, u wielu jeleniowatych stado prowadzi
prastara dama, którą obowiązki macierzyństwa już dawno
przestały odrywać od zadań społecznych.
Istnieje bezwzględna zasada, której podporządkowane są
wszystkie inne, a mianowicie że wiek zwierzęcia jest wprost
proporcjonalny do stanowiska, które zajmuje w hierarchii
swojej społeczności. Stąd nie jest pozbawione słuszności, że na
tej zasadzie oparty jest schemat zachowania się i że członkowie
społeczności, którzy przecież nie mogą odczytać wieku swoich
doświadczonych przywódców z metryki urodzenia, mierzą
stopień zaufania współtowarzyszy do nich według ich rangi
w hierarchii. Współpracownicy Yerkesa dawno już dokonali
interesującego, wręcz rewelacyjnego odkrycia, że szympansy,
które jak wiadomo, odznaczają się znakomitą zdolnością
uczenia się przez naśladownictwo, „małpują" z zasady tylko
swoich współplemieńców wyższej rangi. Odizolowano więc od
stada osobnika niższego stopnia i jego samego nauczono dość
71
skomplikowanej czynności wybierania bananów ze specjalnie
do tego doświadczenia skonstruowanego pojemnika. Gdy na­
stępnie włączono na powrót małpę wraz z aparatem banano­
wym do gromady, osobniki wyższej rangi wprawdzie próbowa­
ły jej odbierać banany, na które sobie zapracowała, ale żaden
z nich nie wpadł na pomysł, aby się temu wzgardzonemu
przyjrzeć przy robocie i czegoś się od niego nauczyć. Następnie
przyuczono do obsługi aparatu w taki sam sposób najwyższą
w hierarchii małpę, a gdy wpuszczono ją z powrotem do swoich,
pozostali członkowie stada obserwowali ją z największym
zainteresowaniem i w mig podchwycili nabytą przez nią
umiejętność.
S. L. Washburn i Irven de Vore zaobserwowali, że gromadą
żyjących na swobodzie pawianów kieruje nie pojedynczy
osobnik, ale grono złożone z kilku sędziwych samców, które
utrzymują swoją władzę nad młodszymi i znacznie od siebie
silniejszymi członkami hordy dzięki temu, że są wręcz nieroz­
łączne i tak solidarne, że razem pokonują każdego pojedyn­
czego młodszego od siebie samca. W pewnym szczegółowo
obserwowanym przypadku jednym z trzech senatorów był
nieomal bezzębny starzec, a dwaj pozostali także już od dawna
nie byli w kwiecie wieku. Gdy kiedyś w bezleśnym terenie
hordzie groziło wpadnięcie wprost w ramiona — a raczej
w paszczę — lwa, zwierzęta zatrzymały się w pochodzie
i młode silne samce utworzyły pierścień obronny wokół
słabszych. Starzec natomiast poszedł naprzód z u p e ł n i e
s a m i z wielką ostrożnością rozwiązał trudne zadanie zbadania
bez ujawnienia się miejsca pobytu lwa, powrócił do stada
i przeprowadził je, omijając drapieżnika, daleką okrężną drogą
aż do bezpiecznych drzew „sypialnianych". Wszyscy szli za
nim w ślepym posłuszeństwie, nikt nie ośmielił się podważyć
jego autorytetu.
Podsumujmy teraz wszystko, czego na podstawie obiektyw­
nych obserwacji zwierząt dowiedzieliśmy się w tym rozdziale,
a więc w jaki sposób wewnątrzgatunkowa agresja staje się
72
pożyteczna dla zachowania określonego gatunku zwierząt.
A zatem: przestrzeń życiowa bywa rozdzielana między współ-
plemieńców w taki sposób, że każdy w miarę możności
znajduje warunki do życia. Następuje dobór najlepszego ojca
i najlepszej matki dla dobra potomstwa. Dzieci są chronione.
Wspólnota zostaje tak zorganizowana, że kilku mądrych mę­
żów tworzących senat cieszy się autorytetem, który jest
niezbędny, aby nie tylko podejmować, ale także realizować
decyzje dla dobra społeczności. Nigdy nie spotkaliśmy się
z tym, aby celem agresji było zniszczenie współplemieńców,
chociaż przez nieszczęśliwy wypadek w czasie walki o rewir
czy też walki rywalizacyjnej może się zdarzyć, że czyjś róg trafi
w oko lub ząb, zrani tętnicę szyjną. Także i w warunkach
nienaturalnych, nie „przewidzianych" w rozwoju gatunków, na
przykład w niewoli, agresywne zachowanie się może spowodo­
wać zgubne skutki.
A teraz skierujmy uwagę na nasze własne wnętrze i bez
żadnych uprzedzeń, nie wpadając w zbytni zachwyt nad sobą,
ale jednocześnie nie uważając się z góry za karygodnych
grzeszników, spróbujmy uświadomić sobie, co pragnęlibyśmy
w stanie najwyższego agresywnego podniecenia wyrządzić
naszemu bliźniemu, który takie uczucie w nas wywołał. Nie
będę chyba posądzony o chęć wybielania się, jeżeli stwierdzę,
że działaniem, do którego w takim nastroju dążę i które ma
zaspokoić mój popęd, n i e jest zabicie mojego wroga. Przeży­
cie, jakie mogłoby mnie uszczęśliwić, to raczej wymierzenie
głośnych policzków, ewentualnie cicho trzaskających ciosów
w podbródek, w żadnym razie rozprucie brzucha czy za­
strzelenie. Ostateczne rozwiązanie sytuacji, jakiego pragnę, nie
polega na tym, aby przeciwnik mój leżał martwy u moich stóp,
nie, chciałbym tylko, aby był p o r z ą d n i e z b i t y i pokornie
uznał moją przewagę fizyczną, a jeżeli jest pawianem, także
i moją duchową wyższość. A że z zasady mam ochotę sprać
tylko takie typy, jakim ten rodzaj klęski zaszkodzić nie może,
nie potępiam nawet tak bardzo swoich instynktów w tej
73
sytuacji. Naturalnie trzeba sobie zdać sprawę, że takie pobicie
może się łatwo zakończyć zabójstwem, jeżeli ma się na
przykład broń w ręku.
Gdy teraz spojrzymy na to wszystko w sposób syntetyczny,
agresja wewnątrzgatunkowa nie wyda nam się już tak diabel­
ska, nie będzie już dla nas ową bezwzględnie niszczycielską
siłą, nie jest już nawet „tej siły cząstką drobną, co zawsze złego
chce i zawsze sprawia dobro". Ukazuje się nam ona zupełnie
jednoznacznie jako niezbędny do utrzymania życia i systemu
element organizacji wszystkich istot, którego funkcja wpraw­
dzie, jak wszystko na tej ziemi, może ulec wypaczeniu i który
może prowadzić do niszczenia życia, ale pomimo to działa dla
dobra wielkiej sprawy życia. A przy tym jeszcze nie wzięliśmy
pod uwagę tego, czego dowiemy się dopiero z XI rozdziału, że
dwaj „wielcy konstruktorzy" — mutacja i selekcja, dzięki
którym wyrastają wszystkie drzewa genealogiczne, wybrali
właśnie, kostropatą gałąź agresji wewnątrzgatunkowej, aby na
niej wyhodować pędy najpiękniejszych kwiatów osobistej
przyjaźni i miłości.
Rozdział czwarty
SPONTANICZNOŚĆ AGRESJI
Przy tego trunku płomiennej podniecie,
Helenę ujrzysz wnet w każdej kobiecie.
(Goethe, Faust, cz. I,
przełożył Władysław Kościełski.)
W poprzednim rozdziale wykazałem chyba dość wyraźnie, że
agresywność skierowana u wielu zwierząt przeciwko członkom
własnego gatunku nie jest dla tego gatunku szkodliwa, a prze­
ciwnie — jest instynktem niezbędnie potrzebnym dla jego
zachowania. Niechaj nas to jednak nie napawa optymizmem
w odniesieniu do obecnej sytuacji ludzkości, wręcz przeciwnie!
Wrodzone sposoby zachowania się mogą całkowicie zatracić
swoją równowagę przy już nieznacznej zmianie warunków
otoczenia. Trudności szybkiego przystosowania się do tych
zmian są tak wielkie, że w nie sprzyjających okolicznościach
mogą doprowadzić nawet do zagłady gatunku. A zmiany,
których człowiek dokonał w swoim otoczeniu, są zaiste
niemałe. Gdybyśmy teraz spojrzeli okiem nieuprzedzonego
obserwatora na człowieka, takiego jakim jest dzisiaj, z bombą
wodorową, tworem jego umysłu, w ręku, z odziedziczonym po
człekopodobnych przodkach popędem agresji w sercu, popę­
dem, którego nie jest zdolny opanować rozumem, doprawdy,
nie moglibyśmy mu rokować długiego żywota! A jeżeli
sytuację tę rozpatrujemy ponadto jako współuczestniczący
w niej członkowie rodu ludzkiego — zda się nam ona obłędnym
koszmarem i trudno nam nie wierzyć, że agresja jest patologicz­
nym symptomem dzisiejszego upadku kultury.
A przy tym — należałoby sobie tylko życzyć, aby tak było
rzeczywiście! Właśnie przekonanie, że popęd agresji jest
prawdziwie pierwotnym instynktem, działającym na korzyść
75
zachowania gatunku, pozwala nam w pełni docenić tkwiące
w nim niebezpieczeństwo, to mianowicie że tak bardzo groź­
nym czyni ten instynkt jego spontaniczność. Gdyby był tylko
r e a k c j ą na określone zewnętrzne warunki, jak sądziło wielu
socjologów i psychologów, egzystencja ludzkości nie byłaby aż
tak zagrożona, jak jest w istocie. Wówczas można by bowiem
gruntownie zbadać czynniki wyzwalające tę reakcję i wyłączyć
je. Zasługę pierwszego rozpoznania agresji jako odrębnego
instynktu przypisać należy Freudowi; on też wskazał na to, że
brak kontaktów społecznych, a przede wszystkim ich utrata
(utrata miłości) jest czynnikiem najbardziej sprzyjającym roz­
wojowi tego popędu. Wielu amerykańskich pedagogów wy­
snuło błędny wniosek z tego słusznego w zasadzie poglądu:
uznali oni, że dzieci, którym od najwcześniejszych lat oszczędzi
się wszelkich rozczarowań (frustration) i którym będzie się na
każdym kroku we wszystkim ustępować, mniej będą nękane
nerwicami, lepiej będą dostosowane do otoczenia, a przede
wszystkim wyrosną na ludzi mniej agresywnych. Tymczasem
amerykańskie metody wychowawcze, które powstały pod
wpływem tego poglądu, wykazały tylko, że popęd agresji, jak
wiele innych instynktów, wypływa również „spontanicznie"
z wnętrza psychiki człowieka. Wyrosło bowiem w rezultacie
mnóstwo zupełnie nieznośnie bezczelnych dzieci, o których
można by powiedzieć wszystko, tylko nie to, że nie są
agresywne. Tragiczna strona tej tragikomicznej sprawy ujaw­
niła się jednak dopiero, gdy dzieci te wyrastały, wychodziły
spod opieki rodziny i stawały nagle już nie wobec uległych
rodziców, ale wobec bezlitosnej opinii publicznej, na przykład
przy wstępowaniu do college'u. Jak zapewniali mnie amery­
kańscy psychoanalitycy, w ten sposób wychowana młodzież
pod naciskiem nabywanej z wielkim trudem dyscypliny społe­
cznej rzeczywiście zapadała na choroby nerwicowe. Opisana tu
metoda wychowawcza chyba jeszcze nie całkiem wygasła,
skoro w ubiegłym roku wielce szanowny mój amerykański
kolega, który pracował jako gość w naszym instytucie, poprosił
76
mnie o możność przedłużenia swego pobytu o dalsze trzy
tygodnie. Jako powód podał względy bynajmniej nie naukowe,
ale przyznał się bez ogródek i komentarzy, że u żony jego bawi
właśnie z wizytą jej siostra, której trzej synowie są non-
frustration children.
Całkowicie błędny i trudny do wytrzebienia pogląd w peda­
gogice, że zachowanie się zwierząt i ludzi jest głównie
wynikiem r e akcji na otoczenie, a jeżeli nawet zawiera w ogóle
jakieś elementy wrodzone, to takie, które dają się całkowicie
zmienić odpowiednim wychowaniem — wywodzi się z nie­
zrozumienia pewnych słusznych skądinąd demokratycznych
zasad. Nie sposób bowiem jakoś z nimi pogodzić faktu, że
ludzie nie są jednak od urodzenia tak całkowicie sobie równi i że
jednak nie wszyscy mają sprawiedliwie „równy przydział"
szans na to, aby stać się idealnymi obywatelami. Do tego
dochodzi jeszcze i to, że przez wiele dziesiątków lat reakcja na
otoczenie — „odruch" — stanowiła jedyny element zachowa­
nia się, którym zajmowali się poważni psychologowie, podczas
gdy wszelka zwierzęca „spontaniczność" zachowania się była
domeną przyrodników o nastawieniu witalistycznym, to znaczy
zawsze nieco mistycznym.
Głównie Wallace Craig był tym, który w dziedzinie studiów
nad zachowaniem się w ścisłym tego słowa znaczeniu zajął się
naukowym badaniem spontaniczności. Jeszcze przed nim Wil­
liam McDougall przeciwstawił hasłu Kartezjusza, które amery­
kańska szkoła psychologów zwanych behawiorystami wypisała
na swojej tarczy: Animal non agit, agitur — swój znacznie
1
słuszniejszy okrzyk bojowy: The healthy animal is up and doing
— zdrowe zwierzę jest aktywne i działa. On jednakże właśnie
w tej spontaniczności dopatrywał się skutków owej mistycznej
siły witalnej, o której nikt nie wie, na czym właściwie polega.
Ale także nie wpadł na pomysł, aby dokładnie obserwować
rytmiczne powtarzanie się spontanicznych sposobów zachowa-
1
Zwierzę nie działa, jest wprawiane w działanie ( ł a c ) .
77
ma się i aby na bieżąco mierzyć wartości progowe bodźców
wyzwalających. Uczynił to dopiero później jego uczeń Craig.
Przeprowadził on mianowicie na samcach synogarlicy
szereg doświadczeń, w czasie których izolował je od samiczek
na coraz dłuższe okresy i badał doświadczalnie, jakie obiekty
były jeszcze zdolne pobudzić je do tokowania. W kilka dni po
zniknięciu samicy własnego gatunku samiec synogarlicy był już
gotów tokować do białej gołębicy domowej, którą przedtem
całkowicie ignorował. Znów w kilka dni później „zniżył się" do
adresowania swego gruchania i ukłonów do gołębia wypchane­
go, jeszcze później — do zmiętej chustki. W końcu po
tygodniach odosobnienia w „areszcie" kierował zaloty do
pustego kąta klatki, gdzie zbieg prostych krawędzi dawał mu
przynajmniej optyczny punkt zaczepienia. Obserwacje te prze­
tłumaczone na język fizjologii dowodzą, że wobec długo­
trwałego braku uaktywniania instynktownego sposobu zacho­
wania się, w tym przypadku tokowania, w a r t o ś ć p r o g o ­
wa bodźców wyzwalających to zachowanie
s p a d a . Jest to zjawisko tak prawidłowe i ogólnie znane, że
mądrość ludowa dawno je rozszyfrowała i ujęła w proste
przysłowie: „Na bezrybiu i rak ryba." Goethe tę samą zasadę
włożył w usta Mefistofelesa: „Przy tego trunku płomiennej
podniecie, Helenę ujrzysz wnet w każdej kobiecie"... a jeżeli
jesteś samcem synogarlicy, to nawet w starej chustce lub nawet
w pustym rogu twej więziennej celi!
Obniżanie się progu bodźców wyzwalających w poszczegól­
nych przypadkach może doprowadzić nawet do jego prawie
granicznej wartości zerowej, gdyż w pewnych okolicznościach
jakieś instynktowne zachowanie się „startuje" b e z widocznej
zewnętrznej podniety. Młody szpak, którego wyhodowałem
przed wielu laty i trzymałem w domu, nigdy w swoim życiu nie
łapał much, nie widział też nigdy innego ptaka przy tej
czynności. Wszelki pokarm otrzymywał przez całe swe życie
tylko w stojącej w klatce miseczce, którą mu codziennie
napełniałem. Pewnego dnia ujrzałem go, jak siedział na szczy-
78
cie posążku z brązu w jadalni wiedeńskiego mieszkania moich
rodziców, przy czym zachowywał się zupełnie dziwacznie.
Z przechyloną w bok głową zdawał się badać biały sufit nad sobą,
a ruchy jego oczu i łebka wskazywały bezspornie, że śledzi
uważnie jakiś ruchomy obiekt. Wreszcie sfrunął i podleciał do
sufitu, schwytał coś, co dla mnie było niewidoczne, wrócił na
swoje poprzednie stanowisko, wykonał wszystkie ruchy zabija­
nia zdobyczy charakterystyczne dla ptaków karmiących się
owadami i zakończył gestem przełykania. Następnie otrząsnął
się, jak to czyni wiele ptaków, gdy się wewnętrznie odpręża
i usadowił się do spoczynku. Dziesiątki razy wchodziłem na
krzesło, nawet przywlokłem drabinę do jadalni — wiedeńskie
mieszkania miały w tych czasach bardzo wysokie pokoje — aby
znaleźć zdobyczne zwierzę, które mój szpak łapał: nie było tam
absolutnie żadnego, nawet najmniejszego owada!
„Spiętrzenie" instynktownych ruchów, powstające wskutek
długotrwałego pozbawienia bodźca wyzwalającego, pociąga za
sobą nie tylko wyżej opisane wzmożenie zdolności do reakcji,
ale wywołuje skutki sięgające znacznie głębiej, które wprawiają
we współnamiętność cały organizm. Każdy prawdziwy ruch
instynktowny, pozbawiony jak wyżej możliwości odpowiedze­
nia na bodziec, z zasady charakteryzuje się tym, że w p r o w a ­
dza całe z w i e r z ę w stan niepokoju i każe
m u s z u k a ć b o d ź c ó w w y z w a l a j ą c y c h . T o po­
szukiwanie, które w najprostszym przypadku polega na nie
skoordynowanym bieganiu, lataniu czy pływaniu tu i tam,
a w bardziej skomplikowanej formie może zawierać w sobie
wszystkie sposoby zachowania się związane z uczeniem się
i pojmowaniem, zostało określone przez Wallace Craiga jako
zachowanie się apetytywne („pożądliwe"). Faust także nie
siedzi spokojnie w oczekiwaniu, aż kobiety same zjawią się
w jego polu widzenia, ale jak wiadomo, odważa się na dość
ryzykowną wyprawę do Matek, aby zdobyć Helenę!
Musimy sobie uświadomić, że niestety obniżanie się progu
i apetytywne zachowanie się w żadnym z instynktownych
79
 sposobów zachowania się nie występuje tak wyraźnie jak
właśnie w agresji wewnątrzgatunkowej. Przykłady zjawiska
obniżenia się progu poznaliśmy już w pierwszym rozdziale,
proszę więc sobie przypomnieć rybę-motyla, która z braku
współpłemieńców jako obiekty zastępcze wybierała" najbliżej
spokrewnione gatunki. Także i błękitna rogatnica w tej samej
sytuacji atakowała nie tylko spokrewnione z nią rogatnicowate,
ale nawet ryby zupełnie innych gatunków, które z jej rodem
miały tylko błękitną barwę jako wspólną cechę o charakterze
bodźca wyzwalającego. U ryb z rodziny pielęgnicowatych
hodowanych w niewoli (ich wprost niebywale interesującym
życiem rodzinnym będziemy się jeszcze musieli zająć bardziej
szczegółowo) „spiętrzenie" agresywności, które w warunkach
naturalnych wyładowałoby się na wrogim posiadaczu sąsied­
niego rewiru, prowadzi bardzo często do zamordowania współ­
małżonka. Nieomal każdy właściciel akwarium, który za­
jmował się hodowlą tych jedynych w swoim rodzaju rybek,
popełniał pewien prawie nieunikniony błąd. W dużym ak­
warium umieszcza się mianowicie pewną liczbę młodych rybek
tego samego gatunku, aby umożliwić im swobodne dobieranie
się w pary. Ów upragniony skutek rzeczywiście następuje i oto
w pojemniku (a ten i tak jest już za mały dla tak wielu ryb, które
tymczasem dorosły) znajduje się promienne stadło, lśniące
najwspanialszymi barwami szaty godowej i w idealnej zgodzie
usiłujące przegnać ze swego rewiru wszystkich krewniaków.
Ponieważ jednak ci nieszczęśnicy nie mogą się daleko wynieść,
więc tkwią strwożeni z poszarpanymi płetwami po kątach, pod
powierzchnią wody bądź też, wypłaszani ze swoich kryjówek,
mkną w dzikiej ucieczce przez akwarium. Jako humanitarni
hodowcy odczuwamy litość zarówno dla przepędzanych, jak
i dla pary, która może już tymczasem złożyła ikrę i męczy się
niepokojem o swoje potomstwo. Wyławiamy więc czym
prędzej nadliczbowe ryby, zapewniając parce wyłączne posia­
danie akwarium. Jesteśmy spokojni, że uczyniliśmy wszystko,
co należy, i może dlatego w następnych dniach rzadziej
80
zwracamy uwagę na pojemnik i jego żywą zawartość. W kilka
dni później widzimy jednak ze zdziwieniem i przerażeniem, że
samiczka z naszej parki, cała w strzępach, unosi się martwa na
wodzie, a po ikrze czy potomstwie zaginął wszelki ślad.
Smutna to historia, która powtarza się z nieodmienną
regularnością, szczególnie w odniesieniu do indyjskiej żółtej
pielęgnicy i brazylijskiego geofaga; tymczasem możemy jej
uniknąć w bardzo prosty sposób, bądź pozostawiając w pojem­
niku jednego „kozła ofiarnego", to znaczy jedną rybę tego
samego gatunku, bądź też stosując metodę bardziej humanitar­
ną i wybierając z góry pojemnik dostatecznie duży, aby
pomieścił dwie pary, dzieląc go szklaną przegrodą i zasiedlając
każdą część jedną parą. Wówczas każda z ryb wyładowuje swą
zdrową złość na sąsiedzie tej samej płci; prawie stale widuje się,
jak szarżują na siebie (przez szybę) dwie samiczki lub dwa
samczyki — i żadnemu z małżonków nawet do głowy nie
przyjdzie, aby skierować złość na własnego „ślubnego" part­
nera. Brzmi to jak dowcip, ale dzięki takiej wypróbowanej
metodzie hodowli pielęgnic moment, w którym jeden z samców
zaczyna się zachowywać grubiańsko w stosunku do swojej
współmałżonki, mogliśmy uważać za sygnał do oczyszczania
zarosłej glonami przegrody i przywrócenia jej pierwotnej
przejrzystości. Gdy tylko ściana oddzielająca przyległe „miesz­
kanie" była znów czysta, wybuchała natychmiast dzika, ale
z konieczności kończąca się niewinnie, awantura z sąsiadami,
a napięta atmosfera wewnątrz obu rewirów powracała do
równowagi.
Analogiczne zjawisko obserwujemy u ludzi. W dawnych
dobrych czasach, gdy istniała jeszcze monarchia naddunaj-
ska i bywały jeszcze w domach służące, zaobserwowałem
u mojej owdowiałej ciotki pewne zachowanie się niezwykle
regularnie występujące i zawsze dające się z góry przewidzieć.
W jej domu żadna służąca nie przebywała dłużej niż osiem do
dziesięciu miesięcy, każdą nowo zatrudnioną pomocą domo­
wą była zawsze w najwyższym stopniu zachwycona, wy-
81
chwalała ją pod niebiosa jako tak zwaną perłę i zapewniała, że efektownym hałasem. To nieco pomaga. W języku fizjologii
wreszcie natrafiła na właściwą osobę. W następnych miesią­ zachowania się nosi to miano ruchu przekierunkowanego bądź
cach zachwyt jej powoli gasł, najpierw dostrzegała małe braki, nowo ukierunkowanego (umorientierte oder neuorientierte
potem poważniejsze niedociągnięcia, a pod koniec wyżej Bewegung), według Tinbergena — redirected activity. Zoba­
wymienionego okresu biedne dziewczę miało już tylko zdecy­ czymy jeszcze, że w przyrodzie takie wyjście z sytuacji zdarza
dowanie obrzydliwe cechy charakteru i z wielką awanturą było się często, co umożliwia zapobieżenie szkodliwym skutkom
z dnia na dzień zwalniane z pracy. Po takim wyładowaniu się agresywności. Ale człowiek nieświadomy rzeczy zabija swego
starsza pani była znów gotowa ujrzeć w następnej służącej przyjaciela — a zdarza się to często!
prawdziwego anioła.
Daleki jestem od tego, aby się niecnie naśmiewać z dawno
już nieżyjącej, a poza tym bardzo kochanej ciotki. Jako jeniec
wojenny zaobserwowałem, a właściwie zmuszony byłem zaob­
serwować zupełnie takie samo zachowanie się u poważnych
i zdolnych do jak największego opanowania mężczyzn i oczy­
wiście u siebie samego. Tak zwana choroba polarna albo inaczej
„furia ekspedycyjna" występuje też nagminnie w małych
grupach mężczyzn, zdanych całkowicie na siebie ,w sytuacjach,
w których nie mają oni możności ścierania się z osobami
postronnymi, nie należącymi do koła przyjaciół. Jak z tego
widać, spiętrzenie agresywności jest tym bardziej niebezpiecz­
ne, im bardziej członkowie danej grupy się znają, rozumieją
i lubią. Z własnego doświadczenia mogę zapewnić, że w takich
warunkach następuje bardzo duży spadek wartości progowych
wszystkich bodźców wyzwalających agresję i walki wewnątrz
gatunku. Subiektywnie wyraża się to w tym, że na najmniejszy
gest ekspresyjny, a więc wyrażający coś, najlepszego naszego
przyjaciela, na sposób, w który chrząka lub wyciera sobie nos,
reagujemy tak, jakby pijany drab uderzył nas po twarzy.
Świadomość fizjologicznej prawidłowości tego bardzo dręczą­
cego zjawiska powstrzymuje nas wprawdzie od zamordowania
przyjaciela, nie pomaga jednak absolutnie w ukojeniu męki.
Wyjście, które w takiej chwili znajduje człowiek rozsądny, to
ciche usunięcie się z terenu baraku (czy na przykład igloo lub
namiotu ekspedycji) i „rozwalenie" jakiegoś przedmiotu nie­
zbyt cennego, rozpryskującego się w kawałki z możliwie

82

Rozdział piąty
NAWYKI, CEREMONIAŁY I CZARY
C z y ż mąż i męskie słowo zali ci nie znane?
(Goethe, Faust, cz. I,
przełożył Władysław Kościelski.)
Przekierunkowanie i nowe ukierunkowanie ataku to chyba
najgenialniejsze wyjście, jakie „wynalazła" specjacja (po­
wstawanie gatunków), aby agresywność zwekslować na nie­
szkodliwe tory. Nie jest to jednak droga jedyna, „wielcy
konstruktorzy" bowiem przemiany gatunków — zmiany dzie­
dziczne i dobór naturalny — rzadko ograniczają się do
j e d n e g o tylko rozwiązania. Już w samej istocie ich losowo-
-eksperymentalnej gry tkwi możliwość „wynajdywania"
w i ę k s z e j l i c z b y — dwóch bądź trzech — możliwych
sposobów ominięcia tych samych trudności. Dotyczy to
w szczególności rozmaitych mechanizmów fizjologii zachowa­
nia się, których funkcją jest zapobieganie wyniszczaniu i zabija­
niu członków własnego gatunku. Aby to wyjaśnić, muszę w tym
miejscu problem ten nieco rozszerzyć. Przede wszystkim
spróbuję opisać pewne ciągle jeszcze bardzo zagadkowe zjawi­
sko z dziedziny historii rodowej (filogenezy), które stwarza
prawa wręcz niezachwiane. Społeczne zachowanie się wielu
zwierząt wyższych jest tym prawom tak samo posłuszne, jak
czyny człowieka cywilizowanego podporządkowane są jego
uświęconym obyczajom i obrzędom.
Gdy przyjaciel mój i mistrz sir Julian Huxley krótko przed
pierwszą wojną światową prowadził swoje w pełnym tego
słowa znaczeniu pionierskie studia nad zachowaniem się
perkoza dwuczubego, odkrył nadzwyczaj dziwny fakt, że
pewne sposoby zachowania się w toku filogenezy tracą swoją
84
właściwą pierwotną funkcję, zamieniając się w czysto „sym­
boliczny" ceremoniał. Zjawisko to określił mianem r y t u a -
l i z a c j i.
Terminu tego używał zupełnie bez cudzysłowu, gdyż po­
stawił znak równości między rozwojem historyczno-kulturo-
wym, który doprowadza do powstania ludzkich rytuałów,
a tymi procesami filogenetycznymi, które u zwierząt wykształ­
cają owe osobliwe ceremoniały. Zrównanie to jest na pewno
uzasadnione z funkcjonalnego punktu widzenia pomimo pełnej
świadomości różnic pomiędzy procesami historycznymi a filo­
genetycznymi. Mnie pozostało tylko zadanie przeprowadzenia
analogii między rytuałem powstałym na dwóch odrębnych
drogach, filogenezy i historii kultury, a następnie — wykazania,
jak należy wyjaśnić identyczność ich funkcji.
Studia nad pewnym ceremoniałem u samic kaczek, tj. nad tak
zwanym p o d ż e g a n i e m (Hetzen), dostarczają pięknych
przykładów na to, jak rytuał powstaje w drodze filogenezy, jak
nabiera określonego znaczenia i jak się w trakcie dalszego
rozwoju zmienia. Samiczki kaczek są wprawdzie mniejsze, ale
nie mniej agresywne od samców, co można obserwować u wielu
ptaków o podobnym typie życia rodzinnego. Podczas zwad
między dwiema parami zdarza się więc często, że kaczka,
porwana gniewem, szarżuje za daleko w kierunku wrogiej pary,
po czym ogarniają „strach przed własnym męstwem", odwraca
się więc i biegnie z powrotem do silnego, opiekuńczego
małżonka. Gdy się przy nim schroniła, czuje nowy przypływ
odwagi i od nowa zaczyna wygrażać nieprzyjacielskim sąsia­
dom, ale tym razem już nie oddala się od swego kaczora na
niebezpieczną odległość.
W pierwotnej swojej formie ten cykl sposobów zachowania
się jest różny w zależności od zmiennej gry przeciwstawnych
popędów powodujących kaczką. Następujące po sobie w czasie
i kolejno górujące uczucia chęci zaczepki, strachu, potrzeby
opieki i powracającej fali napastliwości można łatwo odczytać
z wyraźnie odzwierciedlających je ruchów ekspresyjnych,
85
a przede wszystkim z różnego ustawienia się kaczki w stosunku
do otoczenia. U naszego europejskiego ohara — na przykład
— cały ten proces nie zawiera żadnych szczególnych, usank­
cjonowanych rytualizacją form z wyjątkiem jednego okreś­
lonego ruchu głowy połączonego z wydaniem specjalnego
głosu. Kaczka biegnie ku przeciwnikowi z szyją daleko i nisko
wysuniętą, tak jak każdy inny ptak tego gatunku w czasie ataku,
a zaraz potem wraca do swego małżonka z głową podniesioną.
Podczas ucieczki kaczka często biegnie za kaczora i obiega go
półkolem od tyłu, tak że potem — gdy znów zaczyna grozić
— zatrzymuje się obok niego z głową wprost naprzeciwko
wrogiej pary. Gdy natomiast strach powodujący ucieczkę nie
był zbyt wielki, wówczas często ogranicza się tylko do
podbiegnięcia do kaczora, po czym staje przed nim z piersią
zwróconą ku niemu; gdy więc teraz z tej pozycji chce zagrozić
wrogom, musi wyciągnąć głowę i szyję do tyłu ponad bark.
A gdy — co się czasami również zdarza — stoi właśnie ukośnie
przed albo za swym kaczorem, wyciąga szyję pod kątem
prostym do osi długiej swego ciała. Krótko mówiąc: kąt
pomiędzy jej osią długą a kierunkiem wyciągniętej szyi zależy
wyłącznie od tego, gdzie się sama znajduje, gdzie stoi jej
kaczor, a gdzie wróg, któremu chce grozić. Nie istnieje tu żadne
szczególnie uprzywilejowane położenie czy sposób poruszania
się (zob. ilustr. poniżej).
86
U blisko spokrewnionej wschodnioeuropejsko-azjatyckiej
kazarki podżeganie jest o jeden mały stopień bardziej zrytuali-
zowane. Samiczka tego gatunku, gdy stojąc obok swego
małżonka, „jeszcze" grozi ku przodowi albo gdy obiegając go,
wyznacza wszystkie możliwe kąty pomiędzy osią długą swego
ciała a kierunkiem grożenia, w czasie podżegania w większości
przypadków zwrócona jest piersią do kaczora i grozi przez bark
do tyłu. Obserwowałem kiedyś kaczkę z izolowanej pary tego
gatunku: wykonywała ruchy podżegania „w próżnię", tzn. bez
obiektu wyzwalającego, a groziła przez bark wstecz zupełnie
tak, jakby tam właśnie był w rzeczywistości nie istniejący wróg.
U kaczek właściwych (pływających), do których należy
także nasza krzyżówka, forma macierzysta zwykłej kaczki
domowej, podżeganie wstecz przez bark stało się jedyną
obowiązującą koordynacją ruchową. Kaczka zanim rozpocznie
podżeganie, ustawia się zawsze piersią możliwie najbliżej
kaczora albo, gdy ten jest w ruchu, biegnie czy płynie tuż przy
nim. Ciekawe, że ruch głowy do tyłu przez bark zawiera w sobie
także jeszcze pierwotne reakcje kierunkowe, które u gatunków
z rodzaju Tadorna [a do tego należy i ohar — Z. St]
uzewnętrzniają się w fenotypowym, to znaczy podobnym
w swoim zewnętrznym obrazie, ale zmiennym sposobie poru­
szania się. Widać to najlepiej, gdy kaczka zaczyna podżegać
będąc sama w stanie bardzo słabego podniecenia i dopiero
stopniowo „rozwściecza się". Może się bowiem wówczas
zdarzyć, że najpierw, gdy wróg stoi wprost przed nią, ona
87
również wygraża ku niemu prosto ku przodowi, ale w miarę gdy
się coraz bardziej podnieca, jakaś przemożna siła zdaje się
ciągnąć jej głowę przez bark do tyłu. A równocześnie dosłownie
widzi się po jej oczach, że trwa w niej ciągle jeszcze reakcja
kierunkowa, która ją skłania do skierowania ruchów grożących
w stronę nieprzyjaciela. Oczy jej pozostają mianowicie nie­
zmiennie utkwione w przedmiocie jej złości. Gdyby kaczka
mogła przemówić, na pewno powiedziałaby: „Chciałabym
pogrozić temu znienawidzonemu obcemu kaczorowi, ale c o ś
mi ciągnie głowę w innym kierunku." Istnienia dwóch sprzecz­
nych ze sobą tendencji ruchowych można dowieść i można je
obliczyć. Gdy mianowicie obcy ptak, któremu kaczka grozi,
stoi przed nią, odchylenie głowy przez bark do tyłu jest
najmniejsze, ale wzrasta dokładnie proporcjonalnie do roz­
wierania się kąta pomiędzy osią długą ciała kaczki a kierun­
kiem, w którym znajduje się wróg. Gdy ten stoi dokładnie za
nią, tzn. gdy kąt ów wynosi dokładnie 180°, kaczka przy
podżeganiu dziobem nieomal że dotyka własnego ogona (ilustr.
na s. 87).
Istnieje jedna tylko możliwa interpretacja tego konflik­
towego zachowania się samic kaczek właściwych w trakcie
podżegania, choć w pierwszej chwili wydać się może dziwna.
A mianowicie w miarę filogenetycznego rozwoju do oczywis­
tych i łatwych do odczytania czynników, które pierwotnie
wywoływały opisane wyżej ruchy, dołącza się n o w y e l e ­
m e n t . Jak już mówiliśmy, praktykowana przez samicę ohara
ucieczka od kaczora i atak na wroga jeszcze pozwala całkowicie
zrozumieć to zachowanie się. Ale już u kaczki krzyżówki,
u której niewątpliwie działają także te bodźce, na stymulowane
przez nie sposoby poruszania się nakładają się inne, nowe i od
nich niezależne. Analizę całości zjawiska utrudnia i gmatwa to,
że nowo powstały przez „rytualizację" instynktowny ruch jest
dziedzicznie zdeterminowaną k o p i ą sposobu poruszania się,
wywołanego pierwotnie przez inne siły napędowe. Ruchy te
wypadają oczywiście w każdym przypadku bardzo różnie,
88
zależnie od zmiennego natężenia wyzwalających je, a od siebie
niezależnych bodźców; nowo powstająca sztywna koordynacja
ruchowa stanowi tylko często powtarzającą się p r z e c i ę t n ą.
Przeciętna ta podlega więc „schematyzacji", która wyraźnie
przypomina powstawanie symboli w historii ludzkiej kultury.
U kaczki krzyżówki pierwotna zmienność kierunków, w któ­
rych mogą znajdować się jej małżonek i jej wróg, w wyniku
schematyzacji sprowadza się do tego, jakby pierwszy znaj­
dował się przed nią, a drugi za nią. Z podyktowanego chęcią
ucieczki tu — ku małżonkowi — i aresywnego wstecz — ku
wrogowi — zachowuje się sztywny ceremoniał zespolonego
i nadzwyczaj regularnego tu i wstecz, który może już sam
dostatecznie potęgować siłę wyrazu tego ruchu. Nowo wy­
tworzony instynktowny ruch nie od razu panuje wyłącznie,
występuje on początkowo stale o b o k swego nie zrytualizowa-
nego prototypu, na który nakłada się zrazu bardzo jeszcze słabo.
Na przykład u kazarki (zob. ilustr. na s. 86) dopiero wtedy
obserwuje się podczas podżegania koordnację ruchową polega­
jącą na skręcaniu głowy do tyłu przez bark, kiedy ceremoniał
odbywa się „w próżni", tzn. w nieobecności wroga, do którego
ruchy grożące byłyby adresowane przez dominujące pierwotne
mechanizmy kierunkowe.
To, co przed chwilą wyjaśniliśmy na przykładzie kaczki
krzyżówki, jest typowe dla wszelkiej rytualizacji filogenetycz­
nej. Polega ona bowiem zawsze na tym, że z j a w i a s i ę
j a k i ś nowy i n t y n k t o w n y ruch, k t ó r e g o for­
ma naśladuje zmienny sposób zachowania
się w y w o ł a n y w i e l o m a p o p ę d a m i .
Dla tych, których interesuje nauka o dziedziczności i filoge­
nezie, dodajmy jeszcze, że opisany powyżej proces stanowi
dokładne przeciwstawienie tak zwanej fenokopii. Zjawisko to
występuje wówczas, gdy przez zewnętrzne indywidualnie
oddziaływające wpływy powstaje „fenotyp", w innych przypa­
dkach określany przez czynniki dziedziczne, a więc niejako go
„kopiujące". Podczas rytualizacji — w sposób niezrozumiały
89
— nowo powstający zawiązek dziedziczny kopiuje formy
zachowania się wywoływane uprzednio fenotypowo wskutek
zbiegu wielu różnych wpływów otoczenia. Można by to nazwać
genokopią; w naszym często żartobliwym żargonie instytuto­
wym, dla którego nawet fachowa terminologia nie jest święta,
używamy często określenia „fopokenia".
Niechaj przykład podżegania nadal nam służy do zob­
razowania specyfiki tworzenia rytuałów. U kaczek nurkujących
rytualizacja podżegania jest nieco inna i bardziej skomplikowa­
na. W przypadku kaczki hełmiastej, na przykład, nie tylko ruch
grożenia w kierunku wroga, lecz także zwrócenie się ku
małżonkowi w poszukiwaniu jego opieki jest zrytualizowane,
to znaczy stanowi ad hoc powstały ruch instynktowny. Kaczka
hełmiasta na przemian rytmicznie to ściąga głowę przez bark do
tyłu, to znów zdecydowanym ruchem zwraca ją ku kaczorowi,
przy czym za każdym razem kiwa głową w górę i w dół
z zadartym dziobem, co odpowiada przesadnemu mimicznemu
markowaniu ucieczki. Natomiast samica podgorzałki przy
podżeganiu podpływa grożąc w kierunku wroga, po czym
powraca do kaczora unosząc raz po raz dziób, a ruch ten nie
różni się w niczym lub różni się niewiele od ruchu wykonywa­
nego przy podlatywaniu.
Wreszcie u kaczek z rodzaju gągołów podżeganie uniezależ­
niło się prawie zupełnie od obecności współplemieńca re­
prezentującego „wroga". Samica płynie za swoim kaczorem
i z rytmiczną regularnością wykonuje daleko sięgające ruchy
głowy i szyi, na przemian do tyłu w prawo i do tyłu w lewo;
ruchów tych nie odczytalibyśmy wcale jako pogróżek, gdybyś­
my nie wiedzieli o ich filogenetycznych stopniach pośrednich.
Nie tylko forma tych sposobów poruszania się, ale i ich
znaczenie oddalają się w miarę postępującej rywalizacji od
formy i znaczenia ich nie zrytualizowanego pierwowzoru.
Podżeganie ohara „jeszcze" jest całkowicie podobne do jego
zwykłego grożenia, a także oddziaływanie tegoż na kaczora nie
różni się w zasadzie od oddziaływania u nie podżegających
90
gatunków kaczek i gęsi, w chwilach gdy zaprzyjaźniony
osobnik atakuje obcego. Gniew bliskiego znajomego udziela się
mianowicie i pobudza również do ataku na obcego. To
pierwotnie tylko łagodnie pobudzające działanie podżegania
jest wielokrotnie mocniejsze u silniejszych i bardziej napast­
liwych kazarek, a jeszcze bardziej u gęsi nilowych. U ptaków
tych podżeganie w pełni uzasadnia swoją nazwę, samce
bowiem reagują tu jak ostre psy, czekające tylko na słowo
swego pana, aby na ten wytęskniony znak wreszcie pofolgować
swej wściekłości. U omawianych gatunków funkcja podżegania
jest najściślej związana z funkcją obrony rewiru. Heinroth
stwierdził, że samce ohara bardzo zgodnie ze sobą współżyją
we wspólnej zagrodzie, gdy usunie się z niej wszystkie
samiczki.
U kaczek właściwych (pływających) i kaczek nurkujących
rozwój znaczenia, jakiego nabiera podżeganie, poszedł w zupeł­
nie przeciwnym kierunku. U pierwszych zdarza się stosunkowo
bardzo rzadko, aby kaczor wskutek podżegania swojej samiczki
czynnie zaatakował wskazanego przez nią „wroga", którego
w tym przypadku rzeczywiście słusznie umieszczamy w cudzy­
słowie. A na przykład u jeszcze nie skojarzonej pary kaczek
krzyżówek podżeganie oznacza po prostu oświadczyny miłos­
ne; podkreślamy wyraźnie — n i e zachęcanie do kopulacji,
które ma zupełnie inną formę. Podżeganie jest propozycją
zawarcia stałego związku. Gdy kaczor jest skłonny propozycję
przyjąć — podnosi dziób i odwracając głowę nieco od kaczki,
mówi bardzo prędko: „rebreb, rebreb!", albo też — co zdarza
się zwłaszcza w wodzie — odpowiada ściśle określonym,
również zrytualizowanym ceremoniałem „przypijania i pozor­
nego czyszczenia upierzenia" (Antrinken und Scheinputzeń).
I jedno, i drugie oznacza, że kaczor krzyżówki przyjmuje zaloty
starającej się o niego samiczki; odgłos „rebreb" zawiera jeszcze
w sobie cień agresywności, odwracanie się z uniesionym
podbródkiem natomiast jest typowym gestem pojednania (Be-
friedungsgeste). W przypadku bardzo silnego podniecenia
91
może się zdarzyć, że ptak przypuści mały pozorny atak na
innego kaczora stojącego przypadkowo w pobliżu. Nie zdarza
się to nigdy przy drugim ceremoniale, mianowicie przy „przy-
pijaniu i niby-czyszczeniu". Podżeganie — z jednej strony,
oraz te czynności — z drugiej, nawzajem się wyzwalają, stąd
para może bardzo długo powtarzać te gesty. Aczkolwiek
„przypijanie i niby-czyszczenie" wywodzi się z gestu za­
kłopotania, w którego powstaniu pierwotnie uczestniczyła
agresja, to jednak w owym zrytualizowanym ruchu, który
obserwujemy u kaczek właściwych, już agresji nie ma. Ceremo­
niał ten u nich odgrywa rolę gestu wyłącznie pojednawczego.
A już u hełmiastych i innych nurkujących kaczek nie widziałem
nigdy, aby podżeganie kaczki pobudzało podżeganego kaczora
do poważniejszego ataku.
Tak więc podżeganie u kazarki i gęsi nilowej ujęte w słowa
oznaczałoby: „Wyrzuć tego drania, zabij go, bierz go! Precz
z nim!" — natomiast u kaczek nurkujących oznacza ono
właściwie już tylko: „Kocham cię!" Jako stopień przejściowy
u niektórych gatunków znajdujących się jak gdyby pomiędzy
tymi dwiema skrajnościami, jak na przykład u kaczki krakwy
i kaczki świstuna, miałoby ono taki mniej więcej sens: „Ty
jesteś moim bożyszczem, tobie jednemu ufam!'' Oczywiście, że
komunikatywna funkcja tych symboli waha się w zależności od
sytuacji także i w obrębie tego samego gatunku, ale stopniowa
przemiana tego symbolu przebiegała niewątpliwie w kierunku
wyżej opisanym.
Można by podać jeszcze niezliczoną liczbę przykładów
analogicznych zjawisk: np. u ryb pielęgnicowatych zwykły
ruch pływania zamienił się w znak przywoływania młodych,
a nawet w pewnym szczególnym przypadku w znak ostrzegaw­
czy dla nich; u kur odgłos wydawany podczas jedzenia stał się
wabiącym głosem koguta, a poza tym głosem o seksualnym,
wyraźnie określonym znaczeniu itd., itp.
Chciałbym jednak dokładniej omówić jeszcze tylko jedną
serię kolejnych zróżnicowań zrytualizowanych sposobów za-
92
chowania się, zaczerpniętą ze świata owadów. Ilustrują one
bowiem omal że jeszcze lepiej niż poprzednie przykła­
dy zbieżności między rozwojem filogenetycznym takich cere­
moniałów a historyczno-kulturowym procesem powstawania
symbolów. Ale nie tylko to: ponadto w tym jednym szczegól­
nym przypadku „symbol" nie polega tylko na sposobie za­
chowania się, ale przybiera formy cielesne i staje się idolem
sam w sobie.
U niektórych gatunków much z rodziny wujkowatych,
zbliżonych do łowikowatych i wierzchołówek, istnieje równie
ładny jak celowy rytuał, że samczyk przed skojarzeniem się ze
swoją wybraną składa jej w darze zdobytego owada odpowied­
niej wielkości. Podczas gdy ona jest zajęta spożywaniem tego
prezentu, on może ją zapłodnić bez obawy, że zostanie sam
przez nią pożarty; jest to bowiem niebezpieczeństwo grożące
samcom muchożernych much, zwłaszcza że samce te są
mniejsze od samic. Niewątpliwie właśnie ta okoliczność wywo­
łała nacisk selekcji, który „wyhodował" tak osobliwe za­
chowanie się. Ale ceremoniał ten utrzymuje się także u innego
gatunku, a mianowicie u wujka północnego, którego samiczki
już nie zjadają much, oczywiście poza wspomnianą ucztą
weselną. U pewnego północnoamerykańskiego gatunku samiec
snuje piękny biały oprzęd, który przez działanie optyczne
zwraca uwagę samicy. Ten pakiecik zawiera kilka małych
owadów, które zjada ona podczas kopulacji. Podobnie sprawa
przedstawia się u tanecznicy mauretańskiej. Jej samce przędą
małe weloniki, w których czasem, ale nie zawsze, znajduje się
coś jadalnego. U napotykanego w strefie alpejskiej gatunku
hilary tnącej, bardziej od wszystkich swoich krewnych za­
sługującego na nazwę „tanecznicy", samce nie łowią już
w ogóle owadów, natomiast przędą prześliczne małe welony,
które noszą rozpięte pomiędzy środkowymi a tylnymi nogami
i na których widok samice reagują. „Gdy setki takich małych
nosicieli welonów mknie w powietrzu w wirującym korowo­
dzie, ich małe dwumilimetrowe opalizujące w słońcu weloniki
93
tworzą cudowny widok" — tak Heymons opisuje w „nowym
Brehmie" gromadne gody tych much.
Mówiąc o podżeganiu u samic kaczek próbowałem wykazać,
że powstanie nowej koordynacji dziedzicznej ma ogromny
udział w tworzeniu nowego rytuału i że na tej drodze powstaje
autonomiczny i w dużym stopniu utrwalony w swojej formie
ciąg ruchów, a więc właśnie nowy instynktowny ruch. Przykład
wujkowatych, których taneczne ruchy chwilowo jeszcze nie
doczekały się analizy, nadaje się może do tego, aby nam ukazać
tę drugą, równie ważną stronę rytualizacji. Chodzi mianowicie
o nowo powstającą reakcję, za której pośrednictwem współ-
plemieniec, adresat tego symbolicznego zawiadomienia, na nie
odpowiada. Samiczki tych gatunków wujkowatych, otrzymują­
ce obecnie już czysto symboliczny woal czy pakiecik, po­
zbawiony wszelkiej jadalnej treści, reagują na ten idol równie
dobrze albo wręcz silniej niż ich prababki na całkowicie realny
dar w postaci jadalnej zdobyczy. Powstaje tu więc nie tylko nie
istniejący poprzednio ruch instynktowny o określonej funkcji
informacyjnej — akcja — u jednego członka gatunku, ale
również i wrodzone pojmowanie tego ruchu — reakcja—u dru­
giego osobnika. To, co przy powierzchownej obserwacji wyda­
je nam się zwykłym „ceremoniałem", składa się często z całej
serii wyzwalających się wzajemnie elementów zachowania się.
Nowo powstała motoryka zrytualizowanego zachowania się
ma zdecydowanie charakter samodzielnego ruchu instynktow­
nego. Także i sytuacja wyzwalająca, którą określa w takich
przypadkach w znacznym stopniu reakcja współplemieńca,
przybiera wszystkie właściwości sytuacji końcowej, zaspokaja­
jącej popęd i będącej celem bezpośredniego dążenia. Innymi
słowy, łańcuch czynności, służących pierwotnie innym obiek­
tywnym i subiektywnym celom, s t a j e s i ę c e l e m s a ­
mym w s o b i e , a p o n a d t o stał się już a u t o ­
nomicznym rytuałem.
Błędem byłoby uważać zrytualizowane ruchy podżegania
u kaczki krzyżówki (s. 87) czy nawet u kaczki nurkującej
94
(s. 91) za „wyraz" miłości bądź przynależności samicy do jej
wybranego małżonka. Usamodzielniony ruch instynktowny
n i e j e s t p r o d u k t e m u b o c z n y m , nie jest „epifenome-
nem" więzi łączącej oba osobniki, j e s t bowiem więzią samą.
Stałe powtarzanie takich ceremoniałów zespalających parę
stanowi dobry miernik dla siły autonomicznego popędu, co je
uruchamia. Jeżeli jeden z ptaków straci swego partnera, traci
tym samym i jedyny obiekt, w stosunku do którego popęd ten
może wyrazić się w reakcji, a sposób, w jaki zwierzę s z u k a
utraconego partnera, zawiera wszystkie cechy z a c h o w a ­
n i a s i ę a p e t y t y w n e g o ( s . 79), to znaczy przemożnego
dążenia do stworzenia takiej sytuacji wyzwalającej, w której
spiętrzony instynkt mógłby się rozładować.
Chcieliśmy tu wskazać na niezmiernie ważny fakt, że dzięki
zjawisku filogenetycznej rytualizacji powstaje każdorazowo
n o w y i w p e ł n i a u t o n o m i c z n y i n s t y n k t , z za­
łożenia równie samodzielny jak którykolwiek z tak zwanych
„wielkich" popędów, np. do odżywiania się, kopulacji, ucie­
czki czy agresji. Podobnie jak każdy z nich, tak samo i nowy
popęd ma swoje miejsce i swój głos w wielkim parlamencie
instynktów. A to z kolei jest dlatego tak ważne dla naszego
tematu, że właśnie popędom powstałym przez rytualizację
bardzo często przypada w tym parlamencie rola o p o n e n t a
p r z e c i w k o a g r e s j i , kierowania jej na nieszkodliwe tory
i hamowania jej skutków, które mogłyby zagrażać istnieniu
gatunku. W rozdziale mówiącym o osobistych powiązaniach
zobaczymy, jak tę doniosłą funkcję spełniają głównie rytuały
powstałe z nowo ukierunkowanych ruchów atakowania.
Tymczasem rytuały, które powstają w ciągu historii ludzkiej
cywilizacji, nie są zakodowane w substancji dziedzicznej, lecz
są przekazywane przez tradycję i każdy osobnik musi się ich
uczyć na nowo. Pomimo tych różnic zbieżności sięgają tak
głęboko, że pozwalają — tak jak czynił to Huxley — na
opuszczanie wszelkich cudzysłowów. Równocześnie jednak
właśnie te funkcjonalne analogie wykazują, jak całkowicie
95
różnymi mechanizmami przyczynowymi posługują się „wielcy
konstruktorzy" dla osiągania nieomal identycznych wyników.
U zwierząt nie istnieją symbole przekazywane przez tradycję
z pokolenia na pokolenie. Gdyby ktoś zechciał szukać różnicy
pomiędzy „zwierzęciem" a człowiekiem, w tym właśnie
znalazłby to rozgraniczenie. Co prawda i u zwierząt zdarza się,
że nabyte indywidualnie doświadczenie starszych przechodzi
na młode osobniki za pośrednictwem nauczania i uczenia się.
Taka rzeczywista tradycja występuje tylko u zwierząt, których
duże zdolności uczenia się łączą się z wysokim stopniem
rozwoju życia społecznego. Procesy takie stwierdzono u kawek,
gęsi gęgawych i szczurów. Ale przekazywane w ten sposób
umiejętności ograniczają się tylko do spraw bardzo prostych,
jak odnajdywanie właściwej drogi, poznanie pewnych rodzajów
pożywienia czy rozpoznanie niebezpiecznych wrogów,
a u szczurów — znajomość szkodliwości trucizny.
Te proste zwierzęce tradycje mają jeden nieodzowny czynnik
wspólny z najwyżej stojącymi sposobami przekazywania kul­
tury ludzkiej. Jest nim p r z y z w y c z a j e n i e , nawyk. Powo­
dując uporczywe trwanie przy tym, co raz zostało nabyte,
przyzwyczajenie odgrywa rolę podobną do roli podłoża dzie­
dzicznego w filogenetycznym powstawaniu rytuałów.
Pragnę tu opowiedzieć o pewnym własnym przeżyciu,
którego nigdy nie zapomnę i które mi ongiś uświadomiło, jak
dalece podstawowa rola przyzwyczajenia w zwykłej tresurze
odnajdywania drogi przez ptaka może być podobna w skutkach
do kompleksowego tworzenia rytuałów kulturowych człowie­
ka. Moim głównym zajęciem zawodowym w tym czasie były
studia nad młodą gęsią gęgawą, którą wyhodowałem od
wykłucia się z jaja i która całe swoje zachowanie się, kierowane
w warunkach normalnych do rodziców, skierowała na moją
osobę. O dziwnym tym zjawisku zwanym wpojeniem (wdruko­
waniem: Pragung — imprinting) jak i o samej gąsce Martynie
pisałem obszerniej w innej książce. Martyna od najwcześniej­
szego dzieciństwa nabrała pewnego żelaznego przyzwyczaje-
96
nia: gdy liczyła już sobie około tygodnia i sama mogła
doskonale wchodzić po schodach, zrobiłem próbę skłonienia jej
do przyjścia wieczorem do mojej sypialni „na piechotę",
zamiast wnosić ją na ręku, jak czyniłem dotąd co wieczór. Gęsi
gęgawe bardzo nie lubią wszelkiego dotykania, wpadają przy
tym w popłoch i należy im tego możliwie oszczędzać. W holu
naszego domu w Altenbergu na prawo od środkowych drzwi
prowadzą szerokie schody na wyższe piętro. Naprzeciwko
drzwi jest bardzo duże okno. Gdy więc Martyna, posłusznie
krocząc za mną, weszła do tego pomieszczenia, przestraszyła
się niezwykłej sytuacji i jak czynią wszystkie lękliwe ptaki,
usiłowała podążyć ku światłu, słowem — podbiegła od drzwi
prosto ku oknu, mijając mnie, gdy stałem już na pierwszym
stopniu schodów. Stała przy oknie kilka chwil, aż się uspokoiła,
po czym przyszła znów grzecznie do mnie na schody i powęd­
rowała za mną w górę na piętro. Ten cały ciąg wydarzeń
powtórzył się następnego wieczora, choć tym razem droga pod
okno była nieco skrócona, a czas potrzebny na uspokojenie się
nawet znacznie krótszy. W następnych dniach sprawa rozwijała
się dalej w tym samym kierunku; aż wreszcie przystawanie pod
oknem zanikło i Martyna już zupełnie nie sprawiała wrażenia
przestraszonej. Przebieganie okólnej drogi prowadzącej pod
okno nabierało z czasem coraz bardziej cech nawyku; wy­
glądało to bardzo zabawnie, gdy gąska dreptała zdecydowanym
krokiem ku oknu, tam natychmiast zawracała i równie zdecydo­
wanym krokiem podążała do schodów, aby się po nich wspiąć.
Zwyczajowy bieg do okna stawał się coraz krótszy, z obrotu
180° zrobił się kąt ostry, a po roku z całego tego nawykowego
„objazdu" pozostał już tylko kąt nieomal prosty, Martyna
bowiem, wszedłszy przez drzwi, zamiast wskoczyć na najniż­
szy stopień schodów od razu po prawej stronie — szła wzdłuż
stopnia do lewego krańca i w tym miejscu, ostro skręciwszy
w prawo, wstępowała na schody.
W tym czasie właśnie zdarzyło się, że pewnego wieczora
zapomniałem wpuścić Martynę do domu o zwykłej porze
97
i wprowadzić ją do swego pokoju; gdy sobie o niej przypo­
mniałem, było już zupełnie ciemno. Pośpieszyłem do drzwi
wejściowych i gdy je tylko otworzyłem, gąska wcisnęła się
szybko i bojaźliwie przez szparę, przemknęła się między moimi
nogami do środka domu i — wbrew dotychczasowym swoim
przyzwyczajeniom — pobiegła przede mną wprost do schodów.
I wówczas zrobiła coś, co było już zupełnie sprzeczne z jej
dotychczasowym zwyczajem: nie poszła zwykłą swoją drogą,
lecz wybrała n a j k r ó t s z ą , skracając swój normalny kąt
prosty, wstąpiła na najniższy stopień po prawej stronie i „ścina­
jąc" łuk schodów zaczęła iść do góry. Niebawem jednak
nastąpiło coś prawdziwie wstrząsającego: gdy doszła do piątego
stopnia, zatrzymała się gwałtownie, wyciągnęła daleko szyję
jak w chwilach największego strachu i — gotowa do ucieczki
— wysunęła skrzydła z kieszonek, które tworzą pióra pod­
trzymujące. Jednocześnie wydała o k r z y k o s t r z e g a w ­
c z y i o mały włos nie podfrunęła. Następnie odczekała chwilę,
odwróciła się, zeszła szybko z pięciu stopni i przebiegła
przyśpieszonym krokiem swoją pierwotną okrężną drogę pro­
wadzącą daleko pod okno jak ktoś, kto spełnia nadzwyczaj
ważny obowiązek, po czym ponownie wstąpiła na schody, tym
razem już przepisowo daleko po lewej stronie, i zaczęła iść do
góry. Gdy znów doszła do piątego stopnia, przystanęła, obej­
rzała się, wstrząsnęła i odegrała przywitanie. I jedno, i drugie są
to objawy występujące stale u gęsi gęgawych, gdy po prze­
strachu następuje uspokojenie. Nie wierzyłem wprost własnym
oczom! Nie mam żadnych wątpliwości co do interpretacji
całego tego zdarzenia: nawyk stał się obyczajem, którego gęś
nie mogła naruszyć bez uczucia strachu.
Opisana wyżej historia i jej interpretacja mogą się komuś
wydać śmieszne, ale spieszę zapewnić, że znawcom zwierząt
wyższych wydarzenia tego typu wcale nie są obce. Margaret
Altmann, która w trakcie swoich studiów nad jeleniami wapiti
i łosiami wędrowała przez rezerwat łowiecki śladem tych
zwierząt w towarzystwie starego konia i jeszcze starszego muła,
98
poczyniła niezwykle interesujące obserwacje nad swoimi dwo­
ma nieparzystokopytnymi współpracownikami. Jeśli tylko w ja­
kimś określonym miejscu obozowała choćby parę razy, prze­
prowadzenie zwierząt przez to miejsce bez odegrania z nimi
przynajmniej czysto „symbolicznego" postoju, z imitowaniem
rozpakowywania i ponownego ładowania juków, a także
rozbijania i zwijania obozu, okazywało się zupełnie niemoż­
liwe. Istnieje stara tragikomiczna opowieść o kaznodziei
w małym zachodnioamerykańskim miasteczku, który nieświa­
domie kupił konia należącego uprzednio do notorycznego
pijaka. Zacna owa Rosynanta zmuszała świątobliwego męża do
postoju przed każdą karczmą i chociażby krótkiego tam pobytu.
Stracił on przez to dobre imię w gminie i wreszcie z rozpaczy
sam popadł w alkoholizm. Co do zachowania się konia, to
anegdota ta może być absolutnie zgodna z prawdą!
Opisane powyżej sposoby zachowania się zwierząt wyższych
na pewno wydadzą się dziwnie znajome każdemu wychowawcy
dzieci, każdemu psychologowi, etnologowi i psychiatrze. Kto
sam miał potomka albo był kiedykolwiek jako tako użytecznym
wujkiem, dobrze wie z własnego doświadczenia, z jakim
uporem małe dzieci trzymają się każdej drobnostki, do której są
przyzwyczajone, jak na przykład wpadają w prawdziwą roz­
pacz, gdy się przy opowiadaniu bajek odbiega w najmniejszym
szczególe od raz ustalonego tekstu. A jeśli ktoś ma umiejętność
obserwowania samego siebie, przyzna, że również i nad nami,
dorosłymi ludźmi cywilizowanymi, przyzwyczajenie, gdy już
się raz utrwaliło, ma większą władzę, niż to sobie na ogół
uświadamiamy. Kiedyś zdałem sobie nagle sprawę, że jadąc
samochodem do określonego miejsca w Wiedniu, a później
z powrotem, używam systematycznie dwóch różnych dróg,
a było to w czasie, gdy nie obowiązywał jeszcze ruch jedno­
kierunkowy, który by mnie do tego zmuszał. Postanowiłem
więc, chcąc zwalczyć w sobie taki zwierzęcy nawyk, pojechać
do celu drogą, którą zwykle wracałem — i odwrotnie. Ale
zadziwiającym wynikiem tego doświadczenia było silne uczu-
99
cie niepokoju i lęku, tak nieprzyjemne, że już wracając
wybrałem tę zwykle używaną drogę.
Etnolog przy tych moich opowiastkach przypomni sobie tak
zwane „myślenie magiczne" ludów pierwotnych, które jest
wszak jeszcze bardzo żywe i w cywilizowanym środowisku
i zmusza nas do różnych czarów poniżej naszej godności, jak
„puk, puk w nie malowane drewno" Jako remedium na złe skutki
„zapeszenia" i „zauroczenia", stary obyczaj rzucania trzech
ziarenek rozsypanej soli przez lewe ramię i wiele, wiele innych.
A wreszcie psychiatra i psychoanalityk znają podobieństwa
między opisanym zachowaniem się zwierząt a objawem natręt­
nego powtarzania, który spotyka się w pewnych formach
nerwicy, właśnie w nerwicy natręctwa, i który w łagodnej
postaci występuje często u dzieci. Pamiętam dokładnie, że
będąc dzieckiem wmówiłem sobie, że stanie się coś strasz­
liwego, gdy na dużych płytach bruku przed wiedeńskim
ratuszem postawię nogę nie na samej płycie, lecz na fudze
pomiędzy dwiema płytami. A. A. Milne w jednym ze swoich
wierszy opisał znakomicie to dziecięce fantazjowanie.
Wszystkie te zjawiska są dlatego ściśle z sobą powiązane, że
mają wspólne źródło w określonym mechanizmie zachowania
się, którego sens dla utrzymania gatunku jest zupełnie oczywis­
ty: istota nie mająca wglądu {Einsicht — insigth) w związki
przyczynowe osiąga ogromny pożytek z tego, że może ściśle
trzymać się pewnego zachowania, co raz kiedyś, a potem już
wielokrotnie okazało się celowe i bezpieczne. Gdy się nie wie,
która z poszczególnych czynności jakiegoś ciągu była istotna
dla osiągnięcia sukcesu i bezpieczeństwa, dobrze jest trzymać
się z niewolniczą dokładnością ich w s z y s t k i c h. Zasada, że
„nigdy nie wiadomo, co poza tym może się zdarzyć", znajduje
swój wyraz we wspomnianych powyżej przesądach, a gdy
zaniecha się stosowania owych magicznych praktyk, odczuwa
się po prostu strach.
Nawet gdy człowiek uświadamia sobie całkowitą przypad­
kowość powstania jakiegoś swego ulubionego przyzwyczajenia
100
i zdaje sobie rozumowo sprawę z tego, że przełamanie go nie
ściągnie na niego żadnego niebezpieczeństwa, nawet i wówczas
— jak wykazałem na przykładzie mojej trasy samochodowej
— jakiś wyraźny nerwowy lęk skłania go do trzymania się
swego nawyku, a tak ukształtowane zachowanie się staje się
powoli „ukochanym" zwyczajem. Do tego miejsca wszystko
jest u człowieka i zwierzęcia nadzwyczaj podobne. Nowy
i znamienny rys zaczyna się pojawiać wtedy, gdy człowiek nie
nabył sam przyzwyczajenia, ale gdy zostało mu ono przekazane
przez jego rodziców czy kulturę. Po pierwsze, nie wie on już
wtedy,.jakie przyczyny wpłynęły na powstanie odpowiedniego
nakazu zachowania się. Pobożny żyd czy muzułmanin odwraca
się ze wstrętem od wieprzowiny, nieświadom tego, że do tego
surowego zakazu zmusiła jego ustawodawcę wiedza o niebez­
pieczeństwie trychinozy. A po drugie — wywyższona przez
dystans mityczny i czasowy ojcowska postać ustawodawcy
staje się przedmiotem apoteozy, która każe wszystkie od niego
pochodzące przepisy uważać za boskie, a ich łamanie — za
grzech.
Kultura Indian północnoamerykańskich wytworzyła piękny
ceremoniał pojednawczy, który podniecał moją wyobraźnię
w czasie, gdy sam jeszcze bawiłem się w Indian: palenie fajki
pokoju, kalumetu przyjaźni. Później, gdy już wiedziałem
znacznie więcej o filogenetycznym powstawaniu wrodzonych
rytuałów, o ich działaniu hamującym agresję, a przede wszyst­
kim o zadziwiających analogiach między filogenetycznym
i kulturowym źródłem powstawania symbolów, nagle pewnego
dnia z przemożną siłą przekonywającą stanęła mi przed oczami
wyobraźni scena, która m u s i a ł a się niewątpliwie rozegrać,
gdy po raz pierwszy dwaj Indianie z wrogów stali się przyja­
ciółmi przez to, że wspólnie wypalili fajkę.
Plamisty Wilk i Srokaty Orzeł, wodzowie dwóch sąsiadują­
cych ze sobą plemion Siuksów, obaj starzy i doświadczeni
wojownicy, ale obaj już nieco zmęczeni morderczym rzemios­
łem, dochodzą jednocześnie do przekonania, że należy podjąć
101
nie stosowany dotąd eksperyment: chcą spróbować wyjaśnić
w bezpośrednich rozmowach — a nie przez odkopanie toporów
wojennych — zagadnienie prawa do łowów na terenie pewnej
wyspy na bobrowej rzeczce; rzeczka ta stanowi granicę pomię­
dzy terenami łowieckimi obu plemion. Całe to przedsięwzięcie
już w samym zarodku jest nieco kłopotliwe, istnieje bowiem
obawa, że gotowość do pertraktacji może przez każdą ze stron
być mylnie rozumiana jako tchórzostwo. Stąd obaj mężowie,
gdy spotykają się po odprawieniu swojej świty i złożeniu broni,
są w najwyższym stopniu z a ż e n o w a n i , a że żaden z nich
nie może się do tego przyznać ani przed sobą samym, ani tym
bardziej przed tamtym, występują szczególnie hardo, wręcz
wyzywająco, spoglądając na siebie srogo, po czym obaj
z wielką godnością siadają. A potem przez długi czas nie dzieje
się nic, zupełnie nic. Kto kiedykolwiek zawierał umowę kupna
bądź wymiany terenu albo też robił jakikolwiek inny interes
z austriackim czy bawarskim chłopem, wie, że ten, kto pierwszy
zaczyna mówić o temacie spotkania, jest już z góry przegrany.
U Indian jest na pewno podobnie i — Bóg jeden wie, jak długo
ci dwaj siedzą milcząc naprzeciwko siebie.
Gdy się tak siedzi i nie można sobie pozwolić na zdradzenie
swego wewnętrznego podniecenia nawet drgnięciem mięśnia
twarzy, gdy tak bardzo chciałoby się coś robić, nawet wiele
zrobić, a istnieją ważne przyczyny, które do tego nie dopusz­
czają, krótko mówiąc, gdy jest się w takiej konfliktowej
sytuacji, ogromną ulgę przynosi wykonanie czegoś obojętnego,
co niczym się nie wiąże z żadnym z dwóch sprzecznych z sobą
motywów i co prócz tego może jeszcze posłużyć do wykazania
obojętności wobec danej sprawy. Badacz nazywa to ruchem
przerzutowym (Ubersprungsbewegung), potocznie mówi się
o geście zakłopotania. Wszyscy palacze, jakich znam, w sytua­
cji wewnętrznego konfliktu zachowują się podobnie, wszyscy
sięgają do kieszeni i zapalają papierosa, bądź fajkę. Jakże
mogło być inaczej w przypadku narodu, który wynalazł palenie
tytoniu i od którego przejęliśmy ten obyczaj?
102
Tak więc Plamisty Wilk, a może też był to Srokaty Orzeł,
zapalił fajkę, która wówczas jeszcze nie była fajką pokoju,
a drugi Indianin uczynił to samo. Któż nie zna boskiej
odprężającej katharsis, jaką przynosi palenie. Obaj wodzowie
uspokajają się, nabierają pewności siebie, a ich odprężenie
pozwala osiągnąć pełne powodzenie w prowadzonych pertrak­
tacjach. Możliwe, że już przy następnym spotkaniu obu Indian
jeden z nich od r a z u zapala fajkę, może przy jakiejś kolejnej
naradzie jeden z nich nie ma przy sobie przyborów do palenia,
a drugi, już nieco życzliwiej do niego nastawiony, pożycza mu
swoich i pozwala mu ze sobą popalić. Możliwe też, że
konieczne było powtórzenie tego toku czynności niezliczoną
ilość razy, aby powoli do świadomości ogółu przeniknęło
przekonanie, że palący Indianin jest wyraźnie bardziej skory do
porozumienia niż taki, co nie pali. Może nawet wieki minęły,
zanim symbolika wspólnego palenia jednoznacznie i w sposób
zobowiązujący zaczęła oznaczać pokój. Pewne jest natomiast,
że w ciągu wielu pokoleń to, co pierwotnie było tylko gestem
zakłopotania, utrwaliło się jako rytuał, który nabrał siły wiążą­
cego prawa dla każdego Indianina. Wroga napaść po wypaleniu
fajki stała się całkowicie niemożliwa z powodu takich samych
w gruncie rzeczy zahamowań, jakie zmuszały konie Margaret
Altmann do zatrzymywania się w miejscu zwykle zakładanego
obozowiska, a gąskę Martynę do odbywania swojej drogi
okrężnej wiodącej pod okno.
Byłoby jednak wysoce jednostronne, co więcej, zgrzeszyli­
byśmy pominięciem sprawy najistotniejszej, gdybyśmy na plan
pierwszy wysuwali tylko nakazy i zakazy rytuału powstałego
w biegu historii kultury. Rytuał jest narzucony i uświęcony
przez ponadosobnicze związane z tradycją i kulturą superego.
Ale zachowuje jednak niezmiennie charakter „ulubionego"
przyzwyczajenia, a nawet niemożność obycia się bez niego
i przywiązanie do niego są silniejsze niż wobec jakiegokolwiek
innego nawyku powstałego w ciągu jednego indywidualnego
żywota. Na tym właśnie polega sens tych ciągów wykonywa-
103
nych ruchów i zewnętrznej wspaniałości ceremoniałów kultury.
Obrazoburca myli się, gdy sądzi, że przepych rytuału jest
sprawą czysto zewnętrzną, nie tylko nieistotną, ale nawet
szkodliwą dla wewnętrznego przeżywania tego, co ma sym­
bolizować. Jedną z ważniejszych, a może i najważniejszą
z wszystkich cech wspólnych zarówno rytuałom powstałym
w toku filogenezy, jak i wytworzonym w drodze rozwoju
kultury jest to, że oba działają jako samodzielne, aktywne
s i ł y n a p ę d o w e społecznego zachowania się. Jeżeli od­
czuwamy świadomie radość z wszystkich efektownych obrząd­
ków związanych z jakimś starym obyczajem, na przykład
strojenia choinki i zapalenia świeczek na Boże Narodzenie,
dzieje się to dlatego, że jesteśmy p r z y w i ą z a n i do tradycji.
Od nasilenia ciepła tego uczucia zależy wierność, którą po­
trafimy dochować temu symbolowi i wszystkiemu, co on
reprezentuje. Ciepło tego uczucia jest właśnie tym, co każe nam
spoglądać na dobra wytworzone przez naszą kulturę jako na
pozytywne wartości. Samoistne życie tej kultury, tworzenie
społeczności ponadosobniczej i trwającej poza życie jednostki,
słowem wszystko, co się składa na prawdziwe człowieczeńst­
wo, polega właśnie na tym usamodzielnianiu się rytuału, które
czyni z niego samoistny motyw ludzkiego działania.
W zaraniu kultury ludzkości rytuały na pewno rozwinęły się
w drodze tradycji, podobnie jak na znacznie niższym szczeblu
— przy prapoczątkach społecznego współżycia zwierząt wyż­
szych — rozpoczął się filogenetyczny rozwój rytuałów. Analo­
gie między nimi, które teraz podsumowując wykażemy, narzu­
ciła zbieżność wymagań, jakie obu tym rodzajom rytuałów
stawia wspólna ich funkcja w życiu zespołowym.
W obu przypadkach sposób zachowania się, za którego
pośrednictwem w jednym przypadku gatunek, a w drugim
kulturowa społeczność rozprawia się z otoczeniem, uzyskuje
całkowicie nową funkcję, a mianowicie funkcję porozumienia,
komunikowania się. Znaczenie pierwotne może zachować się
jeszcze, często bywa jednak coraz bardziej spychane na plan
104
dalszy, a nawet zanika zupełnie. Jest to wówczas zjawisko
typowej zamiany funkcji. Z porozumiewania się mogą z kolei
wyniknąć dwie równie ważne funkcje, z których obie jeszcze
w pewnej mierze działają jako informacje. Pierwszą jest
kierowanie agresji na nieszkodliwe tory, drugą — tworzenie
silnej więzi łączącej dwóch lub więcej członków tego samego
gatunku. W obu przypadkach analogiczne zmiany formy
pierwotnego nie zrytualizowanego sposobu zachowania się
„wyhodował" nacisk selekcji. Połączenie zmiennych różno­
rakich możliwych sposobów działania w jeden jedyny sztywny
ciąg działań niewątpliwie zmniejsza niebezpieczeńswo dwu­
znaczności przy porozumiewaniu się. Ten sam efekt daje ścisłe
ustalenie częstotliwości i amplitudy serii ruchów. Na zjawisko
to zwrócił uwagę Desmond Morris i nazwał je w odniesieniu do
ruchów działających jako sygnał ich „intensywnością typową".
Gesty tokowania i grożenia u zwierząt, a także wytworzone
przez ludzką kulturę ceremoniały dostarczają najróżniejszych
przykładów tego zjawiska. Rektor i dziekani wkraczają do auli
„dostojnym krokiem"; śpiew księży katolickich w trakcie
nabożeństwa jest dokładnie przepisami określony pod wzglę­
dem tonacji, rytmu i nasilenia głosu. Jednoznaczność informacji
wzmacnia ponadto także i powtarzanie czegoś w skupieniu.
Rytmiczne powtarzanie określonego ruchu jest charakterys­
tyczne dla wielu rytuałów, zarówno tych instynktownych, jak
wywodzących się z kultury. W obu przypadkach wartość
informacyjna ruchów rytualnych rośnie jeszcze na skutek
przesadnego eksponowania tych elementów, które już w nie
zrytualizowanej formie pierwotnej przekazywały odbiorcy syg­
nały optyczne bądź akustyczne, podczas gdy elementy działają­
ce pierwotnie w inny mechaniczny sposób maleją, a nawet
zupełnie zanikają.
Ta „mimiczna przesada" może rozwinąć się w ceremoniał
rzeczywiście bardzo zbliżony do symbolu: wywołuje on ten
iście teatralny efekt, który przede wszystkim zwrócił uwagę sir
Juliana Huxleya podczas jego obserwacji nad perkozem dwu-
105
 czubym. Bogactwo form i kolorów, jakie rozwinęły się w służ­
bie tej specjalnej funkcji, występuje w rytuałach zarówno
pochodzenia filogenetycznego, jak kulturowego. Przepyszne
kształty i barwy płetw syjamskiego bojownika wspaniałego,
upierzenie rajskiego ptaka, dziwaczne ubarwienia przedniej
i tylnej części ciała mandryla — wszystko to powstało, aby
wzmocnić działanie określonego zrytualizowanego ruchu. Nie
ma chyba wątpliwości, że sztuka u ludzi powstała pierwotnie
w służbie rytuału i że usamodzielnienie się sztuki, „sztuka dla
sztuki", jest zjawiskiem późniejszego etapu w procesie rozwoju
kultury.
Bezpośrednia przyczyna wszystkich przemian, dzięki któ­
rym rytuały pochodzenia filogenetycznego i kulturowego stają
się do siebie podobne, tkwi niewątpliwie w nacisku selekcji,
jaki wywiera ograniczenie reaktywności odbiorcy na rozwój
nadajnika bodźców; jeżeli system ma działać prawidłowo,
odbiorca musi selektywnie reagować na sygnały nadawcy. Im
prostszy, a przy tym im bardziej jednoznaczny jest sygnał, tym
łatwiej jest skonstruować odbiornik odpowiadający nań selek­
tywnie. Oczywiście nadawca i odbiorca wywierają wzajemnie
na siebie nacisk selekcyjny rzutujący na ich rozwój, przez co
obaj — dostosowując się do siebie — mogą osiągnąć bardzo
znaczne zróżnicowanie. Wiele rytuałów instynktownych, wiele
kulturowych ceremoniałów, a nawet słowa we wszystkich
ludzkich językach zawdzięczają swoją obecną formę temu
zjawisku porozumienia pomiędzy nadawcą a odbiorcą; obaj są
partnerami systemu porozumiewawczego, który rozwija się
z biegiem historii. W takich przypadkach często prześledzenie
drogi wstecz do nie zrytualizowanego wzoru, do źródła rytuału
nie jest możliwe, gdyż forma jego zmieniła się nie do
rozpoznania. Tam jednakże, gdzie pośrednie stopnie drabiny
rozwoju przetrwały u innych żyjących gatunków albo w innych
jeszcze żywych środowiskach kultury, może się udać metodą
badań porównawczych odnaleźć drogę, na której rozwinęła się
obecna forma jakiegoś dziwacznego i skomplikowanego cere-
106
moniału. Dzięki takim właśnie możliwościom badania porów­
nawcze są tak pasjonujące.
Nowo powstałe wzory zachowania się osiągają szczególny
rodzaj samodzielności w dziedzinie rytualizacji zarówno filo­
genetycznej, jak kulturowej. I instynktowne, i kulturowe rytua­
ły nabierają charakteru autonomicznych motywacji zachowania
przez to, że same przekształcają się w nowe, ostateczne
czynności i cele, których osiągnięcie staje się pobudzającą do
działania potrzebą organizmów. Z samej istoty rytuałów jako
nosicieli czynników samodzielnie dopingujących wynika to, że
wykraczają one poza swą pierwotną funkcję porozumiewaw­
czą, a tym samym nabierają zdolności spełniania dwóch
dalszych równie ważnych zadań, a mianowicie kontroli nad
agresją i tworzenia więzi pomiędzy osobnikami jednego gatun­
ku. Na s. 91-92 dowiedzieliśmy się, w jaki sposób ceremoniał
może stać się mocną więzią łączącą określone osobniki,
a w rozdziale XI wyjaśnię szczegółowo, jak ceremoniał
hamujący agresję może nabrać znaczenia czynnika decydujące­
go o całym społecznym zachowaniu się, czynnika, który
w skutkach można przyrównać do ludzkiej miłości i przyjaźni.
Te dwa stopnie rozwojowe, które w rytualizacji kulturowej
prowadzą od porozumienia do kontroli agresji, a stąd do
powstawania więzi, są na pewno analogiczne do stopni roz­
wojowych występujących w ewolucji rytuałów instynktow­
nych, co wykażemy w rozdziale XI na przykładzie triumfalnego
krzyku gęsi. Potrójna funkcja zapobiegania walce między
członkami zbiorowości, ich solidarności w obrębie zamkniętej
jednostki i odgraniczenie tej jednostki od innych podobnych
zbiorowisk w kulturowo powstałych rytuałach odbywa się w tak
zadziwiająco podobny sposób, że bezwzględnie zmusza do
głębszego zastanowienia się nad tym zjawiskiem.
Istnienie każdej zbiorowości ludzkiej, liczniejszej niż liczba
członków, których może łączyć osobista miłość i przyjaźń,
opiera się na tych trzech funkcjach kulturowo zrytualizowanego
sposobu zachowania się. Kulturowa rytualizacja tak dalece
107
przesyca społeczne zachowanie się ludzi, że przez swoją
wszechobecność nie dociera zwykle w ogóle do naszej świado­
mości. Gdybyśmy chcieli przytoczyć przykłady ludzkiego
zachowania się, które na pewno nie jest zrytualizowane,
musielibyśmy sięgnąć do takich czynności, jakich nie wykonuje
się publicznie, np. do niepohamowanego ziewania i przeciąga­
nia się, dłubania w nosie czy drapania się w różne części ciała.
Wszystko, co nazywa się manierami, jest oczywiście ściśle
wyznaczone przez kulturową rytualizację. „Dobre" maniery są
to — per definitionem — takie, które charakteryzują własną
zbiorowość i których wymaganiami kierujemy się stale tak
dalece, że stają się naszą drugą naturą. A przy tym na co dzień
nie zdajemy sobie sprawy, że funkcja ich polega na hamowaniu
agresji i tworzeniu więzi społecznej. Tymczasem właśnie te
maniery stanowią o „kohezji społecznej", jak mówią socjo­
logowie.
Funkcja manier jako stałego czynnika łagodzącego pomiędzy
członkami grupy staje się zupełnie oczywista, gdy widzimy
skutki występujące w przypadku ich braku. Nie mam przy tym
na myśli skutków jakichś większych wykroczeń przeciwko
utartym zwyczajom, tylko po prostu brak tych wszystkich
drobnych grzecznościowych spojrzeń i gestów, którymi czło­
wiek, na przykład wchodząc do jakiegoś pomieszczenia, przyj­
muje do wiadomości, że znajduje się w nim jeszcze jakaś osoba.
Gdy ktoś czuje się obrażony przez członków swojej zbiorowo­
ści, i wkraczając do pokoju, w którym się oni znajdują, nie
przestrzega tych drobnych rytuałów uprzejmościowych, lecz
zachowuje się tak, jakby ów pokój był pusty — wywołuje tym
gniew i wrogość identyczne jak przy postawie otwarcie agresy­
wnej. I słusznie, tego bowiem rodzaju umyślne pomijanie
normalnych ceremoniałów „pojednawczych" jest równoznacz­
ne z jawną agresywnością.
Ponieważ każde odstępstwo od charakterystycznych dla
danej grupy form towarzyskich wywołuje agresywność
— wszyscy członkowie danej zbiorowości są przez to zmuszeni
108
do ścisłego przestrzegania owych norm społecznego zachowa­
nia się. Nonkonformista doznaje gorszego traktowania i uważa­
ny jest za outsidera, a w grupach nieskomplikowanych, których
dobrym przykładem są klasa szkolna czy mała jednostka
wojskowa, zostaje po prostu bezlitośnie wykluczony ze społe­
czności. Każdy wykładowca uniwersytecki, który ma dzieci
i wykonywał swój zawód w różnych częściach kraju, miał
sposobność zaobserwować, z jak niebywałą szybkością
dziecko uczy się mówić lokalnym narzeczem używanym
w okolicy, w której chodzi do szkoły. Musi się ono tego
narzecza nauczyć, aby nie być wykluczonym ze zbiorowości
swoich kolegów w szkole. W domu natomiast nadal używa
gwary ojczystej. Charakterystyczne jest, że bardzo trudno
nakłonić takie dziecko do przemówienia w gronie rodzinnym
obcym dialektem, którego nauczyło się w szkole, na przykład
do wygłoszenia jakiegoś wiersza. Przypuszczam, że małe
dziecko uważa za zdradę swą ukrywaną przynależność do innej
grupy niż rodzina.
Normy i rytuały społeczne pochodzenia kulturowego są
równie charakterystyczne dla mniejszych i większych grup
ludzkich jak filogenetycznie uzyskane cechy — dla podgatun-
ków, gatunków, rodzajów i większych jednostek taksonomicz­
nych. Metodą badań porównawczych można zrekonstruować
historię ich rozwoju. Różnice powstałe pomiędzy nimi w toku
rozwoju historycznego wznoszą bariery pomiędzy jednostkami
kulturowymi w sposób podobny, jak czyni to rozbieżny rozwój
pomiędzy gatunkami. Słusznie więc Erik Erikson nazwał to
zjawisko pseudospeciation — rzekomym powstawaniem ga­
tunków.
Pomimo że owa rzekoma specjacja przebiega nieporów­
nywalnie szybciej od filogenetycznej, ona również wymaga
odpowiedniego czasu. Nikłe jej początki, jak powstawanie
nawyków grupowych i dyskryminacja niewtajemniczonych
outsiderów, występują już w każdej zbiorowości dziecięcej, ale
wydaje się, że na to, aby normy i rytuały społeczne nadały
109
grupie trwałość i wytrzymałość, muszą one oddziaływać stale
przez co najmniej kilka pokoleń. Stąd najmniejszym kulturo­
wym pseudogatunkiem, jaki mogę sobie wyobrazić, są wy­
chowankowie szkoły mającej bogate tradycje; zadziwiające
jest, jak taka grupa ludzka zachowuje latami swój charakter
pozornego gatunku. Często wyśmiewany dziś old school tie
(krawat — więź ze starej szkoły) jest zgoła aktualny. Ja sam,
gdy spotkam mężczyznę mówiącego „wykwintnym" nosowym
akcentem byłego ucznia Gimnazjum Szkockiego, mimo woli
czuję do niego sympatię, jestem skłonny mu zaufać i zachowuję
się wobec niego zdecydowanie bardziej serdecznie niż wobec
każdego innego outsidera.
Niezwykle ważną funkcję grzecznych manier znakomicie
można przestudiować przy okazji społecznych kontaktów
między różnymi grupami i podgrupami ludzkich ośrodków
kulturalnych. Bardzo znaczna część przyzwyczajeń dyktowa­
nych dobrym obyczajem jest kulturowo zrytualizowaną przesa­
dą gestów podporządkowania, których korzenie tkwią w więk-
szości przypadków w filogenetycznie zrytualizowanych sposo­
bach zachowania się o tym samym znaczeniu. Lokalna tradycja
dobrego obyczaju w różnych kulturowych podgrupach wymaga
tylko ilościowo odmiennego podkreślenia tych ruchów eks­
presyjnych. Dobrym przykładem będzie tutaj gest grzecznego
przysłuchiwania się, który polega na tym, że szyję nieco się
wyciąga do przodu, a równocześnie głowę przechyla w bok,
przybiera się więc w stosunku do mówcy postawę „zamienione­
go w słuch". Taki sposób zachowania się wyraża gotowość
uważnego przysłuchiwania się, a nawet w razie potrzeby
— posłuszeństwa. W grzecznościowych obyczajach niektórych
kultur azjatyckich gest ten nabrał cech mocnej przesady
mimicznej; w Austrii, szczególnie u pań z dobrych domów, jest
jednym z ogólnie przyjętych gestów uprzejmościowych. W in­
nych środkowoeuropejskich krajach wydaje się mniej podkreś­
lany. W niektórych północnych częściach Niemiec został
zredukowany do minimum bądź nawet nie występuje wcale.
110
W tych kołach kulturowych za dowód uprzejmości i dobrego
wychowania uchodzi trzymanie głowy podczas słuchania pros­
to do góry i patrzenia mówiącemu w twarz, tak jak powinien to
czynić żołnierz odbierający rozkaz. Gdy przeniosłem się
z Wiednia do Królewca (są to dwa miasta, w których różnica
między omawianymi sposobami zachowania się jest szczegól­
nie ostra), potrzebowałem sporo czasu, zanim się przyzwyczai­
łem do gestu uprzejmego słuchania ze strony pruskich dam.
Ponieważ z przyzwyczajenia oczekiwałem ze strony kobiety,
do której mówiłem, choć nieznacznego pochylenia podbródka,
gdy moje rozmówczynie, siedząc wyprostowane patrzyły mi
prosto w twarz, nie mogłem się powstrzymać od myśli, że
powiedziałem coś zgoła niestosownego.
Naturalnie znaczenie takich gestów grzecznościowych usta­
nowione jest wyłącznie przez porozumienie pomiędzy nadawcą
a odbiorcą tego samego systemu komunikowania się. W środo­
wiskach kulturowych, w których ten system nie jest jednakowy,
nieporozumienia są nieuniknione. Z punktu widzenia obycza­
jów pruskich gest „zamieniania się w słuch" Japończyka
przyjęty byłby jako wyraz godnej pogardy służalczości, pod­
czas gdy z japońskiego punktu widzenia uprzejmie przy­
słuchująca się pruska dama byłaby uosobieniem bezkom­
promisowej wrogości.
Nawet bardzo nikłe różnice w tego rodzaju konwencjach
mogą pociągnąć za sobą mylną interpretację gestów kulturowo
zrytualizowanych. Anglicy i Niemcy uważają południowców
za ludzi „nieodpowiedzialnych" tylko dlatego, że zgodnie ze
swoją własną konwencją na podstawie ich przesadnych gestów
grzecznościowych i wylewności oczekują od nich więcej
prawdziwej społecznej życzliwości aniżeli naprawdę doznają.
Niepopularność Niemców z północy kraju, a przede wszystkim
Prusaków w krajach południowych polega często na nieporozu­
mieniach wynikających z odwrotnej sytuacji. Przebywając
w dobrym towarzystwie amerykańskim, na pewno niejedno­
krotnie sprawiałem wrażenie grubianina, bo po prostu nie
111
byłem zdolny tyle się uśmiechać, ile tego wymagają amerykań­
skie dobre obyczaje.
Niewątpliwie takie drobne nieporozumienia przyczyniają się
w dużym stopniu do powstawania nienawiści pomiędzy róż­
nymi kulturowymi środowiskami. Człowiek, który w sposób
wyżej opisany nie zrozumiał społecznych gestów innego koła
kulturowego, czuje się niecnie oszukany i dotknięty. Już sam
fakt nieumiejętności zrozumienia ruchów ekspresyjnych i rytu­
ałów obcej kultury budzi nieufność i lęk w stopniu mogącym
łatwo doprowadzić do jawnej agresji.
Od nieznacznych odrębności językowych i obyczajowych
wiążących najmniejsze jednostki wiedzie nieprzerwany ciąg
stopni do wysoko rozwiniętych, skomplikowanych, naukowo
uzasadnionych symbolicznych norm i rytuałów społecznych,
jednoczących największe społeczne jednostki ludzkości: naro­
dy, ośrodki kultury, religie albo ideologie polityczne. Zbadanie
tego systemu metodą porównawczą, tj. przestudiowanie prawi­
deł powstawania rzekomych gatunków, jest bezwzględnie
możliwe, pomimo że nastręczałoby to więcej trudności niż
badania nad powstawaniem gatunków rzeczywistych, a to ze
względu na częste pokrywanie się poszczególnych pojęć
grupowych, jak na przykład w jednostkach narodowych i reli­
gijnych.
Podkreśliłem już, że emocjonalne tło wagi każdej zrytualizo-
wanej normy społecznego zachowania się nadaje jej siłę
napędową. Erik Erikson niedawno wykazał, że przyzwyczaje­
nie się do rozróżniania dobra i zła rozpoczyna się w najwcześ­
niejszym dzieciństwie, a doskonali się później w ciągu całego
okresu rozwoju człowieka. W zasadzie nie ma różnicy między
uporem, z jakim trzymamy się wpojonych nam wcześnie
przepisów wychowawczych dotyczących czystości osobistej,
a wiernością dochowywaną narodowym i politycznym normom
i rytuałom, które wpojono nam w życiu późniejszym. Sztyw­
ność rytuału tradycyjnego i uporczywość, z jaką się go
trzymamy, są istotne i niezbędne dla jego funkcjonowania.
112
A jednocześnie — tak samo jak porównywalna z nim funkcja
sztywnych instynktownych społecznych sposobów zachowania
się — potrzebuje on nadzoru ze strony naszego wyrozumowa-
nego obowiązku moralnego.
Słuszne i prawidłowe jest, że uważamy obyczaje, których nas
nauczyli rodzice, za „dobre" i że odnosimy się z czcią do
społecznych norm i rytuałów, przekazanych nam przez tradycję
własnej kultury. Jednakże całą siłą naszego rozsądku, świado­
mego ciążącej na nas odpowiedzialności, musimy strzec się
przed tym, aby ulegając naturalnej skłonności, nie uważać
rytuałów i norm innych środowisk kulturalnych za mniej
wartościowe. Ciemną stroną powstawania rzekomych gatun­
ków jest niebezpieczeństwo nieuznawania członków innych
rzekomych gatunków za ludzi, tak jak dzieje się to u wielu
prymitywnych szczepów, w których języku słowo „człowiek"
jest synonimem tylko własnego plemienia. Z ich punktu
widzenia zjadanie zabitych wojowników obcego plemienia nie
jest kanibalizmem. Moralną konsekwencją historii naturalnej
rzekomego powstawania gatunków jest to, że musimy się
nauczyć tolerancji wobec innych kultur, pozbyć się naszej
własnej kulturowej i narodowej arogancji i zrozumieć, że
społeczne normy i rytuały innych środowisk kulturowych, które
ich członkom są równie drogie i bliskie jak nam nasze własne,
mają takie samo prawo do czci i szacunku. Bez tolerancji
wypływającej z takiego rozeznania bardzo łatwo jest dopatrzyć
się uosobienia zła właśnie w tym, co dla sąsiada jest czymś
najświętszym. Cecha niewzruszalności społecznych norm i ry­
tuałów, w której tkwi ich najwyższa wartość, może jednak
doprowadzić do najstraszliwszej z wszystkich wojen, do wojny
religijnej, a jest ona tym, co nam dzisiaj zagraża!
W tym miejscu przeraziłem się — jak zawsze wtedy, gdy
dyskutuję na temat ludzkiego zachowania się z punktu widzenia
nauk przyrodniczych — że mogę być źle rozumiany. Rzeczywi­
ście powiedziałem, że człowiecza wierność tradycyjnym oby­
czajom wywodzi się od skromnego kształtowania się nawyków
113
i zwierzęcego strachu przed ich przełamaniem. Następnie
podkreśliłem fakt, że wszystkie ludzkie rytuały powstały
w sposób naturalny, w znacznym stopniu analogiczny do
ewolucji instynktów społecznych u zwierzęcia i u człowieka.
Więcej nawet, wyraźnie wyjaśniałem, że wszystko to, co
człowiek czci i uważa za święte w zakresie tradycji, nie
przedstawia wartości etycznej bezwzględnej, lecz jest tylko
uświęcone w granicach danego środowiska kultury. Nie prze­
mawia to jednak absolutnie przeciwko wartości i potrzebie
niezłomnej wiary, jaką człowiek sprawiedliwy powinien do­
chowywać przyjętym obyczajom swojego środowiska kulturo­
wego.
Nie kpijmy więc ze zwierzęcych przyzwyczajeń tkwiących
w człowieku, który nawyki swoje wyniósł na piedestał rytuału
i trzyma się ich z uporem, co zda się godne lepszej sprawy;
m a ł o j e s t doprawdy spraw lepszych! Gdyby przyzwyczaje­
nie nie umacniało się i nie usamodzielniało w opisany powyżej
sposób, gdyby nie wzniosło się do poziomu uświęconego celu
samego w sobie — nie byłoby żadnego wiarygodnego przekazu,
nie byłoby wiary i prawa. Nie wiążą przysięgi i nie działają
traktaty tam, gdzie umawiający się partnerzy nie mają wspólnej
podstawy niewzruszonych obyczajów zamienionych w rytuały,
przy których naruszeniu ogarnia ich ów magiczny śmiertelny
strach, jakiego doznała swego czasu moja mała Martyna na
piątym stopniu schodów naszego domu.
Rozdział szósty
WIELKI PARLAMENT INSTYNKTÓW
Jak się tu wszystko w całość wije,
Jak jedno w drugim działa i żyje!
(Goethe, Faust, cz. I,
przełoży! Władysław Kościelski.)
Czytaliśmy już w rozdziale poprzednim, że filogenetyczny
proces rytualizacji powołuje do życia każdorazowo nowy
autonomiczny instynkt, który w charakterze niezależnej siły
włącza się do wielkiego układu oddziaływań wszystkich innych
instynktownych czynników napędowych. Rola jego, która jak
wiemy, pierwotnie polega zawsze na przekazie informacji, na
komunikowaniu się, może zapobiec szkodliwym skutkom
agresji przez ułatwienie porozumiewania się pomiędzy dwoma
członkami gatunku. Nie tylko wśród ludzi powstają spory,
dlatego że ktoś m y l n i e sądzi, że ten drugi chce mu zrobić coś
złego. Chociażby z tego powodu sprawa rytuału jest niezmier­
nie ważna dla tematu, którym się zajmujemy. Ale rytuał może
jeszcze ponadto — jak zobaczymy niebawem dokładniej na
przykładzie triumfalnego krzyku gęsi — nabrać tak wielkiej
mocy jako samodzielny popęd, że w wielkim parlamencie
instynktów odgrywa rolę skutecznej opozycji przeciwko potę­
dze agresji. Aby wyjaśnić, jak się to dzieje, że rytuał utrzymuje
agresję w ryzach, właściwie jej nie osłabiając i nie umniejszając
jej znaczenia dla zachowania gatunku (o czym mówiliśmy
w rozdziale trzecim), muszę jeszcze coś niecoś powiedzieć
o układzie oddziaływań instynktów. Jest on w tym sensie
podobny do p a r l a m e n t u , że stanowi mniej lub bardziej
kompleksowy system wzajemnego oddziaływania wielu nieza­
leżnych zmiennych, a także dlatego że jego iście demokratycz­
ny sposób działania jest wynikiem przejścia prób historii
115
i stwarza jeśli nie zawsze prawdziwą harmonię, to w każdym
razie znośne i ułatwiające życie kompromisy między sprzecz­
nymi interesami.
Czymże jest „poszczególny" instynkt? Na określeniach
używanych często potocznie dla różnych instynktownych sił
napędowych ciąży złe dziedzictwo myślenia „finalistycznego".
„Finalistą" w złym tego słowa znaczeniu jest ten, kto myli
pytanie „po co?" z pytaniem „dlaczego?", a w związku z tym
uważa, że przez wykazanie sensu jakiegoś działania dla
zachowania gatunku rozwiązał zarazem i zagadnienie przy­
czyny jego powstania. Jakże kuszącą łatwizną jest doszukiwa­
nie się odrębnego popędu czy instynktu dla każdego wyraźnie
zdefiniowanego działania, którego znaczenie dla zachowania
gatunku jest wyraźne i bezsporne, jak na przykład odżywianie
się, rozmnażanie czy ucieczka. Jakże znany nam jest termin
„popęd rozrodczy" ! Nie wolno sobie jednak przy tym wmawiać
— jak niestety czyniło wielu badaczy instynktów — że termin
ten zawiera jednocześnie i w y j a ś n i e n i e danego procesu.
Pojęcia odpowiadające takim określeniom nie są ani trochę
lepsze od pojęć horror vacui bądź „flogiston", które są
wyłącznie określeniem pewnych procesów, a „oszukańczo
udają, że zawierają ich wyjaśnienie" — jak to surowo ocenił
John Dewey. Ponieważ w tej książce dążymy do wyjaśnienia
przyczyny pewnych o d c h y l e ń f u n k c j i jednego z instyn­
któw, a mianowicie instynktu agresji, nie możemy się ograni­
czyć do badania jego „po co", zresztą już uczyniliśmy to
w rozdziale trzecim. Musimy więc odnaleźć przyczyny normal­
ne, aby zrozumieć źródła zaburzeń jego funkcji, a następnie
w miarę możności nauczyć się je usuwać.
Wydolność organizmu określona według jego funkcji, jak na
przykład pobieranie pokarmu, rozmnażanie się czy nawet
samozachowawczość, nie jest oczywiście nigdy skutkiem jed­
nej tylko jedynej przyczyny bądź jednego tylko popędu. Wyjaś­
niająca wartość takich pojęć jak „popęd rozrodczy" albo
„instynkt samozachowawczy" jest więc równie nic nie znaczą-
116
ca, jak byłby na przykład specjalny termin „moc samochodu",
którym to pojęciem mógłbym się równie dobrze posługiwać dla
wyjaśnienia faktu, że mój dobry stary wóz jest jeszcze ciągle na
chodzie. Jednakże kto zna (i opłaca) naprawy, które umoż­
liwiają jego jazdę, ten nie będzie zbyt pochopnie wierzył w tę
mityczną „moc", a przecież właśnie o te naprawy nam tutaj
chodzi! Komu znane są patologiczne wadliwości funkcji
wrodzonych mechanizmów zachowania się, zwane przez nas
instynktami, ten nigdy nie wpadnie na obłędny pomysł, że
zwierzęta, a nawet ludzie działają pod wpływem ukierun­
kowujących i tylko w świetle finalizmu zrozumiałych czyn­
ników, które ani nie wymagają, ani nie dopuszczają przy­
czynowego wyjaśnienia.
Jednolity i zgodny z wydolnościami sposób zachowania się,
jak na przykład pobieranie pokarmu czy rozród, dokonuje się
zawsze w drodze niezmiernie skomplikowanego wzajemnego
oddziaływania bardzo wielu przyczyn, „wynalezionego"
i gruntownie wypróbowanego przez obu „konstruktorów prze­
miany gatunków" — dziedziczną zmienność i selekcję. Te
mnogie fizjologiczne przyczyny znajdują się nieraz we wzaje­
mnym stosunku obustronnego zrównoważonego oddziaływa­
nia, czasami wszakże jedna wpływa na drugą silniej, aniżeli się
sama jej wpływowi poddaje; niektóre z nich są stosunkowo
niezależne od całości układu oddziaływań i wpływ ich na tę
całość jest większy niż uległość wobec niej. Dobrymi przy­
kładami takich „relatywnie od całości niezależnych elemen­
tów" są poszczególne części s z k i e l e t u .
W dziedzinie zachowania się koordynacja dziedziczna i dzia­
łanie instynktowne są elementami wyraźnie niezależnymi od
całości. W swojej formie równie niezmienne jak najtwardsze
części szkieletu poganiają organizm każde własnym batem. Jak
już wiemy, oba po długim milczeniu, energicznie domagają się
dopuszczenia do głosu, zmuszając zwierzę czy człowieka do
poderwania się i aktywnego poszukiwania takiej specjalnej
sytuacji bodźcowej, która nadawałaby się do wyzwolenia
117
i realizacji właśnie takiej, a nie innej koordynacji dziedzicznej.
Wielkim więc błędem będzie uważać, że każdy ruch instynk­
towny, którego działanie dla zachowania gatunku służy na
przykład pobieraniu pokarmu, musi być koniecznie wywołany
przez głód. Wiemy o naszych psach, że wykonują one namiętnie
szereg takich ruchów, jak węszenie, myszkowanie, bieganie,
ściganie, chwytanie i uśmiercanie zdobyczy przez potrząsanie,
również i wtedy, gdy nie są głodne. Każdy sympatyk psów
dobrze wie, że psa ogarniętego szałem polowania n i e m o ż ­
na wyleczyć z tej pasji najlepszym nawet karmieniem. To
samo dotyczy instynktownych ruchów chwytania zdobyczy
u kota, znanego objawu „krążenia" u szpaka, który ruch ten
wykonuje prawie stale i zupełnie niezależnie od uczucia głodu.
Krótko mówiąc, dotyczy to wszystkich owych drobnych usług
na rzecz zachowania gatunku, jak bieganie, fruwanie, nad­
gryzanie, dziobanie, kopanie, czyszczenie się itp. Każda z tych
koordynacji dziedzicznych odznacza się swoją własną spon­
tanicznością i powoduje swoje własne zachowanie się apetyty-
wne. Czyż więc te wszystkie drobne popędy cząstkowe są
całkowicie od siebie niezależne? Czy tworzą one mozaikę,
która swoją funkcjonalną jednolitość zawdzięcza strukturze
przemiany gatunków? W przypadkach krańcowych istotnie
może to się zdarzać, ale jeszcze niedawno uważano takie
wyjątki za regułę ogólną. Mianowicie w heroicznym okresie
badań porównawczych nad zachowaniem się sądzono, że
zwierzę każdorazowo opanowane jest j e d n y m , i to wyłącz­
nie jednym popędem. Julian Huxley posługiwał się pięknym
i dobitnym porównaniem, które i ja również latami cytowałem
w odczytach; mówił bowiem, że zarówno zwierzę, jak człowiek
podobni są do statku, którym dowodzi wielu kapitanów.
U człowieka wszyscy ci dowódcy jakoby znajdują się równo­
cześnie na mostku kapitańskim i każdy z nich wypowiada swoje
zdanie; czasami dochodzą przy tym do rozsądnego kom­
promisu, co oznacza lepsze rozwiązanie istniejących prob­
lemów aniżeli pojedyncze zdanie nawet najmądrzejszego
118
z nich. Niekiedy jednak nie mogą się pogodzić, wówczas statek
jest pozbawiony wszelkiego rozsądnego dowództwa. Natomiast
u zwierząt kapitanowie przestrzegają rzekomo umowy, że
zawsze tylko jeden z nich ma dostęp do mostku kapitańskiego
i każdy musi ustąpić, z chwilą gdy drugi wstępuje na mostek. To
ostatnie porównanie rzeczywiście doskonale oddaje niektóre
przypadki zachowania się zwierząt w sytuacjach konfliktowych
i nie można się dziwić, że w owym czasie nie dostrzegliśmy
tego, że są to tylko dość rzadko występujące przypadki
szczególne. Ponadto została tu chyba przedstawiona najprost­
sza forma wzajemnego oddziaływania dwóch współzawod­
niczących ze sobą popędów, z których jeden po prostu tłumi lub
wyłącza drugi; było więc zupełnie prawidłowe i słuszne, że
z początku opieraliśmy się na procesach najprostszych i dają­
cych się najłatwiej przeanalizować, nawet jeżeli nie były to
procesy najczęściej występujące.
W rzeczywistości pomiędzy dwoma niezależnymi od siebie
i zmiennymi popędami mogą występować wszystkie możliwe
rodzaje wzajemnych wpływów i oddziaływań. Jeden może
drugiemu sprzyjać i go wzmacniać, oba mogą się wzajemnie
wspierać, mogą się sumować i — nie wchodząc poza tym
w żadne ze sobą współzależności — nakładać się w jednym
i tym samym sposobie zachowania się, wreszcie mogą się wza­
jemnie hamować. Oprócz wielu jeszcze innych obustronnych
wpływów, których samo wyliczenie zaprowadziłoby nas zbyt
daleko, istnieje wreszcie ten jedyny specjalny przypadek, gdy
spośród dwóch sił napędowych ta, co w danej chwili jest
silniejsza, wyłącza słabszą w reakcji „wszystko albo nic"
(Kippreaktion). Tylko ten przypadek odpowiada Huxleyows-
kiemu porównaniu i tylko o jednym popędzie możemy powie­
dzieć generalizując, że zwykle tłumi wszystkie inne; jest nim
popęd ucieczki. Ale nawet i on dość często znajduje swego pana.
Codzienne, nagminnie występujące, powtarzające się, zda­
wkowe instynktowne ruchy, które wyżej określiłem jako
„drobne usługi na rzecz zachowania gatunku", często są
119
w dyspozycji k i l k u „wielkich popędów". Przede wszystkim
sposoby poruszania się związane ze zmianą miejsca: bieganie,
latanie, pływanie itp., ale także i inne, jak dziobanie, gryzienie,
kopanie w ziemi itp., mogą mieć zastosowanie w służbie
popędów zdobywania pokarmu, rozmnażania się, ucieczki,
agresji, które nazwiemy sobie tutaj „wielkimi". Ponieważ te
„drobne usługi" odgrywają do pewnego stopnia rolę narzędzi,
a pod względem źródeł motywacyjnych podlegają różnym
systemom nadrzędnym, przede wszystkim wymienionej „wiel­
kiej czwórce" — nazwałem je gdzie indziej czynnościami
narzędziowymi (Werkzeug-Aktivitat). Nie oznacza
to jednak absolutnie, że te sposoby poruszania się nie mają
własnej spontaniczności, przeciwnie, zgodnie z ogólnie przyję­
tą zasadą ekonomiki, na przykład u psa czy wilka, spontaniczne
wytwarzanie poszczególnych popędów węszenia, tropienia,
biegania, polowania i uśmiercania przez potrząsanie jest na­
stawione mniej więcej na zapotrzebowanie zgłaszane przez
głód. Jeżeli wyeliminujemy głód jako siłę napędową tym
prostym sposobem, że miska z jedzeniem będzie stale napeł­
niona przysmakami, zauważymy niebawem, że zwierzę prawie
tak samo węszy, tropi, biega i poluje jak wtedy, gdy czynności
te są niezbędne dla zaspokojenia potrzeby pożywienia się. Ale
gdy pies jest bardzo głodny, wówczas wykonuje to wszystko
w natężeniu w y m i e r n i e większym! Pomimo więc że
wymienione instynkty narzędziowe są indywidualnie spon­
taniczne, głód p o b u d z a zwierzę do tego, aby czynić więcej,
niż gdyby instynkty te były pozostawione same sobie. Tak jest:
popęd może być dodatkowo popędzany!
Takie pobudzanie przez bodziec zewnętrzny funkcji, która
i tak sama w sobie jest spontaniczna, nie jest w fizjologii ani
niczym rzadkim, ani nowym. Czynność instynktowna jest
w tym stopniu reakcją, w jakim jest wynikiem pobudzenia przez
zewnętrzny bodziec albo została wywołana innym popędem.
Dopiero w przypadku braku tych bodźców — staje się ona
indywidualnie spontaniczna.
120
Podobne zjawisko występuje w ośrodkach wysyłających
bodźce do serca. Uderzenia serca normalnie wywołują rytmicz­
ne i automatyczne podniety wytwarzane przez tzw. węzeł
zatokowy, organ zbudowany z wysoce wyspecjalizowanej
tkanki mięśniowej, leżący w pobliżu wpływu strumienia krwi
do przedsionka serca. Nieco poniżej, u przejścia do komory,
znajduje się drugi organ tego rodzaju, węzeł przedsionkowo-
-komorowy, do którego od pierwszego prowadzi pęk włókien
nerwowych przewodzących podniety. Oba węzły wytwarzają
bodźce, które mają zdolność wywoływania skurczów komory
sercowej. Węzeł zatokowy pracuje szybciej od węzła przed-
sionkowo-komorowego. W związku z tym ten drugi nigdy nie
ma okazji do spontanicznego zachowania się, gdyż za każdym
razem, gdy się powoli zbiera do tego, aby wypalić bodźcową
salwę, otrzymuje uderzenie ostrogą od swego przełożonego
i wypala nieco wcześniej, niżby to uczynił pozostawiony sam
sobie. W ten sposób szef narzuca podwładnemu swój własny
rytm pracy. Gdy teraz wykonamy klasyczne doświadczenie
Stanniusa i przerwiemy połączenie przez podwiązanie pęczka
przewodzącego podniety, uwolniony od tyranii węzła zatoko­
wego węzeł przedsionkowo-komorowy zachowa się tak, jak
często podwładni w takich przypadkach, a mianowicie prze­
stanie pracować; innymi słowy — serce zatrzyma się na
moment. Nazywa się to od dawna „przedautomatyczną pauzą".
Po krótkiej chwili spokoju węzeł przedsionkowo-komorowy
„zauważa", że właściwie to on sam produkuje bodźce i po
pewnym czasie miałby wielką ochotę wypalić. A nie nadarzyła
się po temu nigdy dotychczas okazja, gdyż zawsze na ułamek
sekundy przedtem otrzymywał od tyłu dopingującego kop­
niaka.
Stosunek większości ruchów instynktownych do rozmaitych
nadrzędnych źródeł motywacji jest całkowicie analogiczny do
stosunku węzła przedsionkowo-komorowego do węzła zatoko­
wego. Sprawa się jednak komplikuje, po pierwsze bowiem
bardzo często, jak na przykład w przypadku reakcji narzędzio-
121
wych, jeden sługa ma kilku panów, a po drugie — panowie ci
mogą wykazywać zupełnie różne właściwości. Mogą to więc
być, jak węzeł zatokowy, rytmiczno-automatyczne ośrodki
wysyłające bodźce; mogą to być wewnętrzne czy zewnętrzne
receptory wewnętrznych bądź zewnętrznych podniet, do któ­
rych należą takie zapotrzebowania tkanek, jak głód, pragnienie
lub brak tlenu, przekazujące te bodźce w postaci podrażnienia.
Mogą to być wreszcie gruczoły wydzielania wewnętrznego,
których hormony działają jako bodźce na zupełnie określone
procesy regulowane przez układ nerwowy. (Słowo hormon
pochodzi od greckiego wyrazu hormao — popędzam.) Jednak­
że w żadnym z przypadków ta kierowana z wyższego szczebla
aktywność nie ma charakteru „odruchu", to znaczy, że całość
organizacji ruchu instynktownego nie zachowuje się jak maszy­
na, która dopóki nie jest używana, trwa w bezczynności przez
nieograniczony czas i „czeka", aż ktoś naciśnie guzik jej
rozrusznika. Całość owa podobna jest raczej do konia, który
wprawdzie wymaga wodzy i ostróg, aby swemu panu być
użyteczny i posłuszny, ale który musi codziennie zażywać
ruchu, aby nie wykazywać objawów nadmiaru energii, co
w pewnych okolicznościach, na przykład w odniesieniu do
zajmującego nas tu przede wszystkim instynktu agresji we-
wnątrzgatunkowej, może okazać się dość niebezpieczne.
Jak już wspominaliśmy, spontanicznie wytwarzana ilość
określonych ruchów instynktownych zawsze jest zakrojona
mniej więcej na miarę spodziewanego zapotrzebowania. Czasa­
mi wskazane jest ilości te obliczać raczej skąpo, jak np. przy
wytwarzaniu podniet przez węzeł przedsionkowo-komorowy,
gdy bowiem wyprodukuje on więcej, niż węzeł zatokowy mu
dostarcza, następuje dobrze znany ludziom nerwowym skurcz
dodatkowy; jest to skurcz komory sercowej, wpadający w spo­
sób wysoce nietaktowny w rytm normalnego uderzenia serca.
Jednakże w innych przypadkach stała zmagazynowana nad­
wyżka produkcji może być nieszkodliwa, a nawet pożyteczna.
Jeżeli więc pies biega więcej, niż mu to jest potrzebne do
122
schwytania zdobyczy, jeżeli konik bez zewnętrznej potrzeby
staje dęba, skacze i wierzga (sposoby poruszania się charak­
terystyczne dla ucieczki bądź obrony przed drapieżnikiem), jest
to tylko zdrowy trening mięśni, a więc w pewnym sensie
przygotowanie się do „rzeczywistej potrzeby".
Ilość zapasowej nadwyżki produkcji aktywności narzędzio­
wej należy wymierzać najobficiej tam, gdzie najtrudniej jest
przewidzieć zużycie tej aktywności dla poszczególnego przypa­
dku, zanim działanie ważne dla zachowania gatunku zostanie
dokonane w całości. Kot raz będzie zmuszony w trakcie łowów
czaić się przez kilka godzin przed mysią norą, innym razem bez
czatowania i skradania się, szybkim skokiem złapie mysz
przebiegającą mu przypadkowo drogę. Jednakże, jak to po­
twierdzą wszystkie obserwacje z natury, przeciętny kot musi
bardzo długo i wytrwale wykonywać wszystkie czynności
czatowania i skradania się, zanim wreszcie dojdzie do ostatecz­
nego aktu zagryzienia na śmierć i pożarcia swojej zdobyczy.
Przy obserwacji tego ciągu czynności niesłusznie nasuwa się
mylne porównanie z celowym i świadomym zachowaniem się
człowieka; jesteśmy skłonni uważać, że kot wykonuje gesty
chwytania zdobyczy tylko „gwoli jedzenia". Tymczasem moż­
na udowodnić doświadczalnie, że tak nie jest. Leyhausen
podawał „łownym" kotom jedną mysz po drugiej i obserwował
kolejność, z którą następowały po sobie poszczególne czynno­
ści łapania zdobyczy i pożerania jej. Otóż kot najpierw
zaprzestawał jedzenia, ale zabijał jeszcze kilka myszy i pozo­
stawiał je. Następnie wygasała mu chęć zagryzania na śmierć,
nadal jednak czatował na myszy i gonił je. Jeszcze później, gdy
wyczerpał się również zasób jego ruchów chwytania, nadal
czaił się na tę zdobycz i skradał ku niej. Jednak, co najciekaw­
sze, wybierał tylko myszy, które biegały możliwie daleko,
w przeciwległym rogu pokoju, a nie zwracał uwagi na te, które
wręcz łaziły mu po przednich łapach.
Doświadczenie to pozwala obliczyć, ile razy zwierzę wyko­
nuje poszczególne spośród wymienionych czynności cząstko-
123
wych przed ich wyczerpaniem .Uzyskane w ten sposób liczby są
wyraźnie uzależnione od przeciętnych uzyskanych w normal­
nych warunkach. Oczywista, że nader często kot musi bardzo
długo czatować i skradać się, zanim się w ogóle tak dalece
zbliży do swojej ofiary, aby próba schwytania mogła mieć
jakieś szanse powodzenia. Dopiero po wielu usiłowaniach łapie
zdobycz pazurami i może zadać śmiertelne ukąszenie, które też
nie zawsze udaje się za pierwszym razem, tak że należy
przewidywać kilka kolejnych chwytów na każde pożarcie
jednej myszy. Przy tego rodzaju złożonych ciągach zachowania
się to, czy któraś z czynności cząstkowych występuje tylko pod
wpływem własnej siły napędowej, czy też jeszcze dodatkowo
pod wpływem siły napędowej innej czynności, i jakiej innej
czynności — zależy od warunków zewnętrznych, które decydu­
ją o „popycie" na każdy poszczególny sposób poruszania się.
O ile mi wiadomo, pierwszy postawił wyraźnie to zagad­
nienie psychiatra dziecięcy René Spitz; zauważył on, żc
u niemowląt, którym podawano mleko zbyt łatwo wypływające
z butelki, pozostawała jeszcze pewna nadwyżka ruchów ssania,
które musiały wyzwolić się w reakcji skierowanej na obiekty
zastępcze. Bardzo podobnie wygląda sprawa czynności jedze­
nia i zdobywania pożywienia u gęsi, gdy przebywają na stawie,
w którym brak pokarmu dającego się ująć w dziób przy
przegrzebywaniu dna. Gdy się je żywi wyłącznie na brzegu,
bardzo często spostrzega się, jak przegrzebują dno „w próżni".
Gdy się je nakarmi na brzegu jakimś ziarnem do całkowitej
sytości, tak że już przestają jeść, a następnie wsypie to samo
ziarno do wody, ptaki natychmiast zaczynają przegrzebywać
dno i rzeczywiście zjadać to, co wydobyły z wody. Można
powiedzieć, że „jedzą po to, aby móc przegrzebywać". Do­
świadczenie to można także odwrócić i zmusić gęsi przez czas
dłuższy do zdobywania całego pożywienia przez intensywne
przegrzebywanie dna w jeszcze dla nich znośnie głębokiej
wodzie. Gdy pozwoli im się w ten sposób najeść aż do chwili,
gdy same przestaną, a potem poda ten sam pokarm na suchym
124
brzegu, gęsi zjadają jeszcze wcale pokaźną porcję , dowodząc
tym samym, że przedtem rzeczywiście tylko „przegrzebywały
dno, aby jeść".
Nie można więc żadną miarą formułować jakichś uogól­
niających twierdzeń o tym, która z dwóch spontanicznych
i wywołujących motywację instancji uruchamia drugą bądź też
nad nią „dominuje''.
Dotychczas mówiliśmy tylko o wzajemnym oddziaływaniu
takich popędów cząstkowych, które w sumie działają na rzecz
wspólnej funkcji, w naszych przykładach — na rzecz od­
żywiania organizmu. Inaczej trochę kształtuje się stosunek
pomiędzy różnymi źródłami sił napędowych, z których każde
ma odmienną funkcję, a zatem należy do odmiennych or­
ganizacji instynktowych. W takich przypadkach regułą nie jest
wzajemne dopingowanie ani wspieranie, a raczej pewien
stosunek rywalizacji: każda z sił napędowych chce „przefor­
sować swoją rację". Jak wykazał to przede wszystkim Erich v.
Holst, już nawet na poziomie najdrobniejszych skurczów
mięśni kilka pobudzających elementów może ze sobą nie tylko
współzawodniczyć, ale co więcej, tworzyć sensowne kom­
promisy przez prawidłowe wzajemne oddziaływanie. Ten
wzajemny wpływ polega — mówiąc z grubsza — na tym, że
k a ż d y z dwóch takich endogennych rytmów usiłuje narzucić
drugiemu swoją częstotliwość i utrzymać go w stałym stosunku
fazowym. Skutkiem tego procesu wzajemnego oddziaływania
jest m.in. to, że wszystkie komórki nerwowe unerwiające
włókna jednego mięśnia zawsze w sposób niezmiernie sensow­
ny wypadają jednocześnie. Gdy to oddziaływanie zawodzi,
występują włókienkowe drgania mięśni, dające się często
zaobserwować w stanach skrajnego wyczerpania nerwowego.
Na nieco wyższym poziomie integracji ruchów kończyn, na
przykład płetwy u ryby, te same procesy powodują zmienną grę
„antagonistycznych" mięśni, to znaczy tych, które nimi poru­
szają na przemian w kierunkach przeciwnych. Każdy rytmiczny
ruch tam i z powrotem, wykonywany płetwą, nogą czy
125
skrzydłem i powszechnie spotykany przy przemieszczaniu się
zwierząt, jest wynikiem działania „antagonistów", a to zarów­
no mięśni uczestniczących w tym ruchu, jak i ośrodków układu
nerwowego wysyłających bodźce. Jest to zawsze skutek „kon­
fliktu" niezależnych współzawodniczących źródeł impulsów,
których energia zostaje skierowana na pożyteczne tory dla
dobra całości przez prawidła „relatywnej koordynacji" (relati­
ve Koordination), jak v. Holst nazwał omawiane tu procesy
wzajemnego oddziaływania.
A więc to nie wojna jest rodzicem wszelkiej rzeczy, ale jest
nim konflikt między różnymi instancjami, które — jedne
niezależnie od drugich — wytwarzają siły napędowe, konflikt
powodujący napięcie w układzie całości nadający tej całości
mocną konstrukcję, dosłownie jak z napiętych drutów. Dotyczy
to nie tylko czynności tak prostych jak uderzenia płetwy u ryby,
na których v. Holst odkrył prawidła relatywnej koordynacji, lecz
także wielu innych źródeł sił napędowych, które przez tak dobrze
wypróbowane parlamentarne reguły zostają zmuszone do włą­
czenia swego pojedynczego głosu do harmonii służącej ogółowi.
Jako nadzwyczaj prosty przykład niechaj nam tu posłuży
obserwacja ruchów mięśni twarzowych psa w chwili konfliktu
między popędem ataku a popędem ucieczki. Mimika, którą
określa się ogólnie jako g r o ż e n i e , występuje w ogóle tylko Dla kilku obrazków podam sam rozwiązanie tego zadania.
wtedy, gdy chęć atakowania hamowana jest strachem, a co O psie w środku górnego rzędu sądziłbym, że stoi wobec mniej
najmniej odrobiną strachu. Bez tego strachu bowiem zwierzę więcej równie silnego współzawodnika, wobec którego czuje
kąsa zupełnie bez grożenia i z tak spokojnym obliczem jak to, poważny respekt, ale którego się jednak niezbyt boi i który
które widzimy na ilustracji w lewym górnym rogu i które także nie bardzo ma odwagę przejścia do czynu. Moja prognoza
zdradza tylko trochę napięcia, takiego samego jak przy spo­ co do ich zachowania się przewidywałaby, że obaj przez kilka
glądaniu na miskę zjedzeniem przynoszoną mu przez opiekuna. minut pozostaną w podobnej pozycji, potem powoli „za­
Jeżeli czytelnik jest dobrym znawcą psów, niech spróbuje chowując twarz" oddalą się od siebie, aby równocześnie
— zanim będzie dalej czytał — sam zinterpretować formy w pewnej odległości podnieść tylną nogę. Pies po prawej stronie
wyrazu przedstawione na ilustracji. Niechaj też postara się też nie boi się, ale jest bardziej zły; spotkanie może rozwinąć się
wyobrazić sobie sytuację, w której jego pies zrobiłby taką minę. tak jak poprzednio opisane, ale może także — szczególnie
Następnie dla dalszego ćwiczenia niech się domyśli, jaka będzie gdyby ten drugi zdradzał trochę braku pewności siebie — nagle,
kolejna czynność zwierzęcia. przeraźliwie i hałaśliwie przeobrazić się w prawdziwą walkę.

126 127
Czytelnik inteligentny, a takim jest na pewno ten, który do tego
miejsca dotrwał w czytaniu, oczywiście już dawno zauważył, że
portrety psów ułożone są według pewnej kolejności: agresyw­
ność wzrasta w kierunku na prawo, a strach w kierunku do dołu
rysunku.
Interpretacja i prognoza zachowania się jest najłatwiejsza dla
przypadków krańcowych, na pewno będzie więc trafna i jedno­
znaczna dla wyrazu oblicza przedstawionego w prawym dol­
nym rogu; t a k wielka wściekłość w połączeniu z t a k
wielkim strachem może powstać tylko w jednym jedynym
przypadku, a mianowicie gdy pies stoi bardzo blisko znienawi­
dzonego wroga, którego lęka się panicznie i przed którym
z jakiegoś względu n i e m o ż e u c i e c . Mogę sobie wyob­
razić tylko takie dwie sytuacje: albo pies jest mechanicznie
przykuty do miejsca, na przykład zapędzony w jakiś kąt,
przychwycony w potrzask, itp., albo jest to suka, która broni
swych szczeniąt przed zbliżającym się wrogiem. Można jeszcze
przyjąć wysoce romantyczną okoliczność, że szczególnie wier­
ny pies broni swego ciężko chorego albo rannego, bezsilnego
pana. Prognoza tego, co się dalej będzie działo, jest równie
prosta: jeżeli wróg, nawet najpotężniejszy, posunie się jeszcze
o krok bliżej, nastąpi znany nam już atak z rozpaczy (s. 51),
r e a k c j a k r y t y c z n a (Hediger).
To, czego przed chwilą dokonał mój czytelnik wyczuwający
psią psychikę, jest dokładnie tym samym, co badacze za­
chowania się, m.in. N. Tinbergen i J. van Iersel, określają
mianem a n a l i z y m o t y w a c j i (Motivationsanalyse). Po­
stępowanie to składa się w zasadzie z trzech stopni opartych na
informacjach uzyskanych z trzech źródeł wiedzy. Po pierwsze,
próbuje się w miarę możliwości przebadać sytuację pod
względem jej zasobności w bodźce o różnym znaczeniu. Czy
pies boi się tego drugiego, a jeśli tak, to w jakim stopniu? Czy go
nienawidzi, czy też uwielbia jako starszego przyjaciela i „przy­
wódcę stada" itp., itd. Po drugie, należy obserwowany ruch
rozłożyć na poszczególne części składowe. Widzimy na rysun-
128
kach, że chęć ucieczki ściąga uszy i kąciki warg do tyłu i do
dołu, agresywność zaś powoduje unoszenie się górnej wargi
i otwarcie pyska; i jedno, i drugie są przygotowaniem, „ruchami
intensyfikacji" (Intensionsbewegung) prowadzącymi do uką­
szenia. Zarówno ruchy te, jak i postawy dają się łatwo ująć
ilościowo. Można by pokusić się o zmierzenie ich odchyleń
i dosłownie stwierdzać, że ten czy ów pies ma tyle a tyle
milimetrów strachu i jest na tyle a tyle milimetrów wściekły. Po
takiej analizie ruchów przychodzi kolej na trzeci stopień,
a mianowicie wyliczanie sposobów zachowania się n a s t ę ­
p u j ą c y c h po uprzednio analizowanych sposobach porusza­
nia się. Jeżeli nasze zdanie, które wyrobiliśmy sobie na
podstawie analizy sytuacji i analizy ruchów, jest prawidłowe, na
przykład, że pies na prawo u góry jest nieomal tylko wściekły
i prawie się nie boi, to po opisanym ruchu ekspresyjnym musi
prawie zawsze przejść do ataku, a prawie nigdy do ucieczki.
Jeżeli jest słuszne, że u psa środkowego (oznaczonego literą e)
złość i strach pomieszane są mniej więcej w równych propor­
cjach, to przy takiej mimice w mniej więcej połowie przypad­
ków nastąpi atak, a w połowie — ucieczka. Tinbergen i jego
współpracownicy wykonywali bardzo wiele tego rodzaju analiz
motywacji dla odpowiednich obiektów, przede wszystkim
dotyczących gestów grożenia u mew, a zgodność między
danymi uzyskanymi z omawianych trzech źródeł wiadomości
stanowi przeprowadzony na szerokiej bazie statystycznej do­
wód prawidłowości osiągniętych wyników.
Młodzi studenci, dobrzy znawcy zwierząt, wprowadzani
w arkana techniki analizy motywacji, często z początku bywają
rozczarowani, że uciążliwa analiza, a przede wszystkim żmud­
na statystyczna ocena w końcu nie ujawnia niczego innego niż
to, co każdy rozsądny człowiek umiejący patrzeć i znający
swoje zwierzę i tak już dawno dobrze wie. Tymczasem
pomiędzy „widzieć" a „umieć udowodnić" istnieje jedna
różnica, ta sama mianowicie, która dzieli sztukę od nauki. Dla
stuprocentowego wzrokowca naukowiec domagający się dowo-
129
dów łacno zdaje się być „najuboższym synem tej ziemi".
A z kolei analitycznemu badaczowi posługiwanie się bezpo­
średnią percepcją jako źródłem poznania wydaje się w najwyż­
szym stopniu podejrzane. Również i w zakresie nauki o za­
chowaniu się istnieje w Ameryce szkoła ortodoksyjnych beha-
wiorystów, którzy poważnie usiłują wyłączyć ze swojej meto­
dyki bezpośrednią obserwację zwierząt. Tymczasem jest to
naprawdę zadanie godne trudu i znoju, aby tym i innym
mądrym, ale „nie widzącym" ludziom umieć udowodnić to,
cośmy widzieli, tak żeby uwierzyli, żeby k a ż d y musiał
uwierzyć!
Z drugiej strony analiza statystyczna może skierować naszą
uwagę na pewne niezgodności, które przeoczyliśmy przy
stosowaniu bezpośredniej percepcji. Służy ona do w y k r y ­
w a n i a prawideł i widzi sprawy zawsze w nieco piękniejszej
i regularniejszej postaci, niż są naprawdę. Sugerowane nam
przez nią rozwiązanie problemu często nosi na sobie piętno
bardzo wprawdzie „eleganckiej", ale nieco zanadto uprosz­
czonej hipotezy roboczej. Stąd analiza racjonalna — właśnie
zastosowana do badań motywacji — służy niejednokrotnie do
załatania braków percepcji i udowodnienia jej niesłuszności.
Większość dotychczas przeprowadzonych analiz motywacji
dotyczy sposobów zachowania się, w których powstaniu biorą
udział tylko dwa rywalizujące ze sobą popędy; zwykle dwa
z „wielkiej czwórki": głodu, miłości, ucieczki i agresji.
Całkowicie świadome dobieranie możliwie prostych przypad­
ków dla studiowania konfliktów popędowych wydaje się
w pełni uzasadnione przy obecnym skromnym stanie naszej
wiedzy. Tak samo słuszne było, że klasycy nauki o zachowaniu
się zajmowali się przypadkami, w których zwierzę znajduje się
pod wpływem tylko jednego jedynego popędu. Musimy jednak
przy tym pamiętać, że zachowanie się dyktowane tylko dwoma
składnikami popędowymi zdarza się bardzo rzadko, niewiele
częściej od takiego, które wywołane jest działaniem impulsu
jednego tylko, niczym nie zakłóconego instynktu.
130
W poszukiwaniu obiektu odpowiedniego do przeprowadze­
nia wzorcowej ścisłej analizy motywacji wskazane jest dobierać
taki sposób zachowania się, o którym przynajmniej w przy­
bliżeniu wiadomo, że występuje pod wpływem dwóch instynk­
tów o równym znaczeniu. Dla osiągnięcia tego celu można się
czasem posłużyć pewną techniczną sztuczką, tak jak uczyniła to
moja współpracowniczka Helga Fischer, gdy przeprowadzała
analizę motywacji grożenia u gęsi gęgawej. Ukazanie jak gdyby
czystej kultury współdziałania agresywności i ucieczki okazało
się niemożliwe na obszarze mikroojczyzny naszych gęsi, na
jeziorze Ess, w ruchach ekspresyjnych ptaków bowiem „do­
chodziło do głosu" zbyt wiele bodźców innych, szczególnie
seksualnych. Kilka przypadkowych obserwacji wykazało nato­
miast, że głos płci milknie prawie zupełnie, gdy gęsi znajdują
się na obcym terenie. Zachowywały się tam mniej więcej jak
stado podczas wędrówki, trzymały się mianowicie o wiele
ściślej razem, były bardziej lękliwe i na tle swych społecznych
zwad pozwalały obserwować działanie dwóch badanych instynk­
tów w znacznie czystszej formie. Obserwatorka zadała sobie
trud nauczenia naszych gęsi za pośrednictwem tresury pokar­
mowej przychodzenia i pasienia się „na rozkaz" w miejscu
przez nią wybranym, ale którego gęsi nie znały, poza ogrodze­
niem terenu naszego instytutu. Każdy z ptaków był oczywiście
indywidualnie rozpoznawalny dzięki znakowaniu kolorowymi
obrączkami w różnych kombinacjach. Spośród stada rejest­
rowano przez czas dłuższy jednego ptaka, a zwykle był to
gąsior, we wszystkich jego agresywnych poczynaniach z po­
szczególnymi współtowarzyszami ze stada, przy czym opisy­
wano jego ekspresyjne ruchy wyrażające grożenie. Materiał do
dokładnej analizy sytuacyjnej był znakomity, gdyż te lata
trwające obserwacje owego stada pozwoliły znakomicie poznać
hierarchię i stosunek sił między poszczególnymi ptakami,
a zwłaszcza między starymi i wysoko w tej hierarchii lokujący­
mi się gąsiorami. Analiza ruchów i rejestracja następującego po
nich zachowania się przebiegała w sposób następujący: Przede
131
wszystkim Helga Fischer miała stale przy sobie przedstawioną sposobie poruszania się. W ostatnich czasach niektórzy bada­
na s. 133 „wzorcową kartę", którą nasz artysta instytutowy cze, jak P. Wiepkema, stosowali z dobrym skutkiem ścisłą
Herman Kacher opracował na podstawie dużej liczby szczegó­ metodę analizy czynników do rozwiązania tego problemu.
łowo protokołowanych przypadków grożenia u gęsi. Obser- Uczennica moja, Beatrice Oehlert, przedstawiła w swojej
watorka w poszczególnych przypadkach dyktowała więc tylko: pracy doktorskiej piękny przykład analizy motywacji, która
„Max robi D do Hermesa, który wolno pasąc się idzie ku niemu,
Hermes odpowiada E, Max na to F." Bardzo subtelne stop­
niowanie gestów grożenia, które udało się ująć w serii obraz­
kowej, pozwala stosować znaki pośrednie, np. D—E albo
K—L, tylko w zupełnie wyjątkowych przypadkach dla za­
znaczenia w razie potrzeby form wyrazu leżących między tymi,
które zostały ujęte w karcie.
Ale nawet w tych warunkach, wręcz idealnych dla „czystej
kultury" dwóch bodźców, czasami występowały pewne ruchy,
których absolutnie n i e m o ż n a było interpretować jako
skutku współdziałania wyłącznie tylko owych dwóch popędów.
O ruchach grożenia A i B, przy których szyja wyciągnięta jest
ukośnie do góry, wiemy, że odgrywa w ruch rolę trzecia
niezależna motywacja, a jest nią chęć ubezpieczania ze wznie­
sioną głową. Różnica między dwoma rzędami A—C i D—F,
w których przy mniej więcej równym nasileniu agresywności
pokazany jest od lewej ku prawej wzrost społecznego strachu,
polega prawdopodobnie tylko na różnicy intensywności obu
popędów. Natomiast przy formach ruchu M do O na pewno
bierze udział jeszcze jakiś bodziec, którego charakter dotąd
jeszcze nie został wyjaśniony.
Jak już wspomnieliśmy, na pewno do dobrej strategii należy
dobieranie sobie do analizy motywacji takich obiektów, w któ­
rych — podobnie jak w wyżej opisanych — istotne są tylko dwa J K L
źródła popędów. Jednakże nawet przy tak sprzyjających okoli­
cznościach trzeba stale pilnie wypatrywać składników ruchu,
które n i e dają się wyjaśnić rywalizacją tamtych dwóch
popędów. Pierwszym zasadniczym pytaniem, na które należy
znaleźć odpowiedź przed rozpoczęciem każdej analizy, jest
liczba i rodzaj motywacji uczestniczących w określonym M N 0

132 133
 z góry zakładała uwzględnienie t r z e c h podstawowych skła­
dników. Przedmiotem jej studiów było zachowanie się pewnych
gatunków ryb z rodziny pielęgnicowatych przy spotkaniu
dwóch nie znających się osobników. Wybrano gatunki, w któ­
rych samiec i samiczka zewnętrznie prawie się między sobą nie
różnią, w związku z czym dwa nie znane sobie osobniki reagują
na siebie zachowaniem się umotywowanym jednocześnie popę­
dami ucieczki, agresji i płci. Sposoby poruszania się wywołane
każdym z owych trzech źródeł sił napędowych dają się u tych
ryb szczególnie wyraźnie odróżnić, gdyż nawet już przy
niewielkiej ich intensywności powodują odmienność kierunku
ruchu w przestrzeni. Wszystkie sposoby poruszania wywodzące
się z popędu płciowego, jak żłobienie jamy na gniazdo,
czyszczenie kamienia tarliskowego, a także i same ruchy przy
wydzielaniu ikry i nasienia, skierowane są w stronę dna; ruch
ucieczki, a nawet najlżejsze markowanie tego ruchu wskazują
kierunek od przeciwnika, a zwykle równocześnie ku górze, ku
powierzchni wody (zob. także s. 60 i następne). Wszystkie
natomiast ruchy agresji z wyjątkiem niektórych ruchów groże­
nia „obciążonych" ucieczką zwracają się w kierunku przeciw­
nika. Gdy zna się te ogólne zasady, a ponadto jeszcze
szczególną motywację niektórych zrytualizowanych ruchów
ekspresyjnych, można bardzo łatwo na przykładzie tych ryb
wyprowadzić proporcje, w których poszczególne siły napędowe
decydują o zachowaniu się zwierzęcia. Pomocne przy tym jest
jeszcze i to, że wiele z nich przyobleka rozmaite charakterys­
tyczne wzorce barw w zależności od pobudzenia seksualnego,
agresywnego bądź strachu.
Jako niespodziewany wynik swej analizy motywacji Beatrice
Oehlert odkryła występujący nie tylko u tych ryb, ale wyraźnie
także u wielu innych kręgowców mechanizm wzajemnego
„rozpoznawania się" przez obie płcie. U badanych pielęgnic
samiec i samiczka nie tylko zewnętrznie są do siebie podobne,
ale także ich sposoby poruszania się, nawet przy samym akcie
płciowym, a więc przy składaniu i zapładnianiu ikry, są takie
134
same w najdrobniejszych szczegółach; stąd więc było dotych­
czas zupełną zagadką, jakie elementy zachowania się tych
zwierząt są przeszkodą w łączeniu się partnerów tej samej płci.
Najpoważniejszym wymaganiem stawianym zdolnościom ob­
serwacyjnym etologa jest, aby bezwzględnie zwracał uwagę na
ewentualny b r a k niektórych szeroko rozpowszechnionych
sposobów zachowania się u jakiegoś zwierzęcia bądź w grupie
zwierząt. Ptakom i gadom, na przykład, brak koordynacji
ruchowej szerokiego otwierania paszczy z równoczesnym
głębokim wdechem, co nazywamy ziewaniem; jest to fakt
ważny z punktu widzenia taksonomii, którego przed Hein-
rothem nikt nie zauważył. Podobnych przykładów można by
przytoczyć więcej.
Odkrycie, że brak pewych określonych sposobów zachowa­
nia się u samca, a innych u samicy jest przyczyną łączenia się
pielęgnic różnej płci w pary — było prawdziwym majster­
sztykiem bystrej obserwacji. Zdolność do j e d n o c z e s n e ­
go występowania trzech wielkich źródeł popędów: agresji,
ucieczki i płci —jest różna u samców i samic omawianych ryb;
u samca nie istnieje pomieszanie motwacji ucieczki z motywa­
cją seksualną. Gdy samiec odczuwa najlżejszy nawet lęk przed
swoim vis ä vis, jego popęd płciowy zostaje całkowicie
wyłączony. U samicy taki sam stosunek istnieje między
agresywnością a seksualizmem: gdy dla swego partnera ma tak
mało „respektu", że jej agresywność nie zostaje zupełnie
wyłączona, nie może w ogóle na niego zareagować seksualnie.
Zamienia się wówczas w Brunhildę i naciera na niego z tym
większą wściekłością, im bardziej była skłonna potencjalnie do
reakcji seksualnej, to znaczy, im przez stan swoich jajników
i poziom hormonów we krwi bliższa była złożeniu ikry.
U samca, odwrotnie, agresywność i seks mogą doskonale
współistnieć, może on zachowywać się bardzo grubiańsko
w stosunku do swojej narzeczonej, przeganiać ją po całym
akwarium, a jednocześnie wykonywać ruchy wywołane pobu­
dzeniem seksualnym i wszystkie inne możliwe mieszane formy
135
 poruszania się. Samica za to może okazywać największy strach
przed samcem, ale ten strach nie tłumi jej sposobu zachowania
się wywołanego motywacją seksualną. Dziewicza ryba może
w trakcie rzeczywistej ucieczki przed samcem wykonywać
wskutek motywacji seksualnej ruchy tokowania w każdej
chwili wytchnienia, na którą jej pozwoli nieokrzesany partner.
Właśnie te mieszane formy zachowania się, łączące elementy
ucieczki i seksu, przekształciły się w toku rytualizacji w szeroko
rozpowszechnione ceremoniały, które zwykło się określać
mianem drożenia się i które mają swoje wyraźnie określone
znaczenie i wartość.
Na podstawie tych różnych u obu płci zdolności do mieszania
się trzech wielkich źródeł sił napędowych, samiec może
połączyć się tylko z partnerką niższego szczebla, to znaczy taką,
która pozwala mu się zastraszyć, a samica — tylko z za­
straszającym ją osobnikiem wyższej rangi; tak więc opisany tu
mechanizm zachowania się zabezpiecza spotkanie partnerów
różnej płci. W rozmaitych odmianach i przekształcony przez
rozmaite przebiegi rytualizacyjne, ten sam proces odnajdywa­
nia się płci odgrywa ważną rolę u bardzo wielu kręgowców aż
do człowieka włącznie. Jednocześnie stanowi on znakomity
przykład na to, jakiego niezbędnego dzieła dla zachowania
gatunku może dokonywać agresja w harmonijnej grze wzajem­
nych oddziaływań, dzieła, o którym nie mogliśmy jeszcze
mówić w rozdziale III, gdyż nie dość wówczas wiedzieliśmy
o parlamentarnej rywalizacji instynktów. Oprócz tego zys­
kujemy zarazem przykład na to, jak różny może być stosunek
pomiędzy „wielkimi" popędami nawet u męskich i żeńskich
osobników tego samego gatunku: dwa motywy, które u jednej
płci hamują się w sposób ledwo zauważalny i mogą się nakładać
na siebie w dowolnym stosunku ilościowym, u drugiej wyłącza­
ją się całkowicie w ostrej reakcji „wszystko albo nic".
Jak już wyjaśnialiśmy, „wielka czwórka" wcale nie stanowi
zawsze głównej motywacji zachowania się zwierzęcego,
a zwłaszcza ludzkiego. Tym bardziej nie należy sądzić, że
136
pomiędzy którymś z „wielkich" i prastarych popędów a młod­
szymi pod względem filogenetycznym, bardziej specjalnymi
instynktami, zawsze musi istnieć stosunek przewagi w tym
sensie, że pierwszy wyłącza drugi. „Nowoczesne" sposoby
zachowania się, jak na przykład owe specjalne popędy, które
u zwierząt żyjących społecznie stanowią o trwałej spoistości
stada, na pewno u wielu gatunków opanowują pojedyncze
osobniki do tego stopnia, że mogą w pewnych okolicznościach
wziąć górę nad wszystkimi innymi popędami. Owca, która za
baranem przewodnikiem skacze w przepaść, stała się wręcz
przysłowiowa! Gęś gęgawa, która odbiła się ze swego stada,
robi wszystko, aby je odnaleźć: pęd poszukiwania stada może
u niej nawet przezwyciężyć popęd ucieczki. Niejednokrotnie do
naszych gęsi oswojonych przyłączały się oddzielone od stada
gęsi dzikie i p o z o s t a w a ł y u nas w bliskości ludzkich
domostw! Jeżeli się wie, jak bardzo płochliwe są dzikie gęsi,
można sobie wyobrazić siłę ich „popędu stadnego". To samo
dotyczy wielu żyjących społecznie kręgowców, do szympan­
sów włącznie, o których Yerkes słusznie powiedział: „ J e d e n
szympans to tyle, co żaden."
Nawet te ruchy instynktowne, które — mówiąc o nich
z punktu widzenia filogenetycznego — „dopiero co" osiągnęły
samodzielność przez rytualizację, które — jak próbowałem
przedstawić w poprzednim rozdziale — jako najmłodsze mają
jednak swoje miejsce i głos w wielkim parlamencie instynktów,
mogą równie dobrze zagłuszyć wszystkie przeciwstawiające się
im popędy, jak głód i miłość. Niebawem poznamy ceremoniał
krzyku triumfalnego gęsi, który opanowuje życie tych zwierząt
w większym stopniu niż jakikolwiek inny popęd. Z drugiej
strony istnieje oczywiście znaczna liczba zrytualizowanych
sposobów poruszania się, które się jeszcze niezupełnie unie­
zależniły od swej nie zrytualizowanej formy wyjściowej i któ­
rych bardzo skromny wpływ na całość zachowania się tylko na
tym polega, że „zamierzona" przez nie koordynacja ruchów,
jak pamiętamy z podżegania kazarki (s. 87), jest nieco
137
uprzywilejowana i bywa wykonywana częściej niż inne rów­
nież możliwe formy poruszania się.
Bez względu na to, czy zrytualizowany sposób poruszania się
dysponuje „silnym" czy też „słabym" głosem w koncercie
popędów, w każdym razie utrudnia on bardzo poważnie każdą
analizę motywacji, a to dlatego, że może on p o w o d o w a ć
z ł u d z e n i e zachowania się wywołanego przez kilka niezale­
żnych popędów. Powiedzieliśmy w poprzednim rozdziale
(s. 89), że zrytualizowany ruch z kilku składników stopiony
w jedną całość i m i t u j e ciąg ruchów, który nie jest wy­
znaczony koordynacją dziedziczną i często wypływa z konflik­
tu wielu popędów; zobrazowaliśmy to podżeganiem samic
kaczek. Ponieważ, jak już też powiedzieliśmy wyżej, kopia
i oryginał zwykle nakładają się w tym samym ruchu, bardzo jest
trudno zanalizować, co zostało wywołane pierwszą, a co
drugim. Współudział nowej niezależnej zmiennej staje się
wyraźnie czytelny tylko wtedy, gdy jeden z pierwotnie od siebie
niezależnych składników (w przypadku podżegania na przykład
kierowanie się ku wrogowi, któremu się grozi) kłóci się
z koordynacją ruchową ustaloną przez rytualizację.
„Zygzakowaty taniec" samca ciernika, na którym Jan van
Iersel przeprowadził pierwszą ze wszystkich doświadczalnych
analiz motywacji, stanowi piękny przykład tego, jak zupełnie
„słaby" rytuał może włączyć się w konflikt dwóch „wielkich"
popędów w charakterze trudno dostrzegalnej trzeciej nieza­
leżnej zmiennej. Van Iersel zauważył, że dziwaczny zyg­
zakowaty taniec odprawiany przez dojrzałego płciowo i posia­
dającego rewir samca ciernika przed zbliżającą się do niego
samicą, ruch, który dotychczas był uważany po prostu za
„tokowanie", w każdym poszczególnym przypadku wygląda
zupełnie inaczej. Czasami silniejszy bywa „zyg" ku samiczce,
a innym razem znów „zak" od niej. Gdy to ostatnie jest bardzo
dobitne, staje się wyraźne, że „zak" skierowane jest do gniazda.
W jednym z krańcowych przypadków samczyk, ujrzawszy
płynącą ku niemu samicę, szybko do niej podpływa, hamuje tuż
138
przed nią, odwraca się gwałtownie, zwłaszcza gdy ona na­
tychmiast ukazuje mu swój gruby brzuch, i płynie z powrotem
ku wejściu do gniazda, które wskazuje jej kładąc się płasko na
bok i stosując zupełnie określony ceremoniał. W innym,
również krańcowym przypadku, który występuje szczególnie
wtedy, gdy samica nie jest w pełni dojrzała do złożenia ikry, po
pierwszym „zyg" ku niej nie następuje już „zak", ale miast tego
atak na nią.
Z tych obserwacji van Iersel wywnioskował słusznie, że
„zyg" ku samicy jest powodowany agresywnością, a „zak"
ku gniazdu — popędem seksualnym. Udało mu się praw­
dziwość tego wniosku udowodnić doświadczalnie. Wynalazł
metodę, która pozwoliła mu dokładnie wymierzyć siłę popę­
dów agresji i seksu u określonego samca. Pokazywał mu atra­
pę w postaci rywala znormalizowanej wielkości i rejestrował
intensywność i czas trwania reakcji wałki. Popęd seksualny
mierzył podając samcowi atrapę samiczki, którą po pewnym
czasie nagle usuwał. W takich przypadkach samiec ciernika
gwałtownie zablokowany popęd seksualny „wyładowuje"
w czynności pielęgnacji potomstwa, a mianowicie w napę­
dzaniu płetwami świeżej wody do gniazda z ikrą bądź mło­
dymi. Czas trwania tego „przerzutowego wachlowania" jest
wyrazem odpowiedniej miary motywacji seksualnej. Van Iersel
mógł więc na podstawie takich pomiarów trafnie przewidywać,
jak będzie wyglądał zygzakowaty taniec danego samca i od­
wrotnie, z bezpośredniej obserwacji formy tańca określać
orientacyjnie udział obu popędów i wyniki wykonywanych
następnie pomiarów.
Tymczasem jednak w tych sposobach poruszania się samca
ciernika poza dwoma decydującymi składnikami popędu, które
z grubsza przesądzają o ich formie, bierze udział trzecia
komponenta, aczkolwiek słabsza. Znawca zrytualizowanych
sposobów poruszania się podejrzewa z góry istnienie tego
trzeciego popędu, gdy widzi rytmiczną regularność, z jaką
ciernik zamienia „zyg" na „zak" i odwrotnie. Tego rodzaju
139
 naprzemienność hegemonii dwóch przeciwstawnych popędów
rzadko bowiem wytwarza tak regularne fazy, jeżeli nie dołącza
się do nich nowa koordynacja ruchowa powstała przez rytuali­
zację. Bez niej następują różnokierunkowe drobne szarpnięcia
w bardzo typowym i nieregularnym rozrzucie, które dobrze
wszyscy znamy z zachowania się człowieka w sytuacji krań­
cowego niezdecydowania. Natomiast ruch zrytualizowany dąży
zawsze do rytmicznego powtarzania dokładnie tych samych
elementów ruchu, a to ze względu na przedstawione na s. 104
lepsze działanie sygnalizacyjne.
Podejrzenie, że mogłaby tu być wmieszana rytualizacja,
zamienia się w pewność, gdy widzimy, jak tańczący samczyk
ciernika zdaje się czasem zupełnie zapominać, że motywowane
popędem seksualnym „zak" powinno wskazywać dokładnie
gniazdo, i haftuje przepiękny regularny wieniec „zaków"
wokół samiczki; w tym wieńcu wszystkie „zyg" prowadzą ku
niej, a wszystkie „zak" od niej. Jakkolwiek nowa koordynacja
ruchowa, która z „zygów" i „żaków" usiłuje stworzyć rytmicz­
ny zygzak, jest najwyraźniej stosunkowo słaba, działa ona
jednak jak języczek u wagi pomiędzy obu bodźcami i wywołuje
r e g u l a r n ą naprzemienność ich motorycznego oddziaływa­
nia. Drugą ważną funkcją, którą potrafi spełniać zrytualizowana
koordynacja, nawet mimo bardzo nikłej skądinąd siły przebicia,
jest z m i a n a k i e r u n k u nie zrytualizowanego ruchu
w p r z e s t r z e n i , ruchu stanowiącego jej źródło i wywołane­
go innymi siłami napędowymi. Przykłady tego poznaliśmy już
przy omawianiu klasycznego wzorca rytuału, mianowicie
podżegania samic kaczek (s. 87).
Rozdział siódmy
SPOSOBY ZACHOWANIA SIĘ ZBIEŻNE
Z MORALNOŚCIĄ
N i e zabijaj!
(Piąte przykazanie)
W rozdziale V, w którym była mowa o rytualizacji, spróbowa­
łem wykazać, w jaki sposób ten ciągle jeszcze zagadkowy
proces wyzwala całkowicie nowe instynkty. Narzucają one
organizmowi wewnętrzny przymus — własny i rządzący się
odrębnymi prawami. Nakaz ten jest równie nieodparty jak
którykolwiek z „wielkich" i jakoby jedynych popędów: głodu,
strachu i miłości. W poprzednim, VI rozdziale dążyłem nato­
miast do rozwiązania znacznie trudniejszego zadania. Chciałem
mianowicie zwięźle, a zarazem przystępnie przedstawić grę
zmiennego oddziaływania różnych autonomicznych instynk­
tów. Pragnąłem wyjaśnić, jakim ogólnym prawidłom gra ta
podlega i jakimi metodami można — na przekór wszelkim
powikłaniom — wejrzeć w mechanizm kierujący sposobami
zachowania się wywołanymi przez różnorakie sprzeczne ze
sobą popędy.
Skłonny jestem ulec złudnej może nadziei, że udało mi się
i jedno, i drugie osiągnąć w takim stopniu, że mogę obecnie nie
tylko przeprowadzić syntezę treści obu poprzednich rozdzia­
łów, ale także wypływające z nich konkluzje zastosować do
zagadnienia, którym będziemy się zajmować za chwilę, a mia­
nowicie w jaki sposób rytuał pozwala na, zdawałoby się,
nieosiągalne zapobieżenie wewnątrzgatunkowej agresji ze
wszystkimi jej skutkami zdecydowanie szkodliwymi dla za­
chowania gatunku, i t o b e z j e d n o c z e s n e g o w y ł ą ­
czenia tych jej funkcji, które są niezbędne
141
d l a t e g o ż z a c h o w a n i a g a t u n k u ? Ten fakt, pod­
kreślony w spacjowanej części zdania, stanowi odpowiedź na
nasuwające się z kolei, acz gruntownie wypaczające istotę
agresji pytanie: dlaczego u zwierząt, dla których korzystne jest
ścisłe współżycie w społeczności, agresja nie ulega po prostu
zanikowi? Otóż zwierzęta te nie mogą się jednak obejść beż jej
funkcji omówionych w rozdziale III!
Znany nam rezultat działania dwóch „wielkich konstruk­
torów" (mutacyjna zmienność i selekcja) kierujących ewolucją
gatunków powstaje zawsze w ten sam sposób: w ogólności
pożyteczny, a nawet wręcz niezbędny popęd pozostaje nie
zmieniony, jednakże dla szczególnych przypadków, w których
oddziaływanie jego mogłoby być szkodliwe, włącza się specjal­
ny, powstały ad hoc mechanizm hamujący. Historyczny rozwój
kultur ludzkich biegł analogicznie, co jest przyczyną, że np.
większość imperatywów z tablic prawa mojżeszowego i innych
kodeksów zawiera z a kazy, a nie nakazy. Zasygnalizowaliś­
my także, o czym jeszcze pomówimy dokładniej, że przekazy­
wane przez tradycję i zwyczajowo przestrzegane tabu ma coś
wspólnego z rozumową moralnością w ujęciu Immanuela Kanta
co najwyżej dla utalentowanego prawodawcy, ale nie dla
wierzącego wyznawcy kultu. Tak jak instynktowne zahamowa­
nia i rytuały zwierząt zapobiegają postępowaniu aspołecznemu,
podobnie tabu powoduje zachowanie się, które tylko pod
względem funkcjonalnym jest analogiczne do moralności,
natomiast pod każdym innym względem jest tak bardzo od niej
dalekie, jak daleko zwierzęciu do poziomu rozwoju psychiki
człowieka! Jednakże każdy, kto naprawdę umie dostrzec owe
związki, będzie wciąż na nowo doznawał uczucia podziwu,
widząc działanie tych fizjologicznych mechanizmów, które
narzucają zwierzętom zachowanie bezinteresowne, skierowane
na dobro społeczne, takie jakie nam, ludziom, dyktuje zakorze­
nione w nas prawo moralne.
Dobitnym przykładem zachowania analogicznego do ludz­
kiego postępowania według zasad moralności są zrytualizowa-
142
ne walki, tzw. turniejowe (Kommentkampfe). Cały ich przebieg
prowadzi do ujawnienia najważniejszej sprawy, a mianowicie
który ze współzawodników jest silniejszy. Dzieje się to jednak
bez wyrządzania słabszemu istotnej krzywdy. Ponieważ tur­
nieje i zawody sportowe służą temu samemu celowi — stąd
wszystkie walki turniejowe zwierząt nawet na znawcy tych
spraw wywierają nieodparte wrażenie „rycerskich" bądź zgod­
nych ze sportowym fair play. Wśród ryb z rodziny pielęg-
nicowatych istnieje gatunek Cichlasoma biocellatum, który tej
swojej „dżentelmenenii" zawdzięcza nazwę rozpowszechnioną
wśród amerykańskich hodowców amatorów. Zwą go bowiem
„Jack Dempsey" — a był to mistrz świata w boksie, znany ze
swej już aż przysłowiowej rycerskości w walce.
O walkach turniejowych ryb wiemy stosunkowo dużo,
a zwłaszcza o przebiegu procesu rytualizacji, który pochodzi
z czasów pierwotnych walk morderczych. Prawie u wszystkich
ryb kościstych właściwą walkę poprzedzają gesty grożące,
które jak przedstawiliśmy to już na s. 126, wywodzą się
z konfliktu między chęcią ataku a chęcią ucieczki. Spośród nich
w specjalny rytuał rozwinęła się tzw. boczna postawa im­
ponująca, która zapewne powstała z bojaźliwego odwracania
się od przeciwnika i jednoczesnego, powodowanego chęcią
ucieczki, rozpościerania pionowych płetw. Wskutek takiego
ustawienia ciało ryby ukazuje się oczom rywala w możliwie
największym zarysie. Dzięki mimicznej przesadzie i dodat­
kowym morfologicznym zmianom w płetwach mogła się z tego
rozwinąć między innymi owa wspaniała boczna postawa
imponująca, którą amatorzy akwariów (i nie tylko oni) znają
u syjamskiego bataliona (bojownika) i u innych pospolicie
hodowanych gatunków ryb.
W ścisłym powiązaniu z boczną postawą grożącą powstał
u ryb kościstych szeroko rozpowszechniony gest zastraszania
przez uderzenia ogonem. W pozycji poprzecznej do wzroku
adwersarza, jakby usztywniając swe ciało, ryba silnie uderza
ogonem z szeroko rozpostartą płetwą w kierunku przeciwnika.
143
 Wprawdzie nigdy nie bywa on przy tym ugodzony, ale swoją
linią naboczną (siedliskiem narządów zmysłu ciśnienia) odbiera
falę zwiększonego naporu wody, którego siła informuje go
równie skutecznie o wielkości i sprawności bojowej przeciw­
nika, jak i rozmiar jego sylwetki widocznej w bocznej postawie
imponującej.
Z natarcia czołowego hamowanego strachem u wielu okonio-
kształtnych i innych ryb kościstych powstała inna forma
grożenia. Dwaj przeciwnicy płyną powoli ku sobie z ciałem
gotowym do ataku, wygiętym na podobieństwo sprężyny
w literę S. Zwykle odchylają przy tym pokrywy skrzelowe albo
uwypuklają skórę skrzeli, co spełnia funkcję podobną do
rozpostarcia płetw przy bocznej postawie imponującej, gdyż
powiększa zarys ciała widoczny dla przeciwnika. U wielu ryb
zdarza się nieraz, że w czołowej postawie grożącej obaj
przeciwnicy równocześnie chwytają się wzajem za pyszczki
— w zależności od sytuacji konfliktowej, w której powstała
czołowa postawa grożąca. Nie rzucają się jednakże na siebie
dziko zdecydowanym frontalnym atakiem, ale zawsze z pew­
nym wahaniem i oporami. Z tej formy walki na pyszczki
powstał niezwykle ciekawy zrytualizowany sposób walki,
w której obaj rywale w dosłownym znaczeniu „mierzą swoje
siły" nie powodując uszkodzeń ciała. Obserwować to można
w pewnych rodzinach ryb, jak np. u labiryntowych (tylko luźno
spokrewnionych z dużą grupą okoniokształtnych), a także u ryb
z rodziny pielęgnic, znakomicie reprezentujących ich pierwotną
postać. Przeciwnicy chwytają się więc i szarpią z całej siły za
szczęki, które u wszystkich gatunków prowadzących takie
walki turniejowe są pokryte grubą, odporną na skaleczenia
skórą. W ten sposób odbywają się zapasy zupełnie przypomina­
jące stary szwajcarski chłopski sport Hosenwrangeln ; mogą 1
1
W znacznym stopniu zrytualizowane zapasy polegające na wzajemnym
chwytaniu się dwóch przeciwników za sznur wciągnięty w pasek i pionowe
szwy spodni; zwycięstwo odnosi ten, któremu uda się przerzucić adwersarza
przez siebie. (Przyp. red. naukowej.)
144
one trwać wiele godzin, jeżeli adwersarze są „siebie godni".
Obserwowaliśmy kiedyś taką walkę zapaśniczą dwóch bardzo
wyrównanych pod względem siły samców pięknej akary
błękitnej; zmagania te trwały od godziny 8.30 rano do 2.30 po
południu.
Po tym tzw. „szarpaniu pyszczków" (u pewnych gatunków
jest to właściwie „popychanie się pyszczkami", bo ryby
zamiast ciągnąć, pchają się wzajemnie) rozpoczyna się po
upływie czasu różnego dla każdego gatunku pierwotna krwawa
walka mordercza, w której ryby dążą już bez żadnych zahamo­
wań do tego, aby uderzyć się wzajemnie w nie osłonięty bok
i zadać możliwie ciężkie rany. A więc rytuał grożenia i na­
stępującego po nim mierzenia sił, nie doprowadzający do
uszkodzeń ciała, stanowił pierwotnie zapewne tylko wprowa­
dzenie do właściwej walki na śmierć i życie. Jednakże taki
przeciągający się prolog spełnia niezwykle ważne zadanie,
gdyż umożliwia słabszemu rywalowi zrezygnowanie w porę
z walki z góry przesądzonej na jego niekorzyść. W większości
przypadków zatem walki turniejowe mają znaczenie dla za­
chowania gatunku przez ujawnienie osobnika najsilniejszego,
bez jednoczesnego uśmiercenia, a nawet bez uszkodzenia
słabszego. Tylko w rzadkich przypadkach, gdy obaj walczący
są sobie równi siłą, rozstrzygnięcie nie może nastąpić inaczej
niż przy rozlewie krwi.
Porównanie gatunków prowadzących mniej zróżnicowane
walki turniejowe z gatunkami, które prowadzą walki bardziej
zróżnicowane, i badanie stadiów rozwojowych walk pojedyn­
czych osobników, od walczącej bez żadnych reguł młodocianej
rybki do rycerskiego dorosłego „Jacka Dempseya" — dają nam
bezsporne wskazówki co do ewolucji owych turniejów. Przede
wszystkim istnieją trzy niezależne od siebie procesy, które
złożyły się na przekształcenie prymitywnych morderczych
zapasów w stylu dowolnym w rycerską walkę turniejową.
Rytualizacja, omówiona w rozdziale poprzednim, jest tylko
jednym spośród tych procesów, ale za to najważniejszym.
145
 Pierwszym krokiem od walki na śmierć i życie do walki
turniejowej jest, jak już wspomniano, p r z e d ł u ż e n i e
o k r e s ó w między poszczególnymi stopniowo nasilającymi
się gestami grożenia a ostatecznym dobraniem się sobie wzajem
do skóry. U gatunków walczących wyłącznie w sposób morder­
czy, jak np. u gębacza wielobarwnego, poszczególne fazy
grożenia — napinanie płetw, boczna postawa imponująca,
uwypuklanie skóry skrzeli i walka na pyszczki — trwają
zaledwie kilka sekund, po czym natychmiast następują pierw­
sze uderzenia w bok przeciwnika, zadające ciężkie rany. Przy
szybkim narastaniu i odpływie podniecenia, tak charakterys­
tycznym dla tych „naładowanych żółcią" rybek, często niektóre
z wymienionych faz w ogóle zanikają, a niekiedy nawet
szczególnie rozjuszony samczyk od razu rozpoczyna od silnego
uderzenia. Nie występuje to natomiast nigdy u dość blisko
z gębaczem spokrewnionych również afrykańskich gatunków
w rodzaju Hemichromis; te zawsze przestrzegają ściśle kolejno­
ści gestów grożących, a zanim przejdą do następnego etapu,
wykonują każdy z tych gestów przez czas dłuższy, nieraz przez
kilka minut.
Istnieją dwie możliwe fizjologiczne interpretacje tego ścis­
łego podziału w czasie. Albo poszczególne rodzaje ruchów
w miarę narastania bojowości oddziaływają jeden po drugim na
szeroko rozstawione progowe wartości podniecenia, tak że
kolejność tych ruchów jest zachowana riawet przy pewnych
nasileniach i wygasaniu gniewu, albo też wzrost podniecenia
zostaje zdławiony i wciśnięty w obniżoną i regularnie wznoszą­
cą się krzywą. Pewne przyczyny, których omawianie w tej
chwili zaprowadziłoby nas za daleko, przemawiają za pierwszą
z tych hipotez.
Wraz z przedłużaniem się trwania poszczególnych postaw
grożących postępuje ich rywalizacja, prowadząca — jak już
wykazano na s. 104 i 105 — do mimicznej przesady oraz ich
powtarzania, a ponadto do wyselekcjonowania się struktur
i barw optycznie podkreślających ruch. Powiększone płetwy,
146
strojne w bajecznie kolorowe wzory, widoczne dopiero po
rozpostarciu, dziwaczne „oczy" na pokrywach skrzelowych
czy na skórze skrzeli, występujące przy czołowym grożeniu,
i najrozmaitsze inne tego rodzaju teatralne ozdoby powodują, że
walki turniejowe należą do najbardziej powabnych widowisk,
jakie napotykamy badając zachowanie się zwierząt wyższych.
Kolorowość płonących z podniecenia barw, dostojny rytm
ruchów grożących i rozpierająca współzawodników siła każą
nieomal zapomnieć, że w grę wchodzi tu rzeczywista walka,
a nie pokaz artystyczny stanowiący cel sam w sobie.
Trzeci wreszcie proces, który w znacznym stopniu powoduje,
że niebezpieczna walka mordercza przeobraża się w szlachetny
turniej, jest dla naszego głównego tematu co najmniej równie
ważny jak sama rytualizacja. Następuje mianowicie rozwój
szczególnych fizjologicznych mechanizmów zachowania się
hamujących ruchy niszczycielskiego ata­
ku. Oto kilka przykładów.
Gdy dwa „Jacki Dempseye" już dostatecznie długo trwały
naprzeciwko siebie w bocznej postawie imponującej i wielo­
krotnie uderzały ogonami, może się łatwo zdarzyć, że jeden
z nich chce przejść do etapu szarpania za pyszczki o kilka
sekund wcześniej od drugiego. Porzuca więc postawę boczną
i uderza z otwartymi szczękami na rywala, podczas gdy ten
nadal trwa w poprzedniej pozycji i zębom atakującego przeciw­
nika poddaje nie osłonięty bok. N i e z d a r z a s i ę j e d n a k
n i g d y , aby atakujący wykorzystał swą przewagę, zawsze
zatrzymuje się, zanim jego zęby dotkną skóry adwersarza.
Mój zmarły przyjaciel Horst Siewert opisał i sfilmował
analogiczne w każdym szczególe zajście między danielami.
U zwierząt tych boczna postawa imponująca poprzedza wysoko
rozwiniętą zrytualizowaną walkę na wieńce, w czasie której
zderzają się one nimi z rozmachem, a następnie kołyszą w ściśle
określony sposób. W postawie imponującej daniele biegną obok
siebie szybkim paradnym krokiem, kiwając na obie strony
wielkimi łopatami. Nagle obaj stają jak na komendę, zwracają
147
się ku sobie pod kątem prostym i schylają głowy tak, że wieńce
uderzają o siebie z łoskotem i sczepiają się tuż nad ziemią.
Potem następują już niewinne zapasy, w których—zupełnie tak
samo jak przy szarpaniu się „Jacków Dempseyów" za pyszczki
— wygrywa ten, kto dłużej wytrzymuje. Także i u danieli może
się zdarzyć, że jeden z walczących chce przejść od pierwszej do
następnej fazy walki wcześniej niż drugi i dosięga swym
orężem nie osłoniętego boku rywala; potężny łukowaty zamach
ciężkim i ostrozębym porożem wygląda niezwykle groźnie. Ale
daniel jeszcze szybciej niż wspomniana rybka hamuje ten ruch,
podnosi głowę, widzi, że nadal beztrosko paradnym krokiem
biegnący przeciwnik przegonił go już o parę metrów, dogania
go kłusem i znów uspokojony, kiwając porożem, biegnie obok
niego, dopóki obaj nie przejdą do walki, z lepszą już tym razem
synchronizacją zwarcia poroży.
Wśród kręgowców wyższych spotykamy niezliczone przypa­
dki podobnych hamulców przed wyrządzeniem krzywdy człon­
kowi własnego gatunku. Niejednokrotnie odgrywają one istotną
rolę nawet tam, gdzie antropomorfizujący zwierzęta obserwator
nie podejrzewałby w ogóle, że widzi objawy agresji i że
potrzebne są specjalne mechanizmy do jej zdławienia. Temu,
kto wierzy w wszechpotęgę „nieomylnego" instynktu, wyda się
wręcz paradoksalne, że u zwierzęcych matek działać muszą
specjalne hamulce, powstrzymujące je przed agresją w stosun­
ku do własnych dzieci, zwłaszcza nowo narodzonych lub
świeżo wylęgłych z jaja.
Tymczasem te specyficzne hamulce wobec agresywności są
dlatego tak bardzo potrzebne, że rodzic opiekujący się swoim
potomstwem właśnie w tym okresie musi być szczególnie
agresywny w stosunku do każdego innego stworzenia. Matka
ptasia wysiadująca jaja musi atakować w ich obronie każdą
żywą istotę zbliżającą się do jej gniazda, jeśli tylko potrafi
przeciwnikowi sprostać. Wysiadująca indyczka jest stale przy­
gotowana do użycia wszystkich swych sił do zaatakowania
myszy, szczurów, tchórza, wrony, sroki itp., a także swych
148
własnych współplemieńców, nieokrzesanego koguta i poszuku­
jącej gniazda kwoki, które są dla jej młodych równie niebez­
pieczne jak tamte drapieżniki. Jasne jest, że agresywność jej
wzrasta, w miarę jak groza zbliża się do pępka jej świata, to
znaczy do jej gniazda. Nie wolno jej tylko tknąć własnego
pisklęcia, które właśnie w tym szczytowym momencie jej
agresywnego napięcia wykluwa się ze skorupy! Moi współ­
pracownicy Wolfgang i Margret Schleidt odkryli, że ten
hamulec u indyczki wyzwala się wyłącznie pod wpływem
bodźców dźwiękowych. Dla zbadania zupełnie innych reakcji
na podniety akustyczne u indora, pozbawili oni słuchu pewną
liczbę indycząt przez zoperowanie im ucha środkowego. Zabieg
taki możliwy jest tylko na świeżo wylęgłych pisklętach,
u których nie można z całą pewnością rozróżnić płci; stąd
pomiędzy głuchymi ptakami znalazło się przypadkowo także
kilka samiczek. Nie nadawały się do niczego innego, więc
wykorzystano je do doświadczeń nad k o n t a k t e m g ł o s o ­
w y m , który ma tak duże znaczenie w stosunkach między
matką a dzieckiem. Wiemy na przykład, że pisklęta gęsi
gęgawej wkrótce po wylęgu uważają za matkę każdy obiekt,
który głosem odpowie na ich „kwilenie osieroconego". Schlei-
dtowie stworzyli świeżo wyklutym indyczętom możliwość
wyboru między indyczką słyszącą i odpowiadającą prawidłowo
na ich pisk a indyczką pozbawioną słuchu, oczekując, że samica
głucha będzie dźwięki wabiące wydawała przypadkowo, a nie
jako wyraz reakcji na kwilenie piskląt.
Jak się to często dzieje w badaniach nad zachowaniem się,
doświadczenie ujawniło coś, czego się nikt nie spodziewał, ale
co było o wiele bardziej interesujące od tego, czego oczekiwa­
no. Indyczki głuche wysiadywały jaja zupełnie normalnie,
a zresztą i przedtem ich społeczne i seksualne zachowanie się
było całkowicie zgodne z normą. Ale gdy pisklęta się wylęgły,
okazało się, że macierzyńskie zachowanie się zwierząt do­
świadczalnych jest zakłócone w sposób wręcz dramatyczny:
wszystkie głuche samice zadziobały swoje dzieci na śmierć
149
natychmiast po wylęgu. Gdy głucha matka po odbyciu swego
normalnego okresu wysiadywania na sztucznych jajkach,
a więc w momencie, gdy powinna być gotowa do przyjęcia
piskląt, zostanie postawiona wobec jednodniowego indyczątka
— zupełnie nie reaguje na nie macierzyńskim zachowaniem się.
Nie wydaje żadnych głosów wabiących, spostrzegłszy maleńst­
wo już z kilkumetrowej odległości, stroszy pióra w reakcji
obronnej, wściekle sapie, a gdy tylko indyczątko znajdzie się
w zasięgu jej szczęk, ostro i twardo dziobie, najsilniej jak tylko
może. Jeżeli wykluczy się możliwość, że indyczka jest upo­
śledzona także i w innym zakresie poza słuchem, zachowanie to
może mieć tylko jedno jedyne znaczenie: nie ma ona najmniej­
szej wrodzonej informacji o tym, jak jej młode ma wyglądać.
Dziobie wszystko, co się porusza w pobliżu gniazda, a co nie
jest dość wielkie, aby reakcja ucieczki wzięła górę nad agresją.
Tylko i wyłącznie dźwięki wydawane przez piszczące indycząt­
ko wyzwalają wrodzone macierzyńskie zachowanie się i na­
kładają hamulce na popęd agresji.
Następujące doświadczenia przeprowadzone na normalnych,
słyszących indyczkach potwierdzają słuszność tej interpretacji:
Gdy na długim drucie podsunie się wysiadującej indyczce
wypchaną wiernie według wzoru z natury marionetkę pisklęcia,
indyczka dziobie je zupełnie tak samo jak głucha. Z chwilą
jednak gdy przez mały głośnik wbudowany w atrapę zabrzmi
„płacz" indyczego pisklęcia nagrany na taśmę magnetofonową,
atak zostaje równie gwałtownie wstrzymany. Podobnie jak
w przypadkach wyżej opisanych pielęgnic czy danieli, wyraź­
nie włączył się tu przemożny hamulec. Indyczka zaczyna
wydawać typowe dźwięki wodzenia, które u niej odpowiadają
„kwoktaniu" kury domowej.
Każda niedoświadczona indyczka, która właśnie przed chwi­
lą po raz pierwszy wysiadywała, atakuje wszystkie poruszające
się w pobliżu gniazda obiekty o wielkości, mówiąc z grubsza,
wahającej się między rozmiarem ryjówki a dużego kota. Ptak
taki ze swej natury nie „wie", jaki jest indywidualny wygląd
150
drapieżnika, którego należałoby przegnać. Uderza więc dzio­
bem w kierunku podawanej mu bezgłośnie łasicy czy chomika
syryjskiego równie gwałtownie jak w wypchane pisklę indycze,
a z drugiej strony jest w każdej chwili gotowy potraktować oba
po macierzyńsku, jeżeli „wylegitymują się" jako młode in­
dyczątka kwileniem z wbudowanego głośnika i taśmy magneto­
fonowej. Jest to przeżycie naprawdę przejmujące, gdy się
obserwuje, jak samica, która jeszcze przed chwilą biła dziobem
zbliżające się w milczeniu pisklę, wabiąco rozpościera macie­
rzyńskie skrzydła w pełnej gotowości wpuszczenia pod nie
piszczącego bękarta — tchórza, podrzutka, odmieńca w nąj-
wstrętniejszym znaczeniu tego słowa.
Jedyny szczegół, który chyba nasila wrodzoną reakcję
indyczki na wroga gniazda, to owłosiona, futrzasta powierzch­
nia. Wydawało nam się, przynajmniej w pierwszych doświad­
czeniach, że atrapy wykonane z futra działały silniej na
wyzwalanie się reakcji aniżeli gładkie. Ponieważ pisklę indycze
ma odpowiednią wielkość, porusza się w pobliżu gniazda, a do
tego jeszcze ma na sobie futerko z puchu, nie sposób, aby nie
wywoływało u matki permanentnej chęci obrony przed nim
gniazda. Równie permanentnie jednak chęć tę tłumi głos
pisklęcia, bez tego musiałoby dojść do dzieciobójstwa. W każ­
dym razie tak bywa u indyczek wysiadujących po raz pierwszy,
które nie mają jeszcze żadnego doświadczenia i pamięci
wyglądu swoich własnych dzieci. Bo indywidualnie nabywane
doświadczenie bardzo szybko zmienia tego rodzaju sposoby
zachowania się.
Wyżej opisane, dziwnie złożone i pełne sprzeczności „ma­
cierzyńskie" zachowanie się indyczki powinno nam dać wiele
do myślenia. Najwyraźniej nie istnieje to, co można by ogólnie
określić jako „instynkt macierzyński" albo „popęd pielęgnacji
potomstwa", nie istnieje nawet wrodzony „schemat", wrodzo­
ne rozpoznawanie własnych młodych. Celowe z punktu widze­
nia zachowania gatunku obchodzenie się z progenitura jest
raczej funkcją wielu powstałych na drodze filogenetycznej
151
sposobów poruszania się, wielu reakcji i zahamowań, które
„wielcy konstruktorzy" tak dopasowali, że — zakładając
normalne warunki otoczenia — są zgrane jako kompleksowy
system, „jak gdyby" dane zwierzę wiedziało, co ma czynić
w interesie przetrwania swego gatunku i jego indywidualnych
osobników. System ten j e s t tym, co normalnie dałoby się
określić jako „instynkt", a w przypadku naszej indyczki —jako
instynkt pielęgnacji potomstwa. Tymczasem pojęcie to nawet
w wyżej podanym rozumieniu jest o tyle mylące, że przecież to
nie żaden zamknięty w sobie system wyznacza predyspozycję,
którą pojęcie to obejmuje. W jego organizację wbudowane są
raczej także siły napędowe, które mają funkcje zupełnie
odmienne, jak np. w omawianym przykładzie agresywność
i wyzwalające agresję mechanizmy receptoryczne. To, że
indyczka na widok biegającego po gnieździe puchatego pisk­
lęcia wpada w złość, nie jest przy tym absolutnie niepożądanym
skutkiem ubocznym. Dla obrony potomstwa jest bowiem
niezwykle korzystne, że matka właśnie przez swoje dzieci,
a zwłaszcza przez ich śliczne puszyste okrycie wpada od razu
w nastrój rozdrażnienia i gotowości do ataku. Jednakże ponie­
waż ich pisk powstrzymuje jej agresję wobec własnych dzieci,
może ona wyładować swoją wściekłość już oczywiście na
innych zbliżających się żywych istotach. Jedyny specyficzny
układ, działający w y ł ą c z n i e i t y l k o w tym systemie
zachowania się, to selektywna reakcja czynników hamujących
ruch dziobania, wywołana kwileniem pisklęcia.
Tak więc nie jest oczywistym prawem natury, że matki
z gatunków opiekujących się potomstwem nie czynią krzywdy
swoim młodym; przeciwnie, w każdym poszczególnym przypa­
dku ochrona młodych musi być zabezpieczona specjalnymi
hamulcami, takimi jakie poznaliśmy przed chwilą u indyczki.
Każdy pracownik ogrodu zoologicznego, każdy hodowca króli­
ków czy zwierząt futerkowych może całe tomy pisać o tym, jak
pozornie drobne zakłócenia mogą spowodować, że tego rodzaju
mechanizmy hamujące przestają działać. Znam przypadek, gdy
152
pasażerski samolot Lufthansy, który z powodu mgły zboczył ze
swego kursu i przeleciał nisko nad fermą srebrnych lisów, był
powodem, że wszystkie lisice pożarły swoje nowo narodzone
szczenięta.
U wielu kręgowców nie opiekujących się potomstwem
i takich, które czynią to tylko przez ograniczony czas, młode
bardzo wcześnie, bo nieraz na długo przed osiągnięciem
ostatecznych rozmiarów ciała, stają się równie zręczne jak
osobniki dorosłe i niemal równie silne, a nawet ponieważ są to
zwykle gatunki, które i tak nie potrafią się nigdy wiele nauczyć
— prawie równie mądre jak one. Potomstwo nie wymaga zatem
specjalnej ochrony i traktowane bywa przez starszych współ-
plemieńców bez żadnych szczególnych względów. Zupełnie
inaczej sprawa wygląda w przypadku tych wysoko rozwinię­
tych zwierząt, u których uczenie się i indywidualne doświad­
czenia odgrywają dużą rolę, opieka rodzicielska nad nimi zaś
musi trwać długo, tyle czasu, ile wymaga prawdziwa „szkoła
życia". Zresztą różni biologowie i socjologowie już zwracali
uwagę na ścisły związek między zdolnością przyswajania sobie
wiadomości a czasem trwania opieki nad potomstwem.
Młody pies, wilk czy kruk po osiągnięciu ostatecznej
długości swego ciała, choć nie uzyskał jeszcze ostatecznego
ciężaru, jest stworzeniem niezgrabnym, niezdarnym, rozlaz­
łym, które absolutnie nie byłoby zdolne obronić się przed
poważnym atakiem ze strony dorosłego współplemieńca, a tym
bardziej usunąć się z jego pola widzenia przez szybką ucieczkę.
Tymczasem wydaje się, że i jedno, i drugie jest potrzebne,
zarówno u wyżej wymienionych, jak i u wielu innych podob­
nych form zwierząt, młode bowiem są bezbronne, nie tylko
wobec wewnątrzgatunkowej agresji swoich współplemieńców,
ale także wobec ich aktywności skierowanej na chwytanie
zdobyczy, bo wszak mowa tu o pożeraczach dużych zwierząt.
Tymczasem jednak kanibalizm zdarza się u ciepłokrwistych
kręgowców bardzo rzadko. Główną tego przyczyną jest, że
właśni współplemieńcy im „nie smakują", co sprawdzić mogli
153
 badacze polarni, gdy próbowali karmić pozostałe przy życiu psy
mięsem psów padłych bądź zabitych z konieczności. Tylko
właściwe ptaki drapieżne, przede wszystkim jastrzębie, trzy­
mane w ciasnych pomieszczeniach, czasami zabijają i pożerają
swoich współplemieńców, ale nigdy nie słyszałem, aby coś
podobnego zdarzyło się w naturalnych warunkach. Chwilowo
nie wiadomo jeszcze, jakie tutaj działają hamulce.
Znacznie bardziej niebezpieczne od wszelkich zakusów
kanibalistycznych dla wyrośniętego, ale jeszcze niezdarnego
potomstwa owych ptaków i ssaków są agresywne sposoby
zachowania się dorosłych. Niebezpieczeństwo to niweluje
wiele bardzo ściśle uregulowanych mechanizmów hamujących,
w większej części również nieomal jeszcze nie zbadanych.
Wyjątek stanowi łatwo czytelny mechanizm zachowania się
w środowisku nie znającego miłości społeczeństwa ślepo-
wronów, któremu poświęcimy jeszcze odrębny krótki rozdział.
Mechanizm ten umożliwia pozostawanie młodych, zdolnych
już do lotu ptaków w obrębie kolonii, pomimo że dosłownie
każda gałąź na drzewie jest tam przedmiotem zawistnego
współzawodnictwa między posiadaczami sąsiednich rewirów.
Dopóki młody ślepowron po opuszczeniu gniazda jeszcze
żebrze, czynność ta stanowi sama w sobie całkowitą obronę
przed wszelkimi atakami osiedlonych tu starych ptaków. Zanim
starszy ptak w ogóle zdąży zamierzyć się dziobem na młodego,
ten napiera na niego zuchwale, uderzając skrzydłami próbuje
chwytać go za dziób i pociągać w dół ruchem „dojenia", tak jak
to zwykle czynią pisklęta z dziobem rodziców, gdy chcą, aby im
oddały pokarm ze swego wola. Młody ślepowron nie rozpo­
znaje swoich rodziców indywidualnie, a nie jestem pewien, czy
i oni rozpoznają swoje dzieci; na pewno poznają się wzajemnie
tylko młode z tego samego gniazda. Stary ślepowron, gdy nie
jest właśnie w nastroju odpowiednim do karmienia, ucieka tak
samo bojaźliwie przed własnymi dziećmi, jak i przed każdym
obcym pisklęciem i nawet nie przychodzi mu na myśl targnąć
się na nie. Analogiczne przypadki, w których i n f a n t y l n e
154
zachowanie się chroni przed wewnątrzgatunkową agresją,
znamy też i u wielu innych zwierząt.
Istnieje jeszcze jeden prostszy mechanizm umożliwiający
młodemu ślepowronowi, który jest już niezależny i dorosły, ale
wciąż daleko mu do dorównania starszym w walce, objęcie
w posiadanie małego rewiru w granicach kolonii. Młody
ślepowron, który nosi prawie przez trzy lata swój prążkowany
strój młodzieńczy, wyzwala w starych o wiele mniej agresyw­
ności od takiego, który już ma ubarwienie dorosłego. Fakt ten
jest podłożem następującej interesującej sceny, którą widywa­
łem stale w Altenbergu, w kolonii ślepowronów wysiadujących
na swobodzie. Młody ślepowron ląduje dość przypadkowo
gdziekolwiek w obrębie kolonii lęgowej i szczęśliwie nie trafia
akurat w silnie bronione centrum rewiru, tzn. w bezpośrednie
sąsiedztwo gniazda wysiadującego ptaka. Niemniej przybycie
jego wywołuje gniew sąsiada „przez miedzę", który przybiera­
jąc postawę grożącą zaczyna się powoli, na modłę ślepo­
wronów, skradać ku przybyszowi. Przy tym ruchu nie może on
uniknąć zbliżenia się do rewiru zamieszkanego przez wysiadu­
jącą parę sąsiadów, a że przez swój strój okazały i grożącą
postawę znacznie bardziej wyzwala agresywność niż cichutko
siedzący bojaźliwy młodzik, ci z reguły podrywają się do ataku
na sąsiada, a nie na niego. Często napaść ociera się nieomal
o młodego ptaka, całkowicie mimo woli chroniąc go w ten
sposób. Stąd też widuje się, jak nie wybarwione jeszcze
ostatecznie ślepowrony osiedlają się z zasady p o m i ę d z y
terytoriami osiedlonych tu wysiadujących ptaków, w miejscach
ściśle odgraniczonych, w których ostatecznie wybarwiony
ślepowron wyzwala atak posiadacza rewiru, a ten, co ma na
sobie szatę młodzieńczą — jeszcze nie.
Mniej czytelny jest mechanizm hamujący, który w sposób
niezawodny powstrzymuje wszystkie dorosłe psy ras europejs­
kich od poważniejszego gryzienia szczeniąt poniżej granicy
wieku siedmiu do ośmiu miesięcy. Według obserwacji Tinber-
gena u grenlandzkich psów eskimoskich zahamowanie to
155
ogranicza się wyłącznie do młodych psów własnego zespołu,
nie istnieje natomiast żaden hamulec w stosunku do szczeniąt
obcych; możliwe, że u wilków jest podobnie. Po czym stare psy
poznają młody wiek współplemieńców, niełatwo wyjaśnić.
W każdym razie wielkość nie odgrywa tu żadnej roli, dorosły
bowiem, malutki i zły foksterier jest równie życzliwy i w rów­
nym stopniu hamuje swoją chęć ataku na ogromne niemowlę
bernardyna, zadręczające go niezdarnymi propozycjami wspól­
nej zabawy, jak na młodego psiaka własnej rasy. Prawdopodob­
nie podstawowe cechy aktywizujące hamulce tkwią w za­
chowaniu się młodego psa, a może i w jego zapachu. Szczegól­
nie to ostatnie wydaje się prawdopodobne w związku ze
sposobami, którymi młode wręcz wyzywają dorosłe psy do
kontroli węchowej. Z chwilą mianowicie gdy zbliżanie doros­
łego wydaje się szczeniakowi choćby w najmniejszym stopniu
groźne, szczenię kładzie się na grzbiet, prezentując w ten
sposób swój goły dziecięcy brzuszek, i wypuszcza kilka
kropelek moczu, który tamten natychmiast wącha.
Bodaj że jeszcze ciekawsze i bardziej zagadkowe od hamul­
ców chroniących już dorosłe, ale jeszcze niezdarne szczenięta,
są takie mechanizmy zachowania się hamujące agresywność,
które nie dopuszczają do „nierycerskiego" zachowania się
w odniesieniu do „słabej płci". Jak wiadomo, zarówno u much
z rodziny wujkowatych, których zachowanie się już opisywaliś­
my na s. 93 i następnych, jak u modliszki i wielu innych
owadów, a także u pająków samice stanowią silną płeć
i specjalne mechanizmy zachowania się muszą zapobiegać
temu, aby szczęśliwy narzeczony nie został pożarty z a
w c z e ś n i e . U różnych modliszkowatych, m.in. u modliszek
zwyczajnych, niejednokrotnie samica z apetytem zjada przed­
nią część ciała samca, podczas gdy jego część tylna spokojnie
spełnia wielkie dzieło zapłodnienia.
Nie będziemy się jednak tu zajmować tymi dziwactwami,
interesują nas bowiem hamulce, które u tylu ptaków i ssaków,
a także i u ludzi tak bardzo utrudniają, a czasem wręcz
156
uniemożliwiają bicie przedstawicielek płci żeńskiej. You can
not hit a woman wprawdzie jest w odniesieniu do człowieka
maksymą o charakterze nieco względnym. Humor berliński,
który często lekko makabryczne nuty zabarwia dobrocią serca,
każe pobitej przez swego męża żonie odezwać się do obcego
obrońcy, wtrącającego się do sporu: „Co ci do tego, że mój
dobry mąż mnie pierze?" Ale wśród zwierząt istnieje wiele
gatunków, u których w normalnych, to znaczy niepatologicz-
nych warunkach właściwie w ogóle nie zdarza się, aby samiec
poważnie zaatakował samicę.
Dotyczy to np. psów, a niewątpliwie także i wilków.
Osobiście straciłbym całkowicie zaufanie do psa kąsającego
suki i właścicielowi takiego okazu zalecałbym jak najdalej
idącą ostrożność, a już zwłaszcza gdyby w domu były dzieci.
U takiego psiska na pewno ze społecznymi hamulcami coś nie
jest w porządku. Usiłowałem kiedyś skojarzyć moją suczkę
Stasi z ogromnym wilczurem syberyjskim. Kiedy zacząłem się
bawić z obcym psem, suczka z zazdrości wpadła w straszną
złość i zupełnie na serio zaatakowała wilczura. Gdy pieniąc się
skoczyła na niego niby kąsająca furia, nie uczynił jej nic,
wystawił jedynie ku niej swój ogromny jasnopopielaty bark,
aby ugryzienia trafiały w mniej wrażliwe miejsca. W podobne
hamulce, nie dopuszczające absolutnie do kąsania samic,
wyposażone są niektóre ptaki z rodziny łuszczaków, rip. gil,
a nawet niektóre gady, jak np. jaszczurka zielona.
U samców tego gatunku agresywne zachowanie się wywołu­
je wspaniała szata rywala, a przede wszystkim jego cudownie
ultramarynowoniebieskie podgardle i zielona barwa reszty
ciała, od której pochodzi nazwa. Natomiast od zadawania
ukąszeń samicy powściągają go najwyraźniej jej właściwości
zapachowe. Sprawdziliśmy to kiedyś razem z G. Kitzlerem,
gdy podstępnie nadaliśmy tłustą kredką partnerce naszego
największego samca jaszczurki zielonej ubarwienie męskie.
Samiczka, oczywiście całkowicie nieświadoma swego wy­
glądu, wpuszczona z powrotem do ogrodzenia na wolnym
157
 powietrzu, pobiegła najkrótszą drogą w stronę terytorium
swego małżonka. Gdy ten ją ujrzał, rzucił się wściekle na
domniemanego męskiego intruza i szeroko otworzył paszczę,
aby go ukąsić. Wtem zwietrzył zapach kobiecego ciała uszmin-
kowanej damy, zahamował atak tak gwałtownie, że wpadł
w poślizg i wywinął kozła nad ciałem samiczki. Następnie
obwąchał ją ruchliwym językiem bardzo dokładnie i odtąd już
nie zwracał uwagi na prowokujące walkę kolory, co jak na gada,
stanowiło niewątpliwie wielkie osiągnięcie. Najciekawsze było
jednak to, że ów rycerski samczyk jaszczurczy jeszcze przez
dłuższy czas po tym przeżyciu, które najwidoczniej wielce nim
wstrząsnęło, szczegółowo obwąchiwał prawdziwe samce, tzn.
kontrolował ich zapach, zanim przechodził do ataku. Fakt, że
tak niewiele brakowało, aby pokąsał damę, wywarł na nim
widocznie wielkie wrażenie!
Mogłoby się zdawać, że samice gatunków, których samce
mają w pełni zahamowaną tendencję do ich kąsania, powinny
zachowywać się raczej zuchwale i bezczelnie w stosunku do
ogółu płci męskiej. Tymczasem — nie wiadomo dlaczego
— dzieje się wręcz przeciwnie. Wielkie agresywne samice
jaszczurek zielonych, które toczą wściekłe boje z przedstawi­
cielkami własnej płci, padają dosłownie na brzuch przed choćby
najmłodszym i najsłabszym samcem, ważącym mniej niż jedna
trzecia ich własnego ciężaru, nawet jeżeli jego męskość jest
ledwie zaznaczona pierwszym niebieskim nalotem, jak gdyby
pierwszym rzadkim zarostem gimnazjalisty. Samice jaszczurek
zielonych unoszą z ziemi przednie łapki i dotykając jej znów
w szczególny sposób nimi poruszają, jakby chciały grać na
fortepianie. Jest to wspólny wszystkim jaszczurkom gest
pokory, nazwany przez Kramera dreptaniem (Treteln). Także
i suki, zwłaszcza tych ras, które są zbliżone do północnego
wilka, wykazują służalczy wprost szacunek wobec wybranego
przez siebie samca, choć ten nigdy ich nie ugryzł ani w żaden
inny sposób nie okazał im czynnie swojej nadrzędności;
poszanowanie to graniczy prawie z tym, które okazują swemu
158
ludzkiemu panu. Najdziwniejszy i najmniej zrozumiały jest
jednak stosunek hierarchii pomiędzy samcem a samicą u nie­
których łuszczaków ze znanego rodzaju Carduelis serinus
i pokrewnych, do których należą czyżyki, szczygły, gile,
dzwońce i wiele innych gatunów z kanarkiem włącznie.
Według obserwacji przeprowadzonych przez R. Hindego,
u dzwońców w okresie właściwego rozmnażania się samiec jest
podporządkowany samicy, a w pozostałej części roku — od­
wrotnie. Wniosek ten po prostu nasuwa się podczas obserwacji,
kto kogo dziobie, a kto przed czyim dziobaniem schodzi z drogi.
U gila, którego znamy szczególnie dobrze dzięki studiom J.
Nicolaiego, na podstawie podobnych obserwacji i wniosków
można by sądzić, że samica tego gatunku, w którym pary
pozostają połączone z roku na rok, raz na zawsze ma rangę
wyższą od samca. Jest ona stale nieco agresywna, nierzadko
kąsa dziobem swego małżonka, a nawet ceremoniał, z którym
go wita, tak zwany „flirt dziobem", nie jest pozbawiony dużej
dawki agresywności, choć utrzymanej w formie ściśle zrytuali-
zowanej. Samiec natomiast n i g d y ani nie kąsa, ani nie bije
dziobem swojej towarzyszki i gdybyśmy hierarchię pomiędzy
małżonkami chcieli oceniać ze stanowiska uproszczonego
obiektywizmu jedynie według dziobania i „bycia dziobanym",
powiedzielibyśmy, że to ona jest bezsprzecznie jednostką
nadrzędną. Gdy jednak przypatrzymy się tym stosunkom
dokładnie, dochodzimy do przekonania wręcz przeciwnego. Gil
ukąszony dziobem swej małżonki nie przybiera zupełnie
postawy podległości czy przestrachu, odwrotnie, reaguje ges­
tem seksualnego imponowania, ba, nawet czułości. A więc
ukąszenia samiczki b y n a j m n i e j n i e spychają samca na
pozycje hierarchicznej podległości, przeciwnie, jego bierne
zachowanie się, sposób, w jaki przyjmuje ataki swojej małżonki
nie popadając sam w stan agresywności, a przede wszystkim nie
dając się wyprowadzić ze swego seksualnego nastroju, wszyst­
ko to jest wręcz imponujące, i to, jak się okazuje, nie tylko dla
ludzkiego obserwatora.
159
 Zupełnie analogicznie zachowują się samce psów i wilków
wobec wszelkich ataków ze strony suk. Nawet jeżeli ataki te
mają charakter najzupełniej poważny, jak w poprzednio przyto­
czonym przypadku mojej Stasi, rytuał wymaga bezwzględnie
od psa, aby nie tylko nie oddawał ugryzień, ale aby zachowywał
niezmiennie „uprzejmy wyraz twarzy" z wysoko w górze
złożonymi do tyłu uszami i gładko wszerz naciągniętą skórą
czoła. Keep smiling! Jedyny środek obrony, jaki w takich
przypadkach widywałem i jaki — co dziwniejsze — również
wymienia Jack London w swojej powieści o psach Biały Kieł,
polega na miotaniu na boki tylną częścią ciała. Ruch ten
w najwyższym stopniu sprawia wrażenie „obraźliwego",
szczególnie gdy jakieś ciężkie psisko, nie tracąc swego uprzej­
mego uśmiechu, odrzuca o kilka metrów w bok napierającą na
niego z ujadaniem sukę.
Naprawdę nie przypisujemy paniom psów i gilów nazbyt
ludzkich cech, gdy twierdzimy, że bierne przyjmowanie ich
agresywnych poczynań wywiera na nich duże wrażenie. To, że
odporność na wrażenia sama wywiera wielkie wrażenie —jest
zasadą bardzo ogólną, którą potwierdzają również kilkakrotne
obserwacje G. Kitzlera przeprowadzone na walczących sam­
cach jaszczurek zwinek. W trakcie cudownie zrytualizowanych
walk turniejowych tych jaszczurek każdy z rywali najpierw
w postawie imponującej wysuwa w kierunku drugiego swoją
twardo opancerzoną głowę, do czasu aż jeden z nich chwyci
drugiego, po krótkich zapasach puści i teraz z kolei sam czeka,
aż przeciwnik go złapie. U równych siłą partnerów następuje
wielokrotna wymiana takich ruchów, aż wreszcie jeden, zupeł­
nie nie zraniony, ale wyczerpany, zrezygnuje z walki. Tym­
czasem u jaszczurek, tak jak u wielu innych zmiennocieplnych
zwierząt, małe osobniki nieco szybciej „nabierają popędliwo-
ści" niż większe, tzn. narastanie nowo wzbierającego pod­
niecenia następuje u nich zwykle prędzej niż u większych
i starszych współplemieńców. W walkach turniejowych zwinek
prowadzi to z pewną regularnością do tego, że mniejszy z obu
160
walczących jest pierwszym, który chwyta tamtego za tylną
część głowy i targa nią w obie strony. Jeśli różnica wielkości
między oboma samcami jest znaczna, może się zdarzyć, że ten
mniejszy, który pierwszy chwyta, po rozwarciu szczęk nie
czeka na odwzajemnienie chwytu przez większego samca, ale
natychmiast drepcze, tzn. wykonuje opisany wyżej gest pokory,
a następnie ucieka. Zorientował się bowiem po biernym oporze
swego przeciwnika, jak wielką tamten ma nad nim przewagę.
To niezmiernie zabawnie wyglądające zajście przypomina
mi zawsze scenę z dawno już zapomnianego filmu z Charlie
Chaplinem: Charlie skrada się z ciężką drewnianą pałką od tyłu
ku swemu przepotężnemu rywalowi, zamierza się i z całą siłą
wali go w tył głowy. Olbrzym z roztargnioną miną patrzy
w górę, przeciera sobie kilkakrotnie ręką trafione miejsce
w wyraźnym przekonaniu, że musnął go jakiś przelatujący
owad. Na to Charlie robi w tył zwrot i rozpaczliwie umyka, tak
jak tylko Charlie potrafi umykać.
U gołębi, ptaków śpiewających i papug istnieje bardzo
dziwny rytuał, powiązany w jakiś tajemniczy sposób z hierar­
chią małżonków: jest nim przekazywanie pokarmu współmał­
żonkowi. To karmienie, które powierzchowni obserwatorzy
uważają za „pieszczotę dziobem", a więc rodzaj całowania się,
jest — dziwnym sposobem — tak jak wiele innych pozornie
„bezinteresownych" i „rycerskich" sposobów zachowania się
ludzi i zwierząt, nie tylko obowiązkiem społecznym, ale
równocześnie p r z y w i l e j e m przysługującym osobnikowi
mającemu aktualnie wyższą rangę w hierarchii. W gruncie
rzeczy każdy z obu małżonków wolałby karmić sam drugiego
niż być przez niego karmiony, według zasady: „Większym
błogosławieństwem jest dawać, aniżeli brać", bądź — tam
gdzie pokarm zostaje zwrócony z wola — oddawanie jest
większym błogosławieństwem niż przyjmowanie. Przy odrobi­
nie szczęścia może się nawet komuś udać zaobserwować, jak
między małżonkami następuje drobny spór o rangę po to, aby
rozstrzygnąć, kto ma prawo karmić, a kto będzie musiał
161
odgrywać mniej wdzięczną rolę nieletniego dziecięcia, które
tylko dziób otwiera i pozwala się karmić.
Gdy Nicolai kiedyś wpuścił do wspólnego pomieszczenia po
dłuższej rozłące parkę małych afrykańskich kanarków, a mia­
nowicie kanarków szarych, małżonkowie natychmiast rozpo­
znali się i radośnie ku sobie sfrunęli; jednakże widocznie
samiczka zapomniała, jaka była jej hierarchiczna ranga wobec
małżonka, gdyż zaraz zaczęła oddawać pokarm z wola i kar­
mić nim swego partnera. Ponieważ jednak tenże uczynił to
samo, doszło do małej różnicy zdań, w której zwyciężył
samczyk, po czym małżonka już zrezygnowała z karmienia go,
a zażądała, aby on ją karmił. U gila, u którego małżonkowie
przez cały rok nie rozstają się, może się zdarzyć, że samczyk
wcześniej wchodzi w okres pierzenia się od swojej małżonki
i przeżywa przez to stan depresji zarówno seksualnej, jak
i swoich ambicji społecznych, podczas gdy samiczka w tym
czasie pod tym względem jest jeszcze w dobrej formie. W takim
przypadku, występującym często i w warunkach naturalnych,
a także w rzadszym już przypadku, gdy samiec z przyczyn
patologicznych traci pozycję nadrzędną — normalny kierunek
przekazywania pokarmu odwraca się i samiczka karmi osłabio­
nego małżonka. Uczłowieczający przyrodę obserwator wzrusza
się niepomiernie, że żona taką roztacza opiekę nad chorowitym
mężem; wiemy już, że jest to z gruntu fałszywa interpretacja:
z reguły już i przedtem byłaby go bardzo chętnie karmiła, gdyby
nie to, że przewaga jego hierarchicznej pozycji nie dopuszczała
do tego.
Tak więc społeczna przewaga samicy u gilów, a także
w rodzinie psów, jest najwyraźniej tylko pozorna, a wywołana
została przez hamulce „rycerskości", które nie pozwalają
samcom garbować skóry samicom. W analogicznych do zwie­
rzęcej rytualizacji obyczajach ludzkich, wykształconych w trak­
cie rozwoju kultury, odnajdujemy u przedstawicieli kultury
zachodniej zupełnie takie same pod względem formalnym
zachowanie. Nawet w Ameryce, w kraju bezgranicznego
162
uwielbienia kobiet, nie ceni się prawdziwie u l e g ł e g o
mężczyzny. Od ideału mężczyzny żąda się, aby małżonek
pomimo ogromnej umysłowej i fizycznej przewagi, ulegał
najmniejszym kaprysom swojej żony według rytuałem ustano­
wionych prawideł. Bardzo znamienne jest określenie zapoży­
czone z dziedziny zwierzęcego zachowania się, które stosuje się
do pogardzanego, p r a w d z i w i e uległego mężczyzny. Na­
zywa się go hen-pecked, dziobany przez kurę; porównanie to
bardzo dobrze oddaje nienormalność męskiej uległości, praw­
dziwy kogut bowiem nie daje się nigdy dziobać kurze, nawet
swojej ulubienicy. Notabene koguty są całkowicie pozbawione
wszelkich hamulców powstrzymujących je od bicia kury.
Najsilniejsze zahamowania przed kąsaniem samic własnego
gatunku znajdujemy u chomika europejskiego. Możliwe że jest
to u tych gryzoni szczególnie ważne, ich samiec bowiem jest
kilkakrotnie cięższy od samicy, a ich długie siekacze mogą
zadawać bardzo poważne rany. Eibl-Eibesfeldt stwierdził, że
gdy w czasie krótkiego okresu godowego samiec wdziera się na
terytorium samicy, potrzebny jest pewien upływ czasu, zanim
oba te zatwardziałe samotniki przyzwyczają się do siebie
w takim stopniu, aby samica wytrzymała zbliżenie się samca.
W tym okresie, ale tylko wtedy, chomiczka jest trwożliwa
i nieśmiała w stosunku do samca! W każdej innej porze podobna
jest do szalejącej z wściekłości furii, gryzącej niepohamowanie
chomika. Hodowca tych zwierząt musi pamiętać o szybkim
rozdzieleniu pary po kopulacji, aby nie ujrzeć smutnego widoku
trupa męskiego partnera.
Trzy fakty — a była właśnie o nich mowa przy opisie
sposobów zachowania się chomików — generalnie charak­
teryzują mechanizmy hamujące i zapobiegające zadawaniu
śmierci i obrażeń. Wymagają one szerszego omówienia. Po
pierwsze, istnieje związek między skutecznością uzbrojenia
danego gatunku zwierząt a jego hamulcami w stosowaniu tej
broni przeciwko współplemieńcom. Po drugie, istnieją rytuały,
które są nastawione na to, aby uruchamiać właśnie te hamujące
163
mechanizmy u agresywnego współplemieńca. Po trzecie, nie
można całkowicie na tych hamulcach polegać; mogą one
niekiedy zawodzić.
Wykazałem już szczegółowo w innym miejscu, że owe
hamulce, które zapobiegają wyrządzaniu krzywdy, a nawet
zadawaniu śmierci współplemieńcom, muszą być najsilniejsze
i najsprawniej działać u takich gatunków zwierząt, które po
pierwsze, jako zawodowi łowcy dysponują uzbrojeniem umoż­
liwiającym szybkie i niezawodne zabijanie dużych zwierząt
zdobycznych, a po drugie, żyją w związkach społecznych.
U pojedynczo żyjących drapieżników, jak na przykład u gatun­
ków kun czy kotów, wystarczy, gdy podniecenie seksualne
powoduje przejściowe zahamowanie agresji i chęci łowów na
czas potrzebny do bezpiecznego połączenia się płci. Gdy jednak
drapieżniki zabijające duże zwierzęta żyją wspólnie w trwałej
społeczności, jak wilki czy lwy, niezbędne jest działanie stałych
i niezawodnych mechanizmów hamujących, całkowicie samo­
dzielnych i niezależnych od zmiennych nastrojów poszczegól­
nych zwierząt. I tu dochodzimy do jedynego w swoim rodzaju
wzruszającego paradoksu, że najkrwawsze z wszystkich dra­
pieżników, przede wszystkim wilk, którego Dante nazywa
bestia senza pace, należą do istot o najbardziej na świecie
godnych zaufania hamulcach przeciwko zabijaniu. Gdy moje
wnuki bawią się ze swoimi rówieśnikami, opieka ze strony
dorosłych jest bezwzględnie konieczna. Zostawiam je nato­
miast z największym spokojem same w towarzystwie naszych
wielkich mieszańców owczarków z chow-chow, tak niezwykle
krwiożerczych w stosunku do zwierzyny łownej. Społeczne
hamulce, na których w tym przypadku polegam, nie są wcale
czymś wyhodowanym u tych psów przez proces udomowienia,
ale bez żadnych wątpliwości są dziedzictwem przejętym po
wilku, owej bestia senza pace!
Społeczne mechanizmy hamujące są poruszane na pewno
u każdego gatunku przez bardzo różne cechy. Jak słyszeliśmy
wyżej, np. hamulec przeciwdziałający kąsaniu samicy zależny
164
jest u samca jaszczurki zielonej zapewne od podniet chemicz­
nych, to samo dotyczy zahamowań psa przed ugryzieniem suki.
Ale jego delikatne obchodzenie się ze szczeniętami wywoływa­
ne jest także ich zachowaniem się. Ponieważ zahamowanie, jak
jeszcze wykażemy później, jest bezwzględnie procesem czyn­
nym, odpowiadającym równie czynnemu popędowi i hamują­
cym bądź modyfikującym go, możemy z pełnym uzasad­
nieniem mówić o w y z w a l a n i u s i ę procesów hamują­
cych, tak jak mówimy o wyzwalaniu się ruchu instynktownego.
Różnoraka aparatura, nadająca podniety i służąca u wszystkich
zwierząt wyższych do wyzwalania odpowiedzi w postaci
czynnego zachowania się, nie różni się zasadniczo od tej, która
wysuwa na scenę hamulce społeczne. W obu przypadkach
nadajniki podniet wykazują osobliwą budowę, jaskrawe bar­
wy i zrytualizowane sposoby poruszania się, a najczęściej
kombinację wszystkich trzech. Bardzo ładny przykład na
to, jak nadajniki podniet wyzwalające aktywność i takież
nadajniki wyzwalające hamulce powstają według takich sa­
mych zasad konstrukcyjnych, stanowią wyzwalacz walki u żu­
rawi i wyzwalacz hamulca kąsania młodych u niektórych
chruścieli. W obu przypadkach na tylnej części głowy ptaka
rozwinęła się mała tonsura, gołe miejsce, w którym znajduje się
pod skórą bogato rozgałęziona sieć naczyń, tak zwane ciało
jamiste. W obu przypadkach narząd ten bywa nabrzmiały
krwią i w tym stanie, jako wypukła rubinowa czapeczka,
jest współplemieńcowi prezentowany przez odwrócenie ku
niemu tyłu głowy. Funkcje tych dwóch wyzwalaczy, które
u obu wymienionych grup ptaków powstały zupełnie od siebie
niezależnie, są sobie całkowicie przeciwstawne: u żurawi
sygnał ten oznacza nastrój agresywny i wywołuje odpowiednio,
w zależności od względnej siły przeciwnika, przeciwagresję
bądź chęć ucieczki. U wodnika i kilku jego bliskich krew­
nych zarówno ten narząd, jak i ruch występuje tylko u piskląt
i służy wyłącznie wyzwoleniu specyficznego hamulca u star­
szych współplemieńców przeciwko kąsaniu dziobem małych.
165
Pisklęta wodników w sposób tragikomiczny pokazują swoją
rubinową czapeczkę „omyłkowo" także i agresorom innych
gatunków. Ptaszek tego gatunku, którego sam wyhodowałem,
czynił to w stosunku do kacząt, nie reagujących oczywiście na
ów tylko wodnikom właściwy sygnał; kaczęta tym bardziej
kierowały swe ciosy w stronę czerwonego łebka. Mimo że
dziobek maleńkiego kaczęcia jest bardzo miękki, musiałem
jednak czym prędzej pisklęta rozdzielić.
Zrytualizowane sposoby poruszania się, które u współ-
plemieńca wywołują zahamowanie agresji, określa się zwykle
jako gesty pokory czy też pojednania (Befriedungs-Gebarden);
ten drugi termin chyba jest właściwszy, gdyż mniej ma w sobie
cech subiektywnego podejścia do zwierzęcego zachowania się.
Ten rodzaj ceremoniału powstaje w najrozmaitszy sposób, tak
jak w ogóle wszystkie zrytualizowane ruchy ekspresyjne. Przy
omawianiu rytualizacji (s. 85 i następne) dowiedzieliśmy się
już, w jaki sposób z zachowania się konfliktowego, ruchów
intencjonalnych itp. powstają sygnały o funkcji informatywnej
i jaką takie rytuały mają władzę. Wszystko to było potrzebne,
aby móc wyjaśnić istotę i zastosowanie ruchów pojednawczych,
o których teraz będzie mowa.
Znaczna liczba gestów pojednawczych u najróżniejszych
zwierząt wyselekcjonowała się pod wpływem mechanizmów
zachowania wyzwalających walkę. Zwierzę, które dąży do
udobruchania swego współpłemieńca, czyni wszystko, aby
używając określenia zaczerpniętego ze stosunków ludzkich,
n i e drażnić go. Jeżeli więc ryba wyzwala agresywność
u współpłemieńca przez prezentowanie swojej najwspanialszej
szaty, przez rozpostarcie płetw bądź odchylanie pokryw skrze-
lowych dla okazania jak największych zarysów ciała, przez
demonstracyjne chełpienie się swoją siłą i ostre ruchy, to
osobnik żebrzący o łaskę zachowuje się we wszystkich tych
szczegółach zupełnie odwrotnie: odbarwia się, jak najciaśniej
składa płetwy, zwraca ku współplemieńcowi, którego pragnie
ułagodzić, wąską stronę swego ciała, porusza się powoli,
166
czołgając się i tłumiąc starannie wszystkie podniety mogące
wyzwolić agresję tamtego. Kogut, którego przed chwilą pobił
w walce rywal, chowa głowę w kąt albo za jakąś osłonę i usuwa
w ten sposób z pola widzenia przeciwnika oczywiste podniety
wyzwalające walkę, a zlokalizowane w jego grzebieniu i pła­
tach u podgardla. Na s. 36 i następnych pisaliśmy już o pewnych
rybach koralowych, których jaskarawo kolorowy strój wywołu­
je w opisany sposób agresję wewnątrzgatunkową i które
porzucają to swoje ubarwienie, gdy muszą się zbliżyć do siebie
w nastroju pokojowym, aby się skojarzyć.
Przez wyeliminowanie sygnału wyzwalającego walkę unika
się przede wszystkim tylko wyzwolenia agresji wewnątrzgatun-
kowej, nie stanowi to jednak jeszcze aktywnego zahamowania
już rozpoczętej napaści. Jednakże z punktu widzenia filogene­
tycznego tylko krok dzieli jedno od drugiego, a dobrych na to
przykładów dostarcza właśnie powstanie ruchu pojednawczego
z „negatywu" sygnału wyzwalającego walkę. Istnieje wiele
zwierząt, u których zgodnie z naturą grożenie polega na tym, że
w sposób wymowny zwracają ku przeciwnikowi swoją broń
i „podsuwają mu ją pod nos", a więc czy to uzębienie, dziób,
łapę, zgięcie skrzydła czy też pięść. Ponieważ u owych
gatunków wszystkie te piękne zwyczaje należą do sygnałów
„zrozumiałych" z przyrodzenia i wywołują w zależności od
względnej siły adresata albo jego replikę grożenia, albo
ucieczkę — droga do wyżej omawianego powstawania gestu
mającego spowodować uniemożliwienie walki jest dokładnie
wytyczona: musi ona polegać na tym, żeby dążące do pokoju
zwierzę odwróciło swoją broń od adwersarza.
Ponieważ jednak broń nie służy prawie nigdy wyłącznie do
ataku, ale zawsze jednocześnie i do obrony, do odparowania
ciosu, taka forma gestu pojednawczego ma tę jedną wielką
wadę, że każde zwierzę wykonujące ten gest staje się w bardzo
dla siebie niebezpieczny sposób bezbronne, odsłaniając w wielu
przypadkach przed potencjalnym napastnikiem najbardziej
podatną na zranienie część swego ciała. Pomimo to ta forma
167
gestu pokory bardzo jest szeroko rozpowszechniona i została
„wynaleziona" przez najróżniejsze grupy kręgowców zupełnie
niezależnie od siebie. Wilk odwraca głowę od górującego nad
nim przeciwnika, wystawiając ku niemu najdelikatniejszą
wypukłą część szyi. Kawka podaje temu, kogo chce ugłaskać,
tuż pod dziób nie osłoniętą wypukłość tylnej części swojej
głowy, to jest miejsca, w które ptaki te kierują właśnie
śmiertelne ciosy. Związek ten tak dalece rzuca się w oczy, że
dłuższy czas byłem przekonany, że eksponowanie podatnych na
uszkodzenie miejsc jest najistotniejszym momentem dla osiąg­
nięcia celu pokornej postawy. U wilka i psa rzeczywiście
wygląda, jakby błagający o łaskę poddawał zwycięzcy żyły
swej szyi. Ponieważ jednak niewątpliwie odwracanie broni
samo było pierwotnie skutecznym składnikiem omawianego
ruchu ekspresyjnego, więc do mojego dawnego przekonania
dołącza się dodatkowy ładunek prawdy.
Byłoby bowiem rzeczy wiście samobójstwem, gdyby zwierzę
miało nagle ukazywać nie osłoniętą i bardzo delikatną część
ciała przeciwnikowi, który jeszcze przed chwilą był w najwyż­
szym podnieceniu walki, i gdyby liczyło na to, że jednoczesne
wyłączenie podniet wyzwalających walkę wystarczy do wstrzy­
mania jego napaści. Wiemy aż nadto dobrze, jak leniwie
przebiega przestawienie się z przewagi jednego popędu na
przewagę innego, możemy więc śmiało twierdzić, że zwykłe
usunięcie podniety wyzwalającej walkę spowodowałoby tylko
bardzo stopniowy odpływ agresywnego nastroju zwierzęcia,
które atakuje. Wobec tego, tam gdzie n a g ł e przybranie
postawy pokory hamuje grożący przed chwilą jeszcze atak
nieprzyjaciela, możemy z dużą pewnością przyjąć, że wy­
zwolone zostało aktywne zahamowanie wytworzone przez
jakąś specyficzną sytuację bodźcową.
Na pewno tak jest u psów, u których często widywałem, jak
zwycięzca, w chwili gdy zwyciężony przybierał nagle postawę
pokory i podstawiał mu nie osłoniętą szyję, wykonywał ruch
śmiertelnego potrząsania zdobyczą, ale oczywiście „w próżni",
168
mianowicie tuż przy szyi moralnie pokonanego, z z a ­
m k n i ę t y m pyskiem, a więc bez chwytu zębami. To samo
u mew dotyczy mewy trójpalczastej, a u ptaków krukowatych
— kawki. Pośród mew, których sposoby zachowania się są
szczególnie dobrze znane dzięki badaniom Tinbergena i jego
uczniów, mewa trójpalczasta zajmuje pozycję o tyle szczegól­
ną, że wskutek pewnej ekologicznej osobliwości, a mianowicie
gnieżdżenia się na wąskich występach skalnych stromo opada­
jących stoków, stała się z musu gniazdownikiem. W związku
z tym znajdujące się w gnieździe młode potrzebują skuteczniej­
szej obrony przed ewentualnymi atakami obcych mew aniżeli
młode tych gatunków, które wysiadują na ziemi i które w razie
potrzeby mogą uciec. Stąd u mewy trójpalczastej nie tylko gesty
pojednawcze są bardziej rozwinięte, ale działanie ich jest
jeszcze dodatkowo poparte specyficznym barwnym deseniem
młodych ptaków. U wszystkich mew odwrócenie dzioba od
adwersarza jest gestem pojednania. O ile jednak gest ten u mew
srebrzystych i żółtonogich, a także u innych dużych mew
z rodzaju Larus nie jest specjalnie podkreślony i zupełnie nie
sprawia wrażenia odrębnego rytuału, o tyle u mewy śmieszki
stanowi on ścisły ceremoniał taneczny, podczas którego jeden
z partnerów obraca ku drugiemu tylną część głowy o dokładnie
180°; w przypadku gdy oba ptaki nie mają złych zamiarów
— oba czynią to równocześnie. Owo, jak zwą Anglicy, head
flagging zostaje jeszcze optycznie podkreślone przez to, że
czarnobrązowa maska na obliczu i ciemnoczerwony dziób
mewy śmieszki znikają w czasie tego raptownego gestu
pojednania, a miejsce ich zajmuje śnieżnobiałe upierzenie
karku. U tego gatunku na plan pierwszy występuje więc
znikanie znamion wyzwalających agresję: czarnej maski i czer­
wonego dzioba; u młodej mewy trójpalczastej, przeciwnie,
skłon karku jest specjalnie podkreślony przez barwny wzór: na
białym tle zjawia się tu charakterystycznie obramowany ciem­
ny rysunek, który najwyraźniej na agresywność wywiera
szczególnie hamujące działanie.
169
 U ptaków krukowatych znajdujemy odpowiednik istniejące­
go u mew rozwoju sygnału hamującego agresję. Wszystkie du­
że, czarne i szare ptaki krukowate przy geście pojednania
wyraźnie odwracają głowę od swoich adwersarzy. U niektórych,
np. wrony siwej i u afrykańskiego kruka (Corvus scapulatus),
okolica tyłu głowy, podawana przy tym geście temu, kogo chce
udobruchać, jest podkreślona jasnym ubarwieniem. Kawka, która
z powodu życia zbiorowego w koloniach widocznie potrzebuje
szczególnie skutecznego gestu pojednania, ma tę samą partię
upierzenia nie tylko odgraniczoną przez cudowne jedwabiste
jasnopopielate ubarwienie; jej pióra w tym miejscu są mocno
wydłużone i pozbawione, tak jak ozdobne pióra pewnych czapli,
haczyków na promieniach, tak że gdy maksymalnie nastroszone
przy geście pokory podsuwa je ona pod dziób współplemieńca,
sprawiają wrażenie luźnej i lśniącej korony. Nigdy nie zdarza się,
aby w takiej sytuacji ten w nie dziobnął, nawet jeśli właśnie
zbierał się do ataku na słabszą kawkę w chwili, gdy ta przybrała
postawę pokory. W większości przypadków przed chwilą jeszcze
rozgniewany napastnik reaguje specjalnymi zabiegami pielęg­
nacji skóry, przyjaźnie czyszcząc i drapiąc tylną część głowy
poddającemu się współplemieńcowi — doprawdy wzruszająca
forma zawierania pokoju!
Istnieje szereg ruchów pokory wywodzących się z infantyl­
nego, a więc dziecięcego zachowania się, inne znowu zupełnie
niedwuznacznie mają swoje źródło w zachowaniu się samicy
w trakcie łączenia z samcem. Jednakże w obecnej swojej
funkcji gesty te nie mają już nic wspólnego ani z dziecinnością,
ani z żeńskim seksualizmem, a oznaczają wyłącznie wyrażone
ludzkim językiem: „Proszę, nie czyń mi nic złego!" Nasuwa się
tu hipoteza, że u omawianych grup zwierząt, zanim jeszcze te
ruchy ekspresyjne nabrały szerszego społecznego znaczenia,
istniały specjalne zahamowania zapobiegające atakowaniu
młodych i samic; można by nawet pójść dalej i twierdzić, że
u zwierząt tych większe ugrupowania społeczne rozwinęły się
z komórki pary i rodziny.
170
Ruchy podległości hamujące agresję, które powstały z trwa­
łych ruchów ekspresyjnych młodych zwierząt, istnieją przede
wszystkim u gatunków z rodziny psów. Nie dziwi nas to, u tych
zwierząt bowiem hamulec powstrzymujący przed atakowaniem
młodych jest szczególnie silny. R. Schenkel wykazał, jak wiele
gestów aktywnej podległości, to znaczy podległości p r z y j a ­
z n e j wobec osobnika wyższej rangi, wprawdzie „szanowane­
go", ale nie budzącego strachu, wywodzi się bezpośrednio ze
stosunku młodych do matki. Takie ruchy, jak trącanie nosem,
dotykanie łapą, lizanie w kąciki ust, które poznaliśmy dobrze
u przyjaznych nam psów, według Schenkela są sposobami
poruszania się wywodzącymi się ze ssania i proszenia o pokarm.
Tak jak uprzejmi ludzie wymieniają wyrazy wzajemnej uniżo-
ności, pomimo że w rzeczywistości stosunek hierarchiczny
między nimi jest zupełnie jednoznacznie określony, tak samo
dwa zaprzyjaźnione z sobą psy mogą wykonywać obustronne
ruchy dziecięcej pokory, szczególnie przy radosnym powitaniu
po dłuższej rozłące. Te wzajemne uprzejmości u dziko żyjących
wilków są tak daleko posunięte, że na przykład Murie w czasie
swoich wspaniałych i tak bardzo owocnych obserwacji tereno­
wych na obszarze góry McKinley nie mógł ustalić stosunku
hierarchicznego między dwoma dorosłymi basiorami na pod­
stawie ich ruchów ekspresyjnych przy powitaniu. S. L. Allen
i L. D. Mech zaobserwowali w Parku Narodowym na położonej
na Jeziorze Górnym wyspie Isle Royal zupełnie niespodziewa­
ną funkcję ceremoniału powitalnego. Gromada składająca się
z około dwudziestu wilków żyje w zimie kosztem łosi, i to, jak
się okazało, wyłącznie kosztem sztuk osłabionych. Wilki
dopadają każdego łosia, jaki znajduje się w ich polu widzenia,
jednakże wcale nie próbują go porywać, ale natychmiast
rezygnują z ataku, jeżeli zwierzę się energicznie i silnie broni.
Skoro jednak natrafią na łosia, który jest osłabiony przez
pasożytujące w nim robaki, infekcję, bądź — co się z reguły
zdarza u bardzo sędziwych zwierząt — przetokę zębową,
wiedzą natychmiast, że tu jest nadzieja na łatwą zdobycz.
171
W takim przypadku wszyscy członkowie watahy gwałtownie
stłaczają się w zwartą ciżbę i wykonują takie ruchy, jakie
widujemy u naszych psów, gdy wyprowadzamy je z zamknięcia,
aby z nimi pójść na spacer. Ta wspólna noste-to-noe conference
(konferencja trącania się nosami) niewątpliwie oznacza zawarcie
porozumienia o rozpoczęciu poważnych łowów na właśnie
odkrytą zdobycz. Komuż nie nasuwa się tu porównanie z tańcami
wojowników masajskich, którzy przez taneczny ceremoniał
rozbudzają w sobie odwagę do polowania na lwy?
Ruchy ekspresyjne wyrażające społeczną podległość, wywo­
dzące się z żeńskiej gotowości do spółkowania, widujemy
u małp, szczególnie u pawianów. Rytualne zwracanie tylnej
części ciała, która dla optycznego podkreślenia tego ceremonia­
łu jest zupełnie niewiarygodnie wspaniale ubarwiona, ma
w swojej obecnej formie u pawianów już bardzo niewiele
wspólnego z seksem i seksualnymi pobudkami. Wykonanie
tego ruchu oznacza tylko, że dana małpa uznaje wyższość rangi
tego, pod którego adresem go kieruje. Nawet już zupełnie młode
małpiątka praktykują ten obyczaj bez żadnego przyuczania.
Pawiania dziewczynka Pia, nieomal od urodzenia wzrastająca
pod ludzką opieką Kathariny Heinroth, gdy wpuszczano ją do
nie znanego jej pokoju, wykonywała ceremoniał „zwracania
pupki" ku każdemu krzesłu, które wzbudzało w niej widocznie
lęk. Samiec pawiana zachowuje się dość brutalnie i władczo
w stosunku do samic swego gatunku. Wprawdzie według
obserwacji Washburna i De Vore'a nie aż tak bardzo drastycz­
nie, jak się to na ogół przyjmuje na podstawie obserwacji
w niewoli, ale mimo to jednak niezbyt delikatnie, jeżeli
porównamy jego zachowanie do ceremonialnej uprzejmości
w tej sytuacji u gatunków z rodziny psów i gęsi. Stąd rozumie
się, że u tych małp można prawie postawić znak równości
pomiędzy „Jestem twoją samiczką" a „Jestem twoją niewol­
nicą". Pochodzenie symboliki tego dziwnego gestu objawia się
nie tylko w formie samego ruchu, ale także w sposobie,
w którym ruch ten jest przez adresata przyjmowany do
172
wiadomości. Widziałem kiedyś w Berlińskim Ogrodzie Zoolo­
gicznym, jak dwa silne stare samce pawianów płaszczowych
zwarły się w poważnej walce. Za chwilę jeden z nich czmychał,
ostro goniony przez zwycięzcę, który zapędził go wreszcie
w kąt. Zwyciężony, nie mając już wyjścia, zdecydował się na
ruch pokory, na co zwycięzca odwrócił się natychmiast i od­
szedł na sztywnych nogach w postawie imponującej. Wówczas
zwyciężony żwawo pobiegł za nim i wręcz nachalnie narzucał
mu się zwracaniem ku niemu siedzenia tak długo, aż silniejszy
„przyjął do wiadomości" jego poddanie się i jak gdyby ze
znudzoną twarzą pokrył go i wykonał kilka leniwych ruchów
kopulacyjnych. Dopiero wtedy pobity uspokoił się i wydawał
się przekonany, że jego zuchwałość została mu przebaczona.
Spośród najróżniejszych i wywodzących się z najrozmait­
szych źródeł ceremoniałów pojednawczych pozostały nam do
omówienia jeszcze te, co — moim zdaniem — są dla naszego
tematu najważniejsze. Chodzi o rytuały pojednawcze i powital­
ne powstałe z nowo ukierunkowanych bądź przekierunkowa-
nych ruchów atakujących, o których już pokrótce była mowa.
Odróżniają się one od wszystkich dotychczas omawianych
ceremoniałów pojednawczych tym, że nie nakładają hamulców
na agresję, lecz odwracają jąod określonych współplemieńców,
skierowując jednocześnie na innych. Mówiłem już o tym, że to
nowe ukierunkowywanie agresywnego zachowania się jest
jednym z najgenialniejszych wynalazków przemiany gatunków
— ale to jeszcze nie wszystko. Wszędzie, gdzie tylko napotyka­
my nowo ukierunkowane rytuały pojednawcze, dany ceremo­
niał jest związany z i n d y w i d u a l n o ś c i ą uczestniczących
w nim partnerów. Agresja określonego pojedynczego osobnika
zostaje odwrócona od drugiego określonego osobnika, przy
czym wyładowanie jej na innych anonimowych współplemień-
cach nie podlega zahamowaniu. W ten sposób następuje
odróżnienie p r z y j a c i e l a od obcego i tak rodzi się po raz
pierwszy na świecie o s o b i s t a w i ę ź między indywidual­
nymi istotami. Jeżeli mi teraz ktoś zarzuci, że zwierzęta nie są
173
osobami, to odpowiadam, że osobowość rozpoczyna się właśnie
tam, gdzie z dwóch pojedynczych istot każda odgrywa w świe­
cie drugiej taką rolę, jaka nie może być bez zastrzeżeń przejęta
przez żadnego innego współplemieńca. Innymi słowy, osobo­
wość zaczyna się tam, gdzie po raz pierwszy powstaje osobista
przyjaźń.
Więzi osobiste — zgodnie ze swoim pochodzeniem i według
swojej pierwotnej funkcji — należą do pojednawczych mecha­
nizmów zachowania się hamujących agresję, a tym samym do
tematu rozdziału o zachowaniu się zbieżnym z moralnością,
Pragnę jednak omówić je jeszcze dokładniej, ponieważ tworzą
one tak niezbędną podstawę budowy ludzkiego społeczeństwa
i tak bardzo są ważne dla tematu tej książki. Przedtem jednak
omówimy jeszcze trzy rodzaje społeczności, tylko bowiem
wówczas, gdy poznało się inne możliwe struktury życia
społecznego, w których osobista przyjaźń i miłość nie od­
grywają ż a d n e j roli, można w pełni docenić ich znaczenie dla
ludzkiego porządku społecznego. Dlatego przystępuję obecnie
do opisu anonimowego stada, następnie zajmę się wolnym od
miłości społeczeństwem ślepowronów, a wreszcie organizacją
społeczną szczurów, która budzi w równym stopniu szacunek
co wstręt. Dopiero potem przystąpię do naturalnej historii więzi,
która jest najpiękniejsza i najsilniejsza na tej ziemi.
Rozdział ósmy
STADO ANONIMOWE
Zachcenia mas jedynie masą się ukróci.
(Goethe, Faust, cz. I,
przełożył Władysław Kościelski.)
Pierwszą z trzech form społecznych, którą chcemy tutaj jako
pewnego rodzaju pierwotne ciemne tło porównać ze społeczno­
ścią zbudowaną na podłożu osobistej przyjaźni i miłości —jest
tak zwane stado anonimowe. Jest ono najczęściej spotykaną
i niewątpliwie najprymitywniejszą formą stowarzyszania się,
a występuje już u wielu bezkręgowców, np. u głowonogów
i owadów. Nie oznacza to jednak, że nie występuje także
i u zwierząt wyższych; nawet człowiek może w pewnych
określonych, budzących grozę okolicznościach stworzyć, jak
gdyby „w drodze regresji", anonimowe stado, a mianowicie
gdy ulega panice.
Przez pojęcie „stada" rozumiemy nie każde przypadkowe
nagromadzenie pojedynczych osobników tego samego gatun­
ku, jak się na przykład zdarza, gdy wiele much czy sępów
zbierze się nad padliną albo gdy w szczególnie korzystnym
miejscu w strefie pływów osiedli się duża liczba polipów
anemonu czy też ślimaków pobrzeżków. Pojęcie stada określa
fakt, że osobniki tego samego gatunku reagują na s i e b i e
w z a j e m n i e psychicznym zwracaniem się ku sobie (Zuwen­
dung), to znaczy, że trzymają się razem dzięki sposobom
zachowania się, k t ó r e j e d e n l u b w i ę c e j o s o b n i ­
k ó w w y z w a l a u p o z o s t a ł y c h . Stąd charakterystyczna
dla tworzenia się stada jest sytuacja, w której wiele pojedyn­
czych osobników w ścisłym zgrupowaniu w ę d r u j e w tym
samym kierunku.
175
 Problemy fizjologii zachowania się wynikające ze spójności
anonimowych stad dotyczą nie tylko wydolności narządów
zmysłów i układu nerwowego, umożliwiających dążenie ku
sobie (Hinwendung), dodatnią taksję, ale przede wszystkim
także wysokiego stopnia selektywności tej reakcji. Wyjaśnienia
wymaga więc to, że taka stadna istota chce się za wszelką cenę
znaleźć w bezpośredniej bliskości wielu innych, a zadowala się
zwierzętami obcego gatunku jako namiastką tylko w ostatecz­
nej konieczności. Może to być cecha wrodzona, jak np. u wielu
kaczek, które na sygnał ubarwienia skrzydeł przedstawicieli
własnego gatunku reagują selektywnie przez podążanie w ślad
za nimi, ale może być także i uzależnione od indywidualnie
nabytego zasobu wiadomości.
Nie będziemy mogli w sposób zadowalający odpowiedzieć
na wiele zapytań „dlaczego", które nam się nasuwają w związ­
ku z problemem spójności (Zusammenhalten) anonimowych
stad, dopóki nie rozwiążemy problemu „po co", w szerokim,
już wyżej przedyskutowanym znaczeniu (zob. s. 3 3 - 3 5 ) .
Stawiając to pytanie natrafiamy na paradoks: o ile łatwo było
znaleźć przekonywającą odpowiedź na pozornie absurdalne
pytanie, na co dobra bywa „zła" agresja, której przydatność
dla zachowania gatunku już jest nam znana z treści rozdzia­
łu III, o tyle dziwnym trafem trudno jest powiedzieć, czemu
służy spójność w ogromnych anonimowych stadach, jakie
widujemy u ryb, ptaków i wielu ssaków. Jesteśmy zanadto
przyzwyczajeni do widoku tych zbiorowisk, a ponadto sami
jesteśmy istotami społecznymi, tak że aż nadto dobrze rozumie­
my, że osamotniony śledź, szpak czy bizon nie może mieć
dobrego samopoczucia. Stąd nie wpada nam na myśl zapytać
o „po co" tego zjawiska. Ale zrozumiemy natychmiast, jak
bardzo pytanie to jest uzasadnione, gdy uświadomimy sobie
wszystkie, tak niezwykle oczywiste strony ujemne tworzenia
wielkich stad. Są to, między innymi: trudność zdobycia po­
żywienia dla tylu zwierząt, niemożność pozostawania w ukry­
ciu, co przecież z drugiej strony jest tak cenne dla ujścia
176
z życiem przy selekcji naturalnej, zwiększona zapadalność na
choroby pasożytnicze itd.
Należałoby mniemać, że j e d e n samotny śledź, który
pojedynczo przepływa oceany, j e d n a zięba górska, rozpo­
czynająca jesienią samodzielną wędrówkę, czy też j e d e n
leming, który w przypadku klęski głodowej próbuje samopas
znaleźć tereny obfitujące w pokarm, lepsze mają widoki na
przeżycie aniżeli gęsto stłoczone stada, w których zwierzęta te,
trzymając się razem, wręcz prowokują do eksploatowania przez
„odnośnych" myśliwych, nie wyłączając Niemieckiego Rybac­
twa Północnomorskiego Sp. Akc. Wiemy, że popęd, który każe
zwierzętom skupiać się, jest niezwykle potężny, że siła przycią­
gania wywierana przez stado na poszczególnego osobnika lub
na małe grupy pojedynczych zwierząt wzrasta w miarę powięk­
szania się gromady, i to prawdopodobnie w postępie geomet­
rycznym. Z tego może powstać u niektórych zwierząt, jak np.
u zięby górskiej, śmiertelny circulus vitiosus. Jeżeli normalnie
zimowe gromadzenie się tych ptaków pod wpływem przypad­
kowych zewnętrznych okoliczności, jak na przykład szczegól­
nie dobrego urodzaju bukwy w jakiejś okolicy, przekroczy
znacznie przeciętną, lawinowo narastająca liczebność zięb
przerasta miarę ekologicznych możliwości i ptaki masowo
wymierają. W zimie 1951 r. miałem sposobność badania nad
szwajcarskim jeziorem Thunersee takiej gigantycznej chma­
ry: pod drzewami noclegowymi codziennie leżało wiele,
wiele zwłok. Kilka wyrywkowo przeprowadzonych prób ob­
dukcji wykazało jednoznacznie powód śmierci, którym było
zagłodzenie.
Nie będzie chyba błędnym kołem, jeżeli z udowodnionych
ogromnych niedogodności, jakie pociąga za sobą życie w du­
żych stadach, wyciągniemy wniosek, że w innej dziedzinie
muszą istnieć korzyści nie tylko niwelujące te ujemne strony,
ale nawet tak znaczne, że powstaje nacisk selekcji, który
„wyhodował" skomplikowane mechanizmy zachowania się
gwarantujące spójność stada.
177
 Jeżeli zwierzęta stadne są choćby w najmniejszym stopniu
z d o l n e do o b r o n y , jak na przykład kawki, małe przeżu­
wacze, bądź drobne małpy, można łatwo zrozumieć, że jedność
w tych przypadkach oznacza potęgę. Odparcie drapieżnika czy
też bronienie porwanego przez niego członka stada nie musi
wcale być uwieńczone sukcesem, aby stworzyć pewną wartość
dla zachowania gatunku. Jeżeli społeczna reakcja obronna
kawek nie osiąga nawet tego, aby w efekcie uratować sztukę
napadniętą przez jastrzębia, ale jednak jest dla tego drapieżnika
tak uciążliwa, że z tego względu nieco mniej chętnie poluje na
kawki i woli ścigać sroki — to już to samo wystarcza do nadania
koleżeńskiej obronie potężnego znaczenia dla zachowania gatun­
ku. To samo dotyczy „straszenia", którym samiec sarny prze­
śladuje drapieżnika, albo pełnego nienawiści wrzasku, z jakim
wiele gatunków małych małp—na bezpiecznej wysokości koron
drzew — skacze z gałęzi na głąź za tygrysem czy lampartem,
usiłując „działać mu na nerwy". Z takich początków wywodzą
się — poprzez wyraźne etapy przejściowe — ciężkozbrojne
organizacje obronne byków bawolich, samców pawianów i wielu
innych podobnych bohaterów pokoju, przed których siłą obronną
ustępują nawet najgroźniejsze drapieżniki.
A jaką wobec tego korzyść przynosi trzymanie się w zwartym
stadzie takim całkowicie bezbronnym zwierzętom, jak śledzie
i inne drobne ryby skupione w ławicach, małe ptaki lecące
w potężnych armiach i tyle innych? Mam tylko jedną jedyną
propozycję wyjaśnienia tego zjawiska, a podaję ją z pewnym
wahaniem, samemu bowiem trudno mi uwierzyć, że jedyna
tylko mała słabość zwierząt polujących, choć szeroko rozpo­
wszechniona, wywołała tak daleko sięgające skutki w za­
chowaniu się ich potencjalnych ofiar. Słabość owa polega na
tym, że liczne, a może i wszystkie drapieżniki polujące na
pojedynczą zdobycz nie są zdolne skoncentrować się na jednym
celu, gdy jednocześnie bardzo wiele innych, tak samo atrakcyj­
nych, przemyka w ich polu widzenia. Proszę spróbować
samemu wyłapać jednego tylko ptaka z klatki, w której lata
178
bardzo wiele sztuk. Nawet jeżeli wcale nie chcemy schwytać
jakiegoś jednego określonego ptaka, lecz zamierzamy wyłapać
wszystkie, które znajdują się w klatce, stwierdzimy ze zdumie­
niem, że jeżeli w ogóle chcemy coś zdziałać, musimy skoncent­
rować się ściśle na jednym zwierzęciu. Zobaczymy przy tym,
jak bardzo trudno utrzymać to własne nastawienie na jeden
określony cel i nie pozwolić odwrócić swej uwagi przez inny,
pozornie łatwiejszy. Tamtego ptaka, który wydaje nam się
łatwiejszy do schwytania, nie złapiemy prawie nigdy, gdyż nie
śledzimy jego ruchów w tych kilku bezpośrednio poprze­
dzających sekundach, a w związku z tym nie potrafimy
przewidzieć tych ruchów, jakie nastąpią w najbliższych chwi­
lach. Poza tym dziwnie często nasze zamachnięcie biegnie
wzdłuż w y p a d k o w e j pomiędzy dwoma równie nęcącymi
nas kierunkami.
Zupełnie tak samo czyni widocznie wielu „pożeraczy"
zwierząt, gdy mają przed sobą równocześnie kilka celów.
Stwierdzono doświadczalnie, że złote rybki łapią znacznie
mniej dafni, gdy podaje im się za dużo na raz tych skorupiaków,
co może się wydawać paradoksalne. Tak samo zachowują się
pociski rakietowe wycelowane na samoloty automatycznym
sterowaniem radarowym: przelatują one po wypadkowej po­
między dwoma celami, gdy oba samoloty znajdują się blisko
siebie i w układzie symetrycznym w stosunku do toru pocisku.
Zarówno ryba drapieżna, jak i pocisk rakietowy są bowiem
pozbawione zdolności świadomego odwrócenia uwagi od
jednego celu i skoncentrowania jej na drugim. Prawdopodobnie
więc właśnie w tym tkwi przyczyna, dla której śledzie tłoczą się
w zwarte ławice, tak samo jak z myśliwców odrzutowych
ciągnących po niebie formuje się zwarte eskadry, co nawet przy
dużych umiejętnościach pilotażu nie jest pozbawione niebez­
pieczeństwa.
Takie wyjaśnienie owego bardzo szeroko rozpowszechnio­
nego zjawiska może wydać się komuś stojącemu z boku nieco
naciągnięte, jednakże wiele argumentów przemawia za jego
179
słusznością. O ile mi wiadomo, nie ma takiego gatunku zwierząt
żyjących w ściślejszej wspólnocie stadnej, którego pojedyncze
osobniki n i e s t ł a c z a ł y b y s i ę j a k n a j b l i ż e j w chwi­
lach niepokoju, to znaczy w obawie przed obecnością nie­
przyjaciela. Najwyraźniej czynią to właśnie najmniejsze i naj­
bardziej bezbronne zwierzęta; u wielu ryb zachowuje się tak
nawet tylko młody narybek, podczas gdy dorosłe już zupełnie
nie mają tego zwyczaju. Niektóre ryby w chwili niebezpieczeń­
stwa skupiają się w zupełnie zamkniętą jednostkę, sprawiającą
wrażenie j e d n e j wielkiej ryby. Ponieważ wiele dość głupich
ryb drapieżnych, jak na przykład barrakuda, bardzo się obawia
atakowania zbyt wielkich ofiar ze względu na niebezpieczeńst­
wo uduszenia się, możliwe jest, że tkwi w tym szczególny
rodzaj obrony.
Dalszym bardzo silnym argumentem przemawiającym za
moim wyjaśnieniem jest fakt, że najwidoczniej żaden z wiel­
kich „zawodowych" łowców nigdy nie atakuje ofiar ze środka
gęsto stłoczonego stada. Nie tylko wielkie drapieżne ssaki, jak
lew czy tygrys, powstrzymują się, wobec możliwości obrony
swojej zdobyczy, przed napaścią na bawoły afrykańskie skupio­
ne w stadzie, ale także i drobni amatorzy bezbronnej zwierzyny
prawie zawsze próbują oderwać pojedynczą sztukę od stada,
zanim się poważnie zabiorą do jej pochwycenia. Sokół wędrow­
ny i kobuz wykazują specjalny sposób poruszania się, który
służy tylko i jedynie temu celowi. W. Beebe obserwował
odpowiednie zjawiska u ryb na pełnym morzu. Widział on, jak
wielki ostrobok płynie za ławicą małych ryb z rodziny diodono-
watych i cierpliwie czeka, aż się wreszcie któraś z nich odłączy
od ławicy z zamiarem pochwycenia także swojej drobnej
zdobyczy. Taka próba z reguły kończyła się śmiercią owej
małej rybki w żołądku dużej.
Wędrowne stada szpaków wykorzystują najwyraźniej te
trudności drapieżnika w wycelowaniu na pojedynczą zdobycz
do tego, aby mu jeszcze dodatkowo, metodą odwykową
obrzydzić łowy.
180
Gdy chmara tych ptaków znajdzie się w polu widzenia
latającego krogulca czy kobuza, rojowisko skupia się tak ściśle,
że można by wręcz sądzić, że poszczególne ptaki nie mogą już
poruszać skrzydłami. W takim szyku szpaki jednak wcale nie
uciekają przed drapieżnikiem, tylko lecą za nim i otaczają go
wreszcie ze wszystkich stron, tak jak ameba obejmuje cząstkę
pokarmu i pozostawiając wokół niej małe puste miejsce, wod-
niczkę, ogarnia ją sobą. Niektórzy obserwatorzy twierdzili, że
przez ten manewr ptak drapieżny zostaje pozbawiony powietrza,
o które opierałyby się jego skrzydła, tak że staje się niezdolny do
lotu, a tym bardziej do ataku. Jest to oczywiście nonsens, ale bez
wątpienia takie przeżycie może być dla drapieżnika tak dalece
nieprzyjemne, że działa w sposób odwykowy. A to już wystarcza,
aby nadać całemu temu sposobowi zachowania się szpaków
dodatnie znaczenie dla zachowania gatunku.
Wielu socjologów uważa, że najpierwotniejszą formą społe­
cznej spójności jest r o d z i n a i że z niej powstały w drodze
filogenezy wszystkie najrozmaitsze formy stowarzyszania się
występujące u istot wyższych. Może to być względnie słuszne
w odniesieniu do niektórych owadów tworzących państwa,
a może także i niektórych ssaków, łącznie z naczelnymi wraz
z człowiekiem, jednakże nie wolno tego poglądu generalizo­
wać. Najpierwotniejszą formą „społeczeństwa" w najszerszym
tego słowa znaczeniu jest stado anonimowe, którego najbar­
dziej typowym przykładem są ryby w otwartym oceanie.
Wewnątrz stada nie istnieje żadna struktura organizacyjna, nie
ma wodzów ani wodzonych, lecz tylko potężne nagromadzenie
równych i sobie podobnych jednostek. Między osobnikami
stada oczywiście istnieje wzajemne oddziaływanie i na pewno
istnieją jakieś najprostsze formy porozumiewania się. Gdy
jeden spostrzega niebezpieczeństwo i ucieka, zaraża nastrojem
wszystkie inne osobniki, które mogą zauważyć jego przestrach.
Jak daleki zasięg może mieć panika w dużej ławicy ryb, czy
może doprowadzić do tego, aby cała ławica odwróciła się
i czmychnęła — jest zagadnieniem czysto ilościowej natury,
181
którego rozwiązanie zależy od tego, ile jednostek uległo
przestrachowi i uciekało i jakie było nasilenie ich zachowania
się. Także i podniety wywołujące tendencję dążenia ku sobie,
czyli „dodatnie taksje", mogą spowodować reakcję całej
ławicy, nawet jeżeli tylko jeden osobnik je odebrał. Jego bardzo
zdecydowane płynięcie naprzód w określonym kierunku z całą
pewnością pociąga za sobą inne ryby i to, czy cała chmara da się
porwać, czy nie —jest znowu zagadnieniem natury ilościowej.
Czysto ilościowe, w pewnym sensie bardzo demokratyczne
oddziaływanie przekazywania takich nastrojów pociąga za sobą
to, że ławica ryb tym trudniej podejmuje decyzję, im więcej jest
w niej osobników i im silniejszy jest ich popęd stadny. Ryba,
która z jakiejkolwiek przyczyny zaczyna płynąć w określonym
kierunku, musi w najkrótszym czasie wyjść z ławicy na otwartą
wodę, a tym samym dostać się pod wpływ tych wszystkich
podniet, jakie kierują ją z powrotem do ławicy. Im jednak
więcej ryb wskutek pewnych zewnętrznych podniet odpływa
w tym samym kierunku, tym prędzej pociągną za sobą całą
ławicę. Z kolei im większa jest ławica, a tym samym i jej siła
przyciągania, tym mniej się oddalą jej przedsiębiorczy człon­
kowie, zanim odwróciwszy się, powrócą do ławicy, przyciąg­
nięci niby magnesem. W związku z tym wielka ławica drobnych
i ciasno stłoczonych rybek stanowi żałosny obraz niezdecydo­
wania. Raz po raz powstaje w niej mały prąd przedsiębiorczych
pojedynczych zwierząt, wysuwających się niczym nibynóżka
ameby. Im bardziej się takie Pseudopodium wydłuża, tym staje
się cieńsze i tym wyraźniejsze staje się dążenie w kierunku jego
długości — aż zwykle cały ten wypad kończy się paniczną
ucieczką z powrotem do trzonu ławicy. Możemy doprawdy
dostać zawrotu głowy patrząc na to miotanie się, nabrać
poważnych wątpliwości co do korzyści form demokratycznych
i zacząć nieomal skłaniać się ku polityce prawicowej.
Okazuje się jednak, że nie byłoby to uzasadnione, a dowodzi
tego bardzo proste doświadczenie, które swego czasu prze­
prowadził Erich von Holst na strzeblach. Usunął on operacyjnie
182
tylko jednej takiej rybce przodomózgowie, w którym znajdują
się — przynajmniej u tego gatunku — wszystkie reakcje
łączności z ławicą. Strzebla pozbawiona przodomózgowia
widzi, pływa i je jak ryba normalna; jedyna cecha zachowania
się, jaka odróżnia ją od zdrowej ryby, polega na tym, że jest jej
obojętne, gdy wydostaje się z ławicy i żadna z jej towarzyszek
nie płynie za nią. Brakuje więc jej tej pełnej wahania czujności
normalnej ryby, która nawet jeżeli najbardziej zdecydowanie
chce płynąć w pewnym kierunku, rozgląda się już przy
pierwszych ruchach za innymi członkami ławicy i uzależnia
swoje zachowanie się od tego, czy one za nią płyną i jak licznie.
Wszystko to nic a nic nie obchodziło ryby pozbawionej
przodomózgowia; gdy tylko ujrzała pokarm albo gdy z jakich­
kolwiek innych względów chciała zboczyć z drogi, płynęła bez
wahania w obranym kierunku i — o dziwo! — c a ł a ł a w i c a
p ł y n ę ł a za n i ą . Operowane zwierzę zupełnie jednoznacz­
nie stało się wodzem właśnie przez to swoje upośledzenie.
Działanie agresji wewnątrzgatunkowej, która rozpędza i od­
suwa od siebie zwierzęta tego samego gatunku, jest przeciwień­
stwem działania popędu stadnego. Stąd też silna agresywność
i ścisła spójność stada oczywiście wykluczają się wzajemnie.
Jednakże mniej skrajne przejawy obu sposobów zachowania się
niekoniecznie zawsze się całkowicie wyłączają. Także u nie­
których gatunków tworzących bardzo wielkie zbiorowiska
poszczególne osobniki nie zbliżają się do siebie bardziej niż na
określoną odległość, wobec czego zawsze pomiędzy dwojgiem
zwierząt pozostaje pewien niezmienny dystans. Dobrym przy­
kładem tego są szpaki, które siedzą na drutach telegraficznych
w regularnych od siebie odstępach jak perły w naszyjniku.
Odległość pomiędzy dwoma ptakami odpowiada dokładnie
odległości potrzebnej na to, aby sąsiedzi mogli się dosięgnąć
dziobami. Bezpośrednio po lądowaniu szpaki siedzą poroz­
dzielane w sposób nieregularny, ale za chwilę te, które są za
blisko siebie, zaczynają się wzajemnie dziobać tak długo, aż
powróci ogólny „przepisowy" d y s t a n s o s o b n i c z y , jak
183
słusznie to nazwał Hediger. Powierzchnię, której promień
określa dystans osobniczy, można uważać za maleńkie, w pew­
nej mierze przenośne własne terytorium, mechanizmy za­
chowania się bowiem zabezpieczające jego istnienie są zasad­
niczo podobne do tych, które w sposób już uprzednio opisany
stanowią o granicach rewiru. Istnieją zresztą także, np. u wysia­
dujących w koloniach głuptaków białych, prawdziwe terytoria,
które powstają w zupełnie taki sam sposób jak podział miejsc
siedzących wśród szpaków: malutki teren jednej pary głup­
taków ma akurat taki rozmiar, żeby dwa sąsiadujące ptaki,
siedzące w środku swoich „terenów", tzn. w gniazdach, nie
mogły się dosięgnąć końcami dziobów, nawet wyciągając
maksymalnie szyję.
O tym, że spójność stada i wewnątrzgatunkowa agresja nie
zawsze się c a ł k o w i c i e wzajemnie wykluczają, wspomnie­
liśmy tylko dla pełni obrazu. Ogólnie biorąc i w przypadkach
typowych zwierzęta stadne nie wykazują żadnej agresywności,
a w związku z tym nie mają dystansu osobniczego. Żyjące
w ławicach ryby śledziowate i karpiowate stłaczają się w chwi­
lach niepokoju, ale także i przy spoczynku aż do bezpośred­
niego kontaktu fizycznego. Także u wielu ryb, które w okresie
rozrodczym stają się terytorialne i w najwyższym stopniu
agresywne, cała agresywność zachowania się znika, skoro tylko
w okresach poza tarłem połączą się znów w ławice; mowa tu
o wielkich pielęgnicowatych, ciernikach i niektórych innych.
Zwykle ten nieagresywny stadny nastrój można zewnętrznie
rozpoznać po specjalnym deseniu barw ryb. U bardzo wielu
gatunków ptaków istnieje obyczaj wycofywania się w anonimo­
wość wielkiego stada w okresie poza lęgami. Dzieje się tak
u bocianów, czapli, jaskółek i bardzo wielu innych ptaków
śpiewających, u których pary małżonków nie są z sobą
związane żadnymi więziami w jesieni i zimie.
Tylko u niewielu gatunków ptaków małżonkowie bądź też
rodzice i dzieci trzymają się razem nawet w dużych stadach
wędrownych; są to łabędzie, dzikie gęsi i żurawie. Duża liczba
184
członków i ścisła spójność większości wielkich stad ptasich
oczywiście utrudniają współżycie określonych osobników;
zresztą dla większości tych zwierząt nie przedstawia ono żadnej
wartości. Forma tego stowarzyszania się jest właśnie z koniecz­
ności całkowicie anonimowa, każdemu osobnikowi towarzyst­
wo każdego ze współplemieńców jest równie miłe. Idea
przyjaźni osobistej, tak pięknie wyrażonej w pieśni ludowej:
„Miałem ci ja towarzysza, lepszego nie znajdziesz wnet", nie
istnieje zupełnie u tych istot stadnych; k a ż d y towarzysz jest
równie dobry, innego, lepszego nie znajdziesz, ale także
i gorszy się nie trafi, nie miałoby więc żadnego sensu upierać się
przy jednym określonym osobniku jako jedynym przyjacielu
i kompanie.
Więź łącząca takie anonimowe stado ma zupełnie inny
charakter niż więź osobistej przyjaźni, która nadaje siłę i trwa­
łość naszemu własnemu społeczeństwu. Niemniej można by
sądzić, że osobista przyjaźń i miłość łacno mogły wywieść się
z pokojowego stowarzyszania gatunku; jest to myśl nasuwająca
się w związku z tym, że anonimowe stado niewątpliwie
filogenetycznie powstało z więzi osobistych. Aby uniknąć
nieporozumienia, chciałbym w tym miejscu wyprzedzić to, co
będzie tematem trzeciego z następnych rozdziałów: tworzenie
anonimowego stada i osobista przyjaźń dlatego się wzajemnie
wykluczają, że przyjaźń zawsze jest związana dziwnym sposo­
bem z agresywnym zachowaniem się. Nie znamy ani jednej
istoty, która będąc zdolna do osobistej przyjaźni, byłaby
pozbawiona agresywności. Związek ten występuje szczególnie
dobitnie u zwierząt agresywnych tylko w okresie rozmnażania,
poza tym jednak agresywności nie wykazują i nie tworzą
anonimowe stada. Jeżeli takie istoty w ogóle zawierają związki
osobiste, zrywają je jednocześnie z wygaśnięciem agresywno­
ści. I to właśnie jest powodem, dla którego stadła bocianów,
zięb, pielęgnicowatych i wielu innych nie trzymają się razem,
w chwili gdy wielkie ich anonimowe stada gromadzą się na
jesienną wędrówkę.

Rozdział dziewiąty
PORZĄDEK SPOŁECZNY BEZ MIŁOŚCI
...do głębi serca chłodny.
(Goethe, ballada Rybak.)
Przeciwstawienie anonimowego stada więziom osobistym,
czym zakończyliśmy poprzedni rozdział, miało jedynie wyka­
zać, że te dwa mechanizmy społecznego zachowania się
w znacznym stopniu wzajemnie się wykluczają; nie znaczy to
jednak, że nie istnieją żadne inne możliwości. Spotykamy
u zwierząt pomiędzy określonymi osobnikami stosunki wza­
jemne, które wiążą je z sobą przez długie okresy, nawet na całe
życie, nie tworząc przy tym jednak więzi osobistych. Jak u ludzi
istnieją wspólnicy jakiegoś przedsiębiorstwa, którym się dobrze
ze sobą pracuje, ale którym nigdy nie wpadłoby na myśl wybrać
się razem na wycieczkę albo w ogóle szukać nawzajem swego
towarzystwa, tak i u pewnych gatunków zwierząt istnieją więzi
indywidualne powstające tylko pośrednio, w wyniku obustron­
nego interesu partnerów w jakimś wspólnym „przedsięwzię­
ciu" albo raczej w ogóle polegające tylko na tym przedsię­
wzięciu. Antropomorfizującemu przyjacielowi zwierząt dziw­
ne, a nawet wręcz niemiłe wydać się może, że u bardzo wielu
ptaków, także u tych, które żyją z sobą w dożywotnim
małżeństwie, samce i samice nie przywiązują żadnej wagi do
tego, aby być razem i „nic sobie z siebie nie robią" w dosłow­
nym znaczeniu tego powiedzenia, chyba że mają akurat do
spełnienia wspólną funkcję przy gnieździe bądź też w służbie
potomstwa.
Skrajny przypadek takich indywidualnych stosunków, nie
związanych z indywidualnym rozpoznawaniem się i miłością
186
do partnera, reprezentuje związek określony przez Heinrotha
jako „małżeństwo miejscowe" (Ortsehe). Samiec i samica
jaszczurki zielonej, na przykład, zajmują swoje tereny niezależ­
nie od siebie i każde broni swego rewiru wyłącznie przeciwko
współplemieńcom własnej płci. Samiec nie sprzeciwia się
wtargnięciu samicy, zresztą nawet nie może się sprzeciwić,
gdyż wiemy już, że omówione na s. 157-158 zahamowania
powstrzymują go od wszelkich ataków na płeć żeńską. Samica
ze swej strony nie może zaatakować nawet młodego i nie
dorównującego jej ani siłą, ani rozmiarami samca ze względu na
swe potężne wrodzone poszanowanie dla wszelkich oznak
męskości, co opisywaliśmy na s. 159. Samiec i samica mogłyby
więc granice swoich rewirów wytyczać całkowicie niezależnie
od siebie, tak jak czynią to zwierzęta dwóch różnych gatunków,
nie wymagające wewnątrzgatunkowego dystansu. Tymczasem
jednak tożsamość gatunku męskiej i żeńskiej jaszczurki zielo­
nej wyraża się tym, że obie wykazują ten sam „gust" w wyborze
jamy mieszkalnej bądź miejsca na jej założenie. A nie zawsze
jaszczurki mają do dyspozycji stosowne możliwości miesz­
kaniowe w postaci dowolnej liczby wklęsłych kamieni, dołków
ziemnych i tym podobnych, nawet w dużym i dobrze za­
planowanym ogrodzeniu o powierzchni przekraczającej 40 m , 2
a także i w warunkach naturalnych. Musi się więc nieraz
zdarzać, że samiec i samica, z których żadne nie przewyższa
niczym drugiego, zajmą to samo mieszkanie. Ponieważ ponadto
rzadko kiedy dwa mieszkania mają identyczną wartość i są
jednakowo atrakcyjne, nic dziwnego, że w naszym ogrodzeniu
pewna norka ze szczególnie korzystną południową wystawą
stała się domostwem największego samca i zarazem najwięk­
szej samicy z całej kolonii jaszczurek. Zwierzęta te, które w ten
sposób znajdowały się stale w najbliższej styczności, oczywiś­
cie kopulowały ze sobą częściej aniżeli z innym przypadkowo
napotykanym na granicy rewiru partnerem, jednakże nie można
było zauważyć jakiegoś indywidualnego wyróżniania współ­
właściciela swego mieszkania. Gdy dla przeprowadzenia do-
187
świadczenia usuwano jednego z „współlokatorskich małżon­
ków", w najkrótszym czasie „roznosiło się" pomiędzy jaszczur­
kami w ogrodzeniu, że jest właśnie „do objęcia" wolny, nad­
zwyczaj atrakcyjny rewir dla samca albo dla samicy. Wówczas
rozgrywały się gwałtowne walki o rewir pomiędzy zaintereso­
wanymi, które jak można było przewidzieć, prowadziły do tego,
że zwykle już następnego dnia najsilniejszy z kolei samiec albo
samica zdobywały mieszkanie wraz z partnerem seksualnym.
Dziwnym trafem nasze wioskowe bociany zachowują się
prawie zupełnie tak samo jak opisane powyżej jaszczurki. Któż
nie słyszał przejmującej grozą, acz przepięknej historyjki, która
krąży w lęgowych krainach bocianów, tam gdzie opowiada się
bajki nie z tej ziemi. Za każdym razem bierze się ją poważnie,
wobec czego w takim czy innym dzienniku pojawia się relacja
o tym, jak to bociany przed odlotem do Afryki odbywały surowe
sądy; wszystkie przestępstwa poszczególnych podsądnych zo­
stały ukarane, a dokonało tego wielkie zgromadzenie bocianów,
które przede wszystkim skazało na śmierć i bezlitośnie poza­
bijało wszystkie grzeszące wiarołomstwem bocianice. W rze­
czywistości bocian niewiele dba o swoją małżonkę, nie jest
nawet wcale pewne, czy w ogóle rozpoznałby ją z dala od
wspólnego gniazda. Pary ich nie są bynajmniej związane owym
magicznym węzłem, który tak wyraźnie w parach gęsi, żurawi,
kruków czy kawek zacieśnia się tym mocniej, im bardziej
małżonkowie są od siebie oddaleni. Samiec bociani i jego
małżonka prawie nigdy nie lecą w jednakowej od siebie
odległości, tak jak się to dzieje u wyżej wymienionych par
i u wielu jeszcze innych gatunków, a na wielką wędrówkę
wylatują w zupełnie różnym czasie. Męski bocian wraca na
wiosnę zawsze o wiele wcześniej do swej ojczyzny lęgowej
aniżeli jego samiczka, a ściśle mówiąc aniżeli samica należąca
do tego samego gniazda. Ernst Schütz, w czasie gdy kierował
stacją ornitologiczną w Rositach [na Mierzei Kurońskiej; nazwa
ros. Rybaczyj — Z. St.], przeprowadził następujące bardzo
znamienne obserwacje na bocianach, które gniazdowały na
188
dachu jego domu. Samiec powrócił w roku obserwacji wcześnie
i gdy już przebywał w domu od kilku dni i stał sobie oto właśnie
na gnieździe, zjawiła się obca samica. Bocian przywitał ją
klekotaniem, a ona natychmiast wpadła do jego gniazda
i powitała go w ten sam sposób. Bocian bez wahania dopuścił ją
do gniazda i traktował ją w każdym najmniejszym szczególe
tak, jak traktuje mąż bociani swoją właśnie przybyłą, z dawna
oczekiwaną małżonkę. Profesor Schutz zapewnił mnie, że
byłby przysiągł, że przybyły ptak jest dobrze znaną, dawno
wyczekiwaną partnerką, gdyby nie obrączka na nodze, a raczej
właśnie jej brak u nowej samicy, który świadczył o czymś
przeciwnym.
Oboje byli już zajęci gorliwym naprawianiem i moszczeniem
na nowo gniazda, gdy nagle przybyła jednak poprzednia
samica. Teraz rozpoczęła się walka na śmierć i życie pomiędzy
dwiema bocianicami, podczas gdy małżonek przypatrywał się
temu z największą obojętnością i nawet na myśl mu nie
przychodziło, aby pomóc dawnej żonie przeciwko nowej albo
— przeciwnie — stanąć po stronie nowej partnerki. Wreszcie
poprzednio przybyła bocianica, pokonana przez „prawowitą"
żonę, odleciała, a bocian po zamianie żon podjął znowu pracę
przy moszczeniu gniazda dokładnie od tego punktu, w którym
mu ją przerwała walka dwóch rywalek. Nie było po nim widać
nic, co wskazywałoby, że dwukrotna wymiana jednej małżonki
na drugą w ogóle dotarła do jego świadomości. A więc
rzeczywiście mocne przeciwstawienie bajeczki o sądzie bocia­
nim: gdyby taki ptak nawet przyłapał na najbliższym szczycie
dachu własną żonę in flagranti z sąsiadem, nie byłby praw­
dopodobnie w stanie rozpoznać jej jako swojej!
U ślepowrona sprawa wygląda zupełnie tak samo jak
u bociana, jednakże nie dotyczy to w ogóle wszystkich czapli.
Jak wykazał Otto Koenig, istnieje ich wiele gatunków, w któ­
rych małżonkowie się zupełnie niewątpliwie nawzajem rozpo­
znają i z dala od gniazda również do pewnego stopnia trzymają
się razem. Ślepowrony znam dość dobrze, przez wiele bowiem
189
lat mogłem w moim ogrodzie obserwować sztucznie tam
wsiedloną kolonię swobodnie poruszających się ptaków tego
gatunku przy różnych czynnościach: podczas dobierania się
par, budowy gniazda, wysiadywania i wychowu potomstwa.
Gdy partnerzy z jednego stadła spotykali się na terenie
neutralnym, tzn. daleko od swego małego wspólnego teryto­
rium gniazdowego, nic, ale to zupełnie nic nie wskazywało na
to, że oba ptaki się znają — bez względu na to, czy łowiły ryby
w jeziorze, czy też w poszukiwaniu pokarmu przylatywały na
łąkę, która leżała w odległości około stu metrów od ich drzewa
gniazdowego. Odganiały się wzajemnie od miejsca dobrego
połowu bądź walczyły o pokarm, który dostawały ode mnie,
z taką samą zaciekłością i złością jak dwa przypadkowo
znajdujące się obok siebie ślepowrony nie związane absolutnie
żadnymi wzajemnymi stosunkami. Współmałżonkowie nigdy
też nie latali razem. Gromadzenie się ślepowronów o późnym
zachodzie słońca w większe czy mniejsze stada dla odbycia
przelotu nad Dunaj, aby łowić tam ryby, miało zdecydowanie
charakter anonimowego stowarzyszenia.
Równie anonimowa jest organizacja samej kolonii gniaz­
dowej, tak bardzo różniącej się od ściśle zamkniętego przyja­
cielskiego koła w osiedlach kawek. Każdy ślepowron, który na
wiosnę wchodzi w nastrój rozrodczy, pragnie założyć swoje
gniazdo blisko, jednakże nie za blisko gniazda innego współ-
plemieńca. Odnosi się wręcz wrażenie, że ptak chciałby swoją
„zdrową złość" wyładować na wrogim sąsiedzie i że bez niego
nie będzie w nastroju odpowiednim do wysiadywania. Mini­
malną rozległość rewiru gniazdowego, podobnie jak rewiru
głuptaków i jak rozstępy miejsc siedzących szpaków, określa
zasięg szyi i dzioba obu sąsiadów: punkty środkowe dwóch
gniazd nie mogą więc nigdy być do siebie zbliżone bardziej niż
na dwukrotną długość tego zasięgu. Wobec znacznych roz­
miarów szyi ślepowronów jest to dystans dość pokaźny.
Nie mogę twierdzić z zupełną pewnością, że sąsiedzi znają
się wzajemnie. Ale nigdy nie miałem wrażenia, żeby ślepowron
190
przywykł do zbliżania się określonego współplemieńca, który
musiał przechodzić blisko niego w drodze do swego własnego
gniazda. Mogłoby się zdawać, że to głupie zwierzę powinno
wreszcie za setnym razem połapać się, że ten „sąsiad o mie­
dzę", który przekrada się obok bojaźliwie i z przyciśniętym do
ciała upierzeniem, wyrażając swym zachowaniem się raczej
wszystko inne niż nastrój zdobywczy, nie chce nic innego jak
tylko prędko przemknąć się i oddalić. Ale ślepowron nigdy nie
pojmie tego, że sąsiad jest przecież także posiadaczem rewiru
i że w związku z tym niczym mu nie zagraża; identycznie więc
traktuje zarówno jego, jak i obcego przybysza, nastawionego na
zdobycie rewiru. Nawet obserwator nieskłonny do antropomor-
fizowania zachowania się zwierząt nieraz nie może się oprzeć
irytacji z powodu tego bezustannego przenikliwego wrzasku
i nienawistnych pojedynków na dzioby, które wciąż od nowa
wybuchają w kolonii ślepowronów o każdej porze dnia i nocy.
Wydawałoby się, że można łatwo uniknąć tego niepotrzebnego
marnotrawstwa energii, gdyż ślepowrony w zasadzie potrafią
indywidualnie rozpoznawać swoich współplemieńców. Młode
z tego samego lęgu znają się wzajemnie doskonale już jako
pisklęta w gnieździe i zwalczają wręcz wściekle każde obce
wpuszczone do gniazda pisklę, nawet w równym z nimi wieku.
Także i po wylocie z gniazda trzymają się one jeszcze przez
jakiś czas razem, szukają u siebie wzajem ochrony i przeciwko
ewentualnym atakom bronią się wspólnie w zwartej falandze.
Tym więc dziwniejsze, że ptaki wysiadujące nigdy nie traktują
posiadaczy przyległych rewirów tak, „jakby wiedziały", że są
to dobrze sytuowani „dziedzice", którzy na pewno nie noszą się
z zaborczymi zamiarami.
Miałoby się ochotę zapytać, dlaczego — na Boga! — ślepo­
wron nie wpadł na tak oczywisty „wynalazek", aby wykorzys­
tać tę swoją dowiedzioną zdolność rozpoznawania swoich
współplemieńców i selektywnie przyzwyczaić się do sąsiada?
Oszczędziłby sobie w ten sposób niewiarygodną ilość zdener­
wowania i straconej energii. Na pytanie to trudno odpowiedzieć
191
i prawdopodobnie jest ono w ogóle wadliwie postawione. Otóż
w naturze nie istnieje tylko to, co jest zgodne z celem
zachowania gatunku, ale także i wszystko to, co nie jest aż tak
z nim sprzeczne, żeby mogło mu zagrażać.
To, czego ślepowron nie jest zdolny dokonać, a mianowicie
przyzwyczaić się do swego nienapastliwego sąsiada i tym
sposobem uniknąć niepotrzebnego wyładowania agresji — to
zdziałać potrafi pewna ryba ze znanej nam już ze swych
szczytowych rybich osiągnięć grupy pielęgnicowatych. W pół-
nocnoafrykańskiej oazie Gafsah żyje mianowicie mały gębacz,
0 którego społecznym zachowaniu się wiemy z wnikliwych
obserwacji, jakie Rosl Kirchshofer przeprowadzała w wolnej
przyrodzie. Samce zakładają gęste osiedla „gniazd", a ściśle
mówiąc dołków tarliskowych. Tutaj samiczki tylko składają
ikrę, którą po zapłodnieniu jej przez samca przenoszą w pyszcz­
kach i inkubują gdzie indziej, mianowicie na gęsto porośniętych
płyciznach przybrzeżnych; tam też strzegą potomstwa. Każdy
samczyk posiada tylko stosunkowo maleńki rewir, który jest
prawie całkowicie zajęty przez dołek tarliskowy. Ryba przygoto­
wuje go, wachlując płetwą ogonową i wygrzebując pyszczkiem.
Każdy samiec usiłuje do tej jamy przywabić każdą przepływającą
samicę, wykonując określone zrytualizowane czynności tokowe
i tak zwane ruchy pilotujące. Zajęcie to wypełnia samcom
większą część roku, nawet niewykluczone, że pozostają one
przez okrągły rok na tarlisku. Nie ma także żadnego powodu, aby
sądzić, że zmieniają one często swoje rewiry. Dzięki temu każdy
ma dostatecznie dużo czasu na gruntowne poznanie swego
sąsiada, a dawno już wiadomo, że ryby pielęgnicowate wykazują
tę zdolność. Dr Kirchshofer nie ulękła się ogromnego trudu
wyłapania wszystkich samców jednej kolonii lęgowej i in­
dywidualnego poznaczenia ich. Okazało się, że istotnie każda
ryba zna doskonale posiadacza sąsiadującego rewiru i spokojnie
toleruje nawet jego bardzo bliską obecność, natomiast od razu
wściekle atakuje każdego obcego, jaki pojawi się nawet w dużej
odległości od jej dołka tarliskowego.
192
Ta zgodliwość samców gębaczy z Gafsah, związana z in­
dywidualnym rozpoznawaniem swoich współplemieńców, nie
jest jeszcze więzią przyjaźni, którą zajmiemy się w rozdziale
jedenastym. U ryb tych brak jeszcze pomiędzy znającymi się
osobnikami owego przyciągania się w przestrzeni, wywołanego
przez stałe przebywanie z sobą, a to właśnie jest dająca się
obiektywnie stwierdzić oznaka przyjaźni. Jednakże w takim
polu działania sił, gdzie wzajemne odpychanie się jest zjawis­
kiem stałym, każde zmniejszenie działającej pomiędzy dwoma
określonymi obiektami siły odpychania pociąga za sobą skutki,
które trudno jest odróżnić od przyciągania. Jeszcze pod innym
względem pakt o nieagresji istniejący pomiędzy sąsiadującymi
samczykami gębaczy podobny jest do prawdziwej przyjaźni:
zarówno osłabienie odpychającej agresji, jak i przyciągające
działanie zaprzyjaźnienia zależy od s t o p n i a z n a j o m o ­
ś c i p o m i ę d z y d a n y m i o s o b n i k a m i . Selektywne
przyzwyczajenie do wszystkich podniet pochodzących od
indywidualnie znanego współplemieńca jest prawdopodobnie
warunkiem powstania wszelkich więzi, a może także i ich
prekursorów w filogenetycznym rozwoju społecznego zacho­
wania się.
To, że sama znajomość ze współplemieńcem działa i u czło­
wieka hamująco na agresję — oczywiście zupełnie ogólnikowo
i ceteris paribus — daje się doskonale zaobserwować w prze­
dziale kolejowym. Zresztą jest to w ogóle najlepsze miejsce do
prowadzenia studiów nad odpychającym działaniem wewnątrz-
gatunkowej agresji i jej funkcji przy rozgraniczaniu terenu.
Wszystkie sposoby zachowania się, które w tej sytuacji służą do
odepchnięcia intruzów i konkurentów od rewiru, jak zajmowa­
nie wolnych miejsc płaszczami i torbami, opieranie nóg na
ławkach i udawanie głębokiego snu itp. — stosuje się wyłącznie
do całkowicie nie znanych osobiście ludzi. Wszystko to znika
natychmiast, gdy tylko nowo przybyły choćby w najmniejszym
stopniu może zostać uznany za „znajomego".

Rozdział dziesiąty
SZCZURY
W końcu przy wszystkich ucztach czarcich
Najmocniej działał rankor partii,
Aż po ostatnich grozę gróz.
(Goethe, Faust, cz. II,
przełożył Feliks Konopka.)
Istnieje rodzaj porządku społecznego, który charakteryzuje taka
forma agresji, z jaką nie spotykaliśmy się dotychczas, a miano­
wicie kolektywna walka jednej społeczności przeciwko drugiej.
Będę usiłował wykazać, że właśnie przede wszystkim wynatu­
rzenie takiej społecznej formy wewnątrzgatunkowej agresji
odgrywa rolę „zła" w ścisłym tego słowa znaczeniu. Dlatego
też ten omawiany tu porządek społeczny stanowi pewnego
rodzaju model, za pośrednictwem którego można będzie wyraź­
nie zilustrować pewne niebezpieczeństwa grożące nam samym.
Zwierzęta, które będziemy opisywać, stanowią w dziedzinie
zachowania się w stosunku do członków własnej społeczności
prawdziwe wzory wszystkich społecznych cnót. Jednakże te
same istoty zamieniają się w prawdziwe bestie, gdy tylko mają
do czynienia z kimś przynależnym do obcego im społeczeńst­
wa. Liczba pojedynczych członków w społeczności tego typu
jest zbyt wielka, aby mogli się oni indywidualnie rozpoznawać;
o przynależeniu do danej społeczności decyduje określony
z a p a c h wspólny wszystkim jej członkom.
Od dawna wiadomo, że wielomilionowe często społeczności
owadów tworzących państwa są w gruncie rzeczy rodzinami
składającymi się z potomków jednej tylko jedynej samicy bądź
stadła — założycieli kolonii. Tak samo wiadomo dawno, że
członkowie takiej jednej wielkiej rodziny pszczół, termitów
i mrówek poznają się wzajemnie po charakterystycznym
zapachu ula, termitiery bądź mrowiska; gdy członek obcej
194
kolonii przypadkowo wtargnie do gniazda albo gdy ludzki
badacz spróbuje dokonać nieludzkiego doświadczenia pomie­
szania dwóch kolonii — wybucha niewiarygodna mordercza
walka na śmierć i życie.
O ile wiem, dopiero w 1950 roku odkryto, że pośród ssaków,
a mianowicie u gryzoni istnieją również wielkie rodziny, które
zachowują się w podobny sposób. Tego znakomitego odkrycia
dokonali w tym samym czasie, ale niezależnie od siebie
F. Steiniger i I. Eibl-Eibesfeldt, pierwszy — na szczurze
wędrownym, drugi — na myszy domowej.
Eibl, który wówczas pracował jeszcze u Otto Koeniga
w stacji biologicznej w Wilhelminenbergu, doprowadził zdro­
wą zasadę współżycia w możliwie jak najbliższym kontakcie
z badanym zwierzęciem do takiej doskonałości, że nie tylko nie
tępił żyjących swobodnie w jego baraku myszy domowych, ale
je regularnie karmił i przez odpowiednio spokojne i pełne
troskliwości zachowanie się tak dalece oswoił, że mógł je bez
przeszkód obserwować z najbliższej odległości. Pewnego dnia
przypadkowo otworzyło się zamknięcie wielkiego pojemnika,
w którym Eibl trzymał całą hodowlę dużych, ciemnych myszy
laboratoryjnych, nie różniących się tak bardzo od formy dziko
żyjącej. Gdy oswobodzone zwierzęta odważyły się wyjść
z klatki i zaczęły biegać po pokoju, natychmiast zostały zaata­
kowane z bezprzykładną wręcz wściekłością przez zamieszkałe
tam dzikie myszy, tak że dopiero po ciężkich walkach udało im
się powrócić w bezpieczne zacisze swego dawnego więzienia.
Teraz z kolei one zwycięsko broniły tego szańca przed dzikimi
myszami domowymi, które usiłowały doń wtargnąć.
Steiniger umieścił szczury wędrowne schwytane w różnych
miejscach razem w dużym ogrodzeniu, w którym stworzono
im zupełnie naturalne warunki bytowania. Z początku wyda­
wało się, że poszczególne zwierzęta boją się siebie wzajem­
nie. Nie wykazywały żadnej skłonności do atakowania się.
Pomimo to można było widzieć czasami sceny poważnych
bójek, gdy dwoje zwierząt spotkało się przypadkowo albo
195
gdy poganiało się je ku sobie wzdłuż jakiegoś szlaku, tak
że wpadały na siebie z dość znacznym impetem. Ale praw­
dziwie agresywne stały się dopiero wówczas, gdy zaczęły się
przyzwyczajać do nowych warunków i zajmować rewiry.
Równocześnie zaczęły się tworzyć pary pomiędzy nie znany­
mi sobie szczurami pochodzącymi z różnych miejsc, w któ­
rych zostały złowione. Tam, gdzie tworzyło się kilka par
jednocześnie, walki, które się wtedy rozpętywały, mogły trwać
bardzo długo. Tam, gdzie powstanie jednej pary wyprzedziło
tworzenie się innych, tyrania połączonych sił obojga małżon­
ków taki wywierała nacisk na nieszczęsnych współmieszkań­
ców terenu, że przeszkadzała kojarzeniu się dalszych par. Nie
połączone w pary szczury wyraźnie spadały w swojej randze
i stawały się przedmiotem stałych prześladowań pary. Nawet na
terenie liczącym 64 m wystarczały z zasady dwa do trzech
2
tygodni, aby taka para uśmierciła wszystkich swoich współ­
mieszkańców, to znaczy dziesięć do piętnastu silnych, doros­
łych szczurów.
Samiec i samica zwycięskiej pary były równie okrutne
w stosunku do podległych współplemieńców, jednakże wyraź­
nie było widać, że on woli dręczyć i kąsać samce, a ona
— samice. Podległe szczury broniły się bardzo słabo, usiłowały
rozpaczliwie uciekać i w rozterce swojej zmierzały w kierunku,
który szczurom rzadko kiedy może przynieść wyzwolenie,
a mianowicie ku górze. W miejscach gęsto zasiedlonych
szczurami Steiniger wielokrotnie widywał wyczerpane i pora­
nione osobniki, siedzące w biały dzień zupełnie bez osłony
wysoko na krzakach i drzewkach. Były to wyraźnie obce w tym
rewirze zabłąkane sztuki. Odniesione obrażenia znajdowały się
zwykle na tylnej części grzbietu i przy ogonie, tam, gdzie
prześladowcy zdołali uchwycić umykającego. Zgon rzadko
następuje litościwie wskutek nagłego głębokiego zranienia czy
upływu krwi, natomiast o wiele częściej przyczyną jego bywa
ogólne zakażenie, szczególnie przy ukąszeniach z przebiciem
otrzewnej. Zwykle zwierzę umiera jednak wskutek ogólnego
196
wyczerpania i nadmiernego nerwowego napięcia, które prowa­
dzi do zaniku działalności nadnercza.
Steiniger zaobserwował szczególnie skuteczną i podstępną
metodę zabijania współplemieńców stosowaną przez pewne
żeńskie szczury, które zdawały się wręcz specjalizować w mor­
derczym rzemiośle. „Skradają się one powoli — pisze nasz
świadek — nagle doskakują ku swojej ofierze, która niczego
złego się nie spodziewając, np. spokojnie pożywia się w karm­
niku, i aplikują jej w bok szyi ukąszenie, które bardzo często
trafia w karotydę. Walka przy tym trwa zwykle najwyżej kilka
sekund. U śmiertelnie ukąszonego zwierzęcia następuje prawie
zawsze wewnętrzny krwotok, a pod jego skórą bądź w jamach
ciała stwierdza się obfite wylewy krwi."
Gdy się obserwowało te krwawe tragedie doprowadzające
wreszcie do objęcia przez zwycięską parę władzy nad całym
terenem, trudno oczekiwać rozwoju społeczności, która jak się
okazuje, wkrótce, i to b a r d z o szybko, powstaje z potomstwa
morderców. Łagodność, więcej jeszcze — czułość, jaką wyka­
zują matki ssaków w stosunku do swoich dzieci, charakteryzuje
nie tylko ojca, ale również i dziadka z wszystkimi wujkami,
ciotkami, wujkami dziadecznymi, ciotkami dziadecznymi itd.,
aż do nie wiem którego pokolenia wstecz włącznie. Matki
układają mioty swoich dzieci w tym samym gnieździe i trudno
przypuszczać, żeby każda opiekowała się tylko własnym
potomstwem. W obrębie wielkiej rodziny, liczącej i kilka
tuzinów zwierząt, poważniejsze walki w ogóle się nie zdarzają.
Nawet w stadzie wilków, którego członkowie zresztą tak
nadzwyczaj są dla siebie uprzejmi, wyżsi rangą pierwsi zjadają
część wspólnej zdobyczy. W stadzie szczurów zaś n i e
i s t n i e j e żadna hierarchia. Stado atakuje solidarnie duże
zwierzę i oczywiście najsilniejsi członkowie biorą największy
udział w pokonaniu go. Natomiast przy pożeraniu — cytuję
dosłownie Steinigera: „mniejsze zwierzęta są najbardziej natar­
czywe: większe pozwalają dobrowolnie małym odbierać sobie
kęsy pożywienia. Także i przy rozmnażaniu się żywsze pod
197
każdym względem, zaledwie w połowie bądź trzech czwartych
wyrośnięte zwierzęta raczej górują nad dorosłymi. Przysługują
im wszelkie uprawnienia i nawet najsilniejsze stare zwierzę nie
odmawia im niczego."
Wewnątrz stada nie dochodzi do żadnych poważnych walk,
zdarzają się najwyżej drobne zwady, które wyrażają się
uderzeniem przednimi łapami albo kopnięciem tylnymi, ale
nigdy kąsaniem. Wewnątrz społeczności nie istnieje również
dystans osobniczy, przeciwnie, szczury są zwierzętami „kon­
taktowymi" w rozumieniu Hedigera, czyli chętnie dotykają się
wzajemnie. Ceremonią związaną z przyjazną gotowością do
kontaktu jest tak zwane podpełzanie (Unterkriechen), uprawia­
ne szczególnie przez sztuki młodsze, podczas gdy większe
wyrażają swoją skłonność do mniejszych raczej przez napeł-
zanie (Überkriechen). Ciekawe jest przy tym, że zbyt natar­
czywe okazywanie przyjacielskich nastrojów w wyżej opisanej
formie jest najczęstszym powodem niewinnych zwad wśród
wielkiej rodziny. Szczególnie jeżeli młodsze zwierzę podpeł-
zaniem bądź napełzaniem zanadto naprzykrza się starszemu
zajętemu jedzeniem, ten odtrąca je uderzeniami łapy albo
kopnięciem. Ale zazdrość czy zawiść o pokarm prawie nigdy
nie są przyczyną tych zwad.
Wewnątrz stada istnieje sprawnie działające przekazywanie
informacji przez udzielanie się nastrojów, a także — co jest
znacznie ważniejsze — przez podtrzymywanie i przekazywanie
raz zdobytych doświadczeń w drodze tradycji. Gdy szczury
znajdą nowe, nie znane dotychczas pożywienie, to według
obserwacji Steinigera pierwsze zwierzę, które je znalazło,
decyduje o tym, czy jego wielka rodzina będzie się tym żywić,
czy też nie. „Jeżeli kilkoro zwierząt ze stada zbliżyło się do
przynęty i nie napoczęło jej, na pewno już żaden inny członek
społeczności nie podejdzie do niej, zwłaszcza jeżeli pierwsi nie
dali się złapać na trującą przynętę i nadali jej zapach moczem
bądź kałem. Na odrzuconej przynęcie widuje się często od­
chody, nawet jeśli umieszczenie ich tam było dla zwierzęcia
198
bardzo trudne." A najdziwniejsze, że wiadomość o niebez­
pieczeństwie tkwiącym w pewnej określonej przynęcie jest
przekazywana z pokolenia na pokolenie i żyje znacznie dłużej
aniżeli te osobniki, które nabrały złych doświadczeń z trutkami.
Trudności ze skutecznym zwalczeniem tego niezwyciężonego
biologicznego przeciwnika człowieka, jakim jest szczur węd­
rowny, polegają przede wszystkim na tym, że szczur używa
w zasadzie takich samych środków jak człowiek, to znaczy
tradycyjnego przekazywania doświadczeń i rozpowszechniania
ich w obrębie ściśle ze sobą związanej społeczności.
Poważne walki na zęby pomiędzy członkami tej samej
wielkiej rodziny zdarzają się tylko w jednym jedynym przypad­
ku, pod wielu względami bardzo charakterystycznym i cieka­
wym, a mianowicie gdy znajdzie się wśród nich szczur należący
do obcego stada, gdy budzi się wewnątrzgatunkowa i między-
rodzinna agresja. To, co się dzieje wśród szczurów, gdy członek
obcego rodu znajdzie się w ich rewirze bądź gdy zostanie tam
umieszczony przez eksperymentatora; jest chyba najbardziej
denerwującą, przerażającą i ohydną sprawą, jaką w ogóle
można przeżyć przy obserwowaniu zwierząt. Obcy szczur może
nawet przez kilka minut albo i dłużej biegać tu i ówdzie,
nieświadom strasznego losu, jaki go czeka, podczas gdy tubylcy
w tym samym czasie spokojnie spełniają swoje normalne,
bieżące czynności. Ale dzieje się tak tylko do chwili, gdy intruz
zbliży się do jednego z nich tak, że ów poczuje jego woń.
Wówczas wstrząsa nim jak gdyby prąd elektryczny i w mgnie­
niu oka już cała kolonia zostaje zaalarmowana. Dzieje się to
dzięki przenoszeniu nastroju, który u szczura wędrownego
wyraża się tylko ruchami ekspresyjnymi, a u szczura śniadego
— ostro brzmiącym, wysokim, satanicznym wrzaskiem, który
podejmują wszyscy słyszący go członkowie rodu. Z wybałuszo­
nymi z podniecenia oczami i z nastroszoną sierścią szczury
rozpoczynają teraz polowanie na szczura. Są przy tym tak
wściekłe, że gdy dwa z nich natkną się na siebie, na wszelki
wypadek natychmiast gryzą się zaciekle. „Walczą tak przez trzy
199
do pięciu sekund — relacjonuje Steiniger — następnie ob­
wąchują się dokładnie z daleko wyciągniętą szyją, po czym
spokojnie się rozchodzą. W taki dzień prześladowania obcego
szczura wszyscy członkowie stada są w stosunku do siebie
pobudliwi i nieufni." Jak z tego widać, członkowie szczurzego
rodu nie znają się osobiście, tak jak np. kawki, gęsi czy małpy,
a rozpoznają się po rodzinnym zapachu, zupełnie tak jak
pszczoły i inne owady tworzące państwa.
Podobnie jak u owych owadów, tak i tu można nadać
członkowi rodu znamię znienawidzonego obcego intruza i od­
wrotnie przez wpłynięcie na jego zapach odpowiednimi środ­
kami. Gdy Eibl przenosił jedno zwierzę z kolonii szczurów do
uprzednio przygotowanego urządzonego innego terrarium, było
ono już po kilku dniach traktowane jako obce po ponownym
przyłączeniu do rodziny. Ale gdy razem ze szczurem zabierał
trochę ziemi, wyściółki z gniazda itp. pochodzących z ogrodze­
nia i umieszczał to wszystko razem w czystym i pustym
pojemniku, tak że izolowane zwierzę było wyposażone
w przedmioty przepojone zapachem rodzinnym — osobnik taki
bywał rozpoznawany jako członek rodziny bez żadnych niepo­
rozumień nawet po wielu tygodniach nieobecności.
Wprost rozdzierający serce był los pewnego szczura śniade­
go, którego Eibl przygotował według pierwszej wyżej opisanej
metody i w mojej obecności następnie wpuścił do ogrodzenia
jego rodu. Widoczne było bowiem, że zwierzę to nie zapo­
mniało zapachu rodzinnego, lecz nie miało świadomości, że
jego własny zapach się zmienił. Wprowadzone więc do daw­
nego swego pomieszczenia czuło się zupełnie bezpieczne jak
u siebie w domu i ostre ukąszenia ze strony dotychczasowych
przyjaciół spadły na nie zupełnie niespodziewanie. Nawet po
kilku poważnych zranieniach nie reagowało jeszcze strachem
ani rozpaczliwą próbą ucieczki, które obserwuje się u praw­
dziwie obcych szczurów już przy pierwszym spotkaniu z ataku­
jącym członkiem osiadłego rodu. Czytelnika o czułym sercu
zapewniam, a czytelnikowi naukowemu przyznaję się ze
200
wstydem, że w tym przypadku nie czekaliśmy do okrutnego
końca, lecz umieściliśmy doświadczalne zwierzę dla zapacho­
wej reedukacji w pomieszczeniu rodzinnym, w zabezpieczają­
cej je małej drucianej klatce.
Bez takiej sentymentem podyktowanej ingerencji los szczura
obcego rodzinie jest doprawdy straszliwy. Najlepsze, co go
może spotkać to, jak w poszczególnych przypadkach zaobser­
wował S. A. Barnett, śmierć wskutek szoku wywołanego
bezgranicznym przerażeniem. W innym przypadku zostaje
powoli rozszarpany na sztuki przez swoich współplemieńców.
Rzadko kiedy widzi się u zwierzęcia taką rozpacz i paniczny
strach pomieszany z równoczesną świadomością niepodobieńs­
twa uniknięcia okrutnej śmierci jak u szczura skazanego na
stracenie przez szczury: nawet już wcale się nie broni! Mimo
woli nasuwa się zestawienie tego zachowania się z takim, jakie
wykazałaby ta ofiara, gdyby znalazła się oko w oko z dużym
drapieżnikiem, który zapędził ją w kąt i przed którym tak samo
nie może uciec jak przed szczurami obcej rodziny. W takim
przypadku pomimo wszystko przeciwstawia przemożnemu
nieprzyjacielowi desperacko odważną samoobronę, najlepszą
obronę, jaka istnieje, to jest atak. Każdy, komu kiedykolwiek
szczur wędrowny, zapędzony w ślepy zaułek, skoczył do twarzy
z dzikim, charakterystycznym dla swego gatunku okrzykiem
wojennym, wie dobrze, o czym mówię.
Do czego służy „rankor partii" pomiędzy rodami szczurzy­
mi? Jaka jego funkcja niezbędna dla utrzymania gatunku
„wyhodowała" takie zachowanie? Otóż przerażające i dla nas
ludzi głęboko niepokojące jest to, że owe poczciwe stare,
darwinistyczne sposoby myślenia tylko tam znajdują zastoso­
wanie, gdzie selekcję wywołuje przyczyna zewnętrzna, wywo­
dząca się z otaczającego świata. Tylko w takich przypadkach
selekcja pociąga za sobą przystosowanie się. Natomaist tam,
gdzie tylko konkurencja pomiędzy współplemieńcami sama
stosuje dobór, istnieje — jak już wiemy — ogromne niebez­
pieczeństwo, że współplemieńcy w swoim bezrozumnym
201
współzawodnictwie wpędzą się wzajemnie w najgłupsze ślepe
zaułki ewolucji. Poznaliśmy na s. 66 takie bezdroża rozwoju na
przykładach skrzydeł argusa i tempa pracy w cywilizacji
zachodniej. W związku z tym na pewno istnieje możliwość, że
nienawiść panująca pomiędzy rodami szczurów jest rzeczywiś­
cie „diabelskim wynalazkiem", który na nic nie bywa dobry.
Oczywiście że z drugiej strony nie jest także wykluczone, że
zadziałały tu i działają nadal inne nie znane nam jeszcze
czynniki selekcjonujące, pochodzące ze świata zewnętrznego.
J e d n o możemy jednak z całą pewnością stwierdzić: owe
znane nam funkcje agresji służące zachowaniu gatunku, któ­
gorszej. Można by się pokusić o następującą prognozę: na
wyspie tej z czasem będzie coraz mniej szczurzych populacji,
szczury, które przeżyją, będą coraz większe i bardziej krwiożer­
cze, ponieważ istnieje premia selekcyjna protegująca wzrost
nienawiści klanowej. O badaczu zagadnień zachowania się,
który stale pamięta o zgubie grożącej ludzkości, można powie­
dzieć to samo, co w „Piwnicy Auerbacha" mówi Altmeyer
o Sieblu:
A serce miękkie ma jak łój.
W tym wzdętym szczurze [!], co tu ziewnął,
Konterfekt własny widzi swój. 1

rych niezbędność poznaliśmy w rozdziale III „Na co zło bywa

dobre", w w a l k a c h r o d o w y c h n i e w y s t ę p u j ą .
Walki te ani nie służą podziałowi terytoriów, ani doborowi
silnych obrońców rodziny — jak widzieliśmy, są oni rzadko
ojcami — ani żadnej innej z wymienionych w rozdziale III
funkcji.
Wyraźnie uwydatnia się ponadto fakt, że nieprzerwany stan
wojny jaki trwa pomiędzy sąsiadującymi ze sobą wielkimi
rodzinami szczurów, musi wywierać bardzo potężny nacisk
selekcyjny prowadzący do stałego wzrastania dzielności bojo­
wej i że ród, który w tej dziedzinie choćby w najmniejszym
stopniu pozostaje w tyle, musi w najkrótszym czasie ulec
zagładzie. Prawdopodobnie dobór naturalny wyznaczył na­
grodę na możliwie największą liczebność wielkich rodzin,
członkowie bowiem jednego rodu popierają się w walce
przeciwko obcym, tak że mniej liczna społeczność jest na
pewno w walce upośledzona w stosunku do większej. Steiniger
zastał na wyspie Norderoog (w grupie wysp Halligen) teren
rozdzielony pomiędzy pewną liczbę rodów szczurzych, przy
czym pozostawiły one pomiędzy sobą około pięćdziesięciomet-
rowy pas ziemi niczyjej, no rat's land, na której bez przerwy
odbywały się walki. Ponieważ w ten sposób front wymagający
obrony jest dla niewielkiej populacji stosunkowo bardziej
wydłużony aniżeli dla dużej, pierwsza znajduje się w sytuacji 1
Goethe, Faust, cz. I, przełożył Feliks Konopka.

202

Rozdział jedenasty
WIĘŹ
Stanę teraz bez trwogi, gdy z tobą dłoń w dłoni,
Wiek mój w e z w ę do walki...
(Schiller, Don Carlos,
przełożył Konstanty Goniewski.)
We wszystkich trzech różnych typach porządku społecznego,
które opisywałem w poprzednich rozdziałach, stosunki między
poszczególnymi osobnikami są zupełnie bezosobiste. Jednostki
stanowią element ponadindywidualnej społeczności i mogą być
niemal dowolnie wymieniane między sobą. Z pierwszą nikłą
zapowiedzią osobistych stosunków zetknęliśmy się u dzier­
żących rewir samczyków gębaczy z Gafsah, które zawierają
z sąsiadami pakt o nieagresji, agresywność natomiast objawiają
tylko wobec intruzów. Ale i w tym przypadku jest to tylko
bierne znoszenie obecności dobrze znanego sąsiada. Nie widzi
się tu jeszcze wzajemnego oddziaływania w sensie przyciąga­
nia, które mogłoby spowodować to, że jeden partner idzie
śladem drugiego, oddalającego się, bądź dla jego towarzystwa
pozostaje na miejscu, bądź też czynnie go poszukuje w przypad­
ku jego zniknięcia.
A tymczasem właśnie te sposoby zachowania się, świadczące
obiektywnie o istniejącej spójności, tworzą owe osobiste
powiązania, o których będzie mowa w tym rozdziale i które
będę odtąd krótko określał terminem w i ę ź . Wspólnotę spojoną
taką więzią będziemy nazywać grupą. G r u p ę zaś — tak samo
jak anonimowe stado — określa to, że spoiwem są tu reakcje,
które jeden osobnik wyzwala w drugim, z tym że w odróżnieniu
od owej bezosobistej społeczności tutaj reakcje zespalające są
ściśle związane z i n d y w i d u a l n o ś c i a m i poszczegól­
nych członków grupy.
204
Jak układ o wzajemnej tolerancji pomiędzy gębaczami
z Gafsah, tak samo i powstanie właściwej grupy wymaga tego,
aby poszczególne zwierzęta miały zdolność selektywnego
reagowania na indywidualność każdego innego członka grupy.
U owego gębacza, który przecież reaguje na sąsiada inaczej niż
na obcego tylko w jednym miejscu, a mianowicie we własnym
dołku gniazdowym, do zjawiska tego szczególnego przyzwy­
czajenia włącza się jeszcze mnóstwo okoliczności pobocznych.
Wątpliwe, czy ryba ta traktowałaby znanego sobie sąsiada tak
samo, gdyby obaj znaleźli się w innym miejscu niż to, do
którego przywykli. Natomiast dla tworzenia grup właściwych
cechą charakterystyczną jest właśnie niezależność od miejsca.
Rola, którą każdy z członków grupy odgrywa w życiu drugiego,
pozostaje taka sama w zadziwiająco różnorodnych sytuacjach
otaczającego je środowiska. Słowem, o s o b i s t e w z a j e m ­
ne r o z p o z n a w a n i e s i ę przez partnerów we wszystkich
możliwych warunkach życiowych to podstawowe założenie
tworzenia grupy. A zatem grupa nie polega nigdy wyłącznie na
reakcjach wrodzonych, które często wystarczają przy powsta­
waniu anonimowego stada. Rozpoznawanie partnera jest umie­
jętnością, której trzeba oczywiście nabywać indywidualnie.
Gdy prześledzimy szereg sposobów bytowania w kierunku
wzrastającym, tzn. od najprostszych ku formom wyższym
— powstanie grupy w wyżej określonym znaczeniu spo­
strzegamy po raz pierwszy u ryb wyższych z grupy kościstych,
mianowicie u cierniopłetwych, a wśród nich w szczególności
u pielęgnicowatych i innych im pokrewnych gatunków, jak
„ryby anielskie", ryby-motyle i demoiselles. Z tymi trzema
rodzinami ryb morskich mieliśmy już do czynienia w dwóch
pierwszych rozdziałach i — co ma tutaj swoje specjalne
znaczenie — poznaliśmy je jako istoty wyposażone w szczegól­
nie duży zasób agresywności wewnątrzgatunkowej.
Omawiając tworzenie się anonimowego stada (s. 175 - 1 8 5 ) ,
podkreśliłem wyraźnie, że ta najpowszechniejsza i najbardziej
pierwotna forma społeczności nie powstała z rodziny, a więc
205
z jednostki złożonej z rodziców i dzieci, tak jak działo się to
w bojowych rodach szczurów, a chyba również i watahach
innych ssaków. W sensie nieco odmiennym, filogenetycznie
pierwotną formę więzi osobistej i powstania grupy stanowi na
pewno spójnia pary d b a j ą c e j w s p ó l n i e o s w e p o ­
t o m s t w o . Z takiego związku — jak wiadomo — łacno
powstaje rodzina, ale powiązania, o których tu będzie mowa,
mają charakter znacznie bardziej specyficzny. Przede wszyst­
kim opiszemy, jak powstają one u pielęgnic, ryb, stanowiących
tak wdzięczny przedmiot pouczających obserwacji.
W charakterze obserwatora rozumiejącego dobrze zwierzęta
i rozważnego znawcy wszystkich ruchów ekspresyjnych śledzi­
my opisane szczegółowo na s. 134 procesy, wiodące do
dobrania się różnopłciowych par pielęgnicowatych. Nieuchron­
nie popadamy przy tym w stan zdenerwowania i niepokoju,
widząc, jak strasznie przyszli małżonkowie są na siebie źli.
Wciąż na nowo wybuchają pomiędzy nimi nieomal poważne
starcia i niebezpieczna żagiew popędu agresji zostaje z trudem
tylko w tym stopniu przygaszona, że nie dochodzi wręcz do
walki na śmierć i życie i zabójstwa. Nasz niepokój nie jest wcale
wywołany wadliwą interpretacją ruchów ekspresyjnych ryb!
Każdy praktyk akwarysta wie dobrze, jak bardzo jest niebez­
piecznie umieścić samca i samicę któregoś z gatunków pielęg­
nicowatych we wspólnym pojemniku i jak łatwo jest zastać
w basenie trupa, jeżeli się nie czuwa bezustannie nad procesem
dobierania się par.
W warunkach naturalnych przyzwyczajenie przyczynia się
w dużym stopniu do uniknięcia wybuchu walki między przy­
szłymi narzeczonymi. W akwarium najlepiej możemy stworzyć
takie wolnościowe warunki życiowe, pozwalając kilku młodym
rybkom, które jeszcze są całkowicie pokojowo nastrojone,
dorastać wspólnie w możliwie dużym pojemniku. Kojarzenie
się par odbywa się wówczas zazwyczaj tak, że jedna z ryb
— zwykle jest to samiec — osiągnąwszy dojrzałość płciową,
zajmuje rewir i wygania z niego wszystkie inne. Gdy następnie
206
któraś samica objawi chęć połączenia się w parę, zbliża się
ostrożnie do posiadacza rewiru. Jeżeli uzna samczyka za
hierarchicznie nadrzędnego, to na jego początkowo naprawdę
poważnie przedsiębrane ataki będzie odpowiadała opisanym
już na s. 134-136 tak zwanym drożeniem się, które —jak już
wiemy — złożone jest z elementów zachowania wywodzących
się" częściowo z popędu seksualnego, a częściowo z popędu
ucieczki. Gdyby samiec, pomimo tych gestów działających
wyraźnie hamująco na jego agresywność, zachował nadal
postawę napastliwą — samica może na czas krótki oddalić się
z jego rewiru. Prędzej czy później jednak powraca. I powtarza
się to przez różny dla poszczególnych przypadków okres,
w każdym razie tak długo, aż oboje przywykną tak dalece do
swojej obecności, że podniety wyzwalające agresję, które
partner nieuchronnie emanuje, znacznie stracą na sile. Podob­
nie jak w wielu procesach specyficznego przyzwyczajania
się, tak i tutaj do ogólnej sytuacji włącza się szereg przypad­
kowo zachodzących okoliczności pobocznych, do których
zwierzę przywyka. Żadnej z tych okoliczności nie może
zabraknąć, jeżeli ma być zachowane ogólne działanie przy­
zwyczajenia. Dotyczy to przede wszystkim początku poko­
jowego współżycia; partner musi więc zjawić się zawsze od
tej samej strony na zwyczajowo ustalonej drodze, oświetle­
nie musi być takie samo jak zawsze itd. — w przeciwnym ra­
zie każda ryba będzie uważała drugą za osobnika obcego,
wyzwalającego walkę. W tym stadium na przykład przenie­
sienie ryb do innego akwarium może całkowicie zniweczyć
końcowy efekt skojarzenia się pary. W miarę cementowania
się znajomości obraz partnera staje się coraz mniej zależny od
tła, na którym występuje. Jest to proces, w czasie którego
wyłania się to, co najistotniejsze, proces dobrze znany psy­
chologom postaci, a także badaczom odruchów warunko­
wych. Dochodzi wreszcie do tego, że powiązanie z partne­
rem staje się w takim stopniu niezależne od okoliczności
pobocznych, że parę można przemieścić nawet bardzo dale-
207
ko bez zerwania łączącej ją więzi. Najwyżej może w takich
warunkach nastąpić „regresja" dawno skojarzonej pary do
wcześniejszego stadium, tzn. obserwuje się wznowienie cere­
moniałów zalotów i pojednania, które u żyjących już od dawna
ze sobą par małżeńskich zanikły w codziennym trybie życia
dyktowanym przez przyzwyczajenie.
Gdy skojarzenie się pary odbyło się bez przeszkód, u samca
coraz silniej na plan pierwszy występują seksualne sposoby
zachowania się. Ślady tego mogą ujawnić się już w pierwszych
poważnych atakach na samicę, obecnie jednak zachowanie to
nabiera intensywności i większej częstotliwości, c h o ć r ó w ­
nocześnie nie zanikają gesty wyrażające
n a s t r ó j a g r e s y w n y . Znika natomiast początkowa goto­
wość do ucieczki i „uniżoność" samicy. Ruchy wyrażające
strach bądź chęć ucieczki przemijają u niej w miarę utrwalania
się współżycia pary, a dzieje się to często tak szybko, że sam je
swego czasu przeoczyłem przy obserwacjach nad pielęgnico-
watymi i całymi latami sądziłem mylnie, że pomiędzy małżon­
kami jednej pary nie istnieje u tych ryb żadna hierarchia.
Słyszeliśmy już, jaką w rzeczywistości rolę odgrywa hierarchia
przy wzajemnym rozpoznawaniu się płci. Utrzymuje się trwale
także i wówczas, gdy samiczka radykalnie przestała już
wykonywać jakiekolwiek gesty uniżoności w stosunku do
swojego małżonka. Gesty te wykonuje jednak jeszcze i później,
ale już tylko w bardzo rzadkich przypadkach, gdy między
starym małżeństwem wybuchnie kłótnia!
Uniżona i tak na początku bojaźliwa samiczka wraz ze
strachem przed swoim samczykiem traci także wszelkie zaha­
mowania w objawianiu swojego agresywnego zachowania się.
Jej poprzednia nieśmiałość nagle się kończy — wielka i bez­
czelna stoi z rozpostartymi płetwami pośrodku rewiru swego
małżonka w pełnej postawie imponującej, strojna we wspaniałą
szatę, która u omawianych tu gatunków prawie niczym nie różni
się od samczej. Jak należało oczekiwać, samiec wpada w złość,
sytuacja bowiem bodźcowa, stworzona przez imponującą mał-
208
żonkę, zawiera w sobie wszystko, co z naszej analizy podniet
znamy jako kluczowe podniety wyzwalające walkę. A zatem
małżonek rzuca się ku swojej połowicy, a w każdym razie
przyjmuje boczną postawę imponującą i przez ułamek sekundy
wydaje się, że już ją zmiażdży — i wtedy dzieje się to, co
skłoniło mnie do napisania tej książki. Samiec nie zatrzymuje
się w swych pogróżkach bądź też zatrzymuje się tylko na
nieomal nieuchwytny moment — zresztą nie mógłby nawet się
zatrzymać, tak bardzo jest rozjuszony. I rzeczywiście, prze­
chodzi do wściekłego ataku, ale... n i e na s w ą m a ł ż o n ­
kę, koło której pruje b l i z i u t k o , lecz na in­
n e g o w s p ó ł p l e m i e ń c a . W naturalnych warunkach jest
nim z reguły mieszkaniec sąsiedniego rewiru!
Jest to klasyczny przykład zdarzenia, które z Tinbergenem
zdefiniowaliśmy jako ruch przekierunkowany bądź nowo ukie­
runkowany {umorientierte oder neu-orientierte Bewegung).
Określa go to, że pewien sposób zachowania się zostaje
wyzwolony przez p e w i e n obiekt, ale przedmiotem, na
którym wyładowuje się reakcja, jest i n n y obiekt, gdyż
obiekt wyzwalający emanuje równocześnie podniety hamują­
ce. Tak na przykład człowiek, którego ktoś rozzłościł, ra­
czej uderza pięścią w stół aniżeli w twarz tamtego, gdyż
zatrzymują go pewne zahamowania, a złość jak wulkan wy­
maga ujścia. Większość znanych przypadków ruchów nowo
ukierunkowanych dotyczy agresywnego zachowania się, wy­
zwolonego przez określony obiekt, który jednocześnie budzi
strach. Właśnie na przykładzie takiego szczególnego przypad­
ku, który nazwał reakcją kolarską, B. Grzimek jako pier­
wszy odkrył i opisał zasadę ruchu nowo ukierunkowanego.
„Kolarzem" jest w tym przypadku ten, kto wobec góry zgina
kark, a depcze w dół. Mechanizm powodujący taki sposób
zachowania się staje się szczególnie widoczny, gdy zwierzę
podchodzi z pewnej odległości do przedmiotu swego gniewu
i dopiero zbliżywszy się, zauważa, że przeciwnik jego właś­
ciwie budzi w nim przerażenie. Wówczas właśnie — ponie-
209
waż już nie może zahamować rozpędu swego ataku — wywiera
złość na jakimkolwiek niewinnym stworzeniu, które widzi
w pobliżu.
Oczywiście że istnieją jeszcze inne niezliczone formy ru­
chów nowo ukierunkowanych; są one wywołane najrozmait­
szymi kombinacjami sprzecznych z sobą popędów. Opisany
szczególny przypadek samczyka pielęgnicy ma dla naszego
tematu specjalne znaczenie przez to, że analogiczne procesy
odgrywają decydującą rolę w życiu rodzinnym i społecznym
bardzo wielu zwierząt wyższych, a także i człowieka. Widocz­
nie w świecie kręgowców dokonano wielokrotnie i niezależnie
od siebie „wynalazku" polegającego na tym, żeby nie tylko
nałożyć hamulce na wyzwoloną przez partnera agresywność,
ale jeszcze i w dodatku wykorzystać ją do walki przeciwko
wrogim sąsiadom.
Odwrócenie niepożądanej, a wyzwolonej przez partnera
agresywności i skanalizowanie jej w pożądanym kierunku na
sąsiada terytorialnego w obserwowanym i tak dramatycznie
przedstawionym przypadku samca pielęgnicy naturalnie nie jest
wynalazkiem danej chwili, który mógłby przez zwierzę znaj­
dujące się w jakiejś sytuacji krytycznej zostać dokonany lub nie.
Zachowanie to jest bowiem od dawna zrytualizowane i należy
do stałego inwentarza instynktów danego gatunku. Wszystko,
czego dowiedzieliśmy się w rozdziale V o przebiegu rywaliza­
cji, służy przede wszystkim do zrozumienia faktu, że z ruchu
nowo ukierunkowanego powstaje trwały rytuał, a tym samym
potrzeba samodzielnego motywu działania.
W zamierzchłych czasach r a z k i e d y ś orientacyjnie
gdzieś w górnej kredzie (milion lat mniej czy więcej nie ma
tu żadnego znaczenia!) prawdopodobnie przypadkowo ode­
grała się zupełnie taka sama scena, jak scena palenia tytoniu
przez dwóch indiańskich wodzów opisana w rozdziale V; bez
tego nie mógł był powstać żaden rytuał. Jeden z „wielkich
konstruktorów" przemiany gatunków, a mianowicie selekcja,
potrzebuje przecież zawsze przypadkowo powstałego punktu
210
wyjściowego, aby móc wkroczyć, a tej podstawy dostarcza
jej ślepy, ale pracowity towarzysz, którym jest dziedziczna
zmienność.
Podobnie jak w przypadku wielu cech fizycznych i ruchów
instynktownych, rozwój osobniczy — ontogeneza — zrytuali-
zowanego ceremoniału w grubszych zarysach biegnie tą samą
drogą, co i rozwój filogenetyczny. Mówiąc ściśle, ontogeneza
wprawdzie nie powtarza szeregu rozwojowego przodków, ale,
jak już Carl Ernst von Baer słusznie stwierdził, jedynie szereg
i c h o n t o g e n e z , jednakże dla naszych celów wystarcza
obraz uproszczony. Rytuał powstały z nowo ukierunkowanego
ataku jest zatem — na etapie, w którym zjawia się po raz
pierwszy — znacznie bardziej podobny do własnego nie
zrytualizowanego prawzoru aniżeli potem, w pełni swego
rozwoju. Stąd u świeżo skojarzonego samczyka pielęgnicy
obserwuje się zupełnie wyraźnie — zwłaszcza gdy cała reakcja
nie jest zbyt intensywna — że właściwie miałby wielką ochotę
zdzielić swoją młodą małżonkę mocnym ciosem i że w ostatniej
chwili przeszkadzają mu przyczyny innego rodzaju, w związku
z czym woli złość swoją wyładować na sąsiedzie. W takim
w pełni wykształconym ceremoniale „symbol" oddalił się
znacznie od tego, co symbolizuje, a pochodzenie ceremoniału
jest w pewnym stopniu zamaskowane zarówno przez „teatral­
ność" całej czynności, jak i przez fakt, że zostaje ona
wykonywana jako cel sam w sobie. Jej funkcja zatem i sym­
bolika są znacznie bardziej widoczne aniżeli jej pochodzenie.
Stwierdzenie, ile w poszczególnym przypadku takiego działa­
nia tkwi jeszcze elementów wywodzących się z popędów
pierwotnego konfliktu — wymaga dokładniejszej analizy. Gdy
przed ćwierć wiekiem wraz z moim przyjacielem Alfredem
Seitzem rozpoznaliśmy po raz pierwszy opisany tu rytuał,
mieliśmy wkrótce pełne rozeznanie co do ceremoniału „zluzo­
wania" i „powitania" u ryb z rodziny pielęgnicowatych, ale
daleko nam było do wniknięcia w jego filogenetyczne po­
chodzenie.
211
 Jednakże od razu, już w przypadku pierwszego wówczas
dokładniej zbadanego gatunku afrykańskiego „gwiezdnego
nieba", uderzyło nas wielkie podobieństwo gestów grożenia do
gestów powitania. Wprawdzie nauczyliśmy się szybko odróż­
niać je od siebie i potrafiliśmy prawidłowo przewidywać, czy
dany sposób poruszania się doprowadzi do walki, czy też do
skojarzenia się pary. Ale ku naszemu wielkiemu niezadowole­
niu długo nie mogliśmy określić, jakie cechy stanowiły kryteria
te} naszej oceny. Dopiero po bliższym przeanalizowaniu płyn­
nych form przejściowych pomiędzy poważnym grożeniem
samczyka skierowanym ku oblubienicy a ceremoniałem pojed­
nawczym — różnica objawiła się nam zupełnie wyraźnie: przy
grożeniu samiec hamuje ostro tuż obok tego, któremu grozi, aż
do zupełnego zatrzymania się, zwłaszcza gdy jest tak silnie
podrażniony, że nie tylko przybiera boczną postawę imponują­
cą, ale również wykonuje uderzenia ogonem w bok. Natomiast
przy ceremoniale pojednawczym lub ceremoniale „zluzowa­
nia" ryba nie tylko nie zatrzymuje się naprzeciwko partnera, ale
przepływa w mimicznej przesadzie koło niego, aby zademonst­
rować j e d n o c z e ś n i e boczne imponowanie i uderzenia
ogonem. A zatem kierunek, w którym ryba prezentuje swój
ceremoniał, jest inny, i to wyraźnie inny aniżeli ten, w jakim
szarżuje do ataku. Jeżeli więc przed ceremoniałem trwała
spokojnie w wodzie blisko współmałżonki, to teraz płynie
zdecydowanie do przodu, z a n i m zacznie imponować i ude­
rzać ogonem. Uzyskujemy tu wyraźny, nieomal bezpośrednio
zrozumiały „symbol" tego, że współmałżonka właśnie n i e
stanowi przedmiotu ataku. Celu tego należy szukać gdzie
indziej, daleko, w kierunku, do którego ryba płynie.
Obaj „wielcy konstruktorzy" przemiany gatunków posługują
się często metodą tzw. z m i a n y f u n k c j i , aby wykorzystać
dla nowych celów resztki jakiejś organizacji, której wydolność
pozostała w tyle za postępem ewolucji. Przytoczymy tu kilka
przykładów tej ich działalności, tak pełnej fantazji i rozmachu:
z przeprowadzającej wodę szczeliny skrzelowej powstał z cza-
212
sem przewód słuchowy, zawierający powietrze i przewodzący
fale dźwiękowe, z dwóch kości pierwotnego stawu żuchwowo-
-skroniowego — dwie kostki słuchowe, z oka ciemieniowego
— gruczoł wydzielania wewnętrznego — szyszynka, z przed­
niej kończyny gada — skrzydło ptasie itd., itp. Ale wszystkie te
przekształcenia wydają się niepozorne i skromne w porównaniu
z potęgą tego genialnego kunsztu, polegającego na stworzeniu
działania pojednawczego ze sposobu zachowania się, którego
źródła, nie tylko pierwotnie, ale jeszcze przynajmniej częś­
ciowo w obecnej swojej formie tkwią w wewnątrzgatunkowej
agresji. Stało się to dzięki tak prostemu środkowi, jakim jest
utrwalone rytuałem nowe ukierunkowanie. Jest to nie więcej
i nie mniej niż odwrócenie wszystkich odpychających skutków
agresji o 180°: ceremoniał usamodzielniony rytuałem staje się
dążeniem samym w sobie, jak widzieliśmy to już w rozdziale
o rytualizacji, staje się taką samą p o t r z e b ą jak każdy inny
autonomiczny ruch instynktowny. A przez to właśnie nabiera
charakteru mocnej więzi łączącej jednego partnera z drugim.
Dla s a m e j b o w i e m i s t o t y tego r o d z a j u c e r e ­
moniału pojednawczego charakterystyczne
jest, że każdy ze s p r z y m i e r z o n y c h może od­
p r a w i ć go t y l k o z tym j e d n y m , a nie z d o w o l ­
nym o s o b n i k i e m swego gatunku.
Trzeba sobie jasno uzmysłowić, jak nierozwiązalne na pozór
zadanie zostało tu wykonane w sposób najprostszy, najelegant­
szy i najdoskonalszy: dwoje szalejących wręcz z agresywności
zwierząt, z których każde przez swoje ubarwienie i zachowanie
się siłą rzeczy staje się dla drugiego tym, czym jest przy­
słowiowa czerwona płachta dla byka, należy doprowadzić do
tego, aby zgodnie ze sobą żyły na najmniejszej przestrzeni, i to
w obrębie gniazda, to znaczy w miejscu, które każde z nich
uważa za centrum rewiru i w którym jego wewnątrzgatunkowa
agresywność osiąga swe absolutne maksimum. To dość już
ciężkie samo przez się zadanie zostaje jeszcze utrudnione
dodatkowym wymaganiem, aby wewnątrzgatunkowa agresyw-
213
 ność u żadnego z małżonków nie uległa osłabieniu. Wiemy
wszakże z rozdziału III, że każdy najmniejszy odpływ gotowo­
ści do ataku na sąsiada własnego gatunku bywa natychmiast
okupiony utratą terytorium, a tym samym źródeł pożywienia dla
oczekiwanego potomstwa. W tych warunkach gatunek „nie
może sobie pozwolić" na to, aby dla umknięcia walk pomiędzy
małżonkami sięgać do takich ceremoniałów pojednawczych,
które jak gesty pokory czy gesty infantylne, pociągałyby za
sobą spadek agresywności. Zrytualizowane nowe ukierunkowa­
nie nie tylko omija te niepożądane skutki, ale ponadto dodat­
kowo wykorzystuje emanowane przez małżonka kluczowe
podniety wyzwalające walkę, nieodzowne do podżegania part­
nera przeciwko sąsiadowi rewiru. Osobiście uważam ten
mechanizm zachowania się za znacznie bardziej rycerski niż
i odwrotne analogiczne zachowanie
powtarza wobec się człowieka,
niego który swoją
demonstrację
wewnętrzną wściekłość na kochanego sąsiada bądź przełożone­
go w zdenerwowaniu i rozdrażnieniu wyładowuje wieczorem
w domu na swej pożałowania godnej żonie.
Na wielkim drzewie genealogicznym wszystkich istot ży­
wych często jakieś szczególnie udane pod względem konstruk­
cyjnym rozwiązanie bywa „odkryte" niezależnie od siebie
przez różne konary i gałęzie tego drzewa. Skrzydła mają
i owady, i ryby, i ptaki, i nietoperze, kształt torpedy „wynalaz­
ły" głowonogi, ryby, ichitiozaury i wieloryby. Nie dziwi nas
więc, że mechanizmy zachowania się uniemożliwiające walkę,
a polegające na zrytualizowanym nowym ukierunkowaniu
ataku, występują u bardzo wielu różnych zwierząt, wykształ­
cone w analogiczny sposób.
Istnieje więc — na przykład — cudowny ceremoniał pojed­
nawczy określany ogólnie jako „taniec" żurawi; gdy się raz
poznało symbolikę tego sposobu poruszania się — nie sposób
oprzeć się pokusie przetłumaczenia go na język ludzki. Ptak
staje wyprostowany w postaci grożącej przed drugim, rozpo­
ściera potężne skrzydła, dziób wysuwa ku tamtemu, świdrując
go ostro oczyma. Z tym wszystkim przedstawia obraz niebez-
214
piecznego grożenia i w istocie do tego momentu jego gesty
pojednawcze są całkowicie podobne do przygotowywania
napaści. W następnej chwili jednakże ptak odwraca ten strasz­
liwy obraz własnej grozy od swego partnera dokonując zwrotu
o 180° i — ciągle jeszcze z rozpostartymi skrzydłami — pod­
daje mu swój bezbronny kark, który jak wiadomo, u żurawia
europejskiego i u wielu innych gatunków jest ozdobiony
prześliczną rubinowoczerwoną czapeczką. „Tańczący" ptak
pozostaje przez wiele sekund ostentacyjnie w tej pozycji,
wyrażając tą całkowicie zrozumiałą symboliką, że jego groźba
napaści nie jest skierowana przeciwko partnerowi, przeciwnie,
nawet wręcz daleko od niego, przeciwko wrogiemu otoczeniu;
jednocześnie już pobrzmiewa motyw o b r o n y przyjaciela.
Następnie żuraw znowu zwraca się ku swemu towarzyszowi
wielkości i siły, natych­
miast znowu się odwraca i w sposób wielce wymowny wy­
konuje teraz pozorny atak na jakikolwiek obiekt zastępczy. Jest
nim najczęściej stojący obok nie zaprzyjaźniony żuraw, może
być nim bogu ducha winna gęś, a nawet — w braku czegoś
lepszego — kawałek drzewa bądź kamyk, który wówczas chwy­
ta dziobem i wyrzuca trzy lub cztery razy w powietrze. Całość
wyraża równie dobitnie jak ludzkie słowa: „Jestem wielki
i straszny, ale nie dla ciebie, lecz dla tego i tego, i tamtego."
Może mniej dramatyczny w wymowie gestów, ale znacznie
bardziej znamienny jest ceremoniał pojednawczy kaczek i gęsi,
określony przez Oskara Heinrotha jako k r z y k t r i u m f a l -
n y (Triumphgeschrei). Rytuał ten ma dla nas tutaj szczególne
znaczenie, dlatego że różni przedstawiciele wymienionych grup
ptasich realizują go w rozmaity sposób, z różnym stopniem
rozwinięcia i komplikacji. Możemy więc z takiego stop­
niowania odtworzyć sobie znakomicie obraz tego, jak w toku
filogenezy z gestu zażenowania niwelującego złość powstała
więź przejawiająca tajemnicze pokrewieństwo z tą, która łączy
między sobą ludzi i która wydaje się nam rzeczą najpiękniejszą
i najsilniejszą na tej ziemi.
215
 W swojej najprymitywniejszej formie, której przykładem jest
tak zwany palawer (rozhowor) — reb-reb kaczki krzyżówki
— grożenie różni się bardzo, bardzo nieznacznie od „powita­
nia". W każdym razie ja sam dojrzałem tę drobną różnicę
w ukierunkowaniu kwakania reb-reb, zarówno w trakcie groże­
nia, jak i powitania, dopiero wówczas, gdy nauczyłem się
rozumieć zasadę nowo ukierunkowanego ceremoniału pojed­
nawczego dzięki szczegółowym studiom nad pielęgnicowatymi
i nad gęsiami, u których zresztą zasada ta jest łatwiejsza do
uchwycenia. Kaczki stoją naprzeciwko siebie z dziobami nieco
wzniesionymi i bardzo szybko wypowiadają w podnieceniu ów
dwusylabowy dźwięk kontaktu głosowego, który u kaczora
wyraża się zwyczajowo"jako „reb-reb"; u samicy brzmi on
bardziej nosowo, coś jak gdyby „kwengweng". Ponieważ
u tych kaczek nie tylko społeczne zahamowanie przed atakiem,
ale również i strach przed partnerem mogą wywołać odchylenia
od kierunku wskazującego cel grożenia, często zatem się zda­
rza, że dwa grożące sobie kaczory stoją z uniesioną brodą
i wołając „reb-reb" zwracają dzioby niezupełnie dokładnie
wzajem ku sobie. W chwili jednak, gdy dzioby ich znajdą się na
wspólnej prostej, dochodzi natychmiast do ataku i ptaki chwy­
tają się obopólnie za pierze na piersiach. Zwykle jednak nawet
przy bardzo wrogim spotkaniu celują one nieco obok siebie.
Gdy natomiast kaczor prowadzi rozhowor z wybraną sobie
partnerką, a szczególnie gdy ceremoniałem tym odpowiada na
podżeganie swej przyszłej narzeczonej (s. 9 1 - 9 2 ) — widać
wyraźnie, jak „coś" mu odwraca tym silniej dziób od kaczki, do
której się zaleca, w im większym podnieceniu tokuje. W skraj­
nym przypadku może nawet dojść do tego, że całkowicie
zwraca ku samicy tył swej głowy, nieprzerwanie przy tym
prowadząc rozhowor. Formalnie odpowiada to zupełnie opisa­
nemu na s. 170 ceremoniałowi pojednawczemu u mew, który
jednak z całą pewnością powstał w przedstawiony tamże sposób
i nie wywodzi się wcale z nowego ukierunkowania; jest to
ostrzeżenie przed lekkomyślnym homologizowaniem! Z opisa-
216
nego wyżej odwracania głowy kaczora powstał na drodze
dalszej rywalizacji ów gest podstawiania tylnej części głowy,
właściwy tylu kaczkom. Gest ten odgrywa ważną rolę przy
tokowaniu u kaczki krzyżówki, u cyraneczki, rożeńca i innych
kaczek pływających, a także u edredona miękkopióra. Ceremo­
niał palaweru reb-reb, odprawiany ze szczególnym nabożeńst­
wem, obserwujemy w stadle kaczek krzyżówek, które się
wzajemnie zgubiły i odnalazły po dłuższej rozłące. To samo
zresztą dotyczy i gestów pojednawczych połączonych z boczną
postawą imponującą i uderzeniami ogona, które już poznaliśmy
u par ryb z rodziny pielęgnicowatych (s. 212). Pierwsi obser­
watorzy tego zachowania się właśnie dlatego tak często
określali je jako „powitanie", że występuje nagminnie przy
ponownym połączeniu się uprzednio rozłączonych partnerów.
Pomimo że taka interpretacja w odniesieniu do wielu bardzo
wyspecjalizowanych ceremoniałów tego rodzaju nie jest po­
zbawiona słuszności, jednakże powszechność i intensywność
gestów pojednawczych wykonywanych właśnie w tej sytuacji
każe szukać innej pierwotnej przyczyny: nawet bardzo krótko­
trwałe przerwanie sytuacji bodźcowej wywołującej przyzwy­
czajenie częściowo niweczy stępienie wszystkich agresywnych
reakcji spowodowane oswojeniem się z partnerem. Bardzo
dobitny przykład tego ujrzymy, jeżeli dla jakiegokolwiek celu
będziemy chcieli odizolować choćby tylko na godzinę pojedyn­
czego osobnika od stada wspólnie wzrastających, bardzo do
siebie przyzwyczajonych, a więc jeszcze stosunkowo łagod­
nych i spokojnych młodych kogutów bądź drozdów trójbarw­
nych, pielęgnic, ryb bojowników czy też innych podobnie
agresywnych gatunków zwierząt. Gdy po godzinie umieścić
zwierzę na powrót w otoczeniu jego dotychczasowych towarzy­
szy, agresja natychmiast zaczyna kipieć niczym przegrzana
woda rozpoczynająca wrzeć przy najmniejszym wyzwalającym
trąceniu.
Także i inne nieraz bardzo drobne zmiany ogólnych warun­
ków mogą — jak już wiemy (s. 206-208) — w piorunujący
217
sposób zniszczyć działanie przyzwyczajenia. Moja stara parka
drozdów trójbarwnych w lecie 1961 r. tolerowała syna z pierw­
szego lęgu, przebywającego w klatce w tym samym pokoju co
skrzynka lęgowa, przez okres znacznie przekraczający ten, po
którym ptaki te normalnie wyganiają swe dorosłe dzieci
z rewiru. Ale gdy przeniosłem klatkę ze stołu na półkę
biblioteczną, rodzice zaczęli tak gwałtownie atakować swego
syna, że przez to zupełnie zapomnieli wylatywać na dwór na
poszukiwanie pokarmu dla młodych, które w tym czasie mieli.
To gwałtowne załamanie się hamulców agresji uzależnionych
od przyzwyczajenia jest najwidoczniej niebezpieczeństwem
grożącym zawsze więzi pomiędzy partnerami wówczas, gdy
zostają oni rozdzieleni nawet tylko na czas krótki. Równie
oczywiste jest, że dobitny ceremoniał pojednawczy, który
obserwujemy za każdym razem przy ponownym połączeniu,
nie służy niczemu innemu jak tylko ujarzmieniu tego niebez­
pieczeństwa. Hipotezę tę potwierdza fakt, że „powitanie" jest
tym wyrazistsze i tym intensywniejsze, im dłużej trwała
poprzedzająca je rozłąka.
Nasz człowieczy ś m i e c h prawdopodobnie w pierwotnej
swojej formie jest również ceremoniałem pojednawczym bądź
powitalnym. Śmiech i uśmiech odpowiadają zapewne różnym
stopniom intensywności tego samego sposobu zachowania się,
to znaczy, że w różnym stopniu przemawiają do tego samego
rodzaju specyficznie aktywizującego pobudzenia. U naszych
najbliższych krewnych, szympansa i goryla, niestety nie istnieją
ruchy powitalne, które odpowiadałyby formalnie i funkcjonal­
nie naszemu śmiechowi; występują one natomiast u wielu
makaków, które przy obyczajach pojednawczych szczerzą zęby
i cmokając kiwają głowami w obie strony, przy czym uszy
obciągają mocno ku tyłowi. Dziwnym trafem niektórzy ludzie
Dalekiego Wschodu wykonują zupełnie te same ruchy przy
uśmiechu powitalnym. A co ciekawsze, ludzie ci przy bardzo
wyraźnym uśmiechu trzymają głowę w takiej pozycji, że twarz
nie jest zwrócona wprost ku osobie witanej, lecz ukośnie obok
218
niej. Dla funkcjonalnego aspektu tego rytuału nie jest przy tym
ważne, ile z jego części składowych jest utrwalone w genomie , 1
a ile w kulturowej tradycji uprzejmości.
W każdym razie odczuwamy silną pokusę interpretowania
uśmiechu jako ceremoniału pojednawczego, powstałego analo­
gicznie do triumfalnego krzyku gęsi — przez zrytualizowanie
nowo ukierunkowanego grożenia. Przekonanie o tym pogłębia
się jeszcze, gdy przyglądamy się serdecznemu wzajemnemu
szczerzeniu zębów u bardzo uprzejmych Japończyków.
Dalszym potwierdzeniem tej hipotezy jest zjawisko nie­
spodziewanego przejścia uśmiechu w głośny śmiech podczas
bardzo intensywnego witania się dwóch przyjaciół, jeżeli
istnieje podłoże prawdziwego afektu. Śmiech taki wydaje się
dziwnie niewspółmierny do własnych uczuć, gdy przy spot­
kaniu po bardzo długiej rozłące wybucha niespodziewanie
z głębi warstw wegetatywnych. Obiektywnemu etologowi takie
zachowanie się dwóch ponownie połączonych ludzi musi się
nieodparcie kojarzyć z triumfalnym krzykiem gęsi.
Również i sytuacje wyzwalające są pod pewnymi względami
analogiczne. W przypadku gdy kilku naiwnych ludzi, na
przykład małych chłopców, r a z e m wyśmiewa jednego lub
kilku innych, nie należących do ich własnej grupy, reakcja
— zupełnie tak samo jak inne nowo ukierunkowane gesty
pojednawcze — zawiera w sobie sporo agresywności skierowa­
nej na zewnątrz, a więc na osoby nie będące członkami grupy.
Także i śmiech wybuchający po nagłym rozładowaniu się
jakiejś sytuacji konfliktowej byłby bardzo trudny do wyjaś­
nienia inaczej niż przez analogię do gestów pojednawczych
i powitalnych wielu zwierząt. Psy, gęsi, a prawdopodobnie
jeszcze wiele innych zwierząt, odprawiają intensywne powita­
nia, gdy tylko jakieś przykre położenie konfliktowe ulegnie
szczęśliwej poprawie. Osobiście stwierdzam z całą pewnością
1
G e n o m — zespól wszystkich cech filogenetycznych w organizmie.
(Przyp. red. naukowej.)
219
na podstawie własnych obserwacji, że wspólny śmiech nie tylko
całkowicie niweluje agresywność, ale stwarza bardzo silne
uczucie społecznego powiązania.
Pierwotną, a w wielu przypadkach nawet podstawową
funkcją wszystkich omówionych tu przed chwilą rytuałów jest
po prostu niedopuszczenie do walki. Jednakże nawet na
stosunkowo niskim poziomie rozwoju, jaki na przykład wyka­
zuje palawer reb-reb u kaczki krzyżówki, rytuały te mają już
wystarczająco dużo własnej autonomii, aby stać się celem
w sobie. Gdy kaczor krzyżówki poszukuje swojej małżonki,
powtarzając wytrwale jednosylabowe przeciągłe wabienie
„reb... reb... reb...", gdy ją wreszcie odszuka i rozpływa się
w istnej orgii rozhoworu reb-reb połączonego z unoszeniem
dzioba i zwracaniem ku niej tylnej części głowy — obserwator
siłą rzeczy musi wyprowadzić z tego subiektywną interpretację,
że kaczor cieszy się szalenie z odnalezienia partnerki i że jego
wysiłki w poszukiwaniu jej były w znacznym stopniu motywo­
wane „apetencją" ceremoniału powitania. W przypadku wyż­
szych zrytualizowanych form właściwego krzyku triumfalnego,
który spotykamy u gatunków oharów i tym bardziej u gęsi
właściwych, wrażenie to jeszcze przybiera na sile, i to tak
dalece, że jesteśmy skłonni opuścić cudzysłów przy wyrazie:
powitanie.
U wszystkich kaczek pływających natomiast, a także i u oha­
rów, które wykazują do nich najwięcej podobieństwa spośród
swoich krewnych również i w zakresie krzyku triumfalnego
bądź też rozhoworu reb-reb — ceremoniał ten ma jeszcze
i drugą funkcję, w związku z którą ceremoniał pojednawczy
odprawia tylko samiec, natomiast samica p o d ż e g a w sposób
opisany już na s. 85. Zgodnie z subtelną analizą motywacji
wiemy, że samiec kierujący gesty grożące w stronę sąsiadujące­
go z nim samca tego samego gatunku w głębi swego serca kryje
agresywność w stosunku do małżonki, podczas gdy ta nie ma
wobec niego żadnych agresywnych uczuć, kierując je naprawdę
wyłącznie przeciwko obcemu. Rytuał ten, będący kombinacją
220
nowo ukierunkowanego grożenia samca i podżegania samicy,
jest pod względem funkcjonalnym całkowicie analogiczny do
krzyku triumfalnego, przy którym obaj partnerzy grożą wzaje­
mnie obok siebie. U europejskiej kaczki świstuna i u ohara
— niezależnie od siebie — rytuał rozwinął się w szczególnie
piękny ceremoniał. Ciekawe jest, że chilijska kaczka świstun
odprawia równie wysoko zróżnicowany ceremoniał podobny
do krzyku triumfalnego, w czasie którego oboje małżonkowie
grożą w sposób nowo ukierunkowany, tak samo jak gęsi
właściwe i wiele większych gatunków oharów. Samica chilijs­
kiego świstuna ma na sobie wspaniały męski strój z zielono
mieniącą się głową i jasnoczerwonobrązową piersią; jest to
wśród kaczek pływających jedyny tego rodzaju przypadek.
U kazarki, gęsi nilowej i wielu im pokrewnych samica
wykonuje wprawdzie homologiczny ruch podżegania, ale sa­
miec reaguje nań nie tyle zrytualizowanym grożeniem obok swej
małżonki, ile raczej prawdziwym czynnym atakiem na wrogie­
go sąsiada, którego ona mu wskazuje. Dopiero gdy sąsiad
zostaje pokonany albo przynajmniej gdy walka nie kończy się
jakąś straszliwą klęską pary — rozbrzmiewa nie kończący się
krzyk triumfalny. U wielu gatunków, takich jak gęś znad
Orinoko, gęś andyjska i inne, okrzyk ten nie tylko stwarza
przedziwny efekt dźwiękowy ze względu na różnice między
głosem męskim i żeńskim, ale ponadto wzrokowo sprawia
niezwykle komiczne wrażenie przez swą bardzo przesadną
mimikę. Mój film o parze gęsi andyjskich, która osiągnęła
druzgocące zwycięstwo nad moim kochanym przyjacielem
Niko Tinbergenem, niezawodnie wywołuje huragany śmiechu.
Najpierw samica przez krótki pozorny atak podżega swego
małżonka na sławnego etologa; wprowadzony z wolna w paję
gąsior wreszcie naprawdę atakuje i natychmiast dochodzi do
takiej wściekłości i tak straszliwie bije rogowatymi przegubami
skrzydeł, że ucieczka Nika wygląda niezwykle przekonywająco
— jego nogi i przedramię pokrywają się brązowymi i niebies­
kimi sińcami w miejscach uderzeń i uszczypnięć. Po zniknięciu
221
ludzkiego przeciwnika następuje długotrwały ceremoniał trium­
falny, który rzeczywiście działa ogromnie rozweselająco przez
nadmiar swego aż nadto człowieczego wyrazu.
Jeszcze bardziej niż u innych gatunków z grupy oharów
północnoafrykańska gęś nilowa podżega swego małżonka
przeciwko wszystkim znajdującym się w jego zasięgu współ-
plemieńcom, a w ich braku niestety także i przeciwko ptakom
innych gatunków. W ogrodzie zoologicznym wielki sprawia
tym kłopot swemu opiekunowi, który musi pozbawiać te piękne
ptaki zdolności lotu i izolować je parami. Samica tego gatunku
przygląda się wszystkim walkom, które prowadzi jej małżonek,
z zainteresowaniem godnym sędziego na ringu, ale nigdy mu
nie pomaga, jak to czynią nieraz samice gęsi gęgawej i zawsze
— samiczki ryb pielęgnicowatych. Przeciwnie, gęś nilowa
w każdej chwili gotowa jest przejść z powiewającym sztan­
darem na stronę zwycięzcy, gdyby jej dotychczasowy towa­
rzysz życia miał ponieść klęskę.
Tego rodzaju zachowanie się musi wywierać znaczny wpływ
na dobór płciowy, ustanawiając premię selekcyjną za możliwie
największą siłę bojową samca i jego zapał do walki. W związku
z tym nasuwa się tu nowa myśl, którą zresztą zajmowaliśmy się
już w końcowej części rozdziału III. Istnieje mianowicie
możliwość, a nawet duże prawdopodobieństwo, że występująca
u gęsi nilowej chęć do bójek, która obserwatorowi wydaje się
nieraz wręcz absurdalna, jest wynikiem wewnątrzgatunkowej
selekcji i dla zachowania gatunku nie ma w ogóle żadnego
specjalnego znaczenia. Możliwość taka nieco nas niepokoi,
gdyż jak jeszcze później zobaczymy, podobne rozważania
odnoszą się również i do filogenetycznego rozwoju popędu
agresji u ludzi.
Gęś nilowa należy zresztą do tych niewielu gatunków,
u których krzyk triumfalny może z a w i e ś ć w swojej funkcji
ceremoniału pojednawczego. Gdy dwie pary drażnią się na­
wzajem poprzez przejrzystą, ale odgradzającą je kratę i do­
prowadzają się do coraz większej wściekłości, zdarza się dość
222
często, że nagle, jak na komendę, członkowie każdej pary
zwracają się ku swoim własnym partnerom i zaczynają się
straszliwie wzajem prać. To samo można zwykle uzyskać przez
wprowadzenie na teren jednej z par „kozła ofiarnego" tego
samego gatunku i usunięcie go możliwie niepostrzeżenie
w chwili, gdy bijatyka jest w pełnym toku. Wówczas para
naprzód nieomal zapamiętuje się w ekstazie krzyku triumfal­
nego, który staje się coraz dzikszy, a przy tym coraz bardziej
podobny do nie zrytualizowanego grożenia — aż nagle oboje
kochający się małżonkowie biorą się wazjemnie za łby i tłuką
bez opamiętania; sprawa kończy się zwykle zwycięstwem
samca, który jest zdecydowanie większy i silniejszy od samicy.
Nie słyszałem jednak nigdy, aby w razie stałego braku „złego
sąsiada" owo spiętrzenie niewyżytej agresywności miało na tej
drodze doprowadzić do zabójstwa współmałżonka, jak to
opisywałem w odniesieniu do niektórych pielęgnicowatych.
Niemniej krzyk triumfalny gęsi nilowych i gatunków z rodza­
ju Tadorna ma największe znaczenie dzięki pełnieniu funkcji
piorunochronu. Potrzebny jest więc przede wszystkim tam,
gdzie grozi burza, tzn. gdzie zarówno wewnętrzny nastrój
zwierząt, jak i zewnętrzna sytuacja wyzwalająca budzą we-
wnątrzgatunkową agresywność. Pomimo że wydawaniu krzyku
triumfalnego, szczególnie u naszego europejskiego ohara,
towarzyszą bardzo zróżnicowane przesadnie taneczne sposoby
zachowania się, ceremoniał ten nie oderwał się od popędów
będących pierwotnym źródłem konfliktu tak dalece jak opisane
już i mniej rozwinięte w swoich formach ruchy „powitania"
u niektórych kaczek pływających. U oharów krzyk triumfalny
najwyraźniej wciąż jeszcze czerpie energię z popędów pierwo­
tnych, z konfliktu, z którego powstał kiedyś nowo ukierun­
kowany ruch; nadal jest zawsze powiązany z istnieniem
prawdziwej chęci ataku, rozbudzonej w danej chwili, i z czyn­
nikami przeciwdziałającymi tej chęci. W związku z tym
ceremoniał ten u wymienionych gatunków podlega znacznym
wahaniom w zależności od pory roku: najintensywniejszy bywa
223
w porach rozmnażania się, zanika poza nimi i oczywiście nie
występuje wcale u młodych ptaków przed osiągnięciem doj­
rzałości płciowej.
To wszystko przedstawia się zupełnie inaczej u gęsi gęgawej
i chyba w ogóle u wszystkich gęsi właściwych. Przede
wszystkim ich krzyk triumfalny nie jest jedynie sprawą związa­
nej z sobą pary, ale stał się więzią jednoczącą nie tylko parę,
lecz całą rodzinę, więcej jeszcze — w ogóle całą grupę blisko
zaprzyjaźnionych z sobą osobników. Ceremoniał ten oderwał
się prawie albo nawet bez reszty od popędu płciowego
i odprawiany jest przez cały rok również i przez zupełnie młode
pisklęta.
Przebieg całości ruchu jest dłuższy i bardziej skomplikowany
niż we wszystkich dotąd opisywanych rytuałach pojednaw­
czych. Podczas gdy u pielęgnic, a także często u gatunków
spokrewnionych z oharami agresja odwrócona od partnera
przez ceremoniał powitania prowadzi n a s t ę p n i e do ataku na
wrogiego sąsiada—u gęsi atak, składający się ze zrytualizowa-
nego ciągu ruchów, w y p r z e d z a czułe powitanie. Innymi
słowy, do typowej sceny krzyku triumfalnego należy, że jeden
z partnerów — zwykle jest nim najsilniejszy członek grupy,
224
a więc w stadle zawsze gąsior — atakuje prawdziwego bądź
pozornego wroga, pokonuje go, a następnie po mniej lub
bardziej przekonywającym zwycięstwie powraca z głośnym
powitaniem do swoich. Termin krzyk triumfalny wywodzi się
właśnie z takiego typowego przypadku, pokazanego schematy­
cznie na ilustracji Helgi Fischer.
Kolejność ataku i powitania w czasie jest tak dalece zrytuali-
zowana, że przy wyższej intensywności podrażnienia przebija
się jako kompleksowy ceremoniał również i wówczas, gdy nie
ma powodu do prawdziwej agresywności. Atak staje się wtedy
atakiem pozornym na jakąkolwiek stojącą w pobliżu gąskę albo
też idzie w ogóle w próżnię przy dźwięku głośnych fanfar tak
zwanego grzmienia (Rollen), tj. ściśniętego, chrypliwego trą­
bienia, towarzyszącego pierwszemu aktowi ceremoniału krzy­
ku triumfalnego. Pomimo że w korzystnych warunakch może
dojść do grzmiącego ataku, pobudzonego wyłącznie auto­
nomiczną motywacją rytuału, do wyładowania często dochodzi
wówczas, gdy gąsior jest naprawdę wystawiony na sytuacje
bodźcowe wyzwalające agresję. Jak wykazuje ściślejsza analiza
motywacji, grzmienie występuje szczególnie wtedy, gdy ptak
znajdzie się w konflikcie między chęcią ataku i strachem
a społecznym powiązaniem. Przez więź, która go łączy z żoną
i dziećmi, gąsior jest związany z miejscem i nie może uciekać,
nawet jeśli przeciwnik wywołuje w nim poza agresywnością
silny popęd ucieczki. Położenie jego jest wówczas takie samo
jak szczura zapędzonego w róg: pozornie bohaterska odwaga,
z którą ojciec rodziny napada nawet na przeważające siły
wroga, jest odwagą rozpaczy wynikającą z reakcji krytycznej,
jaką poznaliśmy już na s. 51.
Druga faza krzyku triumfalnego, polegająca na odwróceniu
się ku partnerowi z cichym gęganiem, ruchem bardzo przypo­
mina grożenie, od którego można ją odróżnić po nieznacznym
odchyleniu od kierunku, wynikającym z ustanowionego rytuału
nowego ukierunkowania. Jednakże to „grożenie obok" w sto­
sunku do przyjaciela zawiera w normalnych warunkach bardzo
225
niewiele agresywnej motywacji bądź nie zawiera jej wcale i jest
aktywowane wyłącznie autonomiczną siłą napędową samego
rytuału, specjalnym instynktem, który można z pełnym uzasad­
nieniem określić jako instynkt s p o ł e c z n y .
Do wolnej od agresji czułości powitania w sposób istotny
przyczynia się d z i a ł a n i e k o n t r a s t u . Gąsior wyładował
już znaczną miarkę agresywności przy pozornym ataku
i grzmieniu, a jego nagłe odwrócenie się od przeciwnika
i zwrócenie ku ukochanej rodzinie łączy się ze zmianą nastroju.
To zaś — zgodnie z dobrze znanymi zasadami fizjologii
i psychologii — sprawia, że wahadło agresji kieruje się
w przeciwną stronę. Jeśli motywacja własna omawianego
ceremoniału jest zmniejszona, powitalne gęganie może zawie­
rać nieco więcej agresywnych sił napędowych. A w zupełnie
określonych warunkach, o których będzie mowa później,
ceremoniał powitania może ulec „represji", to znaczy powrócić
do filogenetycznie wcześniejszej fazy, przy czym wówczas
może również przeniknąć doń prawdziwa agresywność.
Ponieważ powitanie i grożenie wyglądają prawie jednakowo,
ta rzadko występująca i niezupełnie normalna domieszka
popędu ataku w sposobie poruszania się jest jako taka ledwie
widoczna. O tym, jak bardzo ten element przyjacielskości
podobny jest do starej mimiki grożenia mimo podstawowych
różnic w motywacji, świadczą możliwe pomyłki. Nieznaczne
różnice ukierunkowania są wprawdzie od przodu, tzn. od strony
adresata ruchu ekspresyjnego, dobrze widoczne, ale z boku,
z profilu, bywają prawie nie do uchwycenia, i to nie tylko dla
obserwatora człowieczego, ale również i dla innej dzikiej gęsi.
Gdy na wiosnę więzi rodzinne z wolna zanikają, a młode
gąsiory ruszają w zaloty, może się zdarzyć, że jeden z braci ma
jeszcze z drugim wspólny rodzinny krzyk triumfalny, niemniej
jednak sam już usiłuje oświadczyć się obcej młodej gąsce.
Oświadczyny te nie polegają na propozycji kopulacji, ale na
tym, że młodzieniec atakuje obce gęsi, a następnie biegnie
z powitaniem do swojej wybranki. Gdy teraz przyjazny braci-
226
szek patrzy na to z boku, jest w pełni przekonany, że zalotnik
pragnie zaatakować obcą młodą gęś. A ponieważ męscy
członkowie grupy wspólnego krzyku triumfalnego wspomagają
się wzajemnie, napada wściekły przyszłą narzeczoną swego
brata. Jednak sam nic do niej nie czuje, bije więc ją w sposób
grubiański. Czyni to z intensywnością, która odpowiadałaby
ruchom ekspresyjnym tamtego, gdyby groził, zamiast witać.
Gdy samiczka ucieka przerażona, jej zalotnik jest w dużym
kłopocie. Nie jest to bynajmniej antropomorfizm, gdyż obiek­
tywnym podłożem psychologicznym każdej kłopotliwej sytua­
cji jest konflikt między sprzecznymi siłami napędowymi,
a młody gąsior niewątpliwie znajduje się właśnie w takim
położeniu: popęd obrony wybranej samicy jest u młodego
samca gęsi gęgawej niezwykle silny, ale tkwi w nim równie
potężny hamulec przed zaatakowaniem brata, który jeszcze jest
jego kompanem w braterskim krzyku triumfalnym. W dalszym
ciągu rozpatrzymy jeszcze dobitne przykłady tego, jak bardzo
niezłomne jest to zahamowanie.
Ponieważ krzyk triumfalny zaledwie w pierwszej swej
fazie, której towarzyszy „grzmienie", zawiera pewną dozę
agresywności w stosunku do partnera, a już na pewno nie
wykazuje jej w gęgającym powitaniu — zdaniem Helgi Fischer,
ta dalsza faza prawdopodobnie już nie spełnia funkcji ruchu
pojednawczego. Wprawdzie „jeszcze" występuje tu wyraźnie
imitacja symbolicznej formy nowo ukierunkowanego grożenia,
ale na pewno między partnerami nie wrze już agresywność tak
gwałtowna, żeby aż wymagała odprowadzenia.
Pierwotne popędy stanowiące podłoże nowego ukierun­
kowania można wyraźnie stwierdzić tylko w jednej, ściśle
określonej i szybko przebiegającej fazie indywidualnego roz­
woju. Zresztą ten indywidualny rozwój krzyku triumfalnego
u gęsi gęgawej — również szczegółowo przebadany przez
Helgę Fischer — nie jest w żadnym razie rekapitulacją swego
filogenetycznego powstania: absolutnie nie wolno przeceniać
zasięgu działania reguły powtarzalności (s. 211). Świeżo wy-
227
kłuta gęś, zanim jeszcze potrafi chodzić, stać czy jeść, umie już
wysuwać szyję i ruch ten wykonuje „gęgając" falsetowym
głosikiem. Dźwięk ten z początku jest dwusylabowy, zupełnie
tak jak „reb-reb" lub odpowiedni głos kacząt. Już po kilku
godzinach brzmi on wielosylabowo, jak „wi-wi-wi" i rytmem
swoim dokładnie odpowiada powitalnemu gęganiu dorosłych
gęsi. Wyciąganie szyi i dźwięk „wi" są na pewno wstępem,
z którego podczas dorastania gęsi rozwija się z a r ó w n o ruch
ekspresyjny wyrażający grożenie, j a k i tak bardzo istotna
druga faza krzyku triumfalnego. Z porównawczych badań nad
filogenezą wiemy, że w jej toku powitanie wytworzyło się na
pewno z grożenia przez nowe ukierunkowanie i rytualizację.
Jednakże w swoim rozwoju indywidualnym ruch podobny pod
względem formalnym m a p r z e d e w s z y s t k i m z n a ­
c z e n i e p o w i t a n i a . Gdy mała gąska dokonała ciężkiego
i nie pozbawionego niebezpieczeństwa dzieła wyklucia się
i leży jak mokra kupka nieszczęścia z bezwładnie wyciągniętą
szyjką, można w niej natychmiast wyzwolić tylko jedną reakcję.
Wystarczy się nad nią nachylić i możliwie gęsim głosem wydać
z siebie kilka dźwięków — a pisklę podnosi niepewnie kiwającą
się w obie strony główkę, wyciąga szyję i wita się. Zanim
uczyni, zanim w ogóle potrafi uczynić cokolwiek innego,
maleńka dzika gęś wita swoje społeczne otoczenie!
Zarówno pod względem znaczenia jako ruch ekspresyjny, jak
i w związku z sytuacją wyzwalającą wyciąganie szyi i cichy
głos małej gęsi gęgawej odpowiada całkowicie powitaniu, a nie
ruchom grożenia u osobników dorosłych. Jednakże dziwnym
trafem istnieje formalne jego podobieństwo do gestu grożenia,
gdyż u zupełnie małych gąsiąt n i e w y s t ę p u j e charakterys­
tyczne odchylenie wyciągniętej szyi w bok od kierunku
wskazującego partnera. Zmienia się to dopiero, gdy mają one
już kilka tygodni i gdy ostatecznie ich pióra stają się widoczne
pośród puchu. W tym czasie młode ptaki zaczynają wyraźnie
wykazywać większą agresywność w stosunku do równych sobie
wiekiem gęsi z obcych rodzin, wyciągając bowiem szyję, idą ku
228
nim wydając cichy głos i usiłując je szczypać dziobami. Ale
ponieważ przy takich zwadach między dwoma stadami ro-
dzeństw ruchy grożenia i powitania są jeszcze do siebie
całkowicie podobne, jasne jest, że często dochodzi do nieporo­
zumień i rodzeństwo kąsa się wzajemnie. W tej właśnie
szczególnej sytuacji pierwszy raz występuje w ontogenezie
zrytualizowane nowe ukierunkowanie ruchu powitalnego:
uszczypnięta przez siostrę czy brata gąska nie odgryza się, ale
wybucha intensywnym kwileniem, wyciągając szyję, która jest
skierowana zupełnie wyraźnie obok tamtej gąski, i to pod kątem
bardziej rozwartym niż potem w całkiem dojrzałym ceremonia­
le. Działanie hamujące agresję zawarte w tym ruchu jest
niezwykle wyraźne; siostrzyczka czy braciszek, który jeszcze
przed chwilą był agresywny, natychmiast daje spokój i roz­
pływa się również w wyraźnym ukierunkowanym obok powita­
niu. Owa faza przejściowa, w czasie której krzyk triumfalny
nabiera znaczenia zdecydowanie pojednawczego, trwa zaled­
wie kilka dni. Nagle wkracza zrytualizowane nowe ukierun­
kowanie, które odtąd — z bardzo małymi wyjątkami — zapo­
biega wszelkim nieporozumieniom. Poza tym w miarę doj­
rzewania zrytualizowanego ceremoniału powitania dostaje się
pod hegemonię autonomicznego popędu społecznego i nie
zawiera już żadnej bądź też tak niewiele agresywności w sto­
sunku do partnera, że zbędny staje się jakikolwiek specjalny
mechanizm, który służyłby zapobieżeniu napaści. Odtąd funk­
cja krzyku triumfalnego jest wyłącznie funkcją więzi łączącej
ze sobą członków rodziny.
Grupa spojona tą więzią jest dziwnie ekskluzywna. Świeżo
wyklute pisklę z tytułu samego swego urodzenia korzysta
z przywileju przynależności do tej grupy i bywa przyjmowane
„na ślepo", nawet jeżeli nie jest wcale gęsią, ale podrzuconym
dla celów doświadczalnych bękartem, na przykład kaczką
piżmową. Już po kilku dniach rodzice poznali swoje dzieci,
a dzieci — rodziców i odtąd żadne z nich nie życzy sobie
odprawiać triumfalnego współkrzyku z innymi gęsiami.
229
 Gdy podejmiemy dość okrutne doświadczenie, polegające na
przemieszczeniu gąsiątka do obcej rodziny, biedny ptaszek tym
gorzej zostaje przyjęty przez nową wspólnotę triumfalnego
krzyku, im później został wyrwany ze swego pierwotnego
związku rodzinnego. Malec boi się obcych, a im więcej
wykazuje lęku, tym więcej tamci są skłonni go atakować.
Naprawdę wzruszające wrażenie sprawia dziecięca ufność,
gdy zupełnie niedoświadczone, świeżo wyklute gąsiątko zwra­
ca się z deklaracją przyjaźni swego małego kwilącego krzyku
triumfalnego do pierwszej żywej istoty, która się do niego
zbliży, „w przekonaniu" że istota ta musi być jednym z jego
rodziców.
Poza tym istnieje tylko jedna jedyna sytuacja życiowa,
w której gęś gęgawa zwraca się ku istocie całkowicie obcej
z krzykiem triumfalnym, a tym samym z oświadczeniem
wiecznej miłości i przyjaźni. Dzieje się to mianowicie wtedy,
gdy pełen temperamentu młodzieniec zakocha się nagle w obcej
panience — bez żadnego cudzysłowu! Pierwsze oświadczyny
przypadają na czas, gdy zeszłoroczne młode muszą już opuścić
swoich rodziców, którzy przygotowują się do odbycia nowego
lęgu. Siłą rzeczy więzi rodzinne rozluźniają się nieco, jednakże
nie rwą się nigdy.
Powiązanie krzyku triumfalnego z osobistym rozpoznawa­
niem partnera jest u gęsi silniejsze niż u poprzednio omawia­
nych ptaków blaszkodziobych. Kaczki również prowadzą pala-
wer tylko z określonymi, znanymi sobie towarzyszami, ale ani
więź, którą ten ceremoniał łączy uczestniczące w nim osobniki,
nie jest tak silna, ani też przynależność do grupy nie bywa tak
trudna do osiągnięcia jak u gęsi. Może się zdarzyć, że osobnik,
który świeżo przyleciał do osiedla bądź został nabyty przez
hodowcę oswojonych gęsi, potrzebuje dosłownie całych lat,
zanim zostanie przyjęty do grupy gęsi odprawiających wspólny
krzyk triumfalny.
Łatwiej jest obcemu pozyskać partnera dzięki gwałtownemu
zakochaniu się, a członkostwo większej grupy wspólnego
230
krzyku triumfalnego przez okrężną drogę założenia rodziny.
Abstrahując od dwóch przypadków specjalnych: zakochania się
i urodzenia się w grupie rodzinnej — krzyk triumfalny jest tym
intensywniejszy, a więź łącząca uczestniczących w nim tym
silniejsza, i m d ł u ż e j z w i e r z ę t a z n a j ą s i ę wzajem­
nie. Jeśli wszystkie inne okoliczności są jednakowe, można
ogólnie powiedzieć, że siła krzyku triumfalnego jest wprost
proporcjonalna d o s t o p n i a w z a j e m n e j z n a j o m o -
ś c i między partnerami. Ujmując to z pewną przesadą — spój­
nia krzyku triumfalnego powstaje zawsze wtedy, gdy stopień
znajomości i zażyłości między dwiema lub więcej gęsiami do
tego dojrzał.
Gdy na przedwiośniu pary starszych gęsi noszą się z zamia­
rem rozpoczęcia lęgów, a wiele młodych jedno- i dwuletnich
gęsi myśli o miłości — z reguły wiele osobników w różnym
wieku zostaje „na koszu", a więc nie skojarzonych w pary
i erotycznie bezczynnych. Łączą się one wówczas zawsze
w mniejsze i większe grupy. Grupy te określamy zwykle krótko
jako nielęgowe. Nie jest to zupełnie ścisłe, bo przecież wiele
młodych, ale już silnie zespolonych par narzeczeńskich również
jeszcze nie wysiaduje. W takich nielęgowych grupach mogą się
także wytworzyć wcale silne więzi wspólnego krzyku triumfal­
nego, które nie mają absolutnie nic wspólnego z seksualizmem.
W warunkach gdy dwie samotne gęsi są zdane na swoje
wzajemne towarzystwo, może dojść także i przypadkowo do
wspólnoty nielęgowej dwóch osobników różnej płci. Tak się
właśnie stało tego roku, gdy z naszego filialnego osiedla gęsi
gęgawych nad jeziorem Ammersee powróciła owdowiała stara
gęś i połączyła się z mieszkającym w Seewiesen wdowcem,
którego żona z niewiadomych przyczyn niedawno zmarła.
Myślałem, że jest to początek tworzenia się pary, ale Helga
Fischer od początku wyrażała pogląd, że to typowy związek
krzyku triumfalnego, związek nielęgowy, który może powstać
także między dorosłym samcem i równie dorosłą samicą.
Przecież — wbrew odmiennym zdaniom — istnieje także
231
prawdziwa przyjaźń między mężczyzną a kobietą, nie mająca
naprawdę nic wspólnego z zakochaniem. Z takiej przyjaźni
m o ż e oczywiście zawsze bardzo łatwo powstać miłość,
również i u gęsi. Hodowcom dzikich gęsi dobrze znana jest
sztuczka polegająca na przemieszczaniu razem dwóch gęsi,
które się chce ze sobą skojarzyć, do innego ogrodu zoologicz­
nego albo innego zbiorowiska ptactwa wodnego, gdzie oboje są
niemile widziani jako obcy przybysze i każde zdane jest tylko
na towarzystwo drugiego. W ten sposób można wymusić co
najmniej wytworzenie się nielęgowego związku krzyku trium­
falnego i oczekiwać, że rozwinie się z niego stadło. Jednakże aż
nadto często widywałem, jak takie wymuszone związki roz-
chwiewały się zaraz po powrocie do dawnego otoczenia.
Niełatwo przeniknąć powiązania istniejące pomiędzy krzy­
kiem triumfalnym a seksualizmem, a więc popędem do kopula­
cji. W każdym razie powiązania te są dość luźne i wszystko, co
jest bezpośrednio seksem, w życiu dzikich gęsi odgrywa rolę
wyraźnie podrzędną. Parę gęsi wiąże do końca życia krzyk
triumfalny, a nie stosunki płciowe między małżonkami. Dopie­
ro powstanie silnego powiązania dwóch osobników krzykiem
triumfalnym „toruje drogę" i do pewnego stopnia sprzyja
powstaniu stosunków płciowych. Gdy dwie gęsi — mogą to być
także dwa gąsiory — były bardzo długo związane więzią owego
ceremoniału, zwykle próbują wreszcie ze sobą kopulować.
Natomiast odwrotnie, wydaje się, że stosunki płciowe istniejące
często nawet wśród jednorocznych, a więc jeszcze dalekich od
osiągnięcia zdolności rozrodu młodych ptaków nie stwarzają
żadnych szczególnie sprzyjających warunków do powstania
związku krzyku triumfalnego. Często widuje się, jak dwie
młode gęsi uporczywie kopulują, a nie można z tego faktu
wyciągać żadnych wniosków co do ich złączenia się w przy­
szłości w parę.
Natomiast najlżejszy nawet ślad zaproszenia do krzyku
triumfalnego ze strony młodego gąsiora, o ile znajdzie od­
dźwięk u samiczki, uprawnia do przewidywania z dużym
232
prawdopodobieństwem, że z tych dwojga powstanie skojarzona
na stałe para. Takie subtelne związki, w których reakcje
towarzyszące kopulacji nie odgrywają żadnej roli, najwyraźniej
ulegają rozchwianiu w okresie pełnego lata i wczesnej jesieni,
jednakże młode gęsi, gdy już zaczynają poważnie tokować
w drugiej wiośnie swego życia, bardzo często powracają do
obiektu zeszłorocznej pierwszej miłości. Luźne i w pewnym
sensie jednostronne powiązania, występujące u gęsi pomiędzy
krzykiem triumfalnym a kopulacją, wykazują daleko idące
analogie do powiązań istniejących u ludzi między zakochaniem
się a z grubsza ciosanymi seksualnymi sposobami reagowania.
„Najczystsza" miłość prowadzi przez delikatną czułość do
cielesnego zbliżenia, którego jednak wcale nie odczuwa się jako
sprawy najważniejszej, podczas gdy — odwrotnie — sytuacja
bodźcowa i partnerzy wyzwalający najsilniej popęd kopulacji
bardzo często nie są tymi, na których reaguje się gwałtownym
zakochaniem. Oba te kręgi funkcyjne mogą się u gęsi tak samo
jak u człowieka całkowicie od siebie oderwać i uniezależnić,
pomimo że „normalnie" należą do siebie i powinny dotyczyć
tego samego osobnika jako partnera, jeżeli mają odegrać swoją
rolę w zachowaniu gatunku.
Nie ma chyba w całej biologii pojęcia, które byłoby trudniej­
sze do zdefiniowania niż pojęcie normalności, a niestety
definicja jego jest jednocześnie tak samo niezbędna jak ścisłe
określenie przeciwstawnego pojęcia, tzn. patologii. Przyjaciel
mój Bernhard Hellmann, gdy natrafiał na coś szczególnie
dziwacznego i niezrozumiałego w budowie czy zachowaniu się
jakiejś żywej istoty, zwykł był stawiać pozornie naiwne
pytanie: „A czy to jest zgodne z intencją konstruktora?"
Istotnie, j e d y n y m możliwym określeniem „normalnej"
struktury i funkcji jest stwierdzenie, że jest ona właśnie tą, która
się w takiej a nie innej formie wytworzyła pod s e l e k c y j ­
n y m n a c i s k i e m j e j z n a c z e n i a dla z a c h o w a ­
n i a g a t u n k u . Niestety owa definicja nie obejmuje tego
wszystkiego, co zupełnie przypadkowo jest takie a nie inne,
233
a co bynajmniej nie musi jeszcze podpadać pod pojęcie
nienormalności i patologii. W żadnym razie nie możemy przez
pojęcie normalności rozumieć przeciętnej wyprowadzonej ze
wszystkich obserwowanych pojedynczych przypadków, może­
my natomiast za normalny przyjąć raczej przetworzony przez
przemianę gatunków t y p , który ze zrozumiałych przyczyn
bardzo rzadko albo nigdy nie występuje w postaci zupełnie
c z y s t e j . Pomimo to potrzebna nam jest ta całkowicie idealna
konstrukcja, aby na jej tle uwypuklać zakłócenia spowodowane
odchyleniami. W podręczniku zoologii musimy znaleźć opis
prawdziwie nieskazitelnego motyla jako przedstawiciela swego
gatunku, motyla, który nigdy i nigdzie dokładnie w tej postaci
nie występuje, wszystkie bowiem egzemplarze, które widujemy
w zbiorach, są -— każdy w nieco odmienny sposób — znie­
kształcone bądź uszkodzone. Tak samo nie możemy obejść się
bez idealnej konstrukcji „normalnego zachowania się" gęsi
gęgawej czy też jakiegokolwiek innego gatunku zwierząt,
takiego zachowania się, jakie mogłoby istnieć tylko w przypad­
ku, gdyby żadne zakłócenia nie oddziaływały na dane zwierzę,
co jest równie niemożliwe jak nieskazitelny typ motyla. Ludzie
obdarzeni zdolnością do postrzegania pokroju w i d z ą zupeł­
nie bezpośrednio idealny typ jakiejś struktury bądź zachowania
się, a oznacza to, że potrafią oddzielić istotę typu od tła
przypadkowych drobnych niedoskonałości. Gdy nauczyciel
mój Oskar Heinroth opisywał w swojej dziś już klasycznej
pracy o rodzinie Anatidae (1910) dozgonną bezwzględną
wierność małżeńską gęsi gęgawej jako jej „normalne" za­
chowanie się, było to całkowicie prawidłowe wyabstrahowanie
pozbawionego zakłóceń idealnego typu, pomimo że nigdy nie
mógł przeprowadzić w pełni rzeczywistych obserwacji, choćby
dlatego, że życie gęsi może przekroczyć pół wieku, a jej
małżeństwo trwa tylko dwa lata krócej niż życie. "Niemniej
wypowiedź jego jest słuszna, a typ ustanowiony przez niego dla
opisu i analizy zachowania się — niezbędnie potrzebny, podczas
gdy norma obliczona na podstawie przeciętnej wielu pojedyn-
234
czych przypadków byłaby zupełnie nieprzydatna. Gdy niedawno,
na krótko przed napisaniem tego rozdziału, opracowywałem
z Helgą Fischer jej kolejne protokoły o gęsiach, byłem pomi­
mo powyższych rozważań jednak rozczarowany, że opisany
przez mego mistrza normalny przypadek absolutnie wiernego aż
poza grób małżeństwa w rzeczywistości u naszych wielu, bardzo
wielu gęsi występuje tak stosunkowo rzadko. Na to Helga,
oburzona tym moim rozczarowaniem, wypowiedziała nieśmier­
telne słowa: „Naprawdę nie wiem, o co ci chodzi, p r z e c i e ż
o s t a t e c z n i e gęsi też są tylko ludźmi."
U dzikich gęsi i — j a k m o ż n a u d o w o d n i ć — nawet
u takich, które żyją na wolności, istnieją bardzo daleko idące
odchylenia od normy małżeńskiego i społecznego zachowania
się. Jedno z nich, występujące bardzo często, dlatego jest tak
szczególnie ciekawe, że aczkolwiek bywa ostro piętnowane
w niektórych ludzkich środowiskach kulturowych, u gęsi
dziwnym trafem nie jest szkodliwe dla zachowania gatunku:
mam na myśli związek między dwoma samcami. Przedstawi­
ciele obu płci wśród gęsi nie wykazują bardzo znacznych różnic
jakościowych ani w zewnętrznym wyglądzie, ani w zachowaniu
się. Jedyny ceremoniał, bardzo różny u każdej płci, występujący
przy dobieraniu się pary, to tak zwana ugięta szyja. Wyraża on,
że przyszli partnerzy przedtem nie znali się, a więc odczuwają
nieco strachu jedno przed drugim. Gdy już udało się prze­
skoczyć ten rytuał, nic nie stoi na przeszkodzie, aby gąsior
skierował swoją propozycję krzyku triumfalnego do innego
samca zamiast do samicy. Zdarza się to często, choć nie
wyłącznie, wtedy gdy wszystkie gęsi znają się ze sobą aż nazbyt
dobrze, bo przebywają razem w ciasnym pomieszczeniu.
Dopóki mój oddział Instytutu Fizjologii Zachowania się im.
Maxa Plancka mieścił się w Buldern w Westfalii, gdzie
musieliśmy wszystkie nasze wodne ptaki trzymać na stosun­
kowo małym terenie nad jeziorem, zdarzało się to tak często, że
przez dłuższy czas byliśmy przekonani, że spotkanie partnerów
różnej płci u gęsi gęgawej wynika tylko z działania zasady prób
235
i błędów. Dopiero znacznie później odkryliśmy funkcję cere­
moniału ugiętej szyi, nad którym zresztą nie będziemy się tu
dłużej zatrzymywać.
Gdy więc taki młody gąsior oświadcza się za pośrednictwem
krzyku triumfalnego innemu samcowi, a ten reaguje przy­
zwalająco, wówczas każdy z nich — w zakresie tego jednego
kręgu funkcyjnego — znajduje o wiele lepszego partnera
i kompana, niż byłaby nim samica. Ponieważ agresywność
wewnątrzgatunkowa występuje silniej u gąsiora niż u gęsi,
silniejsza jest u niego również skłonność do krzyku triumfal­
nego i dwaj przyjaciele dopingują się wzajemnie do śmiałych
wyczynów. A że żadna różnopłciowa para nie jest zdolna im
stawić czoła, pary gąsiorów zajmują zawsze bardzo wysokie,
jeżeli nie najwyższe miejsca w hierarchii danego gęsiego
osiedla. Trzymają się oni razem w dozgonnej przyjaźni równie
wiernie jak para osobników różnej płci. Gdy rozdzieliliśmy
naszą najstarszą parę gąsiorów, Maxa i Kopfschlitza, i umieś­
ciliśmy pierwszego w naszej filialnej kolonii gęsi gęgawej nad
jeziorem Amper-Stausee przy Fürstenfeldbruck — obaj po roku
żałoby połączyli się z żeńskimi gęsiami, po czym obie pary
z dobrym wynikiem odbywały lęgi. Ale gdy sprowadziliśmy
samego Maxa — bez małżonki i dzieci, których nie udało się
nam schwytać — z powrotem nad jezioro Ess, Kopfschlitz
opuścił natychmiast żonę i dzieci i powrócił do Maxa. Dziwne,
ale małżonka i synowie Kopfschlitza zdawali się całkowicie
rozumieć sytuację i przez dzikie ataki usiłowali przepędzić
Maxa, co im się jednak nie udało. Obecnie oba gąsiory trzymają
się razem jak za dawnych dobrych czasów, a opuszczona
małżonka Kopfschlitza w umiarkowanej odległości smutno
wlecze się za nimi.
Pojęcie łączące się zazwyczaj ze słowem homoseksualizm
jest bardzo ogólnie i bardzo niedostatecznie zdefiniowane. Za
„homoseksualistę" uchodzi zarówno umalowany młodzieniec
w spelunce, ubierający się po damsku, jak i bohater greckiej
mitologii, pomimo że pierwszy zachowaniem swoim upodabnia
236
się do innej płci, drugi dzięki swym czynom jest istnym
nadmężczyzną i odbiega od normy tylko w zakresie doboru
przedmiotu swojej seksualnej działalności. Nasze „homosek­
sualne" gąsiory należą do tej drugiej kategorii. A błądzenie ich
jest bardziej „wybaczalne" niż Achillesa i Patroklosa, bo
osobniki męskie i żeńskie mniej się różnią wśród gęsi niż wśród
ludzi. Poza tym gąsiory zachowują się o tyle mniej „zwierzęco"
od większości ludzkich homoseksualistów, że nie kopulują ze
sobą nigdy bądź w bardzo rzadkich i krótkotrwałych wyjąt­
kowych przypadkach i nie wykonują żadnych czynności zastęp­
czych. Wprawdzie na wiosnę widuje się, jak odprawiają
ceremoniał wstępny do aktu płciowego, pięknie i wdzięcznie
zanurzając szyje, co widząc u łabędzi, uwiecznił w swoim
wierszu poeta Hölderlin. Gdy jednak po tym rytuale gąsiory
chcą przystąpić do kopulacji, każdy zgodnie z prawem natury
próbuje pokryć drugiego, ale żadnemu nie wpada na myśl, aby
się położyć płasko na wodzie zwyczajem samic. Gdy więc w ten
sposób bieg sprawy zatrzymuje się, zaczynają się wprawdzie
trochę na siebie złościć, ale niebawem rezygnują z prób bez
szczególnego zdenerwowania i rozczarowania. Każdy do pew­
nego stopnia bierze drugiego za kobietę, która jest nieco
chłodna i nie ma ochoty na bliższe fizyczne kontakty, co jednak
w niczym nie umniejsza wielkiej, ogromnej miłości. W miarę
przemijania wiosny gąsiory przyzwyczajają się do tego, że nie
mogą kopulować, i wcale już nie próbują się kryć. Ciekawe, że
w ciągu zimy zapominają o tym i na przyszłą wiosnę z nową
nadzieją w sercu znów usiłują się wzajemnie pokrywać.
Często, ale bynajmniej nie zawsze, popęd do kopulacji
u takich gąsiorów związanych ze sobą krzykiem triumfalnym
znajduje zaspokojenie w inny sposób. Widocznie przodująca
pozycja społeczna, zdobywana przez nie z reguły dzięki ich
zjednoczonej sile bojowej, niezwykle mocno pociąga nie
skojarzone samice. W każdym razie prędzej czy później
znajduje się gęś, która w odpowiedniej odległości skromnie
idzie śladem dwóch takich bohaterów, i która, jak wykazują
237
dokładne obserwacje, a także dalszy rozwój wydarzeń — jest
w j e d n y m z nich zakochana. Takie dziewczę stoi bądź
płynie z początku na uboczu w charakterze skromnego fiołka,
podczas gdy obaj odprawiają swoje bezskuteczne próby toko­
wania. Potem jednak wpada na sprytny pomysł wsunięcia się
szybko pomiędzy oba samce w pozycji gotowości, w chwili gdy
ten, którego wybrała, usiłuje pokryć drugiego. Ofiarowuje się
przy tym z a w s z e t e m u s a m e m u g ą s i o r o w i ! Wów­
czas on z reguły ją kryje, ale zaraz potem — równie niezawod­
nie — zwraca się do swego przyjaciela i z nim odprawia
ceremoniał końcowy kopulacji: „Właściwie to myślałem przy
tym tylko o tobie!" Drugi gąsior przeważnie jak najbardziej
prawidłowo uczestniczy w tym epilogu. W pewnym przypadku,
uwiecznionym w naszych protokołach, gęś nie miała zwyczaju
chodzić wszędzie za obydwoma gąsiorami, ale wyczekiwała na
swego kochanka w południe, kiedy to gęsi najchętniej kopulują,
w określonym kącie stawu. Ten wkrótce nadpływał, a po akcie
krycia natychmiast leciał poprzez staw do swego przyjaciela,
aby z.nim odbyć epilog kopulacji; wydawało się nam to wielką
niegrzecznością w stosunku do damy, która jednak nie zdawała
się „urażona".
Dla gąsiora tego rodzaju stosunki płciowe mogą powoli stać
się „miłym przyzwyczajeniem", jeśli zaś chodzi o gęś — i tak
przecież stale wykazuje gotowość przyłączenia się do jego
krzyku triumfalnego. W miarę postępu zażyłości odległość,
w której gęś idzie za parą samców, zmniejsza się i ten drugi, nie
kryjący jej gąsior powoli przywyka do niej. Wówczas ona
powoli zaczyna, z początku bardzo nieśmiało, a potem z rosnącą
pewnością siebie wtórować w krzyku triumfalnym obu przyja­
ciół, którzy przyzwyczajają się coraz bardziej do jej obecności.
W ten sposób samica okrężną drogą, przez długą, bardzo długą
znajomość, zamienia się z mniej lub bardziej niepożądanej
„przyczepki" jednego z dwóch gąsiorów w prawie, a po bardzo
długim czasie nawet zupełnie równorzędnego członka wspólno­
ty krzyku triumfalnego.
238
Cały ten długi tok wydarzeń w pewnych okolicznościach
może przebiegać szybciej, a mianowicie gdy gęś, która przecież
z początku nie korzysta z żadnej pomocy przy obronie terenu
gniazdowego, potrafiła sama zdobyć miejsce na gniazdo i wy­
siadywać. Wówczas może się zdarzyć, że oba gąsiory odnajdują
ją przy wysiadywaniu bądź po wykluciu się piskląt i adoptują je.
Oznacza to, ściśle biorąc, że adoptują lęg, młode potomstwo, ale
przyjmują również do wiadomości istnienie matki, która bierze
udział w krzyku triumfalnym uprawianym z przysposobionymi
dziećmi, będącymi przecież naprawdę potomstwem jednego
z nich. Strażowanie nad gniazdem i wodzenie dzieci —jak już
pisał Heinroth — są chyba punktem kulminacyjnym w życiu
gąsiora, najwyraźniej naładowanym większym zasobem uczuć
i wzruszeń aniżeli wstępne przygrywki do kopulacji i samo
krycie. Wobec tego czynności te stanowią lepszy pomost do
zawarcia bliższej znajomości między zainteresowanymi osob­
nikami i wykształcenia wspólnego krzyku triumfalnego niż sam
akt płciowy. Obojętne zresztą, w jaki sposób, ale zawsze
wreszcie, tzn. po kilku latach, dochodzi do prawdziwego stadła
małżeńskiego we troje, tym bardziej że po krótszym czy
dłuższym czasie drugi gąsior również zaczyna pokrywać gęś
i wszystkie trzy ptaki wspólnie wykonują całą grę kopulacji.
Ale najosobliwszy przy takich trójkowych małżeństwach,
których obserwowaliśmy wiele przy różnych okazjach, jest ich
wynik biologiczny: miejsce ich jest zawsze na najwyższych
szczeblach hierarchii w osiedlu, nigdy nikt nie wygania ich
z rewiru gniazdowego i rokrocznie odhodowują one znaczną
liczbę potomstwa. A zatem nie można uważać „homoseksual­
nej" więzi krzyku triumfalnego między dwoma gąsiorami za
zjawisko patologiczne tym bardziej, że występuje ono także
i u dzikich gęsi żyjących w warunkach naturalnych. Peter Scott
zastał u dzikich gęsi krótkodziobych w Islandii bardzo znaczny
odsetek rodzin składających się z dwóch samców i jednej
samicy. Korzyść biologiczna związana z podwojoną działalnoś­
cią obronną ojców występowała tam jeszcze dobitniej niż
239
u naszych gęsi, znacznie mniej narażonych na ataki drapież­
ników.
Opisałem już dostatecznie dokładnie, jak na zasadzie długo­
trwałej znajomości nowy członek może zostać przyjęty do
ekskluzywnego kręgu wspólnoty krzyku triumfalnego. Pozostał
mi jeszcze do przedstawienia proces, dzięki któremu taka więź
nagle powstaje, można by rzec, nieomal że wybucha, i nim się
kto spostrzeże, wiąże ze sobą dwa osobniki na zawsze. Mówimy
wówczas — bez cudzysłowu — że oboje zakochali się w sobie.
Nagłość tego zdarzenia oddają doskonale takie obrazowe
określenia, jak angielskie falling in love, niemieckie wyrażenie
sich verknallen [i polskie „zapłonąć miłością"].
U samicy, tak samo jak u bardzo młodych samców, wobec
pewnej „wstydliwej" powściągliwości zmiana zachowania się
nie występuje tak jaskrawo, jest jednak nie mniej głęboka
i brzemienna w skutki niż u dorosłych samców, lecz może
nawet głębsza i wymowniejsza. Natomiast dojrzałe gąsiory
obwieszczają swoją miłość wszem wobec biciem w kotły
i fanfarami, a zmiany w całym ich zewnętrznym wyglądzie są
wprost niewiarygodne. Jest to tym bardziej zaskakujące, że
przecież nie dysponują one, jak ryby kościste, kolorowymi
szatami godowymi, które mogłyby rozbłysnąć przy odpowied­
nim nastroju, ani nie mają, jak paw i wiele innych ptaków,
specjalnych struktur w upierzeniu występujących przy zalotach.
Zdarzyło mi się kiedyś, że dosłownie nie poznałem dobrze
znanego mi gąsiora, który z dnia na dzień „zakochał się".
Napięcie mięśni wzrasta, przez co cała postawa staje się jakby
naprężona, a to z kolei zmienia cały zewnętrzny zarys ptaka;
każdy ruch wykonywany jest z przesadnym nakładem siły;
zrywanie się do lotu, które normalnie wymaga ciężkiej „decy­
zji", przychodzi zakochanemu równie łatwo, jak gdyby był
kolibrem. Przelatuje on więc nawet najmniejsze odległości,
jakie każda rozsądna gęś przebywa pieszo, po czym spada
z szumem obok swojej uwielbianej krzycząc triumfalnie.
Lubuje się w hamowaniu i przyspieszaniu niczym chuligan na
240
motocyklu i w ogóle zachowuje się podobnie do niego,
wszędzie szukając zwady. Opisywaliśmy to już poprzednio.
Młoda samiczka natomiast, gdy się zakocha, nigdy nie
narzuca się ukochanemu, nie biega za nim, najwyżej znajduje
się często „jakby przypadkiem" w miejscach, w których on
przebywa. To, czy jest przychylna jego zalotom, gąsior od­
czytuje tylko z gry jej oczu, n i g d y bowiem ona nie patrzy
w p r o s t na jego imponujące zachowanie się, ale spogląda
„jakoby" w inną stronę, choć naprawdę mu się jednak przypat­
ruje. Chcąc wszakże ukryć kierunek swego wzroku — nie
odwraca głowy, a więc, innymi słowy, zerka ku niemu kątem
oka zupełnie tak samo, jak to czynią dziewczęta.
Podobnie jak to niestety zdarza się i u ludzi, strzała miłości
trafia czasami tylko jednego osobnika. To, że według naszych
protokołów częściej jest nim młodzieniec niż dziewczyna,
może być wynikiem błędów wywodzących się z tego, że u gęsi
łatwiej jest przeoczyć delikatne wyrazy jej samiczego zakocha­
nia niż bardziej widocznego, samczego. U samców zaloty
kończą się zwykle powodzeniem, nawet wtedy gdy przedmiot
miłości nie od razu się odwzajemnia; samiec ma przecież
wszelkie warunki do prześladowania ukochanej swym uczu­
ciem z całą natarczywością, sprania wszystkich innych zalot­
ników i powolnego przyzwyczajania wybranki do siebie dzięki
temu, że w sposób bezgranicznie wytrwały narzuca jej swoją
wyczekującą obecność tak długo, aż zawtóruje mu w krzyku
triumfalnym. Miłość nieszczęśliwa i beznadziejna zjawia się
przede wszystkim tam, gdzie jej przedmiot związany jest już
innymi silnymi więziami. Gąsiory we wszystkich obserwowa­
nych przypadkach tego rodzaju bardzo szybko rezygnują
z zalotów. Natomiast o pewnej gęsi, którą znakomicie oswoiłem
i osobiście wychowałem, napisano w protokole, że ponad cztery
lata z nie wygasającą miłością chodziła w ślad za pewnym
gąsiorem, żyjącym w szczęśliwym małżeństwie. W odległości
kilku metrów w skromnej postawie przebywała stale „jakby
przypadkiem" w pobliżu jego rodziny. Niezbitym dowodem jej
241
wierności, a także niezłomnej wierności małżeńskiej jej uko­
chanego było jej coroczne nie zapłodnione zniesienie.
Wierność wobec krzyku triumfalnego i wierność w dziedzi­
nie stosunków seksualnych są od siebie w szczególny sposób
uzależnione, i to nieco odmiennie u samców niż u samic.
W idealnym normalnym przypadku, gdy wszystko rozwija się
prawidłowo i nie występują żadne zakłócenia, tzn. gdy dwie
pełne temperamentu, wspaniałe, zdrowe i młode gęsi gęgawe
gwałtownie zakochują się w sobie w pierwszej wiośnie swego
życia i żadna z nich nie zabłądzi w wędrówce, nie zostanie
pożarta przez lisa, zarażona nicieniami, ciśnięta przez wiatr na
druty telegraficzne itd. — wówczas oboje małżonkowie do­
trzymują sobie chyba zawsze dozgonnej wierności zarówno
w krzyku triumfalnym, jak i we współżyciu płciowym. Gdy
natomiast los zerwie pierwszą więź miłości, to wprawdzie
zarówno gąsior, jak i gęś mogą zawrzeć nowy związek krzyku
triumfalnego, i to tym łatwiej, im wcześniej nastąpiło za­
kłócenie, jednakże dziwnym trafem monogamia ich życia
seksualnego jest wtedy już naruszona, i to silniej u gąsiora niż
u gęsi. Taki ptak wprawdzie wspólnie ze swoją małżonką
krzyczy tirumfalnie, pełni przykładnie straż przy gnieździe,
broni swej rodziny równie dzielnie jak każdy inny, słowem, jest
pod każdym względem wzorowym ojcem rodziny, ale co
pewien czas pokrywa inne samice. Szczególnie skłonny jest do
takich wyskoków pod nieobecność przynależnej mu samicy, na
przykład daleko od gniazda, w którym ona wysiaduje. Gdy
potem ta obca samica zbliży się do rodziny albo do centralnego
punktu rewiru lęgowego, gąsior często ostro ją atakuje i przega­
nia. Antropomorfizujący obserwatorzy widzą w tym jego chęć
ukrycia swego „stosunku" przed żoną, ale oczywiście znacznie
przeceniają oni jego zdolności umysłowe. W rzeczywistości
w pobliżu rodziny czy gniazda gąsior reaguje przepędzaniem
zarówno jej, jak w ogóle każdej gęsi nie będącej członkiem
grupy. Na neutralnym terenie natomiast reakcja obrony rodziny
już mu nie przeszkadza dostrzegać w niej samicy. Działa ona
242
zresztą na niego wyłącznie jako partnerka kopulacji: poza tym
gąsior nie okazuje żadnej ochoty przebywania w jej bliskości
ani chodzenia razem z nią czy też obrony jej samej i jej gniazda.
Gdy uda jej się wyprowadzić potomstwo, musi swoje nieślubne
dzieci wychowywać sama.
Ale owa obca samica stara się ze swej strony ostrożnie
przebywać zawsze „jakby przypadkiem" w pobliżu swego
przyjaciela. On jej wprawdzie nie kocha, ale ona go kocha, tzn.
gotowa jest przyjąć jego propozycję wspólnego krzyku trium­
falnego, jeśliby tylko zechciał ją do niego zaprosić. U żeńskiej
bowiem gęsi gęgawej gotowość do kopulacji jest znacznie
bardziej związana z zakochaniem się niż u gąsiora. Innymi
słowy, znana nam rozbieżność między więzią miłości a popę­
dem płciowym również u gęsi występuje łatwiej i częściej
u mężczyzn niż u kobiet. Żeńskim gęsiom ponadto o wiele
trudniej niż gąsiorom nawiązać nowe związki po ustaniu
dawnych. Dotyczy to przede wszystkim pierwszego wdowień­
stwa. Im częściej potem bywa ona wdową, bądź im częściej
zostaje porzucona przez swego partnera, tym łatwiej jej zna­
leźć nowego, ale też tym mniej ścisła jest zwykle ta nowa
więź. Kilkakrotnie owdowiała lub „rozwiedziona" gęś za­
chowuje się w sposób bardzo odbiegający od zachowania
typowego. Bardziej aktywna seksualnie, wykazuje słabsze
hamulce powściągliwości niż młoda samiczka i w każdej
chwili gotowa jest nawiązać zarówno nowy stosunek krzyku
triumfalnego, jak nowy stosunek płciowy. Gęś taka staje się
prototypem tego, co określane bywa jako femme fatale. Po
prostu prowokuje poważne zaloty młodych gąsiorów, które są
nastawione na zawarcie związku na całe życie. Po krótko­
trwałym małżeństwie unieszczęśliwia ona jednak swego wy­
brańca opuszczając go dla nowego kochanka. Dzieje życia
i małżeństwa naszej najstarszej gęsi gęgawej, Ady, stanowią
znakomity przykład tego, co przed chwilą powiedziałem,
a kończą się — co zdarza się chyba raczej rzadko — jednak
wreszcie późną grandę passion i szczęśliwym małżeństwem.
243
Protokół dziejów Ady czyta się jak najbardziej zajmujący
romans obyczajowy — ale o tym już w innej książce.
Im dłużej para żyła z sobą szczęśliwie i im bardziej zawarte
małżeństwo jest podobne do wyżej naszkicowanego przypadku
idealnego, tym w zasadzie trudniej przychodzi pozostałemu po
utracie współmałżonka nawiązanie nowego związku krzyku
triumfalnego i jak już mówiliśmy, większe ma przy tym
trudności samica niż samiec. Heinroth donosi o przypadkach,
w których owdowiałe gęsi pozostają do końca życia samotne
i seksualnie nieaktywne. Nie zaobserwowaliśmy tego nigdy
u gąsiorów; takie, które późno owdowiały, nosiły żałobę
najwyżej przez rok, po czym zaczynały nawiązywać najróżniej­
sze stosunki płciowe, aby wreszcie po rozmaitych perypetiach,
które poznaliśmy już na s. 238, dojść znowu do prawdziwego
związku krzyku triumfalnego. Oczywiście istnieje mnóstwo
wyjątków od wyżej podanej reguły. Sami widzieliśmy, jak
pewna gęś, która długo była zamężna i żyła w tym związku bez
zakłóceń, zawarła drugie małżeństwo, pod każdym względem
doskonałe. Nasze ewentualne wyjaśnienie, że chyba w tym
pierwszym związku coś jednak nie było zupełnie w porządku
— zanadto jednak trąci petitio principii.
Wyjątki takie zdarzają się tak nadzwyczaj rzadko, że może
powinienem był je w ogóle całkowicie przemilczeć, aby
przekazać właściwe pojęcie o trwałości i nienaruszalności,
charakteryzującej związek krzyku triumfalnego, i to n i e
w wyidealizowanym normalnym przypadku, ale dla statystycz­
nej przeciętnej wszystkich obserwowanych przypadków. Po­
zwolę sobie użyć gry słów twierdząc, że krzyk triumfalny jest
motywem przewodnim wszystkich motywacji decydujących
o codziennym życiu dzikich gęsi. Płynie on stale cichą nutą pod
i wraz z nurtem kontaktu głosowego w postaci zwykłego
gęgania, które Selma Lagerlof tak zadziwiająco słusznie prze­
tłumaczyła na: „Tu jestem, a gdzie ty?" Wzbiera lekko, gdy
dwie rodziny w drobnym sporze zajdą sobie drogę, opada tylko
na spokojnym pastwisku, a przede wszystkim przy alarmie,
244
wspólnej ucieczce i przelatywaniu dalekich odległości wielkim
stadem. Ale gdy minie podniecenie, które przejściowo stłumiło
krzyk triumfalny, natychmiast — w pewnym stopniu jako
działanie kontrastowe — wybucha szybkie gęganie powitalne,
które poznaliśmy jako stopień krzyku triumfalnego o najsłab­
szej intensywności. Członkowie grupy tą więzią zespoleni jak
gdyby się stale przez cały dzień i przy każdej okazji wzajemnie
zapewniali: „Należymy do siebie i różnimy się od wszystkich
obcych, wobec których występujemy wspólnie!"
Poznaliśmy już przy innych czynnościach instynktownych
ową dziwną spontaniczność, ową wypływającą od wewnątrz
produkcję podniecenia, która charakteryzuje pewne określone
sposoby zachowania się i której ilość jest dokładnie do­
stosowana do „zużycia" niezbędnego przy wykonywaniu okre­
ślonej czynności. Oznacza to, że dopływ jej jest tym obfitszy,
im częściej zwierzę ma wykonywać daną czynność. Myszy
muszą gryźć, kury dziobać, wiewiórki skakać. W normalnych
warunkach życiowych muszą wykonywać te czynności, aby
zarobić na swoje utrzymanie. Muszą je również wykonywać,
gdy w warunkach laboratoryjnej niewoli ta konieczność n i e
istnieje, ponieważ wszystkie ruchy instynktowne wywołane są
wewnętrzną produkcją podniet, a kierowane bodźcami zewnęt­
rznymi tylko w zakresie wyzwalających je czynników czasu
i miejsca. Tak samo więc gęś gęgawa musi wydawać krzyk
triumfalny, a gdy jest pozbawiona warunków po temu, staje się
patologiczną karykaturą siebie samej. Nie może ona nawet
wyładować spiętrzonego popędu na obiekcie zastępczym, tak
jak czyni to mysz, która obgryza dowolny przedmiot, albo
wiewiórka fikająca swoje stereotypowe koziołki w ciasnej
klatce, aby pozbyć się swego popędu ruchu. Gęś gęgawa nie
mająca partnera, z którym mogłaby odprawiać krzyk triumfal­
ny, wystaje i przesiaduje byle gdzie, smutna i zdeprymowana.
To, co Yerkes słusznie kiedyś powiedział o szympansach, że
jeden szympans w ogóle n i e jest szympansem, można w całej
rozciągłości i w większym jeszcze stopniu odnieść do dzikiej
245
gęsi nawet wtedy, a nawet szczególnie wtedy gdy pojedyncza
gęś znajdzie się w zamieszkanym osiedlu, w którym nie ma dla
niej partnera do krzyku triumfalnego. Jeżeli tę smutną sytuację
wywołamy sztucznie dla celów doświadczalnych, wychowując
pojedyncze pisklę w izolacji od jego współplemieńców, niby
„Kacpra Hausera" , zobserwujemy u takiego biedactwa szereg
1
charakterystycznych zakłóceń w zachowaniu się wobec mart­
wego, a bardziej jeszcze wobec — żywego otoczenia. Za-
kłócenia te w sposób wielce wymowny podobne są do tych,
które René Spitz stwierdził u dzieci wychowywanych w za-
kładach i pozbawionych dostatecznego społecznego kontaktu.
Istota taka nie tylko traci zdolność radzenia sobie z bodźcowymi
sytuacjami otaczającego go świata, ale próbuje w miarę
możności wręcz wycofywać się z zasięgu działania wszelkich
zewnętrznych bodźców. Dla takich stanów leżenie na brzuchu
z twarzą zwróconą do ściany jest „patognomoniczne", tzn. że
samo to już wystarcza do postawienia diagnozy. Także i gęsi
w podobny sposób psychicznie okaleczone siadają z dziobem
skierowanym w róg pokoju, a gdy kiedyś dwie takie gęsi
umieściliśmy w jednym pomieszczeniu — w dwa rogi sobie
przeciwległe, po przekątnej. René Spitz, któremu pokazywaliś-
my to doświadczenie, był głęboko wstrząśnięty tą analogią
między zachowaniem się naszych zwierząt doświadczalnych
a zachowaniem się badanych przez niego dzieci w sierocińcu.
Jednakże w odróżnieniu od dzieci okaleczoną psychicznie
w taki sposób gęś można wyleczyć, nie wiemy tylko, czy ?
całkowicie, gdyż restytucja trwa oczywiście latami.
Nieomal jeszcze bardziej dramatyczne niż doświadczenie
polegające na niedopuszczeniu do powstania więzi krzyku
triumfalnego wydaje się zjawisko gwałtownego zerwania tej
więzi, co się przecież w warunkach naturalnych przydarza aż
1
K a c p e r H a u s e r — tajemniczny znajdek, do szesnastego roku życia
izolowany od ludzi, bohater powieści austriackiego pisarza Jakoba Wasserman­
na pt.Dziecię Europy, czyli Kacper Hauser (1908; w y d . p o l . 1 9 3 0 o r a z w 1984r.
w n o w y m przekładzie pt. Kasper Hauser).
246
nazbyt często. Pierwszą reakcją gęsi gęgawej, której partner
zniknął, jest gwałtowne poszukiwanie go. Bez ustanku, dosłow­
nie w dzień i w nocy, wydaje trójsylabowy dalekonośny zew,
biega szybko i nerwowo po znanym sobie terenie, w miejscach,
gdzie przebywała z zaginionym, wydłuża swoje wycieczki
poszukiwawcze na coraz dalsze przestrzenie, lata tu i tam,
bezustannie wołając. Wraz z utratą partnera natychmiast wyga­
sa wszelka jej gotowość do walki, osamotniona gęś nie broni się
w ogóle przed atakami współplemieńców, ucieka przed najsłab­
szymi i najmłodszymi osobnikami, a że wieść o jej stanie
zostaje bardzo szybko „rozgadana" po kolonii — spada od razu
na zupełnie niski, a nawet najniższy stopień w hierarchii. Próg
wszystkich bodźców wyzwalających jej ucieczkę znacznie się
obniża, ptak nie tylko wykazuje zupełne tchórzostwo w stosun­
ku do współplemieńców, ale jest bardziej niż kiedykolwiek
bojaźliwy wobec wszystkich bodźców świata zewnętrznego.
W stosunku do człowieka oswojona dotąd gęś może stać się
w takiej sytuacji niezmiernie płochliwa.
Nieraz jednak może się w przypadku gęsi wyhodowanych
wśród ludzi dziać wręcz odwrotnie: osamotnione ptaki mo­
gą przywiązać się nagle od nowa do swego opiekuna, na któ­
rego już niewiele zwracały uwagi, gdy były szczęśliwie
związane z innymi gęsiami. Tak się stało na przykład z gą­
siorem Kopfschlitzem, gdy zesłaliśmy na banicję jego przy­
jaciela Maxa, o czym była mowa na s. 236. Dzikie gęsi
wychowane w normalnych warunkach przez rodziców, gdy
później zostaną osamotnione, mogą powrócić do rodziców
czy rodzeństwa, z którymi przedtem nie utrzymywały już
żadnych widocznych stosunków, ale do których są jednak
trwale przywiązane, o czym świadczą te właśnie obserwacje.
Do tego samego kręgu zjawisk należy także nasza obser­
wacja, że gęsi, które przemieściliśmy jako dorosłe już ptaki
do kolonii filialnej naszego gęsiego osiedla nad jeziorem
Ammersee bądź nad Amperstauweiher w Fürstenfeldbruck,
| powracały na dawne miejsca pobytu nad jeziorem Ess, gdy
247
tylko traciły swoich współmałżonków bądź partnerów krzyku
triumfalnego.
Wszystkie wyżej opisane symptomy dotyczące wegetatyw­
nego układu nerwowego i zachowania się odnajdujemy w for­
mie głęboko analogicznej u ludzi stroskanych. John Bowlby
w swym studium o zmartwieniach u małych dzieci dał nad­
zwyczaj obrazowy i wzruszający opis tych zjawisk. Wprost
niewiarygodne, jak głęboko sięgają tu analogie między czło­
wiekiem a zwierzęciem! Tak jak ludzką twarz, a zwłaszcza
oprawę oczu, z powodu dłuższego trwania opisanych stanów
depresyjnych „los" naznacza trwałymi runami, podobnie dzieje
się z obliczem gęsi gęgawej. I tu, i tam szczególnie dolne
obramowanie oczu ulega wskutek długotrwałego obniżenia
napięcia układu współczulnego zmianie charakterystycznej dla
wyrazu zgryzoty. Moją kochaną starą gęś gęgawą Adę rozpo­
znaję z daleka pośród setek innych gęsi po tym piętnie
zmartwienia w oczach. A że nie jest to z mojej strony przerost
wyobraźni, stwierdziłem kiedyś w sposób niezwykle sugestyw­
ny. Pewien znakomity uczony, znawca zwierząt, a szczególnie
ptaków, który .nic nie wiedział o dawnych dziejach Ady,
wskazał na nią nagle i rzekł: „Ta gęś musi mieć za sobą jakieś
szczególnie ciężkie przejścia!"
Z punktu widzenia zasadniczych rozważań teoriopoznaw-
czych uważamy wszystkie wypowiedzi o subiektywnych prze­
życiach zwierząt za naukowo nieuzasadnione z wyjątkiem tej
jednej, że zwierzęta w ogóle mają subiektywne przeżycia.
Układ nerwowy zwierząt różni się od naszego, podobnie jak
fizjologiczne procesy, które w nim przebiegają. Można przyjąć
jako pewne, że przeżycia odpowiadające tym procesom są
jakościowo odmienne od naszych. Takie czyste pod względem
teoriopoznawczym stanowisko w stosunku do subiektywnego
przeżycia zwierzęcia oczywiście nie stanowi w żadnym razie
zaprzeczenia tego, że przeżycie to istnieje. Mistrz mój Oskar
Heinroth na stawiany mu zarzut, że w zwierzętach widzi tylko
bezduszną maszynę, zwykł był odpowiadać z uśmiechem:
248
„Wręcz przeciwnie, zwierzęta uważam za u c z u c i o w y c h
l u d z i z bardzo małym rozumem!" Nie wiemy i nie możemy
wiedzieć, co się subiektywnie dzieje w gęsi, która snuje się tu
i ówdzie z wszystkimi obiektywnymi symptomami ludzkiej
żałoby. Ale nie możemy się też oprzeć u c z u c i u , że jej
cierpienie jest bliźniaczo podobne do naszego w analogicznej
sytuacji!
Ze ściśle bezstronnego punktu widzenia wszystkie zjawiska
obserwowane u dzikiej gęsi, której wydarto więź krzyku
triumfalnego, wykazują maksymalne podobieństwo do ob­
jawów spotykanych u zwierzęcia skrajnie f i l o p a t r y c z -
n e g o, które wyrwano z jego zwykłego otoczenia i przemiesz­
czono w obczyznę. Obserwuje się wówczas te same rozpacz­
liwe poszukiwania, tę samą utratę wszelkiej chęci atakowania
aż do chwili, gdy zwierzę odnajdzie swe rodzime otoczenie. Dla
znawcy zagadnienia bardzo trafne i plastyczne jest określenie,
że stosunek gęsi gęgawej do swego partnera krzyku triumfal­
nego jest pod każdym względem taki sam jak stosunek
zwierzęcia bardzo przywiązanego do rewiru — do centrum tego
terytorium, z którym jest ono tym silniej związane, im silniejszy
bywa jego „stopień zżycia się" z terenem. W bezpośredniej
bliskości tego punktu nie tylko wewnątrzgatunkową agresyw­
ność, ale i wiele innych autonomicznych czynności życiowych
danego gatunku cechuje najwyższa intensywność. Monika
Meyer-Holzapfel określiła osobiście znanego, zaprzyjaźnione­
go partnera jako „zwierzę mające walor domu rodzinnego"
(das Tier mit der Heimvalenz); tym terminem, który szczęśliwie
unika wszelkiego subiektywnego antropomorfizowania zwie­
rzęcego zachowania się, ujęła ona jednocześnie bogactwo
wartości uczuciowych należnych prawdziwemu przyjacielowi.
Poeci i psychoanalitycy wiedzą już dawno o tym, jak bliskie
sobie są miłość i nienawiść, wiedzą, że także u ludzi przedmiot
miłości w sposób „ambiwalentny" bywa jednocześnie przed­
miotem agresji. Wciąż na nowo trzeba podkreślać fakt, że krzyk
triumfalny gęsi jest tylko analogiem i w najlepszym razie
249
mocno uproszczonym modelem ludzkiej przyjaźni i miłości,
który jednak w znakomity sposób obrazuje powstawanie takiej
ambiwalencji. Chociaż u gęsi gęgawej drugi akt ceremoniału,
polegający na przyjaznym powitalnym zwróceniu się ku part­
nerowi, w normalnych warunkach nie zawiera już prawie
żadnego elementu agresji, jednak przebieg całej czynności,
szczególnie jej pierwsza część, której towarzyszy „grzmienie",
zawiera bezwzględnie miarkę samorodnej agresji, skierowanej
— co prawda tylko w formie nie ujawnionej — przeciwko
ukochanemu partnerowi i przyjacielowi. O tym, że tak jest
istotnie, wiemy nie tylko z filogenetycznych dociekań, które
snuliśmy w poprzednim rozdziale, ale i na podstawie obser­
wacji wyjątkowych przypadków, rzucających światło na współ­
działanie pierwotnej agresywności z usamodzielnioną motywa­
cją krzyku triumfalnego.
Nasz najstarszy gąsior śnieżycy błękitnej Pawełek (Paul-
chen) skojarzył się w drugim roku życia z równą mu wiekiem
gęsią tegoż gatunku, ale jednocześnie podtrzymywał jeszcze
związek krzyku triumfalnego z drugim gąsiorem Schneerotem,
który aczkolwiek nie był jego bratem, po bratersku z nim
współżył. Otóż samce śnieżycy hołdują nie spotykanemu na
ogół u gęsi zwyczajowi, występującemu często u kaczek
zarówno pływających, jak i nurkujących, a polegającemu na
gwałceniu obcych samic, szczególnie wówczas gdy te wysiadu­
ją w gnieździe. Gdy więc w następnym roku małżonka Pawełka
zbudowała gniazdo, zniosła jaja i wysiadywała je, powstała
równie ciekawa jak okropna sytuacja: Schneerot bezustannie
w brutalny sposób ją gwałcił, a Pawełek nie mógł w najmniej­
szym stopniu temu przeszkodzić! Gdy Schneerot zbliżał się do
gniazda i dobierał się do gęsi, Pawełek rzucał się z dziką pasją
na rozpustnika, ale gdy tylko się do niego zbliżał, mijał go
ostrym bagnetowym zakosem, aby następnie zaatakować jaki­
kolwiek niewinny obiekt zastępczy, np. naszego fotografa,
który całą tę scenę filmował. Nigdy dotąd nie widziałem tak
wyraźnie i naocznie potęgi nowego ukierunkowania ustalonego
250
rytualizacją. Pawełek c h c i a ł zaatakować Schneerota, który
przecież tylko jako ten jeden jedyny bezspornie wywoływał
w nim gniew, ale n i e m ó g ł się na niego rzucić, bo
nieodwracalny tor zrytualizowanej formy ruchu prowadził go
zdecydowanie i wyraźnie obok przedmiotu jego gniewu, zupeł­
nie tak jak odpowiednio nastawiona zwrotnica kieruje parowóz
na boczny tor.
Jak wykazuje jednoznacznie to zachowanie się gąsiora
śnieżycy, nawet działania bodźcowe wyzwalające również
zupełnie jednoznacznie agresywność, w przypadku gdy po­
chodzą od partnera, wyzwalają tylko krzyk triumfalny, a nie
atak. U śnieżycy błękitnej ceremoniał nie jest tak wyraźnie jak
u gęsi gęgawej podzielony na dwa etapy, z których pierwszy
zawiera silniejszy zasób agresji i skierowany jest na zewnątrz,
a drugi polega nieomal tylko na zwróceniu się ku partnerowi
i ma podłoże społeczne. W ogóle śnieżyca błękitna, a zwłaszcza
jej krzyk triumfalny zdają się silniej naładowane agresją niż
nasza przyjazna gęś gęgawa. A jeśli chodzi o tę cechę, to krzyk
triumfalny śnieżycy błękitnej jest bardziej prymitywny od
krzyku jej szarej krewniaczki. Stąd w wyżej opisanym nienor­
malnym przypadku mogło dojść do takiego zachowania się,
jakie pod względem mechaniki swych sił napędowych cał­
kowicie odpowiada pierwotnemu nowo ukierunkowanemu
atakowi celującemu obok partnera, tak jak to na s. 208
poznaliśmy u ryb pielęgnicowatych. Freudowskie pojęcie
r e g r e s j i znajduje tu znakomite zastosowanie.
Inny nieco proces regresyjny może z kolei w krzyku
triumfalnym gęsi gęgawej, i to w jego drugiej, najmniej
agresywnej fazie, spowodować pewne zmiany, na tle których
dobitnie występuje pierwotny udział popędu agresji. Tylko
wówczas rozgrywa się wysoce dramatyczna scena, gdy dwa
silne gąsiory w sposób opisany niżej zawarły związek krzyku
triumfalnego. Jak już wspominaliśmy, nawet najdzielniejsza
i najbardziej bojowa samica musi ulec w walce z najmniejszym
gąsiorem; stąd żadna normalna para gęsi nie może sprostać
251
w walce takim dwom przyjaciołom, którzy wobe tego zajmują
najwyższe pozycje w hierarchii gęsiego osiedla. Z wiekiem
i w miarę dłuższego piastowania wysokiego stanowiska rośnie
ich „samopoczucie", tzn. pewność zwycięstwa, a co za tym
idzie, intensywność agresji. Jednocześnie intensywność krzyku
triumfalnego, jak to widzieliśmy na s. 230-231, wzrasta
w miarę zacieśniania się znajomości między partnerami, a więc
w miarę trwania ich związku. W tych warunkach zupełnie
zrozumiałe, że ceremoniał stowarzyszenia się takiej pary
gąsiorów dochodzi do intensywności, której nigdy nie osiąga
para różnopłciowa. Kilkakrotnie już wymienianych Maxa
i Kopfschlitza, którzy stanowią „małżeństwo" od przeszło
dziewięciu lat, poznaję zawsze z daleka po niebywałym zapale,
z jakim odprawiają swój krzyk triumfalny.
Czasami może się zdarzyć, że krzyk triumfalny takich
gąsiorów urasta ponad wszelką miarę, wręcz do ekstazy, i wtedy
dzieje się coś zgoła dziwacznego i niesamowitego. Głosy stają
się coraz silniejsze, szybsze i bardziej ściśnięte, szyje wyciągają
się coraz dalej w kierunku poziomym, a więc tracą charakte­
rystyczne dla ceremoniału ustawienie ukosem ku górze,
z m n i e j s z a s i ę t a k ż e s t a l e kąt, p o d k t ó r y m
ruch nowo u k i e r u n k o w a n y o d c h y l a się od
k i e r u n k u , w k t ó r y m s t o i p a r t n e r . Innymi słowy,
zrytualizowany ceremoniał w miarę zbliżania się do krańca
wzrostu swojej intensywności coraz bardziej t r a c i te cechy
ruchu, które odróżniają go od nie zrytualizowanego pierwo­
wzoru. Następuje więc prawdziwa — w rozumieniu Freuda
— regresja do stanu wcześniejszego pod względem filogenety­
cznym, do stanu pierwotnego. J. Nicolai jako pierwszy odkrył
to zjawisko „odrytualizowania" u gilów. Ceremoniał powitalny
samiczki powstał u tych ptaków, podobnie jak krzyk triumfalny
gęsi, przez rytualizację pierwotnych gestów grożących. Jeżeli
u samiczki gila doprowadzi się do zwiększenia popędu płciowe­
go przez dłuższą izolację, a następnie umieści ją razem
z samcem, prześladuje go ona ruchami powitania, które mają
252
tym silniejszy charakter agresji, im silniejsze jest spiętrzenie jej
popędu płciowego. Podniecenie wypływające z takiej ekstazy
miłosnej nienawiści u pary gąsiorów może się na każdym
dowolnym etapie zatrzymać i ulec odpływowi: wówczas rozwija
się krzyk triumfalny, wprawdzie jeszcze pełen podniecenia,
ale brzmiący już normalnie i przechodzący w czułe i ciche
gęganie, nawet wówczas gdy ruchy były zbliżone do groźnego
wyrazu dzikiej chęci ataku. Widok takich objawów najgorętszej
miłości wywołuje zawsze niemiłe uczucie niepokoju, nawet
gdy się jest pierwszy raz ich świadkiem i nic się jeszcze nie wie
o treści opisanego zdarzenia. Mimo woli przychodzi na myśl
powiedzenie: „mógłbym cię pożreć z miłości", przypominają­
ce starą prawdę, którą Freud tylokrotnie podkreśla, że w mowie
potocznej przejawia się bezbłędnie prawidłowe wyczucie naj­
głębszych związków psychologicznych.
Jednakże w niektórych rzadkich przypadkach — a mamy ich
jednak trzy protokolarnie stwierdzone w czasie dziesięciu lat
naszych obserwacji nad gęsiami — zjawisko odrytualizowania
krzyku triumfalnego występujące w postaci najwyższej ekstazy
n i e cofa się. I wtedy dzieje się coś nieodwracalnego i ciążące­
go swymi skutkami na całym przyszłym życiu zainteresowa­
nych osobników: postawa grożenia i walki obu gąsiorów
przybiera formy coraz czystsze, podniecenie wzrasta do punktu
wrzenia i nagle obaj dotychczasowi przyjaciele biorą się za łby,
okładając się gradem uderzeń zadawanych zbrojnymi w róg
przegubami skrzydeł. O d g ł o s takiej śmiertelnie poważnej
walki r o z b r z m i e w a dosłownie na przestrzeni kilku kilo­
metrów. Podczas gdy zwykła walka między dwoma gąsiorami,
wybuchająca na podłożu rywalizacji o samice bądź o miejsce na
gniazdo, rzadko trwa dłużej niż kilka sekund, a nigdy dłużej niż
jedną minutę, jedna z trzech walk między dotychczasowymi
partnerami krzyku triumfalnego, na którą — zaalarmowani
odgłosami bitwy — zbiegliśmy się z daleka, trwała według
sporządzonego przez nas sprawozdania p e ł n y kwadrans.
Straszliwą, zawziętą wściekłość tych walk tylko w nieznacz-
253
nym stopniu można tłumaczyć tym, że przeciwnicy znają się tak
dobrze, że mniej odczuwają strachu przed sobą niż przed
obcymi. Także i szczególna zawziętość kłótni małżeńskich nie
w tym ma swoje źródło. Sądzę raczej, że po prostu w każdej
prawdziwej miłości tkwi duży zasób utajonej agresywności
skrytej pod osłoną powiązań; przy zerwaniu więzi wyłania się
ów wstrętny fenomen, który zwiemy nienawiścią. Nie ma
miłości bez agresywności, ale nie ma też nienawiści bez
miłości!
Zwycięzca nigdy nie ściga zwyciężonego i nigdy nie widzie­
liśmy, żeby miała między nimi wybuchnąć ponowna walka.
Przeciwnie, odtąd gąsiory starannie się unikają; w wielkim
stadzie gęsi pasących się na podmokłych łąkach znajdują się
zawsze na przeciwnych jego krańcach. Jeżeli jednak kiedyś
zbliżą się do siebie przypadkowo, gdy nie zwróciły w porę na
siebie uwagi, bądź celowo wskutek naszej doświadczalnej
ingerencji, wykazują najdziwaczniejsze chyba zachowanie się,
jakie kiedykolwiek u zwierząt widziałem. Obawiam się wprost
je opisać, aby nie wywołać podejrzenia o bezgraniczne an-
tropomorfizowanie. Mianowicie — gąsiory są z a ż e n o w a -
n e ! Nie chcą się widzieć, nie mogą spoglądać na siebie. Wzrok
ich błądzi wokoło niespokojnie; obiekt ich miłości i nienawiści
magicznie przyciąga ich spojrzenia, które jednak natychmiast
od niego odskakują, niczym palec sparzony gorącym metalem.
Oba wykonują przy tym przez cały czas różne przesadne ruchy,
czyszczą sobie upierzenie, potrząsają dziobami, jakby dla
pozbycia się czegoś, co nie istnieje. Odejść po prostu od siebie
nie mogą, gdyż wszystko, co mogłoby wyglądać na ucieczkę,
jest uniemożliwione prastarym przykazaniem „zachowania
twarzy" za wszelką cenę. Nie sposób im nie współczuć, a całej
sytuacji nie odczuwać jako niesłychanie przykrej.
Badacz zajmujący się problemem agresji wewnątrzgatun-
kowej dużo dałby za możliwość stwierdzenia na podstawie
dokładnej ilościowej analizy motywacji, jak kształtuje się
proporcjonalny udział pierwotnej agresywności i usamodziel-
254
nionego popędu do krzyku triumfalnego w rozmaitych po­
szczególnych przypadkach tego ceremoniału. Wydaje nam się,
że powoli zbliżamy się do rozwiązania tego zagadnienia,
jednakże opis tych badań zaprowadziłby nas tutaj za daleko.
Zamiast tego, spróbujmy teraz podsumować, czego w tym
rozdziale nauczyliśmy się o agresji i o owych specjalnych
mechanizmach hamujących, które pomiędzy pewnymi stale ze
sobą przebywającymi osobnikami nie tylko wykluczają wszel­
ką walkę, ale tworzą między nimi pewien rodzaj więzi, którego
przykład poznaliśmy bliżej w krzyku triumfalnym gęsi. Następ­
nie przyjrzyjmy się stosunkom istniejącym między więziami
o takim mechanizmie a innymi mechanizmami współżycia
społecznego, które opisywałem w poprzednich rozdziałach. Ale
gdy teraz właśnie w tym celu jeszcze raz je przeczytałem,
ogarnęło mnie uczucie zniechęcenia i bezsilności; zdaję sobie
bowiem sprawę, jak bardzo niedostatecznie potrafiłem sprostać
zadaniu ukazania wielkości i znaczenia tego procesu filogene­
tycznego, o którym wydaje mi się, że naprawdę wiem, jak
przebiegał, i który podjąłem się przedstawić. Zdawałoby się, że
uczony jako tako obdarzony zdolnościami wysławiania się,
zajmujący się przez całe życie pewnym określonym tematem,
potrafi przedstawić, do czego doszedł w trudzie i znoju, w taki
sposób, żeby przekazać czytelnikowi bądź słuchaczowi nie
tylko to, co w i e, ale również i to, co przy tym c z u j e . Mogę się
więc tylko spodziewać, że gdy teraz sięgnę do środków
krótkiego naukowego podsumowania, które mam do dys­
pozycji, z tych zwięzłych faktów powieje na czytelnika tym,
czego nie potrafię wyrazić słowami.
Jak wiemy z treści rozdziału VIII, istnieją zwierzęta cał­
kowicie wolne od wewnątrzgatunkowej agresywności i trzy­
mające się całe życie w ściśle ze sobą spojonych stadach.
Wydawałoby się, że takie istoty są szczególnie predestynowane
do wykształcania trwałej przyjaźni i braterskiego współżycia
między poszczególnymi jednostkami. Tymczasem właśnie
u tych pokojowo nastrojonych zwierząt stadnych owych cech
255
nie spotykamy nigdy, a związek łączący je bywa całkowicie
anonimowy. Więź osobistą, indywidualną przyjaźń znajdujemy
t y l k o u zwierząt o wysoko rozwiniętej agresywności we-
wnątrzgatunkowej, więcej, więź ta jest tym silniejsza, im więcej
agresywności tkwi w danym gatunku. Trudno o bardziej
agresywne ryby niż pielęgnice, bardziej agresywne ptaki niż
gęsi. Przysłowiowo najbardziej agresywny spośród ssaków
wilk, dantejska bestia senza pace, jest najwierniejszym spośród
przyjaciół. U zwierząt, które w zależności od pory roku są na
przemian raz terytorialne i agresywne, a innym razem socjalne
i nieagresywne — każda ewentualna więź osobista ogranicza
się do okresu agresywności.
Więź osobista narodziła się w trakcie wielkiego powstawa­
nia, niewątpliwie w takiej chwili dziejowej, gdy wśród zwierząt
a g r e s y w n y c h powstała konieczność współdziałania
dwóch bądź więcej osobników w osiągnięciu jakiegoś celu
związanego z zachowaniem gatunku, przede wszystkim zapew­
ne opieki nad potomstwem. Więź osobista, miłość, częstokroć
rozwinęła się niewątpliwie z a g r e s j i wewnątrzgatunkowej,
a w wielu znanych przypadkach — w drodze rywalizacji nowo
ukierunkowanego ataku bądź grożenia. Ponieważ rytuały po­
wstałe w ten sposób z w i ą z a n e są z o s o b ą p a r t n e r a
i ponieważ stają się one p o t r z e b ą jako usamodzielnione
czynności instynktowne — powodują to, że obecność partnera
staje się również niezbędną potrzebą, a on sam „ z w i e r z ę ­
ciem mającym walor domu rodzinnego".
Agresja wewnątrzgatunkowa jest s t a r s z a o całe miliony
lat od osobistej przyjaźni i miłości. Na pewno na przestrzeni
długich epok historii ziemi istniały zwierzęta, które były
wyjątkowo złe i agresywne. Prawie wszystkie gady, jakie
dzisiaj znamy, są właśnie takie i trudno przypuścić, aby te, co
żyły w czasach przedhistorycznych, były mniej agresywne. Ale
więź osobistą spotykamy tylko u ryb kościstych, ptaków
i ssaków, a więc u grup, z których żadna nie występuje przed
późnym średniowieczem historii ziemi. Istnieje więc agresja
256
wewnątrzgatunkowa bez swojego kontrpartnera, którym jest
miłość, ale n i e i s t n i e j e — odwrotnie — m i ł o ś ć b e z
a g r e sj i.
N i e n a w i ś ć , ta brzydka mała siostra miłości, jest mechani­
zmem zachowania się, który pojęciowo należy ostro odgrani­
czyć od agresji wewnątrzgatunkowej. W odróżnieniu od zwyk­
łej" agresywności nienawiść jest skierowana przeciwko j e d ­
n o s t c e tak jak i miłość, której istnienie jest prawdopodobnie
warunkiem jej powstania: Chyba nienawidzić można tylko tam,
gdzie się kochało, jeśli pomimo chęci zaprzeczenia jeszcze
wciąż się kocha.
Wyprowadzanie analogii istniejących pomiędzy uprzednio
tu opisanymi społecznymi sposobami zachowania się nie­
których zwierząt, przede wszystkim dzikich gęsi, a zachowa­
niem się ludzi jest chyba zbędne. Wszystkie zawarte w naszych
przysłowiach truizmy zdają się znakomicie odnosić również
i do tych ptaków. Jako wytrawni filogenetycy i prawidłowi
darwiniści możemy i musimy wyciągnąć z tego bardzo ważne
wnioski. Wiemy przede wszystkim, że najmłodszymi wspól­
nymi przodkami ptaków i ssaków były bardzo prymitywne gady
górnego dewonu i dolnego karbonu. Gady te na pewno nie
prowadziły wysoko rozwiniętego życia społecznego i były
niewiele mądrzejsze od żab. Zatem podobieństwo społeczne­
go zachowania się dzikiej gęsi i człowieka nie jest odziedziczo­
ną spuścizną po wspólnym przodku, nie jest zjawiskiem
„homologicznym", ale na pewno powstało przez tak zwane
konwergencyjne przystosowanie. Zbieżności te z całą pewnoś­
cią nie zawdzięczają swojego powstania przypadkowi, to
byłoby nieprawdopodobieństwem, które wprawdzie dałoby się
wyliczyć, ale które można by wyrazić tylko w cyfrach astro­
nomicznych.
Jeżeli wysoce złożone normy zachowania się, jak np.
zakochanie, przyjaźń, dążenie do zajęcia wysokiego szczebla
w hierarchii, nienawiść, zgryzota itp., u gęsi gęgawej i człowie­
ka są nie tylko do siebie podobne, ale aż do śmiesznych wręcz
257
szczegółów całkowicie takie same — świadczy to z c a ł ą To, co w tym rozdziale powiedzieliśmy, niechaj będzie
p e w n o ś c i ą o tym, że każdy z tych instynktów rozwija poważną przestrogą dla ludzi w sobie zbytnio zadufanych.
pewną określoną funkcję służącą zachowaniu gatunku, i to U zwierzęcia nie należącego nawet do uprzywilejowanej klasy
każdorazowo taką, jaka i u gęsi gęgawej, i u człowieka jest ssaków nauka odkryła mechanizm zachowania się, który wiąże
prawie bądź zupełnie taka sama. Tylko w ten sposób mogło z sobą określone osobniki na całe życie, który stał się silniej­
dojść do takiej zbieżności zachowania się. szym motywem opanowującym wszystkie czynności, który
Jako prawidłowo myślący badacze przyrody nie wierzymy zdolny jest przezwyciężyć wszystkie „zwierzęce" popędy, jak
oczywiście w „niezawodne instynkty" i tym podobne cuda głód, seks, agresję i strach, i który decyduje o formie porządku
i zakładamy, że każdy z tych sposobów zachowania się jest społecznego, charakterystycznego dla gatunku. We wszystkich
funkcją odpowiedniej specjalnej anatomo-fizjologicznej or­ swoich elementach więź ta jest analogiczna do tych objawów
ganizacji układu nerwowego, narządów zmysłów itd., innymi i doznań, jakie u ludzi idą w parze z uczuciami miłości
słowy, określonej struktury, którą nacisk selekcji wyhodował i przyjaźni w ich najczystszej i najszlachetniejszej postaci.
w organizmie. Przedstawmy sobie teraz — posługując się
elektronicznym bądź innym modelem myślowym—jak bardzo
z ł o ż o n y musi być tego rodzaju fizjologiczny aparat, aby
wyprodukować taki społeczny sposób zachowania się, jakim
jest np. krzyk triumfalny; wtedy ze zdumieniem uświadomimy
sobie, że taki godny podziwu narząd jak oko czy ucho wydaje
się w porównaniu z tym czymś wręcz najprostszym. Im bardziej
kompleksowe i zróżnicowane są dwa narządy analogicznie
zbudowane i działające w tym samym kierunku, tym większe
mamy prawo połączyć je w jedno funkcjonalnie określone
pojęcie i nazwać tym samym imieniem, nawet jeżeli po­
chodzenie ich pod względem filogenetycznym jest bardzo
różne. Jeżeli więc głowonogi — z jednej strony, a kręgowce
— z drugiej, niezależnie od siebie wynalazły oczy, które są
zbudowane według tej samej zasady kamery z obiektywem
i w obu przypadkach mają takie same części składowe, jak
soczewka, tęczówka, ciało szkliste i siatkówka — nikt rozsądny
nie zgłosi sprzeciwu, gdy oba, zarówno narządy głowonoga, jak
i kręgowca, nazwiemy okiem, i to b e z ż a d n e g o c u d z y ­
s ł o w u . Z takim samym uzasadnieniem opuszczamy cudzy­
słów, mówiąc o społecznym zachowaniu się zwierząt wyż­
szych, wskazującym analogie do człowieka w zakresie co
najmniej takiej samej liczby wspólnych cech.

258

Rozdział dwunasty
KAZANIE O POKORZE
To jest ten sęk, o który w twoim drzewie
Hebel trze się i zahacza;
To twoja duma, która znowu ciebie
W swój sztywny gorset wtłacza.
(Christian Morgenstern)
To, co zostało napisane w jedenastu poprzednich rozdziałach,
może uchodzić za naukę przyrodniczą. Podane fakty są mniej
lub bardziej sprawdzone, jeśli w ogóle wolno tak twierdzić
o wynikach kierunku badań tak jeszcze nowego, jakim są
porównawcze studia nad zachowaniem się. Teraz porzucimy
opis tego, co obserwacja i doświadczenia ujawniły w sprawie
agresywnego zachowania się zwierząt, i zajmiemy się zagad­
nieniem, czy z tego wszystkiego można by nauczyć się czegoś,
co dałoby się zastosować do człowieka i co mogłoby stać się
użyteczne w uniknięciu niebezpieczeństw wywołanych popę­
dem agresji.
Istnieją ludzie, którzy już w samym tym pytaniu dostrzegą
obrazę ludzkiego majestatu. Człowiek ogromnie lubi widzieć
siebie jako centrum wszechświata, jako coś, co do całości
przyrody nie należy, a jest w stosunku do niej czymś z samej
istoty swojej innym, wyższym. Wielu ludzi ma wprost potrzebę
trwania w tym błędzie; pozostają głusi na najmądrzejszy ze
wszystkich rozkazów, jaki im kiedykolwiek wydał pewien
mędrzec, mianowicie na sławne gnothi seauton, „poznaj siebie
samego", wypowiedziane przez Chejlona, choć zwykle przypi­
suje się je Sokratesowi. Co powstrzymuje człowieka przed
poddaniem się tej wskazówce? Istnieją trzy przeszkody, silnie
naładowane namiętnościami, które odgrywają tu rolę hamującą.
Pierwszą usunąć można bez trudu u każdego, kto jest zdolny do
rozumowania, druga pomimo całej szkodliwości swego od-
260
działywania jest jednak godna szacunku, a trzecia jest zro­
zumiała z punktu widzenia historii ducha ludzkiego, a więc
wybaczalna, chociaż chyba najtrudniejsza do wyplenienia. Ale
wszystkie trzy są z sobą nierozerwalnie związane i przesiąk­
nięte złą ludzką cechą, o której mądrość życiowa powiada, że
występuje zawsze przed upadkiem, a mianowicie — p y c h ą .
Chcę teraz przeszkody te jedną po drugiej omówić i wykazać,
w jaki sposób wyrządzają tyle zła. Następnie postaram się
zrobić wszystko, aby przyczynić się do ich usunięcia.
Pierwsza przeszkoda jest najbardziej prymitywna. Nie dopu­
szcza do poznania siebie samego przez to, że nie pozwala
człowiekowi na wgląd w jego własną historię powstania.
Uporczywa siła i napięcie emocjonalne tej przeszkody w sposób
paradoksalny wywodzą się z ogromnego podobieństwa naszych
najbliższych krewnych do człowieka. Gdyby ludzie nie znali
szympansa, łatwiej byłoby ich przekonać o źródłach ich
pochodzenia. Nieubłagane prawidła percepcji postaci utrud­
niają nam spojrzenie na małpy, a zwłaszcza na szympansy, jak
na każde inne zwierzę, i zmuszają nas do dostrzegania w ich
obliczu ludzkiej twarzy. Tak widziany i mierzony ludzką miarą
szympans musi wydawać nam się czymś ohydnym, diabelską
karykaturą nas samych. Mniejsze już mamy trudności z nieco
dalej z nami spokrewnionym gorylem, a tym bardziej oran­
gutanem. Głowy starych samców tych gatunków, traktowane
jako dziwaczne maski diabelskie, można jednak brać poważnie
i nawet uważać za piękne. Natomiast z szympansem nie udaje
nam się to żadną miarą. Jest nieodparcie śmieszny, a przy tym
tak pospolity, tak wulgarny i odpychający, jak tylko może być
człowiek, który zupełnie się stoczył. Zresztą to subiektywne
wrażenie nie jest całkiem pozbawione słuszności: wiele danych
przemawia za hipotezą, że wspólny przodek człowieka i szym­
pansa stał nie niżej, lecz znacznie wyżej od poziomu dzisiej­
szego szympansa. Mimo że wstręt, którym człowiek reaguje na
szympansa, sam w sobie jest śmieszny, silny ładunek emoc­
jonalny tej reakcji skłonił niejednego uczonego do skon-
261
 sumowania całkowicie nieuzasadnionych teorii o pochodzeniu
człowieka. Wprawdzie nie przeczy się pochodzeniu ludzi od
zwierząt, ale bliskie pokrewieństwo z odrażającym szympan­
sem bywa bądź pomijane po wykonaniu kilku koziołków logiki,
o bądźewolucji ani
też okrążane sofistycznymi jakościeżkami.
ogólnymi zawodowy
Drugą tamę poznaniu siebie samego kładzie emocjonalna
niechęć do przyznania, że nasze postępowanie podlega prawom
naturalnej przyczynowości. Bernhard Hassenstein określił to
jako „wartościowanie antyprzyczynowe". Wielu ludzi ogarnia
głuche poczucie spętania, przypominające klaustrofobię, przy
rozważaniu przyczynowo zdeterminowanych procesów przyro­
dniczych; jest to zapewne związane z uzasadnioną potrzebą
wolności własnej woli i z równie uzasadnionym pragnieniem,
aby o ich własnych czynach decydowały wyższe cele, a nie
powody przypadkowe.
Trzecią poważną przeszkodą do poznania samego siebie jest
— w każdym razie w naszym zachodnim środowisku kulturo­
wym — dziedzictwo filozofii idealistycznej. Wynika ono
z dualistycznego podziału świata na zewnętrzny świat rzeczy,
który dla idealistycznego myślenia jest w sensie wartości
z gruntu obojętny, i na inteligibilny świat wewnętrznej człowie­
czej regulatywności, któremu wyłącznie przyznaje się wszelką
wartość. Ten dualizm nadzwyczaj odpowiada ludzkiemu ego­
centryzmowi, poza tym w sposób wielce pożądany idzie po linii
niechęci człowieka do podlegania prawom przyrody. Nie dziw
więc, że przeniknął tak głęboko w sposób myślenia ogółu. A jak
bardzo głęboko, to widać w naszym języku chociażby po
zmianie znaczenia takich słów jak „idealista" i „realista"
— pierwotnie oznaczały one nastawienie filozoficzne, dziś
zawierają w sobie ocenę moralną. Należy sobie uświadomić, jak
pospolite stało się w naszym zachodnim sposobie myślenia
pojęcie „przyrodniczo poznawalne" i „z gruntu obojętne pod
względem wartości".
W tym miejscu muszę się z góry obronić przed zrozumia­
łym zarzutem, że tylko dlatego głoszę kazanie przeciwko
262
trzem z pychy wyrosłym przeszkodom do ludzkiego pozna­
nia siebie, że są one sprzeczne z moimi osobistymi poglą­
dami naukowymi i filozoficznymi. Tymczasem nie przema­
wiam tu jako zaciekły darwinista przeciwko niechęci do nauki
badacz kauzalista przeciwko
antyprzyczynowemu wartościowaniu, ani też jako przeko­
nany hipotetyczny realista — przeciwko idealizmowi. Po­
wody, które mną kierują, są innego rodzaju. Często zarzuca
się dzisiaj badaczom natury, że narazili ludzkość na strasz­
liwe niebezpieczeństwo, oddając jej w ręce zbyt wielką
władzę nad przyrodą. Zarzut ten byłby istotnie usprawied­
liwiony, gdyby naukowców tych można było zarazem ob­
ciążyć grzechem zaniechania rozciągnięcia badań również
i na samego człowieka. Zagrożenie bowiem dzisiejszej ludz­
kości wynika nie tyle z opanowania przez nią procesów
fizykalnych, ile z jej bezsilności w rozumnym kierowaniu
procesami społecznymi. Odpowiedzialny za tę bezsilność jest
brak rozeznania przyczynowego, który, jak pragnę tu wykazać,
jest bezpośrednim skutkiem owych trzech zrodzonych z pychy
przeszkód na drodze do poznania samego siebie.
Nie dopuszczają one mianowicie do zbadania takich proce­
sów człowieczego życia, jakie w pojęciu ludzi przedstawiają
wysokie wartości, innymi słowy, z których są oni d u m n i .
Należy dobitnie i wyraźnie podkreślić: to, że wszystkie funkcje
naszego układu trawiennego są nam tak dokładnie znane, to, że
na podstawie tej wiedzy medycyna, a zwłaszcza chirurgia
przewodu pokarmowego corocznie ratuje tysiące ludzkich
istnień — zawdzięczamy wyłącznie szczęśliwej okoliczności,
że funkcjonowanie tego układu w nikim nie wzbudza szczegól­
nej czci i szacunku. Jeżeli natomiast — z drugiej strony
— ludzkość stoi tak bezradnie wobec patologicznego rozkładu
swojej struktury społecznej, jeżeli dzierżąc broń atomową
w ręku, nie potrafi zachować się pod względem społecznym ani
trochę mądrzej niż jakikolwiek gatunek zwierząt, polega to
przede wszystkim na zarozumiałym przecenianiu własnego
263
zachowania się i wynikającym stąd wyobcowaniu się z proce­
sów przyrodniczych uważanych za poznawalne.
Badacze przyrody naprawdę nie ponoszą winy za to, że
ludziom brak znajomości samych siebie. To ludzie spalili na
stosie Giordana Bruna, gdy im oświadczył, że wraz ze swoją
planetą są tylko pyłkiem jednego spośród niezliczonych innych
obłoków pyłu. Najchętniej byliby również pozbawili życia
Karola Darwina za odkrycie, że pochodzą z tego samego pnia co
i zwierzęta; nie brakowało przecież prób, aby go przynajmniej
zmusić do milczenia. Gdy Freud próbował analizować motywy
ludzkiego społecznego zachowania się i objaśnić jego przy­
czyny, wprawdzie z punktu widzenia subiektywnej psychologii,
ale w sposobie stawiania problemu i metody czerpiąc w pełni
z nauk przyrodniczych, uznano go winnym „szargania święto­
ści", zarzucano materializm przeczący istotnym wartościom,
wreszcie doszukiwano się u niego tendencji pornograficznych.
Ludzkość wszystkimi środkami broni ustanowionej przez siebie
wysokiej samooceny. I czas już zaiste nawoływać do pokory
i na serio starać się zmiażdżyć te powstałe z pychy hamulce,
które nie dopuszczają do poznania samego siebie.
Zaczynam od sprawy przełamywania oporów stawianych
odkryciom Karola Darwina, przy czym fakt, że nie muszę już
zajmować się takimi głosami jak te, co wypowiadały się
przeciwko prawdom Giordana Bruna, uważam za pocieszającą
oznakę stopniowego rozpowszechniania się wiedzy przyrod­
niczej. Zdaje mi się, że znam bardzo prosty sposób pogodzenia
człowieka z tym, że sam jest cząstką przyrody i że powstał
w drodze naturalnych procesów bez uchybienia żadnym praw­
dom przyrody: trzeba mu tylko pokazać, jak wielki i piękny jest
wszechświat i jak godne najwyższego szacunku są prawa, które
nim kierują. Przede wszystkim jestem głęboko przekonany, że
nikt, kto ma dostateczne pojęcie o filogenetycznym powstaniu
świata organizmów, nie będzie miał wewnętrznych oporów
przeciwko prawdzie, że i on również zawdzięcza swoje ist­
nienie temu najwspanialszemu ze wszystkich procesów przy-
264
rodniczych. Nie mam tu zamiaru poddawać dyskusji praw­
dopodobieństwa albo, mówiąc lepiej, pewności nauki o po­
chodzeniu, pewności przekraczającej wielokrotnie to, co znamy
z dziedziny historii. Wszystko, co dotychczas wiemy, bez trudu
włącza się w nurt tej nauki, nic jej nie przeczy, a ma ona
wszystkie wartości godne nauki o stworzeniu: siłę przekonywa­
nia, poetyckie piękno i pełną wyrazu wielkość.
Kto to w całej pełni pojął, nie może wzdragać się przed
odkryciem Darwina, że łączy nas ze zwierzętami wspólne
pochodzenie, ani przed wnikliwym poglądem Freuda, że rządzą
nami jeszcze te same instynkty, które tkwiły w naszych
przedczłowieczych przodkach. Przeciwnie, kto jest tego świa­
dom, odczuje nowy rodzaj czci dla sprawności rozumu i od­
powiedzialnego poczucia moralności, które pojawiły się na
świecie dopiero z powstaniem człowieka i które mogą dać mu
władzę panowania nad tkwiącym w nim dziedzictwem zwierzę­
cym, jeżeli przez ślepą pychę nie będzie zaprzeczał jego
istnieniu.
Dalszą przesłanką do odrzucenia przez ogół nauki o po­
chodzeniu jest wysokie poważanie, z którym odnosimy się do
naszych przodków. Po łacinie pochodzić znaczy descendere,
a więc dosłownie schodzić; już w prawie rzymskim istniał
zwyczaj umieszczania praojca na s a m e j g ó r z e tablicy
rodowodowej i rysowania drzewa genealogicznego z roz­
gałęzieniami ku dołowi. Tablice takie, nawet gdy obejmują
odpowiednią liczbę pokoleń, nie obrazują tego, że człowiek ma
wprawdzie tylko dwoje rodziców, ale dwustu pięćdziesięciu
sześciu prapraprapraprapradziadków. Unika się wykazywania
tego, gdyż w liczbie owej nie znalazłoby się zapewne dostatecz­
nie wielu przodków, którymi można by się szczycić. Według
niektórych autorów wyraz „descendencja" związany jest rów­
nież i z tym, że w dawnych czasach chętnie wyprowadzano
własne pochodzenie od bogów. To, że genealogiczne drzewo
życia rośnie nie z góry na dół, ale z dołu do góry, do czasu
Darwina uszło uwagi człowieka, stąd słowo „descendencja"
265
oznacza właściwie przeciwieństwo tego, co miało wyrażać,
chyba że zechcemy je interpretować dosłownie w tym rozumie­
niu, że przodkowie nasi swego czasu zeszli z drzew. Tak zresztą
było w istocie, tylko że dzisiaj wiemy, że działo się to dużo
wcześniej, z a n i m stali się ludźmi.
Niewiele lepiej przedstawia się sprawa ze słowami rozwój
i ewolucja. One również powstały w czasie, gdy nic jeszcze nie
było wiadomo o twórczych procesach filogenetycznych i gdy
znane było tylko powstanie jednostki z jaja i z nasiona. Kurczę
z jajka bądź słonecznik z ziarna rozwija się w dosłownym
znaczeniu, tzn. z zarodka powstaje tylko to, co było w nim
zawarte, już uprzednio ukształtowane.
Zupełnie inaczej przebiega rozrost wielkiego drzewa genea­
logii życia. Co prawda forma wyjściowa jest niezbędnym
założeniem do powstania jej wyżej rozwiniętych potomków,
jednakże żadnym sposobem nie można owych zstępnych z niej
wywieść ani też według jej cech stawiać jakiejkolwiek pro­
gnozy o potomkach. To że z dinozaurów powstały ptaki,
a z małp — człowiek, jest za każdym razem n i e p o w t a ­
r z a l n y m h i s t o r y c z n y m osiągnięciem filogenetyczne­
go powstawania. Rozwój ten dąży wprawdzie w swoim zasad­
niczym kierunku ku wyższemu na zasadzie praw rządzących
wszystkim, co żyje, ale w szczegółach określany jest tak
zwanym przypadkiem, to znaczy nieprzebraną liczbą nie
dających się w gruncie rzeczy uchwycić okoliczności pobocz­
nych. W tym sensie więc jest „przypadkiem", że z prymityw­
nych przodków w Australii powstały drzewa eukaliptusowe
i kangury, a w Europie i Azji — dęby i człowiek.
Osiągnięcie, coś nowo powstałego, czego nie można wy­
prowadzić z poprzedzającego etapu, z którego się wywodzi,
w przytłaczającej większości przypadków jest od tego etapu
w y ż s z e . Naiwne wartościowanie, wyrażające się w tytule
Zwierzęta niższe, wybitym złotymi literami na pierwszym tomie
poczciwego starego wydania Życia zwierząt Brehma, jest dla
każdego nieuświadomionego pewną nieodpartą koniecznością
266
myślenia i odczucia. Kto wszakże jako badacz przyrody chce za
wszelką cenę pozostać „obiektywny" i za wszelką cenę uchylić
się od tego, co jest „tylko" subiektywne, ten niechaj spróbuje
— oczywiście w trybie doświadczenia i oczywiście wyłącznie
w myśli i w wyobraźni uśmiercić kolejno główkę sałaty, muchę,
żabę, świnkę morską, kota, psa — a wreszcie szympansa.
Uświadomi sobie wówczas, jak bardzo różne są opory od­
czuwane przy dokonywaniu tych zabójstw, popełnianych na
przedstawicielach różnych poziomów organizacyjnych! Zaha­
mowania istniejące w każdym z tych przypadków stanowią
właściwą miarę zróżnicowania wartości, którą przykładamy
— czy chcemy, czy nie — do tych różnych stopni form życia.
Slogan o swobodzie wartościowania nauk przyrodniczych
nie powinien nam sugerować poglądu, że filogeneza, ten
najwspanialszy łańcuch procesów dających się wyjaśnić w spo­
sób naturalny, nie jest w stanie wytworzyć wartości nowych. To
że powstanie wyższej formy życia z prymitywniejszych przod­
ków oznacza dla nas w z r o s t wartości —jest rzeczywistością
równie niezaprzeczalną jak nasze własne istnienie.
Żaden z naszych zachodnich języków nie zawiera cza­
sownika nieprzechodniego, który oddawałby zdarzenie filoge­
netyczne związane z przyrostem wartości. Nie sposób określać
tego mianem rozwoju, gdy coś nowego i wyższego powstaje
z jakiegoś etapu wcześniejszego, który właśnie nie zawiera
i z którego właśnie nie można wyprowadzić tego, co jest
istotnym elementem składowym nowego i wyższego istnienia.
Dotyczy to zasadniczo każdego większego kroku na drodze
rozwoju świata organizmów, zarówno tego pierwszego, którym
było powstanie życia, jak i tego tymczasem ostatniego — po­
wstania człowieka z antropoida.
Pomimo wszystkich naprawdę epokowych i głęboko wstrzą­
sających nowych odkryć biochemii i wirusologii powstanie
życia jest i pozostaje — t y m c z a s e m ! — najbardziej
zagadkowym z wszystkich procesów. Różnicę między pro­
cesami organicznymi a nieorganicznymi określić można wy-
267
łącznie definicją przez koniunkcję (injunktive Definitioń),
tzn. opierającą się na k i 1 k u podstawowych cechach tego, co
żywe, cechach, które charakteryzują życie tylko wówczas, gdy
występują łącznie. Dla każdej z tych cech, a więc np. dla
przemiany materii, wzrostu, asymilacji itp., istnieją również
przykłady w świecie zjawisk nieorganicznych. Na pewno mamy
rację, gdy twierdzimy, że procesy życiowe są procesami
chemicznymi i fizykalnymi. Jako takie dają się z zasady
wyjaśnić w sposób naturalny. Nie trzeba żądać cudu, aby ich
osobliwość stała się zrozumiała, wystarczają tu bowiem cał­
kowicie komplikacje struktur molekularnych i innych, w któ­
rych przebiegają.
Błędny jest natomiast często spotykany pogląd, że procesy
życiowe nie s ą w ł a ś c i w i e n i c z y m i n n y m j a k proce­
sami chemicznymi i fizykalnymi. Zawiera on mianowicie
niedostrzegalne fałszywe wartościowanie wypływające z wie­
lokrotnie dyskutowanego złudzenia poglądowego. Akurat
„właściwie", tzn. pod względem tego, co jest tylko im właściwe
i wchodzi w ich skład, procesy te są czymś zupełnie innym
aniżeli to, co się ogólnie rozumie przez pojęcie procesów
chemicznych i fizykalnych. Również błędne jest wzgardliwe
określenie „niczym innym jak". Są to procesy, które dzięki
budowie materii, w jakiej przebiegają, realizują bardzo szcze­
gólne funkcje samozachowawczości, samoregulacji, zbierania
informacji, a przede wszystkim reprodukcji ważnych dla tego
wszystkiego struktur. Funkcje te wprawdzie dają się zasadniczo
wyjaśnić przyczynowo, ale nie mogą występować w innej bądź
mniej kompleksowo zbudowanej materii.
Zasadniczo podobnie jak mają się do siebie procesy i struk­
tury życia do procesów i struktur tego, co nie żyje — kształuje
się w świecie organizmów stosunek każdej wyższej formy życia
do niższej, z której bierze swój początek. Tak samo jak skrzydło
orła, które stało się dla nas symbolem wszelkiego dążenia
wzwyż, nie jest „właściwie tylko" przednią nogą gada, podob­
nie człowiek nie jest „właściwie tylko" małpą.
268
Jakiś sentymentalny mizantrop wymyślił aforyzm często
bezmyślnie powtarzany: „Od kiedy poznałem ludzi, pokocha­
łem zwierzęta." Twierdzę odwrotnie: kto naprawdę zna zwie­
rzęta, do najwyższych i najbliżej z nami spokrewnionych
włącznie, i kto dysponuje pewną wiedzą o filogenetycznym
powstawaniu, ten tylko dzięki temu potrafi w pełni zrozumieć
ów jedyny w swoim rodzaju twór, jakim jest człowiek. Jesteśmy
najwyższym dotychczasowym osiągnięciem „wielkich kon­
struktorów" przemiany gatunków na ziemi, jesteśmy ich
„ostatnim krzykiem", ale na pewno nie ich ostatnim słowem.
Dla badacza przyrody wszystkie absolutne twierdzenia są
zakazane, nawet w dziedzinie teoretyczno-poznawczej. Są one
grzechem przeciwko duchowi świętego panta rei, wielkiej
prawdy Heraklita o tym, że nic nie jest, lecz wszystko płynie
w nurcie wielkiego stawania się. Dla badacza przyrody wydaje
się chyba najbardziej zadufanym i najniebezpieczniejszym
z wszystkich bezpodstawnych dogmatów uznanie dzisiejszego
człowieka na obecnym — miejmy nadzieję, że prędko przemi­
jającym — etapie jego marszu przez czas za coś ostatecznego
i ogłoszenie go nieprześcignionym już królem stworzenia.
Gdybym człowieka miał uważać za o s t a t e c z n y obraz
i podobieństwo Boga, musiałbym zwątpić w Boga. Ale gdy
sobie uzmysłowię, że przodkowie nasi jeszcze w czasie bardzo
niedawnym z punktu widzenia historii Ziemi byli zupełnie
zwykłymi małpami, bardzo blisko spokrewnionymi z szympan­
sem, zaczyna mi znów świtać błysk nadziei. Naprawdę nie
potrzeba zbyt wielkiego optymizmu, aby oczekiwać, że z nas
może jeszcze powstać coś lepszego i wyższego. Daleki od tego,
aby widzieć w człowieku ostateczny, nieprześcigniony obraz
i podobieństwo Boga, twierdzę znacznie skromniej i —jak mi
się zdaje — z największą czcią dla dzieła stworzenia i jego
nieograniczonych możliwości: tak długo poszukiwane ogniwo
pośrednie między zwierzęciem a prawdziwie ludzkim człowie­
kiem — to w ł a ś n i e m y !
Pierwsza wielka przeszkoda na drodze do poznania siebie,
269
a mianowicie niechęć do uwierzenia w nasze pochodzenie od
zwierząt, polega, jak chyba już dostatecznie tu wykazałem, na
nieznajomości bądź błędnym rozumieniu istoty organicznego
stworzenia świata. Przynajmniej w głównych zarysach można
to wyplenić przez nauczanie i uczenie się. Podobnie jest z drugą
przeszkodą — z niechęcią do przyczynowej determinacji
procesów tego świata. Tylko że w tym przypadku znacznie
trudniej jest usunąć nieporozumienie.
Źródłem jego jest z gruntu fałszywy pogląd, że proces
przyczynowo zdeterminowany nie może jednocześnie dążyć do
określonego celu. A jednak istnieje we wszechświecie nieprze­
brana liczba procesów przebiegających bez określonego celu,
w odniesieniu do których pytanie „po co" musi pozostać bez
odpowiedzi, chyba że chce się tę odpowiedź wymusić za
wszelką cenę i przy niepomiernym przecenianiu wartości
człowieka; wówczas przyjmie się na przykład, że wschód
księżyca jest włączeniem nocnego oświetlenia dla ludzkiej
wygody. Nie ma natomiast takiego procesu, do którego nie
dałoby się zastosować pytania o przyczyny.
W rozdziale III była już mowa o tym, że pytanie „po co"
tylko tam wykazuje jakiś sens, gdzie prowadzili swoją działal­
ność „wielcy konstruktorzy" bądź też przez nich skonstruowa­
ny żywy konstruktor. Pytanie „po co" jest więc sensowne tam,
gdzie części całości systemu przez odpowiedni podział pracy
wyspecjalizowały się w różnych uzupełniających się funkcjach.
Dotyczy to procesów życiowych, a także takich nieożywionych
struktur i funkcji, którymi życie posługuje się dla swoich celów,
a więc np. maszyn zbudowanych przez człowieka. W takich
przypadkach pytanie „po co" jest nie tylko uzasadnione, ale
niezbędnie potrzebne. Nigdy nie doszłoby się do tego, z jakiej
p r z y c z y n y kot ma spiczaste pazury, bez uprzedniego
odkrycia, że łowienie myszy jest tą specjalną funkcją, dla której
te pazury zostały sporządzone.
O tym, że po uzyskaniu odpowiedzi na pytanie „po co",
pytanie o przyczyny wcale nie staje się zbędne — czytaliśmy na
270
początku rozdziału VI, omawiającego wielki parlament instyn­
któw. Chciałbym na bardzo prostym przykładzie wykazać, że te
dwa pytania nie wyłączają się wzajemnie. Jadę moim starym
samochodem w drogę, aby w dalekim mieście wygłosić odczyt,
który jest więc celem mojej podróży. Podczas jazdy snuję
rozważania na temat celowości, to znaczy „finalistyki" mojego
samochodu i jego konstrukcji, ciesząc się, że tak dobrze jeszcze
służy celowi mojej podróży. Nagle silnik kicha kilka razy i staje.
W tym momencie uświadamiam sobie z przykrością, że cel
mojej drogi wcale nie wprowadza samochodu w ruch. Jego
niewątpliwy „finalizm" nie jest czymś, co byłoby gotowe na
każde zawołanie. Powinienem więc przede wszystkim skoncen­
trować się na naturalnych przyczynach jego poruszania się
i zbadać, w którym miejscu ich łańcuch został w tak niemiły dla
mnie sposób przerwany.
Jak bardzo błędne jest mniemanie, że zależności kauzalne
i finalne wykluczają się wzajemnie, można wykazać jeszcze
jaśniej na przykładzie zaczerpniętym z dziedziny „królowej
wszystkich nauk stosowanych", to znaczy z medycyny. Ani
żaden „sens życia", ani „czynnik scalający", ani nawet żadna
tak bardzo ważna, a nie spełniona powinność w życiu, nie
pomogą nieszczęsnemu choremu, w którego wyrostku robacz­
kowym powstał stan zapalny. Może mu natomiast pomóc
najmłodszy nawet adept sztuki operowania w klinice chirur­
gicznej, który postawi trafną diagnozę co do przyczyny zabu­
rzeń. Tak więc kauzalne i finalne rozważania procesów życio­
wych nie tylko nie wykluczają się, ale mają sens w ogóle tylko
wtedy, gdy są prowadzone łącznie. Gdyby człowiek nie dążył
do celów, jego pytania o przyczyny nie miałyby sensu, a gdyby
nie miał wglądu w związki przyczynowe, byłby bezsilny
w kierowaniu zdarzeniami ku określonym celom, nawet gdyby
cele te prawidłowo i dobrze rozpoznał.
Ten stosunek między finalnym a kauzalnym rozważaniem
procesów życiowych mnie osobiście wydaje się bardzo łatwo
zrozumiały, jednakże widocznie dla wielu ludzi w pełni
271
przekonywający jest błędny pogląd o niemożności ich połącze­
nia. Klasyczny przykład tego, jak silnie nawet wielki umysł
może ulec takiemu złudzeniu, znajduje się w pismach McDou-
galla, twórcy psychologii celu (purposive psychology). W swo­
jej książce Outline of Psychology (Zarys psychologii) odrzuca
on wszelkie kauzalno-finalne wyjaśnienia zachowania się
zwierząt z jednym wyjątkiem. Jest nim owa chybiona funkcja
orientacji na podstawie kompasu świetlnego, która każe owa­
dom w nocy lecieć w płomień. Wyjaśnia on to tak zwanym
tropizmem, tzn. analizowanym przyczynowo mechanizmem
orientacji.
Prawdopodobnie ludzie dlatego tak bardzo się boją rozważań
przyczynowych, że gnębi ich bezrozumny strach, że pełne
rozeznanie przyczyn działania wszechświata mogłoby ujawnić,
że wolna wola człowieka jest tylko złudzeniem. W rzeczywisto­
ści przecież fakt, że to ja jestem tym, który chce, jest równie
niewątpliwy jak moja własna egzystencja. Głębszy wgląd
w fizjologiczny łańcuch przyczyn własnego działania nie może,
w najmniejszym nawet stopniu zmniejszyć faktu, ż e się chce,
może natomiast powodować zmianę tego, c z e g o się chce.
To, że wolna wola miałaby polegać na tym, aby całkowicie
bezprawnie „móc chcieć tego, czego się chce" —jest poglądem
bardzo powierzchownym. Tymczasem zdaje się, że to właśnie
marzy się tym, którzy z istną klaustrofobią uciekają przed
przyczynowością. Proszę sobie przypomnieć, jak niezdeter­
minowanie procesów mikrofizykalnych, „akauzalna" skokowa
emisja kwantów zostały przyjęte z prawdziwą pożądliwością
i jak na ich podstawie zbudowano teorie, które miały pośred­
niczyć między fizykalnym determinizmem a wiarą w wolną
wolę, pomimo że tej ostatniej pozostała wyłącznie żałosna
wolność losowo rzuconej kostki. Nikt nie może wszak poważ­
nie sądzić, jakoby wolna wola polegała na tym, że decyzja
o postępowaniu jest pozostawiona samowoli jednostki, niby
całkowicie nieodpowiedzialnego tyrana. Nasza najbardziej
nawet wolna wola podlega surowym prawom moralnym, a nasz
272
pęd do wolności służy między innymi temu, abyśmy byli
posłuszni właśnie tym a nie innym prawom. Bardzo znamienne
jest, że uczucie lęku przed brakiem wolności nie jest n i g d y
wywołane świadomością, że działanie nasze jest równie silnie
związane z prawami moralności jak procesy fizjologiczne
z prawami fizyki. Wszyscy jesteśmy zgodni w tym, że najwięk­
sza i najpiękniejsza wolność człowieka pokrywa się całkowicie
z tkwiącym w nim prawem moralnym. Wzrost wiedzy o natura­
lnych przyczynach własnego zachowania się może znakomicie
zwiększyć m o ż l i w o ś c i d z i a ł a n i a człowieka i nadać mu
władzę przekształcania wolnej woli w czyn. Nie może nato­
miast nigdy umniejszyć jego woli. A gdyby w jakimś utopijnym
końcowym wyniku analizy przyczynowej — co z zasadniczych
powodów jest w ogóle niemożliwe — człowiek doszedł do
pełnego poznania łańcucha przyczyn biegu świata łącznie
z tymi, które działają w jego własnym organizmie — nie
przestałby chcieć, a tylko chciałby tego samego, czego pragnie
wolna od sprzeczności zgodność świata z własnymi prawami,
„światowy rozum" logosu. Myśl ta obca jest tyko naszemu
zachodniemu rozumowaniu; dawnym filozofom hinduskim
i mistykom średniowiecza była ona całkowicie bliska i zro­
zumiała.
Przechodzę obecnie do trzeciej wielkiej przeszkody ludz­
kiego samopoznania, do głęboko w naszej zachodniej kulturze
zakorzenionej wiary, że to, co się daje wytłumaczyć w sposób
naturalny, pozbawione jest wszelkiej wartości. Pogląd ten
wynika ze zbyt daleko idącej interpretacji kantowskiej filozofii
wartości, która ze swej strony jest konsekwencją idealistycz­
nego dualizmu świata. Jak już wspominaliśmy, omawiany
powyżej lęk przed przyczynowością stanowi jeden z emoc­
jonalnie umotywowanych powodów wysokiej oceny tego, co
jest niepoznawalne. Występują tu jednak również jeszcze inne
nie uświadomione czynniki. Zachowanie się władcy, postaci
ojcowskiej, do którego cech charakterystycznych należy nieco
samowoli i niesprawiedliwości, jest nie do przewidzenia.
273
Zrządzenia Opatrzności są niezbadane. To natomiast, co daje
się wytłumaczyć w sposób naturalny, tym samym daje się
opanować i traci swoją nieprzewidywalność. A jednocześnie
zanika często pokaźna część lęku, który wzbudzało. Beniamin
Franklin z gromu, którym Zeus ciskał z nieobliczalną samowo­
lą, uczynił iskrę elektryczną, a domów naszych przed iskrą
elektryczną bronią piorunochrony. Drugim głównym motywem
lęku przed przyczynowością jest nieuzasadniona obawa, aby
przyroda przez przyczynowe poznanie nie została odarta ze
swej boskości. W ten sposób powstaje jeszcze dodatkowy
hamulec poznania, który działa tym silniej, im więcej człowiek
ma zrozumienia dla piękna estetycznego i godnej uwielbienia
wielkości wszechświata i im piękniejsze i bardziej zadziwiające
wydaje mu się obserwowane w danej chwili zjawisko przyrody.
Zahamowanie dociekań wypływające z tego tragicznego
powiązania jest tym niebezpieczniejsze, że nie przekracza
nigdy progu świadomości. Zapytani odpowiedzieliby z czystym
sumieniem, że są sympatykami badań przyrodniczych. Więcej
nawet, sami mogą być wybitnymi badaczami w granicach
określonej dziedziny. Jednakże podświadomie są w pełni
zdecydowani nie posuwać swoich usiłowań wyjaśnienia zja­
wisk przyczynami naturalnymi poza granice tego, co im się
wydaje godne czci i uwielbienia. Błąd, który na tej drodze
powstaje, nie na tym polega, że coś, co daje się zbadać, zostaje
rozpoznane wadliwie. Badacz przyrody wie tak dobrze jak nikt
inny, że istnieją granice ludzkiego poznania, ale równie dobrze
jest świadom tego, ż e n i e z n a m y t y c h g r a n i c . „Obser­
wacja i analiza zjawisk naturalnych wdziera się do wnętrza
przyrody — powiada Kant. — Nie wiadomo, jak daleko
z czasem nas to zaprowadzi." Powstałe w ten sposób zahamo­
wanie badań to całkowicie samowolnie wytyczona granica
pomiędzy tym, co poznawalne, a tym, co już nie może podlegać
dociekaniu naukowemu. Wielu znakomitych badaczy przyrody
odczuwa tak wielką cześć dla z j a w i s k a ż y c i a i jego
osobliwości, że wytycza granicę w miejscu jego powstania.
274
Przyjmują oni istnienie specjalnej siły życiowej, po francusku
force vitale, jakiegoś wszechogarniającego czynnika nadające­
go kierunek. Czynnik ten już nie wymaga naturalnego wy­
tłumaczenia, a wyjaśnienie go w sposób naturalny jest już
w ogóle niedostępne. Inni znów wyznaczają granicę tam, gdzie
według ich odczucia godność ludzka nakazuje zatrzymać się
wszelkim próbom dociekań przyrodniczych.
Jaki jest, a raczej jaki powinien być stosunek prawdziwego
badacza przyrody do rzeczywistych granic ludzkiego poznania
— zrozumiałem kiedyś we wczesnej młodości z okazji pewnej
niewątpliwie spontanicznej wypowiedzi wielkiego biologa,
której nigdy nie zapomnę. Alfred Kuhn wygłosił wykład
w Austriackiej Akademii Nauk i zakończył słowami Goethego:
„Najwyższym szczęściem człowieka myślącego jest zbadać to,
co się daje badać, a spokojnie wielbić to, co się zbadać nie
daje." Przy ostatnich słowach zatrzymał się nagłe, podniósł
rękę w geście przeczącym, wzbraniającym i ostrym głosem,
przekrzykując rozbrzmiewające już oklaski, zawołał: „Nie,
n i e spokojnie, panowie, s p o k o j n i e — nie!" Prawdziwego
badacza przyrody można by zdefiniować właśnie według jego
zdolności do nie pomniejszonego uwielbienia rzeczy poznawal­
nych, które odkrył, z tego bowiem wyrasta siła p r a g n i e n i a
zbadania tego, co wydaje się niepoznawalne; prawdziwy
badacz nie boi się pozbawić przyrodę jej boskości przez
odkrycia związków przyczynowych. Nigdy jeszcze przyroda po
naturalnym wyjaśnieniu jej cudownych procesów nie stanęła
przed nami jako zdemaskowany jarmarczny kuglarz, który
utracił swoją sławę czarodzieja; zawsze naturalne związki
przyczynowe okazywały się wspanialsze i godne jeszcze
większej czci niż najpiękniejsza nawet mityczna interpretacja.
Człowiek rozumiejący przyrodę nie potrzebuje rzeczy nie­
zbadanych, nadprzyrodzonych, aby odczuwać cześć i szacunek;
istnieje dla niego jeden tylko cud, polegający na tym, że
wszystko bez wyjątku na świecie, łącznie z najwyższym
rozkwitem tego, co żyje, powstało bez cudu w potocznym tego
275

słowa znaczeniu. Wszechświat s t r a c i ł b y dla niego wiele ze
swej wzniosłości, gdyby musiał uznać, że jakieś zjawisko,
niechaj to będzie na przykład sterowane rozumem i moralnością
zachowanie się szlachetnego człowieka, wystąpić może tylko,
jeśli n a r u s z o n e zostaną wszechobecne i wszechwładne
prawa j e d n e g o wszechbytu.
Uczucia, którymi badacz przyrody darzy wielką jedność
praw natury, nie można wyrazić piękniej niż słowami: „Dwie
rzeczy napełniają duszę wciąż nowym i rosnącym podziwem:
gwiaździste niebo nade mną i prawo moralne we mnie." Podziw
i cześć nie stanowiły dla Immanuela Kanta przeszkody w znale­
zieniu naturalnego wyjaśnienia prawideł gwiaździstego nieba,
i to takich, które wywodzą się z ich powstania. Czy można
przypuścić, że on, który nic jeszcze nie wiedział o wielkim
powstawaniu świata organizmów, zgorszyłby się tym, że
tkwiące w nas prawo moralne traktujemy nie jako coś danego
nam a priori, ale jako coś powstałego na drodze naturalnego
stawania się, zupełnie tak samo jak on traktował prawa ciał
niebieskich?
Rozdział trzynasty
ECCE HOMO
A ja na to, ściągając z pięty
Swój czarny bucik, rzekłem:
„Spójrz — demonie — oto masz przeraźliwy
Symbol człowieczeństwa: noga
Z grubej skóry — już nie natura,
Lecz także jeszcze nie ukształtowany duch.
Jakaś wędrowna forma od zwierzęcej nogi
Do uskrzydlonej stopy Merkurego."
(Christian Morgenstern)
Załóżmy, że obiektywizujący badacz sposobów zachowania się
siedzi na innej planecie, na przykład na Marsie, i ogląda
społeczne zachowanie się ludzi przez lunetę, której siła powięk­
szania jest za mała, aby można było przez nią odróżnić
pojedynczych osobników i śledzić ich indywidualne zachowa­
nie się, ale wystarczająca do obserwowania większych wyda­
rzeń, jak wędrówki ludów, bitwy itp. Nigdy nie wpadłby na
pomysł, że czynami ludzkimi kieruje rozum bądź obowiązek
moralny.
Jeżeli ponadto nasz pozaziemski obserwator byłby istotą
czysto rozumną, pozbawioną wszelkich instynktów, która
nic nie wie o tym, jak instynkty, a w szczególności agre­
sywność, mogą działać i w jaki sposób ich funkcje bywają
wadliwe — miałby chyba bardzo wielki kłopot ze zrozu­
mieniem historii ludzkości. Stale powtarzające się wydarze­
nia historyczne nie dają się przecież wyjaśnić na zasadzie
ludzkiego rozumu czy rozsądku. Powiedzenie, że źródłem
ich jest to, co się potocznie nazywa „ludzką naturą" — było­
by truizmem. Rozumna, a nielogiczna natura ludzka każe
dwóm narodom rywalizować z sobą, nawet gdy nie zmuszają
ich do tego żadne przyczyny gospodarcze, podżega do zażartej
walki dwie partie polityczne czy dwie religie pomimo za­
dziwiającego podobieństwa obu programów reform, wpędza
jakiegoś Aleksandra czy Napoleona w ambicję połączenia
całego świata pod jednym berłem, z poświęceniem milionów
277
swoich poddanych. Dziwnym trafem uczymy się w szkole
obdarzania szacunkiem, a nawet mianem wielkich ludzi, którzy
popełnili takie i podobne niedorzeczności. Jesteśmy wdrożeni
wychowaniem do poddawania się tak zwanej mądrości poli­
tycznej jednostek odpowiedzialnych za kierowanie państwem
i tak jesteśmy przyzwyczajeni do przytoczonych tu zjawisk, że
większość z nas nie zdaje sobie wcale sprawy z tego, jak
nieprzeciętnie głupie i szkodliwe dla ludzkości jest zachowanie
się narodów w biegu historii.
Gdy się jednak raz już tę prawdę przejrzało, nie sposób
pominąć pytania, jak się to dzieje, że rzekomo rozumne istoty
zachowują się tak nierozumnie. Najwidoczniej istnieją więc
jakieś przemożne czynniki, dostatecznie silne, aby indywidual­
ny rozum ludzki całkowicie pozbawić funkcji kierowniczej,
czynniki całkowicie niezdolne do wyciągania wniosków z do­
świadczeń. Jak powiada Hegel, doświadczenie płynące z histo­
rii uczy nas, że ludzie i rządy nigdy niczego nie nauczyły się
z przebiegu dziejów, ani nigdy nie wyciągnęły żadnych stąd
wniosków.
Wszystkie te zadziwiające sprzeczności uszeregujemy so­
bie i w pełni wyjaśnimy w sposób najprostszy, z chwilą
gdy dojdziemy do przekonania, że społeczne zachowanie
się człowieka nie jest bynajmniej dyktowane wyłącznie roz­
sądkiem i tradycją kulturową, ale ciągle jeszcze podlega
wszystkim tym prawidłom, które panują w dziedzinie instynk­
townego zachowania się, powstałego filogenetycznie. Prawidła
te są nam dobrze znane ze studiów nad zachowaniem się
zwierząt.
Przyjmijmy teraz, że nasz pozaziemski obserwator jest
doświadczonym etologiem i dokładnie wie o wszystkim,
o czym pokrótce była mowa w poprzednich rozdziałach.
Musiałby on wyciągnąć wniosek, że społeczeństwo ludzkie jest
nadzwyczaj podobne do społeczeństwa szczurów, które są
również społecznie i pokojowo nastrojone wewnątrz zamknię­
tego rodu, a stają się istnymi diabłami w stosunku do każdego
278
współplemieńca, który nie należy do tego samego klanu. Gdyby
nasz marsjański obserwator jeszcze ponadto wiedział coś
o eksplozji demograficznej, o stale wzrastającej straszliwości
broni i o podziale ludzkości na kilka obozów politycznych
— widziałby naszą przyszłość w równie ponurych barwach jak
dalsze losy kilku wrogich społeczności szczurzych znajdują­
cych się na statku, którego zapasy żywnościowe dobiegają
kresu. A prognoza taka byłaby nawet o tyle optymistyczna, że
o szczurach można powiedzieć, że po wielkim morderczym
dziele zawsze jeszcze pozostanie ich dosyć, aby utrzymać
gatunek, co nie jest — po użyciu bomby wodorowej — wcale
takie pewne w odniesieniu do człowieka.
Symbol owoców z drzewa znajomości złego i dobrego
zawiera w sobie głęboką prawdę. Poznanie, wywodzące się
z myślenia pojęciowego, wygnało człowieka z raju, w którym
mógł swobodnie puszczać wodze swoim instynktom i czynić to,
na co miał ochotę. Badawczy dialog z otoczeniem, polegający
na eksperymentowaniu, mający swe źródło w myśleniu pojęcio­
wym, przyniósł człowiekowi w darze jego pierwsze narzędzia,
tłuk pięściowy i ogień. Użył ich natychmiast do zabicia swego
brata i usmażenia go, o czym świadczą znaleziska w siedzibach
człowieka pekińskiego: obok pierwszych śladów użytkowania
ognia leżą pogruchotane i wyraźnie nadpalone ludzkie kości.
Myślenie pojęciowe dało człowiekowi władzę nad otoczeniem,
w którym żyje własny gatunek, tym samym puściło wodze
wewnątrzgatunkowej selekcji, a o jej złym wpływie już
słyszeliśmy (s. 64). Tę selekcję obciąża prawdopodobnie rów­
nież i wina przesadnego pędu do agresji, przez który jeszcze
dziś cierpimy. Myślenie pojęciowe umożliwiło człowiekowi za
pośrednictwem mowy artykułowanej przekazywanie ponadin-
dywidualnej wiedzy i rozwijanie kultury; wywołało to w jego
warunkach życiowych zmiany tak szybkie i rewolucyjne, że
rozbiły się o nie zdolności przystosowawcze jego instynktów.
Można by nieomal sądzić, że w zasadzie wszystko, co
człowiek otrzymał w darze od własnej umiejętności myślenia,
279
bywa opłacone jakimś niebezpiecznym złem, które nieodwołal­
nie musi przyjść w następstwie. Na nasze szczęście tak nie jest,
gdyż z pojęciowego myślenia wywodzi się również rozumne
poczucie o d p o w i e d z i a l n o ś c i człowieka, w którym je­
dynie można pokładać nadzieję przeciwdziałania stale wzras­
tającym niebezpieczeństwom.
Aby nadać nieco przejrzystości mojemu opisowi obecnej
biologicznej sytuacji ludzkości, chciałbym przedyskutować
poszczególne zagrażające jej niebezpieczeństwa w tej samej
kolejności, w której wyliczyłem je w powyższym ustępie;
następnie przejdę do omówienia obowiązku moralnego, jego
funkcji i ograniczeń jego działania.
W rozdziale o zachowaniu się zbieżnym z moralnością
słyszeliśmy o mechanizmach hamujących, które u rozmaitych
zwierząt społecznych ujarzmiają agresywność, nie dopusz­
czając do zadawania ran i zabijania współplemieńców. Oczywi­
ście mechanizmy te odgrywają szczególnie ważną rolę u tych
zwierząt, które normalnie mogą zabijać istoty mniej więcej
równe sobie wielkością. Mechanizmy te są też u tych zwierząt
najwyżej rozwinięte. Kruk uderzeniem dzioba może wykłuć
oko drugiemu krukowi, wilk może jednym kłapnięciem uzębie­
nia rozedrzeć drugiemu żyłę szyjną. Dawno nie byłoby kruków
ani wilków, gdyby nie działały tu niezawodne zahamowania
zapobiegawcze. Gołąb, zając, a nawet szympans nie są zdolne
zabić podobnych do siebie jednym uderzeniem czy też jednym
ukąszeniem. Do tego dochodzi jeszcze zdolność do ucieczki,
którą wykazują takie nieszczególnie uzbrojone istoty i która
wystarcza im, aby umknąć nawet przed „zawodowymi" drapież­
nikami; te zaś są w ściganiu, chwytaniu i uśmiercaniu znacznie
sprawniejsze niż jakikolwiek, nawet o wiele silniejszy przed­
stawiciel tamtych gatunków. Na wolnym terenie łowieckim
zwykle nie istnieją więc warunki po temu, aby takie zwierzę
poważnie uszkodziło członka własnego gatunku. W związku
z tym nie występuje tam też żaden skuteczny nacisk selekcji
prowadzącej do rozwinięcia hamulców przed zabijaniem. A że
280
hamulce takie istotnie nie istnieją, o tym może przekonać się
hodowca, który — ze szkodą dla siebie i swoich podopiecznych
— nie dość poważnie traktował wewnątrzgatunkowe walki
zupełnie skądinąd „nieszkodliwych" zwierząt. W nienatural­
nych bowiem warunkach niewoli, w których pokonany nie
może szybką ucieczką ujść przed zwycięzcą, nader często się
zdarza, że zostaje przezeń uśmiercony w sposób powolny
i okrutny, ulegając wytrwałej i drobiazgowej robocie. W książ­
ce pod tytułem Opowiadania o zwierzętach, w rozdziale
„Moralność i broń" opisałem, jak synogarliczka, ten symbol
wszelkiej pokojowości, potrafiła bez żadnych zahamowań
zamęczyć na śmierć podobnego do niej ptaka.
Można sobie znakomicie wyobrazić, co działoby się, gdyby
jakaś nigdy nie napotkana igraszka natury obdarzyła nagle
gołębia dziobem kruka. Położenie takiego dziwoląga zdaje się
dokładnie odpowiadać sytuacji człowieka, który właśnie odkrył
możliwość używania ostrego kamienia jako narzędzia do
zadawania ciosów. Na myśl o istocie, odznaczającej się
popędliwością i pobudliwością szympansa, wymachującej tłu­
kiem pięściowym — ogarnia nas przerażenie.
Ogół, a nawet niektórzy naukowcy humaniści reprezentują
pogląd, że ludzkie sposoby zachowania się, służące nie in­
dywidualnemu dobru, ale dobru społecznemu — dyktowane są
poczuciem odowiedzialności kierowanym przez rozum. Pogląd
ten jest fałszywy, a że można to udowodnić, wykażemy jeszcze
w tym rozdziale na konkretnych przykładach. Nasz wspólny
z szympansem przodek na pewno był dla swego przyjaciela co
najmniej równie wiernym przyjacielem, jak są nim dzika gęś,
kawka, a jeszcze bardziej pawian czy wilk. Na pewno zrywał się
w obronie swojej społeczności z takim samym narażeniem
życia i pogardą śmierci jak wszystkie tamte zwierzęta, był
równie jak one czuły i opiekuńczy w stosunku do swoich
młodych współplemieńców i takie same miał zahamowania
przed zabijaniem. Na szczęście i my odziedziczyliśmy także
w pełni odpowiednie „zwierzęce" instynkty.
281
 Antropologowie zajmujący się życiem i obyczajami australo-
piteka (afrykańskiego przedczłowieka) twierdzili, że przod­
kowie ci przez to, że żyli z łowów na grubego zwierza,
pozostawili ludzkości w spadku groźne dziedzictwo „drapież-
niczej natury" (carnivorous mentality). Wypowiedź ta świad­
czy o niebezpiecznym pomieszaniu dwóch pojęć: drapieżnego
zwierzęcia i kanibala. Tymczasem pojęcia te wykluczają się
prawie zupełnie; kanibalizm zdarza się u dprapieżników tylko
w niezwykle rzadkich, wyjątkowych przypadkach. W rzeczy­
wistości wielka to szkoda, że człowiek n i e m a „drapieżniczej
natury". Większość niebezpieczeństw zagrażających człowie­
kowi wynika z tego, że jest on z natury stosunkowo niewinnym
wszystkożercą, nie mającym naturalnej broni, wyrosłej z włas­
nego ciała, którą mógłby zabijać zwierzęta. Z tej bowiem
przyczyny brak mu również owych filogenetycznie powstałych
mechanizmów zabezpieczających, które powstrzymują wszyst­
kie „zawodowe" drapieżniki przed nadużywaniem przeciwko
współplemieńcom swoich zdolności do zabijania wielkich
zwierząt. To prawda jednak, że lwy i wilki zabijają czasem
osobniki własnego gatunku, które wtargnęły na teren zajęty
przez ich grupę; może się również zdarzyć, że zwierzę takie
w nagłej złości pozbawi życia towarzysza z własnej grupy przez
niefortunne ukąszenie bądź uderzenie łapą; przynajmniej w nie­
woli obserwujemy nieraz takie przypadki. Jednakże wyjątki te
nie mogą nam przesłonić faktu, że jak już mówiliśmy w roz­
dziale o sposobach zachowania się zbieżnych z moralnością
— u wszystkich tego rodzaju drapieżnych, potężnie uzbrojo­
nych zwierząt muszą istnieć wysoko rozwinięte mechanizmy
hamujące, które nie pozwalają na samounicestwienie gatunku.
W prehistorii człowieka szczególnie wysoko rozwinięte
mechanizmy hamujące nagłe zabójstwo były zbędne, gdyż
rzecz taka i tak nie była możliwa. Napastnik mógł swoją ofiarę
uśmiercić tylko drapiąc, kąsając i dusząc, ale ofiara miała przy
tym wszelkie możliwości apelować gestami pokory i okrzykami
strachu do tkwiących w nim zahamowań przed agresją. U słabo
282
tylko uzbrojonego zwierzęcia nie działał oczywiście żaden
nacisk selekcji wiodący do „wyhodowania" owych silnych
i niezawodnych oporów przed użyciem broni, które są tak
niezbędne dla przeżycia gatunku zwierząt wyposażonych w nie­
bezpieczną broń. Skoro tylko wynalezienie sztucznej broni
nagle stworzyło zupełnie nowe możliwości zabijania — na­
stąpiło całkowite zachwianie uprzednio istniejącej równowagi
między stosunkowo słabym zahamowaniem przed agresją
a zdolnością zabijania swoich współplemieńców. Człowiek
znalazł się właśnie w takim położeniu, w jakim byłby jakiś
gatunek gołębi, który okrutna igraszka natury obdarzyła dzio­
bem kruka.
Zgroza przejmuje na myśl o żywej istocie, która wpadając tak
łatwo w złość jak małpa człekokształtna, dzierży w ręku ciężki
i ostry tłuk pięściowy. Ludzkość byłaby się istotnie sama
unicestwiła za pośrednictwem swych pierwszych wynalazków,
gdyby nie to, że w cudowny sposób zarówno możliwość do­
konywania wynalazków, jak i wielki dar poczucia odpowie­
dzialności są jednocześnie owocem tej samej specyficznie
ludzkiej zdolności, zdolności do stawiania pytań. Jeżeli czło­
wiek — przynajmniej dotychczas — nie padł ofiarą rezultatów
własnych odkryć, zawdzięcza to umiejętności zadawania sobie
pytania o skutki swoich czynów i udzielania sobie na nie
odpowiedzi. Jednakże nawet i ten jedyny w swoim rodzaju
talent nie przyniósł ludzkości zabezpieczenia przed samoza­
gładą. Chociaż poczucie moralnej odpowiedzialności, a na tym
tle także i zahamowania przed zabijaniem znacznie wzrosły od
czasów wynalezienia tłuka pięściowego, to jednak zarazem
w tym samym stopniu zwiększyła się łatwość zabijania. Przede
wszystkim udoskonalona technika uśmiercania przyniosła ze
sobą to, że skutki czynów nie rozdzierają bezpośrednio serca
sprawcy. Odległość, na którą działa broń palna, chroni zabijają­
cego przed sytuacjami bodźcowymi, jakie w innym przypadku
uzmysłowiłyby mu z bliska ohydę konsekwencji jego czynu.
Głębokie uczuciowe warstwy naszej duszy po prostu już nie
283
przyjmują do wiadomości tego, że zgięcie palca wskazującego
powoduje rozerwanie wnętrzności innego człowieka przez nasz
strzał. Żaden człowiek o zdrowym umyśle nie poszedłby nawet
polować na zająca, gdyby musiał zwierzę to zabijać zębami
i paznokciami. Tylko przez osłanianie naszych uczuć przed
wszelkimi skutkami własnych czynów, które możemy rozpo­
znać zmysłami, możliwe się stało, że człowiek niezdolny
nieomal wymierzyć niegrzecznemu dziecku zasłużonego klap­
sa, zupełnie łatwo zdobywa się na naciśnięcie guzika wy­
zwalającego broń rakietową bądź automat zrzucający bomby,
skazując tym setki godnych miłości dzieci na straszliwą śmierć
w płomieniach. Bombowych nalotów dokonywali dobrzy,
przyzwoici, porządni ojcowie rodzin. Potworny fakt, dzisiaj już
prawie niewiarygodny! Demagodzy odznaczają się widocznie
znakomitą, choć czysto praktyczną znajomością instynktow­
nego zachowania się ludzi i celowo używają w stosunku do
podżeganej strony doskonałego narzędzia osłony przeciwko
sytuacjom bodźcowym hamującym agresję.
Z wynalezieniem broni wiąże się pośrednio panowanie
selekcji wewnątrzgatunkowej i wszystkich jej niesamowitych
następstw. W rozdziale III, w którym mowa o znaczeniu agresji
dla zachowania gatunku, a także w X, dotyczącym porządku
społecznego szczurów, opisałem już dość obszernie, jak to
konkurencja między współplemieńcami, realizująca dobór bez
kontaktu z innymi gatunkami, może doprowadzić do naj­
dziwaczniejszych i zupełnie bezcelowych wybujałości. Skrzyd­
ła argusa i tempo pracy zachodniej cywilizacji były przy­
kładami, które mój mistrz Heinroth przytaczał dla zobrazowa­
nia tych zgubnych wpływów. Jak już również wspomniałem,
sądzę, że hipertrofia popędu agresji u człowieka jest następst­
wem tej samej przyczyny.
W roku 1955 w krótkiej publikacji O zabijaniu członków
własnego gatunku pisałem: „Wydaje mi się — a sprawdzenie
tego byłoby sprawą psychologa, szczególnie psychologa głębi
i psychoanalityka — że cywilizowany człowiek doby obecnej
284
cierpi w ogóle na brak dostatecznego ujścia dla reakcji swoich
czynów dyktowanych popędem agresji. Jest więcej niż praw­
dopodobne, że złe skutki ludzkiego popędu agresji, dla którego
wyjaśnienia Zygmunt Freud stworzył pojęcie popędu śmierci,
polegają po prostu na tym, że wewnątrzgatunkowa selekcja
wyhodowała u człowieka w zamierzchłej przeszłości pewną
dawkę popędu agresji, a w dzisiejszym układzie społecznym nie
znajduje on już dla niej odpowiedniego zaworu bezpieczeńst­
wa." Jeżeli w słowach tych tkwi lekki wyrzut, muszę się z niego
wyraźnie w tym miejscu wycofać. Już w tym czasie, gdy to
pisałem, istnieli psychoanalitycy, którzy wcale nie wierzyli
w popęd śmierci, ale zupełnie słusznie tłumaczyli samonisz-
czące skutki agresywności wadliwą funkcją instynktu, co sam
w sobie służy do utrzymania życia. Poznałem także takiego
psychoanalityka, który już w owym czasie, stawiając problem
w sposób całkowicie zgodny z powyższym ujęciem, badał
zagadnienie hipertrofii agresywności spowodowanej we­
wnątrzgatunkowa selekcją.
Sidney Margolin, psychiatra i psychoanalityk z Denver
w stanie Colorado, przeprowadził bardzo dokładne studia
psychoanalityczne i społeczno-psychologiczne na temat Indian
prerii, zwłaszcza z plemienia Ute. Wykazał on, że ludzie ci
poważnie cierpią na nadmiar popędów agresywnych, których
nie mogą wyładować w uregulowanych warunkach życiowych
dzisiejszych rezerwatów indiańskich Ameryki Północnej. Zda­
niem Margolina w okresie stosunkowo niewielu stuleci, w któ­
rych ci Indianie prerii prowadzili żywot dziki, polegający
prawie wyłącznie na wojnie i rabunku — działać musiał
niezwykle silny nacisk selekcyjny zmierzający do wyhodowa­
nia najostrzejszej agresywności. Zupełnie możliwe, że nacisk
ten nawet w tak krótkim czasie wywołał istotne zmiany podłoża
dziedzicznego. Można wszak równie szybko przez intensywny
dobór hodowlany spowodować zmiany zestawu cech wrodzo­
nych u poszczególnych ras zwierząt domowych. Za poglądem
Margolina przemawia także i fakt, że również Indianie Ute
285
wyrośli już pod wpływem zupełnie odmiennych warunków
wychowania cierpią tak samo jak ich starsi towarzysze; ponadto
omawiane tu patologiczne objawy występują w y ł ą c z n i e
u tych Indian prerii, których szczepy podlegały wzmian­
kowanemu procesowi doboru.
U Indian Ute cierpienia nerwicowe są tak powszechne jak
w żadnej innej zbadanej ludzkiej grupie; Margolin stale
stwierdzał, że wspólną przyczyną tych schorzeń była niewyżyta
agresywność. Wielu Indian czuje się chorymi i określa siebie
samych jako chorych, a na pytanie, na czym ich choroba polega,
nie mają innej odpowiedzi jak tylko: „Przecież jestem Ute!"
Przemoc i zabójstwa w stosunku do osobników nie należących
do szczepu są tam na porządku dziennym, natomiast w od­
niesieniu do członków własnego szczepu zdarzają się niezwyk­
le rzadko, gdyż na przeszkodzie stoją tu różne tabu, których
bezwzględna surowość również staje się zrozumiała na tle
prehistorii Utów: wobec bezustannych walk z białymi i z sąsia­
dującymi Indianami należało za wszelką cenę unikać sporów
wewnętrznych między członkami szczepu. Kto zabił członka
swej grupy, temu surowa tradycja nakazuje popełnić samobójst­
wo. Przykazania tego przestrzegał nawet pewien Ute, który był
policjantem i w obronie własnej zastrzelił swego współple-
mieńca w trakcie próby ujęcia go. Ścigany mianowicie pod
wpływem zamroczenia zadał swemu ojcu nożem cios, który
otworzył tętnicę udową, tak że doszło do wykrwawienia. Gdy
policjant otrzymał służbowe polecenie ujęcia sprawcy śmierci
— zabójstwo z premedytacją od początku było zupełnie
wykluczone — przedstawił swemu przełożonemu własny po­
gląd na sprawę. Delikwent — twierdził — c h c e umrzeć, gdyż
jest obowiązany do samobójstwa, które na pewno zechce
popełnić w ten sposób, że będzie stawiał opór i zmusi jego, tzn.
policjanta, do zastrzelenia go. Wówczas jednak on sam również
będzie musiał się zabić. Ponieważ więcej niż krótkowzroczny
sierżant podtrzymał wydany przez siebie rozkaz, tragedia
rozegrała się w sposób przewidywany. Ten i inne protokoły
286
Margolina czyta się jak greckie tragedie, w których nieunik­
nione przeznaczenie zmusza człowieka do winy i do odbycia
dobrowolnej pokuty za winy popełnione wbrew własnej woli.
Istnieje obiektywne zjawisko przekonywające, a nawet wię­
cej, dowodzące słuszności interpretacji, którą Margolin stosuje
do tego zachowania się Indian Ute, a jest nim podatność tych
ludzi na nieszczęśliwe wypadki. Zostało mianowicie udowod­
nione, że accident-proneness występuje jako skutek niewyżytej
agresywności, a u Indian Ute liczba wypadków samochodo­
wych w jaskrawy sposób przekracza liczbę wypadków w każdej
innej ludzkiej grupie użytkującej samochody. Kto kiedykol­
wiek sam, ogarnięty prawdziwą złością, prowadził szybki
samochód, ten wie — o ile w tym stanie w ogóle był jeszcze
zdolny do obserwowania samego siebie — jak silnie w takiej
sytuacji występuje skłonność do sposobów zachowania się
pociągających za sobą samozagładę. Wyrażenie „popęd śmier­
ci" wydaje się wręcz dostosowane do takich szczególnych
przypadków.
Oczywiście wewnątrzgatunkowa selekcja jeszcze niekiedy
i dzisiaj doprowadza do rozwoju w niepożądanych kierunkach,
ale omawianie tych wszystkich zjawisk odwiodłoby nas za
daleko od tematu agresji. Na instynktownym podłożu groma­
dzenia majątku, na popędzie ambicji itp. opiera się wysoka
pozytywna premia selekcyjna, na prostej przyzwoitości — pra­
wie równie wysoka negatywna premia selekcji. Grozi nam
dzisiaj hipertrofia wymienionych popędów wyhodowana przez
konkurencję komercjalną, prawie równie ohydna jak to, co
z wewnątrzgatunkowa agresją uczyniło wojenne współzawod­
nictwo między plemionami człowieka epoki kamienia. Szczęś­
cie tylko, że zdobywanie bogactw i władzy nie idzie w parze
z wielodzietnością, wówczas bowiem położenie ludzkości
przedstawiałoby się jeszcze bardziej ponuro.
Oprócz następstw posiadania broni, oprócz wewnątrzgatun-
kowego doboru trzecim źródłem zła, które musiało wystąpić
wraz z umiejętnością pojęciowego myślenia, jest t e m p o
287
r o z w o j u , tak przyśpieszone, że wywołuje wręcz zawrót
głowy. Z umiejętności pojęciowego myślenia i wszystkich jego
skutków, a przede wszystkim z symboliki artykułowanej mowy
pochodzi pewna zdolność człowieka, której nie ma żadna inna
żyjąca istota. Gdy biolog mówi o dziedziczeniu cech nabytych,
myśli wyłącznie o nabytych zmianach masy dziedzicznej,
a więc genomu. Nie myśli już wcale o tym, że „dziedziczyć" na
wiele setek lat przed Grzegorzem Mendlem miało znaczenie
prawnicze, że słowo to do procesów biologicznych zostało
początkowo zastosowane w sensie jedynie porównania. Dzisiaj
to drugie znaczenie stało się tak potoczne, że prawdopodobnie
byłbym źle zrozumiany, gdybym po prostu napisał: tylko
człowiek ma zdolność dziedziczenia cech nabytych, przez co
chcę powiedzieć, że jeżeli na przykład jakiś człowiek dokona
wynalazku łuku i strzały albo ukradnie te przedmioty od innego
narodu, wyżej stojącego pod względem kulturowym — to od tej
chwili nie tylko jego potomstwo, ale cała jego społeczność
p r z e j m u j e w p o s i a d a n i e to narzędzie tak mocno, jak
gdyby to były narządy ciała powstałe w drodze mutacji
i selekcji. Użycie danego narzędzia na pewno równie trudno
pójdzie w zapomnienie, jak podobnie ważny dla życia narząd
zamieni się w szczątkowy.
Nawet jeżeli taką ważną dla zachowania gatunku cechę czy
zdolność nabędzie tylko jedna jednostka, cecha ta staje się
w najkrótszym czasie wspólną własnością całej populacji. To
właśnie powoduje wspomniane przyśpieszenie przemian histo­
rycznych o wiele tysięcy razy, przyśpieszenie, które pojawiło
się na świecie wraz z pojęciowym myśleniem człowieka.
Procesy adaptacyjne, które dotąd wymagały całych epok
geologicznych, mogą obecnie przebiegać w najkrótszych od­
cinkach czasu, w ciągu kilku pokoleń. Ponad powolnym
i prawie niedostrzegalnym w porównaniu z nowym tokiem
wydarzeń dalszym biegiem rozwoju rodowego, czyli filogene­
zy, płyną dzieje, historia. Ponad powstałym na drodze filogene­
zy skarbcem masy dziedzicznej wznosi się wysoka budowla
288
kultury nabytej w trakcie biegu historii i przekazywanej
tradycją.
Podobnie jak użycie broni czy narzędzi i wyrosła z nich
władza człowieka nad światem, tak i trzeci dar pojęciowego
myślenia kryje w sobie wiele niebezpieczeństw. Wszystkie
kulturowe osiągnięcia człowieka mają jeden wielki brak:
dotyczą one tylko takich jego cech i wydolności, jakie podlegają
wyłącznie wpływom indywidualnej modyfikacji i nauki. Tym­
czasem wiele wrodzonych i charakterystycznych dla naszego
gatunku sposobów zachowania się tym wpływom n i e podlega;
tempo ich zmian w toku przemiany gatunku pozostało takie
samo jak to, w którym zmieniają się jakiekolwiek cechy
naszego ciała, takie samo jak to, w którym przebiegał cały
rozwój, zanim pojęciowe myślenie weszło na plan.
Jaka też mogła się odegrać scena wówczas, gdy człowiek
trzymał pierwszy raz w ręku tłuk pięściowy? Zapewne bardzo
podobna do tej, jaką obserwujemy u dwu- a nawet trzyletnich
i starszych dzieci, których żadne zahamowania ani instynktow­
ne, ani moralne nie powstrzymują przed waleniem się wzajem­
nie z całej siły po głowach ciężkimi, z ledwością dźwiganymi
przedmiotami. Tak samo prawdopodobnie wynalazca pierw­
szego tłuka nie wahał się uderzyć nim swego towarzysza, który
właśnie wywołał jego gniew. Wszak emocjonalnie nie miał
żadnej wiedzy o strasznych skutkach swego wynalazku, gdyż
wrodzone zahamowania przed zabijaniem były wówczas, tak
jak i dzisiaj, skrojone na miarę jego naturalnego uzbrojenia. Czy
był zmieszany, gdy ujrzał leżącego zabitego przez siebie
pobratymca? Możemy z całą pewnością przyjąć, że tak.
Zwierzęta o wyższej randze społecznej często reagują na nagłą
śmierć swoich współplemieńców w sposób wysoce dramatycz­
ny. Gęsi gęgawe stają nad nieżywym przyjacielem sycząc
w postawie w najwyższym stopniu obronnej, jak to opisuje
Heinroth, który kiedyś zastrzelił gęś na oczach jej rodziny. Sam
widziałem to samo, gdy pewna gęś nilowa uderzyła w głowę
pisklę gęsi gęgawej, a ono pobiegło zataczając się do swoich
289
rodziców i tam niebawem zmarło na krwotok mózgu. Rodzice,
mimo że nie mogli widzieć zabójczego uderzenia, reagowali
w wyżej opisany sposób na upadek i śmierć swego dziecka.
Monachijski słoń Wastl, który w trakcie zabawy bez żadnych
agresywnych zamiarów ciężko zranił swego dozorcę, zdener­
wował się straszliwie i ustawił się nad zranionym w postawie
obronnej, przez co niestety uniemożliwił udzielenie mu w porę
pomocy lekarskiej. Bernhard Grzimek opowiadał mi, jak kiedyś
szympans, który go ugryzł i dotkliwie zranił, gdy tylko ochłonął
ze złości, usiłował zacisnąć palcami brzegi zadanych mu ran.
Pierwszy Kain najprawdopodobniej natychmiast poznał ok­
ropność swego czynu. Powolne rozejście się wieści, że na­
stępuje niepożądane osłabienie potencjału bojowego własnej
hordy, gdy zbyt wielu członków zostaje zabitych — wcale nie
było nawet potrzebne. Jakakolwiek byłaby kara ustanowiona
dla powstrzymania nieograniczonego użycia nowej broni
— w każdym razie powstała jakaś forma odpowiedzialności,
aczkolwiek jeszcze prymitywna, która już wtedy chroniła
ludzkość przed samozagładą.
Pierwsze zatem dzieło, jakie w dziejach ludzkości powstało
z poczucia obowiązku moralnego, polegało na przywróceniu
utraconej równowagi między uzbrojeniem a wrodzonym zaha­
mowaniem przed zabójstwem. We wszystkich innych dziedzi­
nach wymagania stawiane jednostce przez rozumowe poczucie
odpowiedzialności u pierwszych ludzi były chyba jeszcze
bardzo proste i łatwe do spełnienia.
Nie będzie to naprawdę posunięciem zbyt śmiałym, jeśli
przyjmiemy, że pierwsi właściwie ludzie, jakich znamy z prehi­
storii, np. ci z Cro-Magnon, mieli miej więcej takie same
instynkty, te same naturalne skłonności co i my i, dalej, że przy
budowie swoich społeczności i w swych sporach między
wspólnotami nie zachowywali się tak bardzo odmiennie od
pewnych dziś jeszcze żyjących ludów, np. Papuasów w central­
nej Nowej Gwinei. U tychże Papuasów każde z maleńkich
osiedli znajduje się w stanie nieustającej wojny z sąsiednim
290
i żyje w stałym wzajemnym stosunku łagodnego poławiania
głów; „łagodność" w ujęciu Margaret Mead należy rozumieć
w ten sposób, że nie podejmuje się zorganizowanych wypraw
wojennych w celu zdobywania tak bardzo pożądanych męskich
głów, a tylko od wypadku do wypadku, wtedy gdy się napotka
przypadkowo na pograniczu swego terenu starą kobietę albo
kilkoro dzieci, „zgarnia się" ich głowy.
Zakładając, że hipotezy te są słuszne, wyobraźmy sobie teraz,
że żyjemy w takim społeczeństwie wraz z dziesięcioma czy
piętnastoma naszymi najlepszymi przyjaciółmi, ich żonami
i dziećmi. Ci nieliczni mężczyźni z konieczności muszą
tworzyć zaprzysiężoną wspólnotę, stać się p r z y j a c i ó ł m i
w najprawdziwszym tego słowa znaczeniu. Każdy niejedno­
krotnie drugiemu ratował życie, a nawet jeżeli istniało zawsze
między nimi, tak jak między chłopcami w szkole, jakieś
współzawodnictwo na tle rangi, dziewcząt itp. — sprawy te
obecnie musiały zejść na plan dalszy w obliczu stałej koniecz­
ności wspólnej obrony przed wrogimi sąsiadami. Walki z oto­
czeniem o byt własnego społeczeństwa są tak częste, że
wszystkie popędy wewnątrzgatunkowej agresji znalazły pełne
zaspokojenie, kierując się na zewnątrz. Wydaje mi się, że
w tych warunkach każdy z nas w tej wspólnocie piętnastu
mężczyzn przestrzegałby dziesięciorga przykazań tablic moj­
żeszowych z c z y s t o n a t u r a l n e j w e w n ę t r z n e j p o ­
t r z e b y ; nie zabijałby ani nie spotwarzał, nie kradłby drugie­
mu jego żony ani niczego, co jego jest. Na pewno szanowałby
nie tylko ojca i matkę z naturalnej skłonności, ale w ogóle
wszystkich starych i mądrych, tak jak według Frasera Darlinga
dzieje się u jeleni i jak Washburn, de Vore i Kortlandt
zaobserwowali w jeszcze większym stopniu u prymatów.
Innymi słowy, naturalne skłonności człowieka nie są takie
złe. Człowiek nie jest wcale od urodzenia taki niedobry, a tylko
n i e j e s t d o s t a t e c z n i e d o b r y w stosunku d o wymagań
stawianych mu przez nowoczesne życie społeczne.
Samo już powiększenie liczby osobników należących do
291
jakiejś społeczności wywołać musi dwojakiego rodzaju skutki,
które zakłócają równowagę między najważniejszymi instynk­
tami wzajemnego przyciągania i odpychania, tzn. między
osobistą więzią a wewnątrzgatunkową agresywnością. Po pier­
wsze, dla powiązań osobistych bywa szkodliwe, gdy jest ich
zbyt wiele. Stare, mądre powiedzenie, że można mieć tylko
niewielu naprawdę dobrych przyjaciół — na pewno jest słuszne.
Wielka podaż „znajomych", którą pociąga za sobą z musu
każda większa społeczność, pomniejsza więc trwałość po­
szczególnych związków. Po drugie, ciasne stłoczenie wielu
jednostek w małej przestrzeni powoduje osłabienie wszystkich
reakcji społecznych. Każdy współczesny mieszkaniec wiel­
kiego miasta, przesycony nadmiarem nieuchronnych kontak­
tów i zobowiązań socjalnych wszelkiego rodzaju, zna dobrze
niepokojące zjawisko, że nie sposób tak się ucieszyć z od­
wiedzin przyjaciela, jak należałoby się spodziewać, nawet gdy
się go dawno nie widziało i naprawdę kocha. Zauważa się
u siebie wyraźną skłonność do burkliwej obrony, gdy po kolacji
jeszcze zadzwoni telefon. Jak już od dawna wykazują doświad­
czenia socjologów, charakterystycznym skutkiem stłoczenia,
zbytniego zagęszczenia (po angielsku: crowding) jest wzrost
skłonności do agresywnego zachowania się.
Do tych niepożądanych zjawisk związanych z ilościowym
wzrostem naszego społeczeństwa dochodzi jeszcze i niemoż­
ność wyładowania agresywnych popędów w stopniu „przewi­
dzianym" dla naszego gatunku. Zachowanie pokoju jest pierw­
szym obowiązkiem obywatelskim, a sąsiednia wroga wioska,
która ongiś stanowiła obiekt zaspokajający wewnątrzgatun­
kową agresywność — znika w mglistej dali.
W miarę coraz wyższego rozwoju cywilizacji wszystkie
warunki sprzyjające właściwemu działaniu naszych natural­
nych skłonności do społecznego zachowania się stają się coraz
mniej korzystne, podczas gdy wymagania stawiane temu
zachowaniu równocześnie wzrastają. „Bliźniego" każą nam
traktować tak, jak gdyby był naszym najlepszym przyjacielem,
292
pomimo że niekiedy nawet w ogóle go nie widzieliśmy. Co
więcej, możemy rozumowo pojąć, że jesteśmy zobowiązani do
miłowania także i naszych nieprzyjaciół, a to nigdy nie przyszło-
by nam nawet na myśl na podstawie naszych naturalnych
skłonności. Wszelkie kazania o ascezie ostrzegające nas przed
puszczeniem wodzy naszym instynktownym popędom, nauka
o grzechu pierworodnym, która głosi, że człowiek od urodzenia
jest zły — wszystkie zawierają tę samą prawdę, a mianowicie
że człowiek nie powinien pozwalać ślepo się powodować swoim
odziedziczonym skłonnościom, ale że musi nauczyć się je
opanowywać, przewidywać ich skutki i sprawdzać przez pod­
budowaną poczuciem obowiązku analizę samego siebie.
Należy oczekiwać, że cywilizacja — a miejmy nadzieję, że
wraz z nią i kultura — będą nadal wzrastały w stale wzmagają­
cym się tempie. W tym samym stopniu musi wzrosnąć
i skomplikować się zadanie ciążące na poczuciu obowiązku
moralnego. Przepaść pomiędzy tym, co człowiek gotów jest
świadczyć dla ogółu w wyniku swoich naturalnych skłonności,
a tym, czego ogół od niego wymaga, staje się coraz to większa,
a więc i coraz trudniejsza do przebycia dla jego poczucia
odpowiedzialności. Świadomość tego jest tym bardziej niepo­
kojąca, że pomimo najlepszej nawet woli trudno dopatrzyć się
tu działania jakichś selektywnych zalet, które mogłyby wy­
kształcić się w człowieku czy to z siły jego poczucia od­
powiedzialności, czy też ze szczególnie wysokich walorów jego
przyrodzonych skłonności. Przeciwnie, należy się raczej powa­
żnie obawiać, że dzisiejszy skomercjalizowany porządek społe­
czny pod iście diabelskim wpływem międzyludzkiego współ­
zawodnictwa prowadzi dobór hodowlany właśnie w kierunku
wręcz przeciwnym. Z tej strony wyrasta więc również dla
poczucia obowiązku zadanie, które z biegiem czasu staje się
coraz trudniejsze do spełnienia.
Rozwiązania tego problemu za pośrednictwem poczucia
moralnego obowiązku nie ułatwimy, jeśli będziemy przeceniać
jego władzę. Cel raczej osiągniemy przez skromne poznanie, że
293
obowiązek moralny jest „tylko" m e c h a n i z m e m k o m ­
p e n s a c y j n y m , który dostosowuje nasz zasób instynktów
do wymagań życia kulturalnego i r a z e m z n i m t w o r z y
c a ł o ś ć f u n k c j o n a l n e g o s y s t e m u . Takie ujęcie wy­
jaśnia wiele spraw niezrozumiałych skądinąd.
Wszyscy c i e r p i m y wskutek przymusu opanowywania
własnych popędów, jedni więcej, inni mniej, w zależności od
bardzo różnego stopnia, w jakim jesteśmy wyposażeni w instyn­
kty czy skłonności społeczne. Według dobrej starej definicji
psychiatrycznej p s y c h o p a t ą jest człowiek, który pod wpły­
wem wymagań stawianych mu przez społeczeństwo albo sam
cierpi, albo ze swej strony powoduje, że cierpi społeczeństwo.
W pewnym sensie jesteśmy więc w s z y s c y psychopatami,
każdy z nas bowiem cierpi wskutek konieczności rezygnacji
z popędów, czego wymaga od nas dobro ogółu. Jednakże
powyższa definicja dotyczy szczególnie ludzi, którzy załamują
się pod wpływem tych wymagań i stają się albo neurastenikami,
a więc ludźmi chorymi, albo przestępcami. Ale nawet według
tej ścisłej definicji człowiek „normalny" nie różni się tak
wyraźnie od psychopaty, a dobry obywatel od zbrodniarza, jak
różni się to, co zdrowe, od tego, co chore! Różnica jest raczej
analogiczna do tej, jaka istnieje między człowiekiem z wyrów­
naną wadą serca a takim, co cieipi na „niewyrównaną wadę",
tzn. którego serce już nie jest dłużej w stanie zwiększoną pracą
mięśnia wyrównać tego, że jedna z zastawek niezupełnie się
domyka czy też zwęziła się. Porównanie to uwzględnia także
i fakt, że działanie kompensacyjne odbywa się k o s z t e m
energii.
Taki pogląd na najistotniejszą rolę poczucia obowiązku
moralnego pozwala w kantowskiej etyce na rozwiązanie pewnej
sprzeczności, na którą już zwrócił uwagę Fryderyk Schiller. On,
którego Herder nazwał „najinteligentniejszym spośród wszyst­
kich kantystów", buntował się przeciwko odarciu przez etykę
Kanta wszystkich naturalnych skłonności z wszelkich wartości
i zadrwił z tej nauki w formie wspaniałej fraszki: „Chętnie służę
294
druhowi niestety — ze szczerej ochoty; zmartwię się więc, gdy
kto powie, że nie ma w tym ni śladu cnoty!"
Tymczasem nie tylko s ł u ż y m y naszemu druhowi z we­
wnętrznej szczerej ochoty, ale i jego przyjacielskie uczynki
o c e n i a m y także z punktu widzenia tego, czy była to ciepła
naturalna przychylność, która skłoniła go do takiego zachowa­
nia! Gdybyśmy byli prawdziwie konsekwentnymi prawowier­
nymi kantystami, musielibyśmy odczuwać zupełnie inaczej:
cenilibyśmy bowiem najwyżej takiego człowieka, który z natu­
ry nas wręcz nie znosi, a wskutek analizy samego siebie
dyktowanej poczuciem obowiązku w b r e w skłonności serca
zmuszony jest zachowywać się w stosunku do nas przyzwoicie.
Tymczasem w rzeczywistości dla takich dobroczyńców od­
czuwamy najwyżej bardzo chłodny szacunek, a k o c h a m y
tego tylko, kto odnosi się do nas przyjacielsko, bo mu to sprawia
przyjemność, i kto działając w ogóle nie myśli o tym, że czyn
jego mógłby zasługiwać na wdzięczność.
Gdy mój niezapomniany mistrz Ferdinand Hochstetter
w wieku lat siedemdziesięciu jeden wygłaszał swój pożegnalny
wykład, ówczesny rektor Uniwersytetu Wiedeńskiego dzięko­
wał mu w bardzo serdecznych słowach za jego długą i tak
owocną działalność. Na to podziękowanie Hochstetter dał
odpowiedź, w której w skondensowanej formie objawia się cały
paradoks wartości i braku wartości naturalnych inklinacji;
powiedział bowiem: „Dziękuje mi pan za coś, za co nie mam
prawa żądać żadnego podziękowania! Niech pan dziękuje
moim rodzicom, moim przodkom, po których odziedziczyłem
takie a nie inne skłonności. Ale gdy mnie pan zapyta, co
zdziałałem przez całe życie w dziedzinie wiedzy i nauki, muszę
panu powiedzieć całkiem szczerze: w gruncie rzeczy robiłem
zawsze to, co mi właśnie sprawiało największą przyjemność!"
Cóż za dziwna sprzeczność! Ten wielki przyrodnik, który
— a wiem to na pewno — nigdy nie czytał Kanta, zajmuje takie
samo jak on stanowisko, polegające na nieprzywiązywaniu
wagi do wartości naturalnych inklinacji, a jednocześnie przez
295
poważny ciężar gatunkowy swojej działalności życiowej — do­
prowadza kantowską naukę o wartości do absurdu jeszcze
dosadniej aniżeli Schiller w swojej fraszce. Tymczasem wyj­
ściem z tego ślepego zaułka jest bardzo proste rozwiązanie
owego pozornego w gruncie rzeczy problemu przez spojrzenie
na obowiązek moralny jako na mechanizm kompensacyjny
i niepozbawianie - naturalnych skłonności ich prawdziwych
walorów.
Gdy osądzić mamy c z y n y jakiegoś człowieka, choćby
nasze własne, będziemy je oczywiście oceniać tym wyżej, im
mniej odpowiadają naszym naturalnym skłonnościom. Ale gdy
przyjdzie nam oceniać samego człowieka, na przykład wybiera­
jąc go na przyjaciela, to równie oczywiste jest, że pierwszeńst­
wo przyznamy temu, którego przyjacielskie zachowanie się nie
wynika zupełnie z rozważań rozumowych, choćby były na
najwyższym poziomie etycznym, a wypływa wyłącznie z ciep­
łych uczuć i naturalnych skłonności. To, że w ten sposób
stosujemy dwie różne miary wartości zależnie od tego, czy
oceniamy czyny człowieka, czy też jego samego — nie tylko nie
stanowi paradoksu, ale jest dowodem zdrowego ludzkiego
rozsądku.
Kto postępuje społecznie z naturalnych swoich skłonności,
ten w normalnych warunkach tylko w nieznacznym stopniu
wykorzystuje mechanizm kompensacyjny swojego poczucia
odpowiedzialności i na czas niedoli dysponuje potężnymi
rezerwami moralnymi. Kto już w warunkach życia codziennego
musi zużywać całą hamującą siłę swojego poczucia obowiązku
moralnego, aby uczynić zadość żądaniom swego kulturowego
środowiska, ten oczywiście załamuje się o wiele wcześniej
w przypadku wzrostu tych żądań. Energetyczny aspekt naszego
porównania z wadą serca doskonale daje się i tu zastosować,
gdyż zwiększenie obciążenia, pod którego wpływem społeczne
zachowanie się człowieka ulega „dekompensacji", może być
bardzo różnego rodzaju, jednakże zawsze pochłania „siły".
Tym, co najbardziej nadweręża moralną odporność człowieka,
296
nie jest wcale przemożna pokusa, zjawiająca się nagle i jedno­
razowo, ale zżerające siły, długotrwałe, nadmierne napięcie
nerwowe, jakiekolwiek by ono było. Zgryzota, nędza, głód,
strach, przepracowanie, beznadziejność itp. oddziaływają
wszystkie tak samo. Kto kiedykolwiek w czasie wojny czy
w niewoli miał okazję obserwowania wielu ludzi w tego rodzaju
ciężkich okolicznościach, ten wie, jak nagle i niespodziewanie
występuje moralna dekompensacja. Ci, o których sądziliśmy, że
są ze stali, załamują się gwałtownie, a inni, po których nie
spodziewaliśmy się nic szczególnego, okazują się źródłem
niewyczerpanych wręcz sił i skromnym swoim przykładem
pomagają niezliczonym bliźnim w podtrzymaniu ich woli
moralnej. Kto przeżył takie sytuacje, wie również, że natężenie
dobrej woli a jej wytrwałość to dwie niezależne od siebie
zmienne. Gdy się to poznało, wie się także z całą pewnością, że
nie wolno czuć się wyższym od tego, który załamał się nieco
wcześniej od nas. Nawet najlepszy i najszlachetniejszy do­
chodzi wreszcie do takiego punktu, w którym po prostu już dalej
ciągnąć nie może: Eli, Eli, lamma sabachthani?
Według kantowskiej nauki o moralności odpowiedzi na
autoanalizę kierowaną poczuciem obowiązku dostarcza w po­
staci kategorycznego imperatywu sam rozum ludzki, działający
zgodnie ze swymi wewnętrznymi prawami. Według Kanta
pojęcia rozum i rozsądek wcale nie są identyczne. Uważa on
za oczywiste, że istota rozumna nie może chcieć wyrządzić
szkody drugiej istocie tego samego gatunku. Już w samym
słowie rozum można się etymologicznie doszukać zdolności
porozumienia się, innymi słowy, istnienia uczuciowo wyso­
ko cenionych społecznych stosunków między wszystkimi
istotami mającymi rozum. Dla Kanta zatem jasny i oczywisty
jest fakt, który badacz sposobów zachowania się dopiero
pragnie wytłumaczyć, a mianowicie że człowiek nie chce
drugiemu wyrządzać szkody. Wielki filozof przyjął jako zro­
zumiałe samo przez się coś, co wymaga wyjaśnienia; jest to
wprawdzie drobna niekonsekwencja we wspaniałym ciągu jego
297
myśli, ale czyni jego naukę bardziej możliwą do przyjęcia dla
kogoś, kto myśli kategoriami biologii. Jest to wąska furtka,
przez którą wkrada się uczucie, a więc — innymi słowy
— motywacja instynktowna, do poza tym czysto racjonalnych
wniosków jego podziwu godnej konstrukcji myślowej. Rów­
nież i Kant nie wierzy, że człowieka powstrzyma przed
jakimkolwiek czynem, do którego prze go wrodzona skłonność,
czysto rozumowe poznanie logicznej sprzeczności w zasadach
jego działania. Oczywista, że aby zamienić czysto rozumowe
poznanie w nakaz czy też zakaz, niezbędny jest czynnik
uczuciowy. Gdybyśmy z naszych przeżyć wyłączyli emoc­
jonalne odczucie wartości, jak np. to, które żywimy dla różnych
stopni ewolucyjnych, gdyby dla nas człowiek, życie ludzkie
i ludzkość żadnych nie przedstawiały wartości — aparat
naszego rozumu, działający sam w sobie bez zarzutu, byłby
mechanizmem bez silnika, poruszającym się na jałowym biegu.
Pozostawiony sam sobie, może wyłącznie dostarczać nam
środków do osiągnięcia celów określonych poza nim, ale nie
jest zdolny sam celów tych wyznaczać ani wydawać nam
rozkazów. Gdybyśmy byli nihilistami w rodzaju Mefistofelesa
i gdybyśmy byli zdania, że „lepiej, by nic nie rodzono
w świecie" — zasada naszego działania nie zawierałaby
1
w sobie żadnej sprzeczności w chwili, w której naciskalibyśmy
guzik wyzwalający bombę wodorową.
Dopiero odczucie wartości, dopiero uczucie nadaje od­
powiedzi otrzymanej na kategoryczną autoanalizę znak plus
czy minus, co przekształca ją w nakaz czy zakaz. Jednakże
nakazy i zakazy nie wynikają z rozumu, ale z naporu ciemności,
do której nie dochodzi nasza świadomość. W tych warstwach,
dostępnych tylko pośrednio rozumowi ludzkiemu, elementy
instynktowe i nabyte tworzą wysoce skomplikowany układ, nie
tylko bardzo blisko spokrewniony z tym, w który wyposażone
są zwierzęta wyższe, ale w znacznej mierze po prostu taki
1
Goethe, Faust, cz. I, przełożył Władysław Kościelski.
298
sam. Istotne różnice występują tylko tam, gdzie u człowieka
tradycja kultury wchodzi w skład treści tego, czego się nauczył.
Z układu tych wzajemnych oddziaływań, rozgrywających się
nieomal wyłącznie w podświadomości, wywodzą się siły
napędowe wszystkich naszych czynów, także i tych, które
najbardziej podlegają sterowaniu przez nasz samokontrolujący
się rozum. Stąd wywodzi się miłość i przyjaźń, wszystkie ciepłe
serdeczne uczucia, zmysł piękna, pęd do twórczej działalności
i naukowego poznania. Człowiek odarty ze wszystkiego, co
określa się mianem zwierzęcości, pozbawiony naporu ciemno­
ści, człowiek jako istota czysto rozumowa na p e w n o n i e
byłby aniołem; raczej byłby właśnie jego
przeciwieństwem!
Tymczasem wcale nietrudno zrozumieć, skąd pochodzi
ogólnie przyjęte mniemanie, że wszystko dobro, i tylko dobro
służące społeczności ludzkiej, zawdzięczamy moralności,
a wszelkie „egoistyczne" motywy działania ludzkiego, nie
dające się pogodzić z wymaganiami społeczeństwa, wynikają
z intynktów „zwierzęcych". Gdy sobie bowiem postawimy
kategoryczne pytanie Kanta: „Czy zasady mego postępowania
mogę podnieść do rangi prawa powszechnego, czy też wynik
takiej próby byłby sprzeczny z rozumem?" — wszystkie
sposoby zachowania się, także i te czysto instynktowne, okażą
się całkowicie zgodne z rozumem przy założeniu, że spełniają
one funkcję ułatwiającą zachowanie gatunku, dla której zostały
stworzone przez „wielkich konstruktorów" przemiany gatun­
ków. S p r z e c z n o ś ć z r o z u m e m w y s t ę p u j e t y l k o
w przypadkach wadliwości funkcji jakiegoś
i n s t y n k t u . Wytropienie tej wadliwości — oto zadanie
kategorycznego pytania; skompensowanie jej — oto rola
kategorycznego imperatywu. Autoanaliza nie potrafi odróżnić
instynktów działających prawidłowo, „zgodnie z intencją wiel­
kich konstruktorów", od tego, co jest zgodne z rozumem. Jeżeli
w takim przypadku zapytamy: „Czy zasada mego postępowania
może stanowić prawo powszechne?" — otrzymamy odpowiedź
299
wyraźnie twierdzącą, zasada ta bowiem i tak już jest powszech­
nym prawem!
Dziecko wpada do wody, człowiek skacze za nim, wyciąga
je, bada zasadę swego działania i stwierdza, że — podniesiona
do rangi prawa powszechnego powinna brzmieć na przykład
następująco: Jeżeli dorosły człowiek, homo sapiens L., widzi
dziecko własnego gatunku znajdujące się w niebezpieczeństwie
życia i może je uratować — czyni to. Czy ta abstrakcja zawiera
w sobie rozumowe sprzeczności? Na pewno nie! Wobec tego
wybawca dziecka klepie w duchu sam siebie po ramieniu i jest
dumny z tego, że postąpił tak zgodnie z rozumem i tak moralnie.
Gdyby był rzeczywiście szedł taką drogą, biedne dzieciątko
byłoby już dawno utonęło, zanim wybawca jego wskoczyłby do
wody. Pomimo to człowiek należący do naszego zachodniego
kręgu kulturowego nie lubi słyszeć, że działał czysto instynk­
townie i że każdy pawian w analogicznej sytuacji byłby
zupełnie niewątpliwie uczynił to samo.
Stara chińska mądrość, że wprawdzie w człowieku tkwi całe
zwierzę, lecz w zwierzęciu — niecały człowiek, wcale nie
oznacza, że to „zwierzę w człowieku" jest czymś z założenia
złym, godnym pogardy i — o ile możności — wytępienia.
Istnieje pewna ludzka reakcja, która lepiej niż każda inna nadaje
się do wykazania, jak bardzo niezbędny może być jakiś sposób
zachowania się jednoznacznie „zwierzęcy" i odziedziczony po
antropoidalnych przodkach. Niezbędny dla czynności, co nie
tylko uchodzą za specyficznie ludzkie i wysoce moralne, ale
naprawdę nimi są. Reakcją tą jest tak zwany z a p a ł . W języku
niemieckim już samo słowo Begeisterung, określające tę reak­
cję, wyraża, że chodzi o coś bardzo wzniosłego, czysto ludz­
kiego, co człowieka ogarnia, a mianowicie — o ducha — Geist.
Greckie słowo „entuzjazm" mówi wręcz o tym, że jakiś bóg nim
włada. W rzeczywistości zaś jest to nasz stary przyjaciel i nowy
wróg, wewnątrzgatunkowa agresja, która opanowuje porwane­
go zapałem człowieka, i to w postaci prastarej, bynajmniej
nie wysublimowanej reakcji obrony społecznej.
300
Reakcję tę odpowiednio wyzwalają w sposób dający się
wprost odruchowo przewidzieć takie okoliczności zewnętrzne,
jakie wymagają bojowego zaangażowania się w interesie
społecznym, szczególnie w takim, który jest uświęcony tradycją
kulturową. Konkretnie reprezentują więc ten interes rodzina,
naród, alma mater czy klub sportowy bądź też pojęcia abstrak­
cyjne, jak: dawna świetność korporacji, bezkompromisowość
twórczości artystycznej czy też etyka pracy w dziedzinie nauk
indukcyjnych. Wymieniam tu jednym tchem sprawy, jakie dla
mnie mają szczególną wartość, ale także i takie, które w sposób
dla mnie niepojęty są przez innych uważane za cenne; czynię
tak dla zobrazowania braku selektywności, wskutek którego
zapał jakże często bywa tak bardzo niebezpieczny.
Dla stworzenia sytuacji bodźcowej, w optymalny sposób
wyzwalającej zapał i wywoływanej z pełną świadomością celu
przez demagogów, potrzebne jest — po pierwsze, zagrożenie
wyżej wymienionych wartości. Prawdziwy wróg, czy też jego
kukła, może być dobierany nieomal dowolnie i być — tak jak
i zagrożone wartości — konkretny bądź abstrakcyjny. „Żydy",
„szkopy", „Huny", wyzyskiwacze, tyrani itp. działają równie
skutecznie jak np. kapitalizm światowy, bolszewizm, faszyzm,
imperializm i wiele innych -izmów. Po drugie — do omawianej
sytuacji bodźcowej niezbędna jest możliwie porywająca figura
wodza, z której — jak wiadomo — nie mogą zrezygnować
nawet najbardziej zawzięci antyfaszystowscy ideolodzy; zresz­
tą w ogóle podobieństwo metod stosowanych przez najbardziej
różniące się od siebie kierunki polityczne przemawia za
instynktownym charakterem demagogicznie wykorzystywanej
reakcji ludzkiego zapału. Po trzecie — i chyba jest to czynnik
najważniejszy — do wyzwolenia silnego zapału konieczna jest
możliwie wielka liczba zapaleńców. Prawidła zapału w tym
zakresie są zupełnie podobne do opisanych w rozdziale VIII
praw rządzących powstaniem anonimowego stada, w którym
również porywające działanie rośnie prawdopodobnie w po­
stępie geometrycznym ze wzrostem liczby osobników.
301
 Każdy mniej lub bardziej uczuciowy człowiek dobrze zna
subiektywne przeżycia, jakie idą w parze z omawianą reakcją.
Polegają one przede wszystkim na pewnego rodzaju uczuciu,
znanym jako zapał; „święty dreszcz" przebiega po plecach,
a także —jak zauważymy przy ściślejszej obserwacji — wzdłuż
zewnętrznej strony ramion. Ogarnia nas uczucie wyzwolenia
i wyniesienia ponad wszystkie więzy łączące nas z życiem
codziennym, jesteśmy gotowi rzucić wszystko, aby móc podą­
żyć za głosem świętego obowiązku. Wszystkie przeszkody
stające na drodze do jego spełnienia tracą na znaczeniu
i ważności. Niestety tracą wiele ze swojej władzy także
i zahamowania instynktowne, powstrzymujące nas od usz­
kadzania i zabijania przedstawicieli własnego gatunku. Roz­
ważania rozumowe, krytyka i argumenty sprzeczne z naszym
zachowaniem, podyktowanym porywem zapału — zostają
stłumione w związku z dziwnym przewartościowaniem wszyst­
kich walorów, które każą nam uznać je nie tylko za nieistotne,
ale wręcz za niskie i hańbiące. Krótko mówiąc, jak ślicznie
powiada ukraińskie przysłowie: „Gdy powiewa sztandar, ro­
zum mieści się w trąbie!"
Przeżyciu temu odpowiada następujące zachowanie się,
które daje się stwierdzić obiektywnie: napięcie całego poprze­
cznie prążkowanego umięśnienia wzmaga się, postawa ciała się
wypręża, ręce odstają nieco w bok i odwracają się trochę ku
środkowi, tak że łokcie wskazują na zewnątrz. Głowa podnosi
się dumnie ku górze, broda wysuwa ku przodowi, a mięśnie
twarzy układają się w określony wyraz, który wszyscy znamy
z filmów j ako, ,twarz bohatera''. Owłosienie pleców i zewnętrz­
nej partii ramion stroszy się. Oto obiektywny obraz przy­
słowiowego „świętego dreszczu".
Kto kiedykolwiek widział odpowiednie do wyżej opisanego
zachowanie się szympansa przystępującego z bezprzykładną
odwagą do obrony swojej hordy bądź rodziny — ten musi
zwątpić w świętość tego dreszczu, a także w uduchowienie
zapału. Szympans bowiem również wysuwa brodę, napręża
302
ciało i odstawia łokcie w bok, jemu również jeży się sierść, co
powoduje potężne i wywołujące grozę zwiększenie zarysów jego
ciała widzianego od przodu. Obrót ramion do wewnątrz ma
najwyraźniej na celu ukazanie ich od strony najsilniej owłosionej,
i to bowiem wzmaga pożądany efekt. Całe to połączenie postawy
ciała z nastroszeniem sierści służy więc do „bluffu" — zupełnie
jak wyginanie grzbietu w pałąk u kota. Chodzi o to, aby zwierzę
wydawało się większe i groźniejsze, niż jest w istocie. A ogar­
niający nas „święty dreszcz" nie jest niczym innym jak strosze-
niem naszej sierści, pozostałej już tylko jako mizerny ślad.
Nie wiemy, co małpa przeżywa w czasie swojej reakcji
obrony społecznej, ale wiemy, że poświęca życie równie
ofiarnie i bohatersko jak ogarnięty zapałem człowiek. Praw­
dziwie filogenetyczna homologia reakcji szympansa broniące­
go hordy, a z drugiej strony ludzkiego zapału — nie ulega
żadnej wątpliwości, więcej jeszcze, można sobie znakomicie
wyobrazić, jak jedno wynikło z drugiego. Wszak i u nas
wartości, w których obronie unosimy się zapałem, mają
charakter pierwotnie społeczny. Jeżeli sobie jednak przypo­
mnimy to, o czym była mowa w rozdziale „Nawyki, ceremonia­
ły i czary", uznamy za nieodzowne, aby reakcja, która służyła
ongiś obronie indywidualnie znanych konkretnych członków
zbiorowości, z czasem coraz bardziej brała pod opiekę przeka­
zane tradycją ponadosobnicze wartości kulturowe, które są
trwalsze aniżeli grupy poszczególnych jednostek ludzkich.
Fakt, że nasze odważne ujmowanie się za sprawą, która
wydaje się nam najwyższym dobrem, przebiega po torach
nerwowych równoległych do społecznych reakcji obronnych
naszych antropoidalnych przodków — wcale nie jest dla nas,
jak sądzę, ściągnięciem z obłoków, jest natomiast poważnym,
głęboko sięgającym upomnieniem do opamiętania się. Czło­
wiek pozbawiony tych reakcji jest kaleką w dziedzinie instynk­
tów i nie chciałbym go mieć za przyjaciela. Natomiast ten, co
daje się porwać ich ślepą zdolnością wywoływania odruchów
— stanowi niebezpieczeństwo dla ludzkości, stając się powolną
303
ofiarą takich demagogów, którzy potrafią ludziom wyczarować
sytuacje bodźcowe wyzwalające walkę równie łatwo, jak my,
fizjologowie zachowania się, czynimy to w stosunku do naszych
zwierząt doświadczalnych. Gdy przy słuchaniu starych pieśni,
a cóż dopiero przy dźwiękach marsza, bliski jestem odczuwania
„świętego dreszczu", opieram się tej pokusie, powtarzając sobie,
że szympansy, gdy chcą się podniecić do społecznego ataku,
również wydają rytmiczne dźwięki. Uczestniczyć we wspólnym
śpiewie znaczy podawać diabłu mały paluszek.
Zapał jest prawdziwym autonomicznym instynktem człowie­
ka, takim jakim na przykład jest krzyk triumfalny gęsi gęgawej.
Wywołuje on własne apetytywne zachowanie się, własne
mechanizmy wyzwalające i — jak każdy z nas wie z doświad­
czenia — stanowi przeżycie tak nadzwyczaj zaspokajające, że
pokusa poddania się jego działaniu wydaje się wręcz nie do
opanowania. Tak jak krzyk triumfalny kształtuje, więcej,
opanowuje istotę struktury społecznej gęsi gęgawej, tak samo
popęd do zapalczywego uczestnictwa w boju określa w znacz­
nym stopniu społeczny i polityczny ustrój ludzkości. Ludzkość
nie dlatego jest agresywna i gotowa do walki, że rozpadła się na
wrogie sobie obozy, odwrotnie, taka właśnie jest jej struktura,
ponieważ stwarza sytuację bodźcową niezbędną do wyzwolenia
reakcji agresywności społecznej. „Gdyby kiedyś jakaś teoria
zbawienia ludzkości — pisze Erich von Holst — miała
naprawdę objąć całą kulę ziemską, rozpadłaby się natychmiast
na co najmniej dwie interpretacje (jedną własną, prawdziwą,
i drugą heretycką), a wrogość i walka rozwijałyby się nadal
— gdyż niestety ludzkość jest taka, jaka jest."
Otóż i janusowe oblicze człowieka: jedyna istota, jaka jest
zdolna z pełnym zapałem poświęcić się służbie dla najwyższej
sprawy, potrzebuje w tym celu takiej organizacji fizjologii
zachowania się, której zwierzęce cechy noszą w sobie niebez­
pieczeństwo bratobójstwa, i to bratobójstwa dokonywanego
w przekonaniu, że tak czynić należy właśnie służąc tej
najwyższej sprawie. Ecce homol
Rozdział czternasty
WYZNANIE NADZIEI
Ani mnie nawet nadzieja nie łudzi,
B y m mógł poprawić i nawrócić ludzi.
(Goethe, Faust, cz. I,
przełożył Władysław Kościelski.)
W odróżnieniu od Fausta ja jednak żywię nadzieję, że po­
trafię uczyć czegoś po to, by ludzi poprawić i nawrócić.
Przekonanie to nie wydaje mi się dowodem zarozumiałości,
w każdym razie nie świadczy bardziej o zarozumiałości ani­
żeli wypowiedź Fausta, która przecież nie wypływa bynaj­
mniej ze skromności co do własnej umiejętności nauczania,
lecz z przeświadczenia, że „ci ludzie" i tak nie są zdolni po­
jąć nowej nauki. Przeświadczenie takie byłoby słuszne tyl­
ko w wyjątkowym przypadku objawienia się jakiegoś tytana
duchowego, wyprzedzającego swoją epokę o całe stulecia.
Taki geniusz pozostaje niezrozumiany, grozi mu śmierć
męczeńska albo co najmniej śmierć przez przemilczenie. Ale
jeżeli współcześni kogoś wysłuchają i czytają jego książki
— można z całą pewnością przyjąć, że n i e jest on owym
tytanem duchowym. Może sobie najwyżej pochlebić, że ma
coś do powiedzenia, co jest właśnie „na czasie". Najlep­
szego oddźwięku na to, co mamy do powiedzenia, możemy
oczekiwać wtedy, gdy nasze poglądy tylko bardzo niewiele
przerastają ich adresatów. Wówczas reakcją ich będzie: „No,
oczywiście że tak jest! Właściwie sam mogłem wpaść na ten
pomysł!"
Jest to więc naprawdę przeciwieństwem zarozumiałości,
jeżeli szczerze jestem przekonany, że w najbliższej przyszłości
wielu, a może nawet większość ludzi uzna za prawdy oczywiste,
305
a nawet już banalne, to, co w tej książce mówiłem o agresywno­
ści wewnątrzgatunkowej i o niebezpieczeństwach, które na
ludzkość sprowadzić może jej wadliwe działanie.
Jeżeli pragnę teraz wyciągnąć wnioski z treści tej książki
i wzorem starych greckich mędrców zebrać na końcu przepisy
praktycznego zachowania się — obawiać się muszę raczej
zarzutu banalności aniżeli uzasadnionych sprzeciwów. Po tym,
co napisałem w ostatnim rozdziale o obecnej sytuacji ludzkości,
moje propozycje środków zaradczych przeciwko zagrażające­
mu niebezpieczeństwu wydawać się mogą nader mizerne. Nie
przemawia to jednak przeciwko słuszności tego, co zostało
powiedziane. Nauka rzadko bowiem wywołuje dramatyczne
zmiany w biegu wydarzeń tego świata, chyba że chodzi
o procesy niszczenia, gdyż bardzo łatwo jest nadużyć jej
władzy. Stosowanie wyników badań naukowych — jeżeli ma
być twórcze i błogosławione w skutkach — wymaga zwykle nie
mniej inteligencji i mrówczej pracy, niż potrzeba było na ich
osiągnięcie.
Pierwszy i najbardziej oczywisty przepis jest już sfor­
mułowany przez gnothi seauton, to jest przez żądanie po­
głębienia poznania łańcucha przyczyn naszego własnego za­
chowania się. Już obecnie zaczyna się wyznaczanie kierunków,
w których prawdopodobnie będzie się rozwijać stosowana
nauka o zachowaniu się. Jednym z nich jest obiektywne
fizjologiczne badanie możliwości wyładowania agresywności
w jej pierwotnej postaci na obiektach zastępczych; wiemy już,
że istnieją obiekty bardziej do tego właściwe niż pusta puszka
po karbidzie (zob. s. 308). Drugim jest poszukiwanie tak zwa­
nej sublimacji z zastosowaniem metod psychoanalizy; można
się spodziewać, że ta specyficznie ludzka forma catharsis
w znacznym stopniu przyczyni się do odprężenia spiętrzonego
popędu agresji.
Nawet pomimo dzisiejszego skromnego stanu naszej wiedzy
o naturze agresywności istnieją warunki do zastosowania
posiadanych wiadomości. Znaczenie ma już nawet i to, że z całą
306
pewnością możemy powiedzieć, co mianowicie n i e daje
żadnych rezultatów. Tak więc na podstawie wszystkiego, co
wiemy o instynktach ogólnie, a szczególnie o agresywności
— nasuwające się nam w pierwszej chwili dwa środki zaradcze
są całkowicie beznadziejne. Po pierwsze — na pewno nie
można wyłączyć agresywności przez trzymanie ludzi z daleka
od wyzwalających sytuacji bodźcowych, a po drugie, nie można
przechytrzyć jej przez obłożenie jakimś moralnie motywowa­
nym nakazem. I jedno, i drugie byłoby strategią tego samego
rodzaju jak próba zatrzymania wzrostu ciśnienia pary w stale
podgrzewanym kotle przez silniejsze przyśrubowanie sprężyn
zaworu bezpieczeństwa.
Kolejnym sposobem, który uważam wprawdzie za teoretycz­
nie możliwy, ale którego stosowanie odradzałbym stanowczo
— byłoby usiłowanie wyeliminowania popędu agresji przez
celowo prowadzoną eugenikę. Z poprzedniego rozdziału wie­
my, że agresywność wewnątrzgatunkowa tkwi w reakcji zapału
u ludzi, który — aczkolwiek niebezpieczny — jest przecież
jednocześnie nieodzowny do osiągnięcia najwyższych celów
ludzkości. Wiemy także z rozdziału o więzi, że agesywność
u wielu zwierząt, a prawdopodobnie i u człowieka, stanowi
nieodłączny składnik osobistej przyjaźni. Wreszcie w rozdziale
o wielkim parlamencie instyntków pisaliśmy bardzo obszernie
o kompleksowości wzajemnego oddziaływania różnych popę­
dów. Gdyby całkowicie wykluczyć jeden z nich — i to jeden
z silniejszych — skutki mogłyby być zupełnie nieobliczalne.
Nie wiemy przecież, ani w ilu, ani w jakich ważnych sposobach
zachowania się ludzi zawarta jest agresywność jako czynnik
motywujący. Sądzę, że jest ich bardzo wiele. Prawdopodobnie
wraz z wyłączeniem popędu agresji z życia ludzkiego znikłoby
owo aggredi w sensie pierwotnym, najszerszym, to „atakowa­
nie" jakiegoś zadania czy problemu, poczucie własnej godno­
ści, bez którego przestałoby istnieć mniej więcej wszystko, co
człowiek czyni od rana do wieczora, od codziennego golenia
począwszy do najwyższej wysublimowanej twórczości nauko-
307
wej czy artystycznej, wszystko, co związane jest z ambicją,
pięciem się wzwyż i z niezliczonymi innymi równie niezbęd­
nymi sprawami. Bardzo prawdopodobne, że zanikłaby również
niezwykle ważna, dla człowieka charakterystyczna zdolność,
a mianowicie — śmiech!
Wyliczeniu tego, co z całą pewnością nic pomóc nie może
przeciwko agresywności, przeciwstawić mogę niestety tylko
propozycję takich środków zaradczych, których skuteczność
wydaje mi się prawdopodobna.
Najwięcej należy się spodziewać po tym oczyszczeniu, które
przynosi z sobą wyładowanie agresywności na obiekcie zastęp­
czym. Jak pisaliśmy w rozdziale „Więź", drogą tą poszli
również dwaj „wielcy konstruktorzy", gdy chodziło o to, aby
zapobiec walkom między określonymi osobnikami. Mamy tu
podstawy do optymizmu, ponieważ każdy człowiek choć trochę
zdolny do obserwacji samego siebie potrafi świadomie przekie-
runkować wzbierającą w nim agresywność na odpowiedni
obiekt zastępczy. Gdy sam (jak to opowiedziałem w rozdziale
o spontaniczności agresji) ongiś w obozie jenieckim pomimo
ciężkiej „choroby polarnej" zamiast uderzyć swego przyjacie­
la, rozdeptałem pustą puszkę po karbidzie — zawdzięczałem to
niewątpliwie mojej wiedzy o symptomach spiętrzenia instynk­
tów. A jeżeli moja ciotka, opisana w tym samym rozdziale, tak
bardzo była przekonana o kompletnym zepsuciu swoich bied­
nych służących, to tkwiła w tym błędzie tylko dlatego, że nie
wiedziała o omawianych tu procesach fizjologicznych. Po­
znanie łańcucha przyczyn własnego zachowania się może
naszemu rozumowi i naszej moralności udzielić władzy inter­
wencji i kierowania nami tam, gdzie nic nie może zdziałać sam
sobie pozostawiony imperatyw kategoryczny.
Następnym z kolei środkiem rokującym nadzieję unieszkod­
liwienia agresywności jest nowe ukierunkowanie. Agresyw­
ność zadowala się łatwiej niż większość innych instynktów
obiektami zastępczymi i znajduje w nich pełne zaspokojenie.
Już starożytni Grecy znali pojęcie catharsis, oczyszczającego
308
wyzwolenia reakcji, a psychoanalitycy nawet dokładnie wie­
dzą, ile czynów godnych najwyższej pochwały czerpie swoje
siły napędowe z „wysublimowanej" agresywności i jakie z nich
powstają dodatkowe korzyści przez jej zmniejszenie. Sublima-
cja to oczywiście nie tylko zwykłe nowe ukierunkowanie.
Istnieje wielka różnica między człowiekiem, który po prostu
tylko uderza pięścią w stół zamiast w twarz swego przyjaciela,
a takim, który z powodu złości na swego przełożonego
prowadzi namiętne polemiki w najszlachetniejszej sprawie.
Szczególną zrytualizowaną formą walki, jaka rozwinęła się
na tle ludzkiego życia kulturalnego —jest s p o r t . Podobnie jak
powstałe filogenetycznie walki turniejowe, sport nie dopuszcza
do społecznie szkodliwego działania agresywności, utrzymując
jednocześnie jej nie zmienioną funkcję dla zachowania gatun­
ku. Ponadto ta kulturowo zrytualizowaną forma walki spełnia
jeszcze nieporównywalnie ważniejsze zadanie wychowania
człowieka w kierunku świadomego i odpowiedzialnego opano­
wywania swoich instynktownych reakcji bojowych. Obowiązu­
jące w sporcie fair play czy rycerskość, które utrzymują się
nawet przy podnietach działających silnie wyzwalająco na
agresywność — są ważnym osiągnięciem kulturalnym ludzko­
ści. Dalszym błogosławionym skutkiem sportu jest umoż­
liwienie prawdziwie pełnego zapału współzawodnictwa między
ponadindywidualnymi wspólnotami. Sport nie tylko otwiera
znakomity wentyl dla agresywności spiętrzonej w postaci
prostackich, bardziej indywidualnych i egoistycznych sposo­
bów zachowania się, ale pozwala także na pełne wyżycie jej
bardziej zróżnicowanej, specyficznej formy kolektywnej. Wal­
ka o miejsce w hierarchii wewnątrz grupy, wspólny ciężki
wysiłek zmierzający do osiągnięcia upragnionego celu, odważ­
ne stawianie czoła wielkim niebezpieczeństwom, wzajemna
pomoc, a zarazem lekceważenie własnego życia itd. są to
wszystko sposoby zachowania się, które miały wysoką wartość
selekcyjną w prehistorii człowieka. Hodowanie ich przebiegało
w dalszym ciągu pod opisanym już działaniem selekcji we-
309
wnątrzgatunkowej (s. 6 3 - 6 4 ) . Do niedawna wszystkie te
sposoby zachowania się wykorzystywano do tego, aby w nie­
bezpieczny sposób wielu dzielnym, ale naiwnym ludziom
przedstawiać wojnę bynajmniej nie jako coś zasługującego na
wstręt i pogardę. Wielkie szczęście zatem, że mogą oni wszyscy
znaleźć pełne zaspokojenie w tak trudnych formach sportu, jak
wspinaczka, nurkowanie czy ekspedycje odkrywcze itp. Zda­
niem Ericha von Holsta najważniejszym bodźcem do l o t ó w
k o s m i c z n y c h jest poszukiwanie dalszych, możliwie mię­
dzynarodowych i możliwie niebezpiecznych konkurencji. Wła­
śnie to według niego jest przyczyną, dla której loty owe są stale
przedmiotem najwyższego ogólnego zainteresowania. Oby tak
pozostało nadal!
Współzawodnictwo między narodami jest zbawienne nie
tylko dlatego, że umożliwia wyzwolenie reakcji zapału narodo­
wego, ale że pociąga za sobą jeszcze dwa dalsze skutki
przeciwdziałające wojnie: po pierwsze, stwarza więź o s o b i ­
s t e j z n a j o m o ś c i między ludźmi różnych narodów i obo­
zów, po drugie, działaniem swoim jednoczy w zapale do t e g o
s a m e g o i d e a ł u łudzi, którzy poza tym niewiele mieli ze
sobą wspólnego. Są to dwie siły potężnie przeciwdziałające
agresji. Musimy tu krótko omówić, w jaki sposób mogłyby one
rozwinąć owocną działalność i jakimi jeszcze dalszymi środ­
kami można by je przywołać na plan.
Z rozdziału o więzi wiemy już, że osobiste rozpoznawanie się
nie tylko jest warunkiem istnienia bardziej kompleksowych
mechanizmów hamujących agresję, ale samo w sobie przy­
czynia się do stępienia ostrza popędu agresji. Anonimowość
w znacznym stopniu sprzyja ułatwieniu wyzwalania się agresy­
wnego zachowania. Prymityw i prostak doznaje szczególnie
szczerych i gorących uczuć gniewu i złości wobec „tych
Prusaków", „tych paskudnych Szwabów", „tych makaronia­
rzy", „tych Żydów" i tych wszystkich—jakiekolwiek by były
— narodów sąsiadujących, których uprzejme epitety zwykle
używane są jeszcze w kombinacji z poprzedzającym przymiot-
310
nikiem „wredny". W knajpie odgraża mu się ostro, ale nawet
mu na myśl nie przychodzi być niegrzecznym, gdy stanie twarz
w twarz z pojedynczym reprezentantem takiej znienawidzonej
nacji. Demagogowi znane jest oczywiście dobrze działanie
osobistej znajomości na zahamowanie agresji i dlatego stara się
(ze swego punktu widzenia słusznie) uniemożliwić wszelki
osobisty kontakt między poszczególnymi ludźmi takich społe­
czności, które chce utrzymać w stanie nieustającej wrogości.
Również i każdemu strategowi wiadomo, jakie niebezpieczeńs­
two dla nastroju agresji u żołnierzy stanowi „fraternizacja"
w okopach.
Mówiłem już o tym, jak wysoko oceniam praktyczne
wiadomości demagogów o ludzkim zachowaniu się instynk­
townym. Nie wymyślę więc nic lepszego niż propozycja
naśladowania wypróbowanych przez nich metod dla osiąg­
nięcia naszego pojednawczego celu. Jeżeli przyjaźń między
poszczególnymi członkami wrogich narodów tak jest szkodliwa
dla nienawiści narodowej, jak chyba z pełnym uzasadnieniem
uważają demagogowie, musimy czynić wszystko, aby popierać
międzynarodowe indywidualne przyjaźnie. Nikt nie może
nienawidzić narodu, z którego wywodzą się jego przyjaciele.
Tak samo wystarczy tylko kilka wyrywkowych prób tego
rodzaju, aby powziąć słuszne wątpliwości co do owych abstrak­
cji, które każą nadawać „tym" Niemcom, Rosjanom czy
Anglikom typowe cechy narodowe — oczywiście przede
wszystkim cechy nienawistne. O ile wiem, przyjaciel mój
Walter Robert Corti był pierwszym, który podjął poważną
próbę zahamowania międzynarodowej agresywności przez
międzynarodowe przyjaźnie osobiste. W swojej słynnej „dzie­
cięcej wiosce" w Trogen w Szwajcarii połączył młodych ludzi
wszystkich osiągalnych narodowości zespołowym przyjaciel­
skim współżyciem. Oby znalazł jak najwięcej naśladowców
w jak największej skali!
Trzeci środek, który można i trzeba natychmiast przedsię­
wziąć, aby przeszkodzić straszliwym skutkom jednego z naj-
311
szlachetniejszych ludzkich instynktów — to rozważne i kryty­
czne opanowanie reakcji z a p a ł u , o której mówiliśmy w po­
przednim rozdziale. Również i w tej dziedzinie nie powinniśmy
się wstydzić korzystania z tradycyjnych doświadczeń demago­
gów oraz użycia do dobrych i pokojowych celów tego, co
tamtym służyło do wojennego podżegania. Jak już wiemy, na
sytuację bodźcową wyzwalającą zapał składają się trzy niezale­
żne od siebie zmienne czynniki. Po pierwsze — coś, co wymaga
obrony i reprezentuje jakąś wartość, po drugie — wróg
zagrażający tej wartości, a po trzecie — towarzysze ze
wspólnoty, z którymi tworzymy jedność, stający wraz z nami
w obronie zagrożonego dobra. Do tego może jeszcze dojść
—jednak jako element mniej niezbędny — wódz, który wzywa
do „świętej" wojny.
Jak już również mówiliśmy, role w tym dramacie mogą być
powierzone bardzo różnym konkretnym i abstrakcyjnym ży­
wym i martwym figurom. Zapał, tak jak rozładowanie wielu
instynktownych reakcji, podlega także tzw. regule sumowania
się bodźców. Reguła ta głosi, że rozmaite bodźce wyzwalające
sumują się w swoim działaniu tak, że słabość, a nawet brak
jednego bywają wyrównywane zwiększonym działaniem in­
nych. Istnieje więc możliwość wyzwolenia prawdziwego zapa­
łu d o czegoś wartościowego bez koniecznego wywoływania
wrogości p r z e c i w k o prawdziwemu czy fikcyjnemu nie­
przyjacielowi.
Funkcja zapału pod wielu względami przypomina funkcję
krzyku triumfalnego gęsi gęgawej i innych w analogiczny
sposób powstałych reakcji, na które składają się oddziaływanie
silnej więzi społecznej z towarzyszem i agresywność w stosun­
ku do wroga. W XI rozdziale wykazałem, że w przypadku
mniejszego zróżnicowania owych czynności instynktownych,
na przykład u ryb z rodziny pielęgnicowatych czy u oharów,
postać wroga jest jeszcze niezbędna, podczas gdy na wyższym
szczeblu rozwoju, na przykład u gęsi gęgawej, już nie jest
312
potrzebna do tego, aby zachować wspólność działania osob­
ników zaprzyjaźnionych. Chciałbym wierzyć i móc żywić
nadzieję, że reakcja zapału u człowieka osiągnęła albo co
najmniej jest w trakcie osiągania tej samej zależności od
pierwotnej postaci agresji.
Niemniej makieta wroga jeszcze i dzisiaj jest bardzo skutecz­
nym środkiem używanym przez demagogów w celu wywołania
jedności i pełnego zapału uczucia wspólnoty; religie wojujące
zawsze miały największe powodzenie polityczne. Niełatwo
więc w tłumie rozbudzić zapał dla ideałów pokojowych b e z
użycia atrapy wroga, zapał równie silny jak ten, który potrafią
rozpalić podżegacze u ż y w a j ą c tej fikcji.
Nasuwająca się tu myśl, aby jako wrogą makietę wykorzystać
w pewnej mierze diabła i po prostu podżegać ludzi przeciwko
„złemu", budzi poważne wątpliwości nawet w zastosowaniu do
ludzi na wysokim poziomie. Zło jest per definitionem tym, co
zagraża dobru, a więc temu, co odczuwamy jako pewną
wartość. A że dla naukowca najwyższą ze wszystkich wartości
reprezentuje poznanie, najgłębszą bezwartościowość widzi on
we wszystkim, co stoi na przeszkodzie rozszerzeniu poznania.
Mnie samemu więc złe podszepty mojego popędu agresji
podsuwałyby do zwalczania zasady ucieleśnione w postaci
humanistycznych wrogów przyrodoznawstwa, a w szczególno­
ści nauki o pochodzeniu. Gdyby nie to, że znam fizjologię
reakcji zapału i jej niechybne działanie przypominające od­
ruchy, groziłoby mi niebezpieczeństwo wszczęcia wojny reli­
gijnej przeciwko moim adwersarzom w dziedzinie światopo­
glądu. Trzeba więc zrezygnować z wszelkiej personifikacji zła.
Ale i bez tego działanie zapału zespalające jakąś zbiorowość
może doprowadzić do wrogości między dwiema grupami, gdy
każda z nich stoi na gruncie ściśle odgraniczonego ideału
i t y l k o z nim się „identyfikuje", przy czym słowa tego
używam tu w znaczeniu potocznym, a nie psychoanalitycznym.
J. Hollo słusznie zwrócił uwagę, że w naszych czasach iden-
313
tyfikacje narodowe dlatego są tak niebezpieczne, że mają
bardzo wyraźnie wytyczone granice. Można w stosunku do
„tego Rosjanina" czuć się „zupełnie jak Amerykanin" i vice
versa. Ten, kto zna w i e l e wartości i potrafi przez swój zapał
dla nich poczuć się zjednoczony ze wszystkimi ludźmi, którzy
jak on płoną zapałem do muzyki, poezji, nauki, piękna przyrody
i wielu jeszcze innych spraw — będzie odpowiadał niepohamo­
waną reakcją bojową tylko na ludzi nie należących do ż a d -
n e j z tych grup. Chodzi więc o to, aby pomnożyć liczbę takich
identyfikacji, a można to osiągnąć tylko przez podniesienie
ogólnego wykształcenia młodzieży. Pełen miłości stosunek do
walorów człowieczeństwa musi się rozpocząć od nauki i wy­
chowania w szkole i w domu rodzinnym. Tylko one z człowieka
zrobią człowieka i nie bez powodu pewien rodzaj wykształcenia
nazywa się humanistycznym: uratować nas mogą tylko wartości
stojące pozornie bardzo daleko od zmagań dnia powszedniego
i od polityki. Wcale do tego nie potrzeba, a nawet jest wręcz
niepożądane, aby ludzie różnych środowisk, narodowości
i obozów byli wychowywani w hołdzie dla takich samych
ideałów. Już nawet tylko częściowe nakładanie się poglądów na
temat tego, co jest wartością godną zapału i obrony, może
zmniejszyć nienawiść między narodami i pociągnąć za sobą
błogosławione skutki.
Wartości te w poszczególnych przypadkach mogą mieć
bardzo specyficzny charakter. Jestem przekonany, że np.
mężowie, którzy po obu stronach kurtyny narażają swe życie
dla wielkiej przygody zdobycia wszechświata, odczuwają jeden
dla drugiego tylko głęboki szacunek. Na pewno każda ze stron
uznaje, że druga walczy również o prawdziwe wartości. Na
pewno loty kosmiczne są w tej dziedzinie wielkim błogo­
sławieństwem.
Ale istnieją dwa jeszcze większe i w pełnym tego słowa
znaczeniu zespołowe przedsięwzięcia ludzkości, którym w za­
kresie nieporównywalnie szerszym przypada realizowanie
dzieła jednoczenia wspólnym zapałem dla tych samych warto-
314
ści obozów i narodów, dotychczas sobie wzajem obojętnych,
a nawet wrogich. Są nimi — sztuka i nauka. Wartość jednej
i drugiej jest bezsporna i nawet najbardziej opętanym demago­
gom dotąd jakoś na myśl nie przyszło, aby cały dorobek sztuki
środowisk kulturalnych czy obozów, przeciwko którym pod­
żegali, uznać za bezwartościowy czy „zwyrodniały". Ponadto
muzyka i sztuki plastyczne działają bez przeszkody granic
językowych, są więc choćby z tego względu powołane do tego,
by głosić ludziom po jednej stronie kurtyny, że i po drugiej
stronie żyją tacy, którzy służą dobru i pięknu. Właśnie dla
spełnienia tego zadania sztuka nie może służyć doraźnym
interesom władzy. Bezgraniczne przerażenie, jakie nas ogarnia
wobec tendencyjnie sterowanej sztuki — jest w pełni uzasad­
nione!
Nauka ma ze sztuką to jedno wspólne, że jak ona stanowi
bezsporną samą w sobie ugruntowaną wartość, niezależną od
ideologicznej przynależności ludzi, którzy ją uprawiają. Jed­
nakże w odróżnieniu od sztuki nie jest powszechnie i bezpo­
średnio zrozumiała, toteż więź wspólnego zapału, jaką two­
rzy, istnieje zrazu tylko między zaledwie kilku indywidual­
nymi osobami, ale za to więź ta jest tym silniejsza. Można
mieć różne poglądy na względną wartość dzieł sztuki, chociaż
i tu również prawda różni się od fałszu. W naukach przyrod­
niczych natomiast słowa te mają węższe znaczenie. Nie
opinie jednostek decydują o tym, czy jakaś wypowiedź jest
prawdziwa czy fałszywa, ale wyniki dalszych dociekań nau­
kowych.
Na pierwszy rzut oka beznadziejna wydaje się myśl wzbu­
dzenia zapału wielkich rzesz ludzi nowoczesnych dla abstrak­
cyjnej wartości prawdy naukowej. Prawda wydaje się pojęciem
zbyt od życia oderwanym i anemicznym, aby pójść w zawody
z owymi mamidłami, które — tak jak fikcja zagrożenia
społeczności i dybiącego na nią nieprzyjaciela — w rękach
wytrawnych demagogów były dotąd zawsze skutecznym narzę­
dziem do rozpętania zapału mas. Jednakże po głębszym
315
rozważeniu pesymizm tego poglądu zaczyna budzić wątpliwo­
ści. Prawda w odróżnieniu od owych mamideł nie jest fikcją.
Nauki przyrodnicze na pewno nie są oderwane od życia i nie są
niczym innym jak zastosowaniem zdrowego rozsądku. O wiele
łatwiej mówić o prawdzie niż pleść tkaninę kłamstw, która nie
zdradziłaby się sama przez wewnętrzne sprzeczności. „Rozum
i zdrowy sens mówią same za siebie używając bardzo niewiel­
kiej sztuki."
Prawda naukowa jest bardziej z e s p o ł o w ą własnością
c a ł e j ludzkości niż jakiekolwiek inne kulturalne dobro.
A dzieje się tak dlatego, że prawda nie jest wytworem mózgu
ludzkiego jak sztuka i filozofia, aczkolwiek i ta jest „poezją"
w najwyższym i najszlachetniejszym znaczeniu greckiego
wyrazu poiein — tworzyć, wytwarzać. Prawda naukowa jest
czymś, czego mózg ludzki nie wytwarza, ale wydziera otaczają­
cej pozasubiektywnej rzeczywistości. A ponieważ rzeczywis­
tość ta jest jedna jedyna dla wszystkich ludzi, wyniki badań
przyrodniczych po wszystkich stronach różnych kurtyn poli­
tycznych zawsze się pokrywają z niezawodną zgodnością.
Jeżeli jakiś nukowiec — co może się zdarzyć podświadomie
i zupełnie bona fide — nawet w najmniejszym stopniu sfałszuje
swoje wyniki w duchu swych przekonań politycznych, rzeczy­
wistość mówi po prostu: nie!, a wyniki owe nie wytrzymują
próby praktycznego zastosowania. Niedawno, na przykład,
powstała przejściowo szkoła badań nad dziedzicznością, która
z pobudek wyraźnie politycznych, choć — miejmy nadzieję
—podświadomych, głosiła tezę o dziedziczeniu cech nabytych.
Wśród tych, którzy wierzą w jedność prawdy naukowej,
musiało to wywołać poważne zaniepokojenie. Obecnie zrobiło
się cicho wokół tej teorii i genetycy całego świata znów są
w swoich poglądach zgodni. Jest to na pewno tylko małe,
cząstkowe zwycięstwo, ale to zwycięstwo prawdy, a więc
powód do głębokiej radości.
Wielu ubolewa nad trzeźwością naszej epoki i głębokim
sceptycyzmem naszej młodzieży. Osobiście jestem mocno
316
przekonany i spodziewam się, że jedno i drugie wypływa ze
zdrowej samoobrony przed sztucznie sfabrykowanymi ideała­
mi, przeciw wyzwalającym zapał atrapom, na których lep
w ostatnich czasach szczególnie młodzi ludzie tak gruntownie
dawali się zwabić. Wydaje mi się, że należy właśnie korzystać
z tej trzeźwości, aby głosić takie prawdy, które gdy natrafią na
krańcowe niedowierzanie, obronią się dowodem liczbowym
doprowadzającym do nieuchronnej kapitulacji każdy scep­
tycyzm. Nauka nie jest żadnym misterium, nie jest czarną magią
i daje się pojąć na drodze prostej metodyki. Sądzę, że prawdą
udowodnioną i tym wszystkim, co ze sobą niesie, można
porwać właśnie tych trzeźwych i sceptycznych.
Na pewno można wzbudzić zapał dla prawdy oderwanej, ale
z drugiej strony — jest to rzeczywiście ideał nieco suchy.
Dobrze się więc dzieje, że dla jej obrony można uruchomić
jeszcze inny sposób zachowania się człowieka, który bynaj­
mniej nie jest suchy — a mianowicie ś m i e c h . Śmiech jest
pod wielu względami bardzo podobny do zapału, zarówno przez
swój charakter instynktownego zachowania się, jak i przez
filogenetyczne pochodzenie od agresywności, a przede wszyst­
kim przez swoją funkcję społeczną. Podobnie jak zapał dla tej
samej sprawy, tak i śmiech na ten sam temat wywołuje uczucie
braterskiej wspólnoty. Móc się razem śmiać to nie tylko
okoliczność sprzyjająca prawdziwej przyjaźni, to już nieomal
pierwszy krok do jej powstania. Jak wiemy z rozdziału
„Nawyki, ceremoniały i czary", śmiech powstał zapewne przez
rytualizację z nowo ukierunkowanego ruchu grożenia, zupełnie
tak jak krzyk triumfalny gęsi. Jak krzyk triumfalny i jak zapał
— śmiech stwarza oprócz więzi między uczestnikami również
agresywne ostrze przeciwko nie wtajemniczonym. Gdy nie
możemy śmiać się razem z innymi, czujemy się wykluczeni ze
zbiorowości, nawet jeżeli ów śmiech w najmniejszym stopniu
nie jest skierowany przeciwko nam i w ogóle przeciwko
czemukolwiek. Natomiast przy wyśmiewaniu się z kogoś czy
z czegoś ładunek agresywności, a jednocześnie analogia do
317
pewnych form krzyku triumfalnego stają się jeszcze bardziej
wyraziste.
A przy tym śmiech jest w wyższym stopniu niż zapał czymś
specyficznie ludzkim. Zarówno formalnie, jak funkcjonalnie
śmiech rozwinął się wysoko ponad poziom gestów grożenia,
które są przecież zawarte w obu tych sposobach zachowania
się. W odróżnieniu od zapału, nawet pomimo najwyższego
stopnia intensywności śmiechu nie istnieje niebezpieczeń­
stwo przebicia się przezeń pierwotnej agresywności i przejścia
do czynnej napaści. Psy, które szczekają, czasem jednak gryzą,
ale ludzie, którzy się śmieją, nie strzelają n i g d y ! I nawet
jeżeli motoryka śmiechu jest bardziej spontaniczna i instynk­
towna niż siła napędowa zapału, to jednak, z drugiej strony,
mechanizmy wyzwalające śmiech są bardziej selektywne i łat­
wiejsze do kontrolowania rozumem. Śmiech nie zabija kryty­
cyzmu.
Pomimo tych wszystkich cech — śmiech jest okrutną bronią,
która może wyrządzić poważne szkody, gdy niesłusznie uderza
w bezbronnego; wyśmiewać dziecko jest zbrodnią. Jednakże
pełne panowanie rozumu nad śmiechem pozwala użyć go
w kierunku, który byłby wysoce niebezpieczny dla zapału ze
względu na brak krytycyzmu i zwierzęcą powagę tego ostat­
niego. Rozum mianowicie pozwala śmiech świadomie i celowo
poszczuć na wroga. A wrogiem tym jest ściśle określona forma
kłamstwa. Mało jest rzeczy na tym świecie, które mogą
uchodzić za tak bezgranicznie złe i godne wytępienia jak fikcja
jakiejś sprawy, sztucznie stworzona po to tylko, aby wywołać
uwielbienie i zapał, i mało jest rzeczy działających komizmem
tak silnie wstrząsająco na przeponę jak nagłe zdemaskowanie
owej fikcji. Gdy sztuczny patos gwałtownie zlatuje ze swoich
pretensjonalnych koturnów, gdy nadęty balon z głośnym
hukiem pęka pod ukłuciem humoru — wolno nam poddać się
oswobadzającemu, nieopanowanemu śmiechowi, cudownie
wyzwolonemu przez ten rodzaj nagłego odprężenia. Jest to
jedna z nielicznych instynktownych czynności człowieka, która
318
uzyskuje nieograniczone potwierdzenie w kategorycznej auto­
analizie.
Katolicki filozof i pisarz G. K. Chesterton wypowiedział
zaskakujący pogląd, że religia przyszłości w dużym stopniu
opierać się będzie na pewnej wyżej rozwiniętej, subtelnej
formie humoru. Może jest w tym nieco przesady, ale sądzę
— aby nie pozostać w tyle w tworzeniu paradoksów — że
obecnie jeszcze nie bierzemy humoru dość poważnie. Wydaje
mi się, że humor jest błogosławioną potęgą, która jako silny
sprzymierzeniec wspiera tak bardzo w dzisiejszych czasach
przeciążony obowiązek moralny. Zdaje mi się, że potęga ta
rośnie nie tylko w miarę rozwoju kulturalnego, ale także
filogenetycznego.
Od przedstawienia tego, co wiem, przeszedłem stopniowo do
opisu tego, co uważam za wysoce prawdopodobne, aby wresz­
cie na ostatnich stronach złożyć wyznanie mej wiary. To jest
dozwolone także i przyrodnikowi.
Wierzę, krótko mówiąc, w zwycięstwo prawdy. Wierzę, że
wiedza o przyrodzie i jej prawach stanie się z czasem coraz
bardziej powszechnym dobrem ludzkości, co więcej, jestem
przekonany, że już dzisiaj jesteśmy na najlepszej drodze ku
temu. Wierzę, że przyrost wiedzy przyniesie ludzkości w darze
ideały prawdziwe, a rosnąca potęga humoru dopomoże jej do
wyśmiania fałszywych. Wierzę, że połączenie tych dwóch
spraw wystarczy już do prowadzenia selekcji w pożądanym
kierunku. Niejedna cecha ludzka, która od czasów paleolitu aż
do niedawnej jeszcze przeszłości uchodziła za najwyższą cnotę,
niejedno hasło, które jak owo right or wrong, my coun­
try jeszcze wczoraj wyzwalało wysoko sięgający płomień
2
zapału, już dzisiaj wydają się każdemu myślącemu niebezpiecz-
2
Slogan ogromnie popularny w świecie anglosaskim jako wyraz skrajnego
szowinistycznego patriotyzmu; autorem jest amerykański oficer marynarki
Stephen Decatur ( 1 7 7 9 - 1 8 2 0 ) . Nie tyle dosłowne tłumaczenie, ile sens j e g o jest
taki: „Bez względu na to, czy sprawa jest słuszna, czy nie — solidaryzuję się
z nią, gdy jest sprawą mojej ojczyzny!" (Przyp. tłum.)
319
ne, a każdemu obdarzonemu zmysłem humoru — komiczne. wola! Ale „wielcy konstruktorzy" mogą to zmienić. Wierzę, że
To m u s i dać korzystne rezultaty, jeżeli dobór w plemieniu to uczynią, gdyż wierzę w potęgę ludzkiego rozumu, wierzę
Ute, tym najnieszczęśliwszym ze wszystkich ludów, w ciągu w potęgę selekcji i wierzę, że rozum prowadzi selekcję
kilku wieków sprowadził zgubny przerost popędu agresji, rozumną. Wierzę, że już w niezbyt dalekiej przyszłości następ­
możemy się spodziewać, bez popadania w nadmierny op­ cy nasi dzięki temu będą obdarzeni zdolnością do spełnienia
tymizm, że popęd ten u człowieka kulturalnego pod wpływem tego największego i najpiękniejszego żądania ludzkości.
tego nowego rodzaju selekcji będzie się cofał, aż osiągnie
znośną miarę.
Nie wierzę zupełnie, aby „wielcy konstruktorzy" przemiany
gatunków mieli rozwiązać problem ludzkości przez c a ł ­
k o w i t e zredukowanie wewnątrzgatunkowęj agresywności.
Nie byłoby to wcale zgodne z ich wypróbowanymi metodami.
Gdy jakiś popęd w jakiejś określonej, nowo powstałej sytuacji
życiowej zaczyna wyrządzać szkody, nie bywa on nigdy
usuwany całkowicie, oznaczałoby to bowiem zrezygnowanie ze
wszystkich jego niezbędnych funkcji. Raczej powstaje zawsze
szczególny mechanizm hamujący, który — dostosowany do
nowych warunków — uniemożliwia szkodliwą działalność
popędu. Gdy w toku rozwoju rodowego pewnych istot trzeba
było zahamować agresywność, aby umożliwić pokojowe
współdziałanie dwóch bądź więcej osobników, powstawała
więź osobistej miłości i przyjaźni, na której zbudowany jest
także i nasz porządek społeczny. Dzisiejsza sytuacja życiowa
ludzkości wymaga bezwzględnie jakiegoś mechanizmu hamu­
jącego, co powstrzymałby czynną agresywność nie tylko
w stosunku do naszych osobistych przyjaciół, ale w ogóle
w stosunku do wszystkich ludzi. Z tego wywodzi się podpat­
rzone w przyrodzie zrozumiałe samo przez się żądanie miłowa­
nia wszystkich naszych ludzkich braci bez względu na ich
indywidualną osobowość. Żądanie to nienowe, rozum nasz
w pełni docenia jego konieczność, uczucie nasze reaguje na
jego wzniosłe piękno, a pomimo to jesteśmy tak stworzeni, że
nie potrafimy go spełnić. Pełne i ciepłe uczucie miłości
i przyjaźni odczuwać możemy tylko do poszczególnego czło­
wieka, nie zmieni tego nawet nasza najlepsza i najsilniejsza

320
 dafnie, rozwielitki — Daphnia
daniel — Dama dama
demoiselles — Pomacentridae
diabeł błękitny — Pomacentrus coeruleus
diabeł workowaty — Sarcophilus satanicus
dingo — Canis dingo
chodonowate — Diodontidae
drozd trójbarwny — Copsychus malabaricus
dzwoniec — Chloris chloris
SKOROWIDZ NAZW ZWIERZĄT I ROŚLIN dzwonkopławy — Hydroidea

edredon miękkopiór — Somateria mollissima

abudefduf — abudęfduf oxygon (patrz także: sergeant major)
akara błękitna — Aequidens latifrons
akropora — Acropora
„anielskie ryby" — Pomacanthidae
„anielska ryba" błękitna — Angelichthys ciliaris
„anielska ryba" czarna — Pomacanthus arcuatus
argus — Argusianus argus
ateryny (silversides) — Atherinidae
barrakuda — Sphyraena barracuda
belony — Belonidae
beau Gregory — Pomacentrus leucostictus
bizon — Bison bison
bocian biały — Ciconia ciconia
bojownik (batalion) (ptak) — Philomachus pugnax
bojownik (batalion) syjamski, wspaniały (ryba) — Betta splendens
brzanka sumatrzańska — Barbus partipentazona
chilomykter, „jeżozwierz" (ryba), spiny boxfish — Chilomycterus
schopfii
chirurgi — Xesurus
chomik europejski — Cricetus cricetus
chomik syryjski — Mesocricetus auratus
chruściele — Raili
ciernik — Gasterosteus aculeatus
cyraneczka — Anas crecca
czapla siwa — Ardea cinerea
czyściciel rzekomy (aspidontus naśladowczy)—Aspidontus taeniatus
czyściciel — patrz: wargacz czyściciel
czyżyk — Carduelis spinas
gąbka loggerhead — Spheciospongia vesparia
gągoł krzykliwy — Bucephala clangula
geofag brazylijski — Geophagus brasiliensis
gębacz z Gafsah — Haplochromis desfontainesii
gębacz wielobarwny — Haplochromis multicolor
gęś andyjska — Chloephaga melanoptera
gęś gęgawa — Anser anser
gęś kanadyjska — Anser canadensis
gęś krótkodzioba — Anser fabalis brachyrhynchus
gęś nilowa — Alopochen aegyptaptiacus
gęś znad Orinoko — Neochen iubatus
gil — Pyrrhula pyrrhula
glon (zielenica) o kształcie parasolowatej akacji — Penicillus
głuptaki — Sulidae
głuptak biały — Sula bassana
gorgony — Gorgonia
goryle — Gorilla
grunts — patrz: hemulon
„gwiezdne niebo" — Microspathodon chrysurus
hemulon biały — Haemulon plumieri
hemulon niebieskopręgi — Haemulon sciurus
hemulon żółtopręgi — Haemulon flavolineatus
hilara tnąca — Hilara sartor
imperator — Pomacanthodes imperator
Jack Dempsey — Cichlasoma biocellatum
jaszczurka zielona — Lacerta viridis

322 323
jaszczurka zwinka — Lacerta agilis
jeleń szlachetny — Cervus elaphus
„jeżozwierz" (ryba) — patrz: chilomykter
kaczka hełmiasta — Netta rufina
kaczka krakwa — Anas streperà
kaczka krzyżówka — Anas platyrhynchos
kaczka piżmowa — Cairia moschata
kaczka podgorzałka — Nyroca nyroca
kaczka rożeniec — Anas acuta
kaczka świstun — Mareca penelope
kaczka świstun chilijska — Mareca sibilatrix
kaczki nurkujące — Aythyni
kaczki właściwe (pływające) — anatini
kanarek — Serinus canarius
kanarek szary (afrykański) — Serinus leucopygius
kawka — Coloeus monedula
kazarka — Tadorna {Casarca) ferruginea
kobuz — Falco subbuteo
kolcobrzuchy — Tetraodon
korale rogowe — Antipatharia
kosterowate — Ostracìonidae
krogulec — Accipiter nisus
„krowa morska" — patrz: manaty
kruk — Corvus corax
kruk afrykański — Corvus scapulatus
leming — Lemmus lemmus
lucjanusy (snappers) — Lutianus
łabędzie — Cygnus
łoś — Alces alces
łowikowate — Asilidae
makaki — Macaccus
manaty („krowy morskie") — Manatus
mandarynka — Aix {Lampronessa) galericulata
mandryle — Mandrillus
mewa srebrzysta — Larus argentatus
mewa śmieszka — Larus ridibundus
mewa trójpalczasta — Rissa tridactyla
mewa żółtonoga — Larus fuscus
324
modliszka zwyczajna — Mantis religiosa
mózgowniki (koralowce) — Maeandrina
mszywioły — Bryozoa
ohar — Tadoma tadorna
okoniokształtne — Perciformes
orangutan — Simia satyrus
olstrobok — Caranx (Trachurus) trachurs
pawian (babuin) — Papio babuin (P. cynocephalus)
perkoz dwuczuby — Podiceps cristatus
pielęgnicowate — Cichlidae
pielęgnica czamopręga — Cichlasoma nigrifasciatum
pielęgnica żółta indyjska — Etroplus maculatus
pleszka — Phoenicurus phoenicurus
pleszka siwa — Motacilla alba
pobrzeżek — Littorina littorea
puchacz — Bubo bubo
rajskie ptaki — Paradisaeidae
renifer — Rangifer tarandus
rock beauty (sierpnik trójbarwny) — Holocanthus tricolor
rogatnicowate — Balistidae
rogatnica błękitna — Odonus niger
różanka — Rhodeus amarus
ryba-klejnot (jewel-fish) — Hemichromis bimaculatus
ryba królewska — Pomacanthus semicirculatus
ryby-motyle — Chaetodon
ryba-motyl brązowa — Chaetodon callaris
ryba-motyl czarno-biała — Chaetodon vagabundus var. pictus
ryba-motyl pawiooka — Chaetodon ocellatus
ryba-motyl wędrująca — Chaetodon vagabundus
ryba-motyl żółto-biała — Chaetodon auriga
ryby papuzie — Scaridae
ryba Picassa — Rhinecanthus aculeatus
ryjówki — Soricidae
sergeant major — Abudefduf saxatilis
silversides — patrz: ateryny
snappers — patrz: lucjanusy
sokół wędrowny — Falco peregrinus
sójka — Garrulus glandarius
spiny boxfish — patrz: chilomykter
strzebla — Phoxinus laevis
synogarlica zwykła — Streptopelia roseogrisea
szczur śniady — Rattus rattus
szczur wędrowny — Rattus norvegicus
szczygieł — Carduelis carduelis
szpak — Sturnus vulgaris

szympansy — Anthropopithecus {Pan, Troglodytes)

SPIS R Z E C Z Y
ślepowron — Nycticorax nycticorax
śnieżyca błękitna atlantycka — Anser (Chen) caerulescens atlanticus
talasja (trawa morska) — Thalassia Słowo wstępne — Zuzanna Stromenger 5
tanecznica mauretańska — Hilara maura
Przedmowa 17
wargacze — Labridae i Coridae I Prolog w morskiej toni 23
wargacz czyściciel — Labroides dimidiatus II Ciąg dalszy w laboratorium 33
wierzchołówki — Laphria III Na co zło bywa dobre 45
wilk — Canis lupus IV Spontaniczność agresji 75
wilki workowate — Thylacinus V Nawyki, ceremoniały i czary 84
wodnik — Rallus aquaticus VI Wielki parlament instynktów 115
wrona siwa — Corvus corone comix VII Sposoby zachowania się zbieżne z moralnością . 141
wujkowate — Empidae VIII Stado anonimowe 175
wujek północny — Empis borealis IX Porządek społeczny bez miłości 186
X Szczury 194
zięba jer — Fringilla montifringilla XI Więź 204
zostera (trawa morska) — Zostera XII Kazanie o pokorze 260
zrosłoszczękie — Plectognatnidae XIII Ecce homo 277
XIV Wyznanie nadziei 305
żuraw zwyczajny — Grus grus
Skorowidz nazw zwierząt i roślin 322
 dafnie, rozwielitki — Daphnia
daniel — Dama dama
demoiselles — Pomacentridae
diabeł błękitny — Pomacentrus coeruleus
diabeł workowaty — Sarcophilus satanicus
dingo — Canis dingo
chodonowate — Diodontidae
drozd trójbarwny — Copsychus malabaricus
dzwoniec — Chloris chloris
SKOROWIDZ NAZW ZWIERZĄT I ROŚLIN dzwonkopławy — Hydroidea

edredon miękkopiór — Somateria mollissima

abudefduf — abudęfduf oxygon (patrz także: sergeant major)
akara błękitna — Aequidens latifrons
akropora — Acropora
„anielskie ryby" — Pomacanthidae
„anielska ryba" błękitna — Angelichthys ciliaris
„anielska ryba" czarna — Pomacanthus arcuatus
argus — Argusianus argus
ateryny (silversides) — Atherinidae
barrakuda — Sphyraena barracuda
belony — Belonidae
beau Gregory — Pomacentrus leucostictus
bizon — Bison bison
bocian biały — Ciconia ciconia
bojownik (batalion) (ptak) — Philomachus pugnax
bojownik (batalion) syjamski, wspaniały (ryba) — Betta splendens
brzanka sumatrzańska — Barbus partipentazona
chilomykter, „jeżozwierz" (ryba), spiny boxfish — Chilomycterus
schopfii
chirurgi — Xesurus
chomik europejski — Cricetus cricetus
chomik syryjski — Mesocricetus auratus
chruściele — Raili
ciernik — Gasterosteus aculeatus
cyraneczka — Anas crecca
czapla siwa — Ardea cinerea
czyściciel rzekomy (aspidontus naśladowczy)—Aspidontus taeniatus
czyściciel — patrz: wargacz czyściciel
czyżyk — Carduelis spinas
gąbka loggerhead — Spheciospongia vesparia
gągoł krzykliwy — Bucephala clangula
geofag brazylijski — Geophagus brasiliensis
gębacz z Gafsah — Haplochromis desfontainesii
gębacz wielobarwny — Haplochromis multicolor
gęś andyjska — Chloephaga melanoptera
gęś gęgawa — Anser anser
gęś kanadyjska — Anser canadensis
gęś krótkodzioba — Anser fabalis brachyrhynchus
gęś nilowa — Alopochen aegyptaptiacus
gęś znad Orinoko — Neochen iubatus
gil — Pyrrhula pyrrhula
glon (zielenica) o kształcie parasolowatej akacji — Penicillus
głuptaki — Sulidae
głuptak biały — Sula bassana
gorgony — Gorgonia
goryle — Gorilla
grunts — patrz: hemulon
„gwiezdne niebo" — Microspathodon chrysurus
hemulon biały — Haemulon plumieri
hemulon niebieskopręgi — Haemulon sciurus
hemulon żółtopręgi — Haemulon flavolineatus
hilara tnąca — Hilara sartor
imperator — Pomacanthodes imperator
Jack Dempsey — Cichlasoma biocellatum
jaszczurka zielona — Lacerta viridis

322 323
jaszczurka zwinka — Lacerta agilis
jeleń szlachetny — Cervus elaphus
„jeżozwierz" (ryba) — patrz: chilomykter
kaczka hełmiasta — Netta rufina
kaczka krakwa — Anas streperà
kaczka krzyżówka — Anas platyrhynchos
kaczka piżmowa — Cairia moschata
kaczka podgorzałka — Nyroca nyroca
kaczka rożeniec — Anas acuta
kaczka świstun — Mareca penelope
kaczka świstun chilijska — Mareca sibilatrix
kaczki nurkujące — Aythyni
kaczki właściwe (pływające) — anatini
kanarek — Serinus canarius
kanarek szary (afrykański) — Serinus leucopygius
kawka — Coloeus monedula
kazarka — Tadorna {Casarca) ferruginea
kobuz — Falco subbuteo
kolcobrzuchy — Tetraodon
korale rogowe — Antipatharia
kosterowate — Ostracìonidae
krogulec — Accipiter nisus
„krowa morska" — patrz: manaty
kruk — Corvus corax
kruk afrykański — Corvus scapulatus
leming — Lemmus lemmus
lucjanusy (snappers) — Lutianus
łabędzie — Cygnus
łoś — Alces alces
łowikowate — Asilidae
makaki — Macaccus
manaty („krowy morskie") — Manatus
mandarynka — Aix {Lampronessa) galericulata
mandryle — Mandrillus
mewa srebrzysta — Larus argentatus
mewa śmieszka — Larus ridibundus
mewa trójpalczasta — Rissa tridactyla
mewa żółtonoga — Larus fuscus
324
modliszka zwyczajna — Mantis religiosa
mózgowniki (koralowce) — Maeandrina
mszywioły — Bryozoa
ohar — Tadoma tadorna
okoniokształtne — Perciformes
orangutan — Simia satyrus
olstrobok — Caranx (Trachurus) trachurs
pawian (babuin) — Papio babuin (P. cynocephalus)
perkoz dwuczuby — Podiceps cristatus
pielęgnicowate — Cichlidae
pielęgnica czamopręga — Cichlasoma nigrifasciatum
pielęgnica żółta indyjska — Etroplus maculatus
pleszka — Phoenicurus phoenicurus
pleszka siwa — Motacilla alba
pobrzeżek — Littorina littorea
puchacz — Bubo bubo
rajskie ptaki — Paradisaeidae
renifer — Rangifer tarandus
rock beauty (sierpnik trójbarwny) — Holocanthus tricolor
rogatnicowate — Balistidae
rogatnica błękitna — Odonus niger
różanka — Rhodeus amarus
ryba-klejnot (jewel-fish) — Hemichromis bimaculatus
ryba królewska — Pomacanthus semicirculatus
ryby-motyle — Chaetodon
ryba-motyl brązowa — Chaetodon callaris
ryba-motyl czarno-biała — Chaetodon vagabundus var. pictus
ryba-motyl pawiooka — Chaetodon ocellatus
ryba-motyl wędrująca — Chaetodon vagabundus
ryba-motyl żółto-biała — Chaetodon auriga
ryby papuzie — Scaridae
ryba Picassa — Rhinecanthus aculeatus
ryjówki — Soricidae
sergeant major — Abudefduf saxatilis
silversides — patrz: ateryny
snappers — patrz: lucjanusy
sokół wędrowny — Falco peregrinus
sójka — Garrulus glandarius
spiny boxfish — patrz: chilomykter
strzebla — Phoxinus laevis
synogarlica zwykła — Streptopelia roseogrisea
szczur śniady — Rattus rattus
szczur wędrowny — Rattus norvegicus
szczygieł — Carduelis carduelis
szpak — Sturnus vulgaris

szympansy — Anthropopithecus {Pan, Troglodytes)

SPIS R Z E C Z Y
ślepowron — Nycticorax nycticorax
śnieżyca błękitna atlantycka — Anser {Cheń) caerulescens atlanticus
talasja (trawa morska) — Thalassia Słowo wstępne — Zuzanna Stromenger 5
tanecznica mauretańska — Hilara maura
Przedmowa 17
wargacze — Labridae i Coridae I Prolog w morskiej toni 23
wargacz czyściciel — Labroides dimidiatus II Ciąg dalszy w laboratorium 33
wierzchołówki — Laphria III Na co zło bywa dobre 45
wilk — Canis lupus IV Spontaniczność agresji 75
wilki workowate — Thylacinus V Nawyki, ceremoniały i czary 84
wodnik — Rallus aąuaticus VI Wielki parlament instynktów 115
wrona siwa — Corvus corone comix VII Sposoby zachowania się zbieżne z moralnością . 141
wujkowate — Empidae VIII Stado anonimowe 175
wujek północny — Empis borealis IX Porządek społeczny bez miłości 186
X Szczury 194
zięba jer — Fringilla montifringilla XI Więź 204
zostera (trawa morska) — Zostera XII Kazanie o pokorze 260
zrosłoszczękie — Plectognatnidae XIII Ecce homo 277
XIV Wyznanie nadziei 305
żuraw zwyczajny — Grus grus
Skorowidz nazw zwierząt i roślin 322