74

Druk nr 74
Warszawa, 13 grudnia 2007 r.

SEJM
RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
VI kadencja
Panie i Panowie Posłowie

na Sejm
Rzeczypospolitej Polskiej
Uprzejmie przekazuję wniesiony przez Prezesa Rady Ministrów w dniu

30 sierpnia 2007 r. dokument:
- Raport o stanie zagospodarowania

przestrzennego kraju.
Marszałek Sejmu
(-) Bronisław Komorowski

MINISTERSTWO BUDOWNICTWA
POLSKA PRZESTRZEŃ
RAPORT
O STANIE ZAGOSPODAROWANIA
PRZESTRZENNEGO KRAJU
Warszawa 2007
Ministerstwo Budownictwa: P O L S K A P R Z E S T R Z E Ń
DOKUMENT PRZYJĘTY PRZEZ RADĘ MINISTRÓW

W DNIU 15 MAJA 2007 R.
Przygotowano na podstawie opracowania Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej

Akademii Nauk, zleconego przez Departament Ładu Przestrzennego i Architektury Ministerstwa Budownictwa.
Wykorzystano także inne opracowania, w tym materiały własne oraz wyniki rozszerzonych konsultacji
międzyresortowych. Na okładce obraz satelitarny Polski opracowany w Instytucie Geodezji i Kartografii na
podstawie zdjęć Landsat MSS. Koordynacja i redakcja - Maciej Borsa, dyrektor Departamentu – Elżbieta Szelińska.
2
RAPORT O STANIE ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO KRAJU
Spis treści
STRESZCZENIE .........................................................................................................7
1. WPROWADZENIE..............................................................................................8
1.1. Integracja europejska i globalizacja........................................................9
1.2. Modernizacja społeczeństwa i gospodarki .............................................9
1.3. Potrzeba ładu przestrzennego .............................................................10
1.4. Ochrona krajobrazu..............................................................................12
2. PODSTAWOWE ELEMENTY PRZESTRZENI PRZYRODNICZEJ ......................14

2.1. Stan środowiska a model zrównoważonego i trwałego rozwoju .........14
2.1.1 Współpraca międzynarodowa ..............................................................15
2.2. Zasoby przyrodnicze..........................................................................15
2.2.1. Pokrywa glebowa .................................................................................15
2.2.2. Zasoby wodne ......................................................................................17
2.2.3. Zasoby leśne........................................................................................21
2.3. Zagrożenia środowiska......................................................................23
2.3.1. Pozyskiwanie surowców mineralnych ..................................................23
2.3.2. Zanieczyszczenie powietrza.................................................................26
2.3.3. Odpady.................................................................................................28
2.3.4. Hałas ....................................................................................................30
2.4. Użytkowanie ziemi..............................................................................31
2.5. Obszary morskie ................................................................................33
2.6. Ochrona różnorodności biologicznej i krajobrazu ..........................35
2.6.1. Sieć NATURA 2000..............................................................................38
2.7. Wnioski ...............................................................................................40
3. PODSTAWOWE ELEMENTY ZRÓŻNICOWAŃ SPOŁECZNYCH.......................44

3.1. Sytuacja demograficzna) ...................................................................44
3.2. Migracje a system osadniczy ............................................................46
3.2.1. Procesy depopulacji i koncentracji oraz ich konsekwencje ..................49
3.3. Struktura społeczna ...........................................................................54
3.3.1. Zróżnicowania narodowe i etniczne .....................................................54
3.4. Kapitał ludzki i społeczny..................................................................55
3.5. Bezrobocie i rynek pracy, źródła utrzymania i dochody ludności .57
3.6. Wnioski ...............................................................................................61
3
4. ZRÓŻNICOWANIA PRZESTRZENNE GOSPODARKI ................................... 62

4.1. Przestrzenny rozkład aktywności gospodarczej............................. 62
4.2. Problemy przekształceń rolnictwa ................................................... 69
4.3. Problemy przekształceń przemysłu ................................................. 74
4.4. Struktura przestrzenna wybranych usług ....................................... 79
4.5. Zróżnicowania przestrzenne powiązań z zagranicą ....................... 86
4.5.1. Powiązania ekonomiczne .................................................................... 86
4.5.2. Turystyka zagraniczna......................................................................... 88
4.5.3. Ruch graniczny .................................................................................... 90
4.4. Wnioski ............................................................................................... 91
5. ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE INFRASTRUKTURY ........................... 93

5.1. Infrastruktura komunikacyjna........................................................... 93
5.1.1. Infrastruktura drogowa......................................................................... 96
5.1.1.1. Popyt na infrastrukturę........................................................................ 96
5.1.1.2. Sieć drogowa .................................................................................... 100
5.1.2. Infrastruktura kolejowa....................................................................... 103
5.1.3. Infrastruktura lotnicza ........................................................................ 104
5.1.4. Infrastruktura żeglugi ......................................................................... 107
5.1.5. Infrastruktura telekomunikacji i łączności........................................... 108
5.2. Infrastruktura komunalna ............................................................... 112
5.3. Zasoby i warunki mieszkaniowe..................................................... 121
5.4. Infrastruktura wojskowa ................................................................. 126
5.5. Wnioski ............................................................................................. 128
6. ZRÓŻNICOWANIA STRUKTURY OSADNICZEJ ......................................... 131

6.1. Rozwój przestrzenny miast i aglomeracji ...................................... 131
6.1.1. Policentryczność i jej miejsce w systemie europejskim ..................... 131
6.1.2. Miasta w procesie transformacji......................................................... 134
6.1.3. Przekształcenia struktury przestrzennej ............................................ 135
6.1.3.1. Procesy suburbanizacji oraz rozpraszania zabudowy........................ 135
6.1.3.2. Problemy demograficzne i polaryzacji społeczeństwa miejskiego ..... 136
6.1.3.3. Problemy transportu na obszarach miejskich .................................... 137
6.2. Rozwój przestrzenny obszarów wiejskich..................................... 139
6.2.1. Zróżnicowanie struktury funkcjonalnej ............................................... 139
6.2.2. Procesy osadnicze i urbanizacja wsi ................................................. 139
6.2.3. Ludność na wsi .................................................................................. 141
6.2.4. Rozwój gospodarczy.......................................................................... 142
6.3. Wnioski ............................................................................................. 143
4
7. SYSTEM ZARZĄDZANIA ROZWOJEM PRZESTRZENNYM........................146

7.1. Wyzwania ..........................................................................................146
7.1.1. Społeczeństwo ..................................................................................146
7.1.2. Gospodarka.......................................................................................150
7.1.3. Infrastruktura .....................................................................................151
7.2. Podstawy organizacyjno-prawne....................................................152
7.3. Planowanie przestrzenne szczebla regionalnego .........................153
7.3.1. Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju .........................154
7.3.2. Plany zagospodarowania przestrzennego województw. ....................154
7.3.2.1. Plany zagospodarowania obszarów metropolitalnych ........................154
7.3.3. Ponadregionalne inicjatywy planistyczne ...........................................155
7.3.3.1. Zielone Płuca Polski ...........................................................................155
7.3.3.2. Studium Zagospodarowania Przestrzennego Pasma Odry ................155
7.4. Planowanie przestrzenne szczebla lokalnego ...............................156
7.4.1. Studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego.................157
7.4.2. Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego ........................157
7.4.3. Decyzje administracyjne.....................................................................163
7.4.4. Planowanie przestrzenne a procesy inwestycyjne .............................166
7.5. Polityka miejska ...............................................................................168
7.5.1. Miasta a rozwój kraju..........................................................................168
7.5.2. Zarządzanie rozwojem .......................................................................170
7.6. Polityka architektoniczna ................................................................171
7.7. Współpraca międzynarodowa.........................................................173
7.7.1. Współpraca transgraniczna................................................................173
7.7.1.1. Europejska koncepcja rozwoju przestrzennego .................................173
7.7.1.2. Spójność terytorialna ..........................................................................175
7.7.1.3. Agenda terytorialna Unii Europejskiej................................................176
7.7.2. Współpraca przygraniczna .................................................................177
7.7.2.1. Granica polsko-niemiecka ..................................................................178
7.7.2.2. Granica polsko-czeska .......................................................................179
7.7.2.3. Granica polsko-słowacka....................................................................179
7.7.2.4. Granica polsko-ukraińska ...................................................................179
7.7.2.5. Granica polsko-białoruska ..................................................................180
7.7.2.6. Granica polsko-litewska......................................................................180
7.7.2.7. Granica polsko-rosyjska .....................................................................180
7.8. Wnioski .............................................................................................181
8. PODSUMOWANIE .........................................................................................186
8.1. Przekształcenia przestrzeni.............................................................186

8.2. Ewolucja polityki przestrzennej ......................................................189
5
9. SPIS TABEL .................................................................................................. 192
10. SPIS RYCIN ................................................................................................... 193
6
Streszczenie
Celem Raportu jest dostarczenie informacji i interpretacji zróżnicowań stanu zagospodarowania
przestrzennego, ukształtowanego w Polsce. Zakłada się, że informacje i wiedza tego rodzaju
potrzebna jest do świadomego kształtowania przestrzeni zgodnie z bieżącymi i długofalowymi
interesami społeczeństwa, przeciwdziałania tendencjom negatywnym oraz zapewnienia rozwoju
społecznego i gospodarczego kraju, zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego.
Po wprowadzeniu, rozdział drugi przedstawia stan i zagrożenia dla środowiska przyrodniczego,
wynikające z działalności gospodarczej człowieka oraz działania, dzięki którym stan środowiska
ulega poprawie. Przedstawiono analizy zgodności potencjału środowiska przyrodniczego z jego
wykorzystaniem oraz wskazano obszary największych konfliktów pomiędzy walorami
środowiska a sposobem zagospodarowania terenu. Zakończeniem rozdziału jest analiza
silnych i słabych stron polskiej przestrzeni przyrodniczej w kontekście założeń dotyczących
różnorodności biologicznej, rozwoju zrównoważonego itd., mających podstawy legislacyjne
zarówno krajowe, jak i w prawie Unii Europejskiej.
W trzecim rozdziale przedstawiono zagadnienia związane ze stanem, dynamiką i strukturą
ludności w ujęciu przestrzennym. W szczególności omówiono zmiany liczby i rozmieszczenia
ludności, wynikające z procesów ruchu naturalnego i migracji ludności oraz ich konsekwencje
dla kształtowania się struktury osadniczej.
W rozdziale czwartym przedstawiono konsekwencje przestrzenne transformacji dla
podstawowych sektorów gospodarki Polski, tj. rolnictwa, przemysłu i usług. Opisano zmiany
strukturalne w ramach tych gałęzi gospodarczych generujących istotne zmiany w strukturze
użytkowania ziemi i stanie zagospodarowania przestrzennego kraju. Jako syntetyczny obraz
sytuacji w całej gospodarce potraktowano regionalne zróżnicowania dochodu narodowego.
W rozdziale piątym przedstawiono główne elementy infrastruktury transportowej
i telekomunikacyjnej kraju oraz pozostałych sieci technicznych. Przeanalizowano strukturę
przestrzenną zasobów i warunków mieszkaniowych jako tych elementów warunków życia, które
generują zachowania gospodarcze ludności w przestrzeni. Szczególną uwagę zwrócono na
możliwości rozwoju i modernizacji infrastruktury związane z funduszami europejskimi.
W rozdziale szóstym skoncentrowano uwagę na kierunkach zmian systemu osadniczego.
Ukazano procesy zachodzące w przestrzeni miast, które skupiają, wraz ze strefami
podmiejskimi największych ośrodków, ponad 70% mieszkańców kraju. Opisano zróżnicowany
przestrzennie sukces lub kryzys poszczególnych miast w dostosowaniu się do wymogów
gospodarki rynkowej. Następnie omówiono współczesne przeobrażenia obszarów wiejskich.
Na bazie struktury funkcjonalnej przeanalizowano zróżnicowanie przestrzenne wsi oraz
współczesne procesy i zjawiska sprzyjające pojawianiu się alternatywnych dla rolnictwa źródeł
dochodów. Przedstawiono również, w ujęciu regionalnym, kierunki rozwoju obszarów wiejskich
oraz ich podstawowe charakterystyki.
W ostatnim rozdziale przedstawiono stan systemu zarządzania przestrzenią na tle
podstawowych tendencji w rozwoju przestrzennym ze wskazaniem występujących konfliktów i
zagrożeń. Przedstawiono również przemiany podstaw prawnych systemu oraz stan prac nad
wdrażaniem zadań z zakresu polityki przestrzennej i planowania przestrzennego na szczeblu
regionalnym i na poziomie lokalnym. Dodatkowo zaproponowano dalsze kierunki działań,
polegające na ściślejszym powiązaniu polityki przestrzennej i regionalnej, które jak przyjęto,
nie są rozłączne wobec siebie, ale komplementarne.
7
1. Wprowadzenie
Ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr
80 poz. 717 ze zm.) nakłada na ministra właściwego do spraw budownictwa, gospodarki
przestrzennej i mieszkaniowej obowiązek przygotowywania okresowych raportów o stanie
zagospodarowania przestrzennego kraju (art. 46). Prezes Rady Ministrów przedkłada te
raporty Sejmowi Rzeczpospolitej Polskiej (art. 47 ust. 4). Przygotowanie Raportu w podobnym
trybie przewidywała także nowelizacja poprzedniej ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym z roku 1999. Jednak, mimo podjęcia takich prac, nie udało się ich ukończyć.
Tak więc już na podstawie umocowań nowej ustawy Minister Budownictwa podjął prace nad
sporządzeniem pierwszej edycji dokumentu, realizującego ustawowe postanowienia.
Nadrzędnym paradygmatem przeprowadzonych analiz jest konstytucyjna zasada
zrównoważonego rozwoju.
Prezentowany Raport powstał w nowych warunkach, związanych głównie z integracją Polski z
Unią Europejską. Po 1 maja 2004 roku uruchomione zostały nowe procesy i powstały nowe
dokumenty o charakterze strategicznym, które kształtują stan zagospodarowania
przestrzennego kraju. W opracowywanym Raporcie uwzględnić należało fakt powstania innych
ważnych dokumentów krajowych i europejskich, odnoszących się do zagadnień rozwoju
przestrzennego: Koncepcji Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Narodowej
Strategii Rozwoju Regionalnego, Wstępnego Projektu Narodowych Strategicznych Ram
Odniesienia 2007-2013, sektorowych strategii rozwojowych, Wstępnej Syntezy Planów
Zagospodarowania Przestrzennego Województw oraz Europejskiej Perspektywy Rozwoju
Przestrzennego. Wzięto także pod uwagę fakt opracowania w latach 1999-2005 strategii oraz
planów zagospodarowania przestrzennego województw.
Punktem wyjścia Raportu były przede wszystkim wybrane wyniki badań na temat zróżnicowań
przestrzennych Polski, prowadzonych w Instytucie Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego Polskiej Akademii Nauk na zlecenie Departamentu
Ładu Przestrzennego i Architektury Ministerstwa Budownictwa. W Raporcie przedstawiono
najważniejsze elementy składające się na obraz współczesnej przestrzeni i społeczeństwa
polskiego. Zwrócono uwagę na dziedziny, które względnie dokładnie zbadano i poznano.
Warto wspomnieć, że w dalszym ciągu nie istnieje w Polsce, aktualizowany na bieżąco,
zintegrowany system informacji przestrzennej o stanie i strukturze zagospodarowania
przestrzennego kraju, co utrudnia bieżący monitoring przemian w zagospodarowaniu
przestrzennym i ich uwarunkowań.
W rozdziale dotyczącym systemu zarządzania rozwojem przestrzennym wykorzystano m.in.
dorobek Ministerstwa Budownictwa w zakresie przygotowywanych i stopniowo wprowadzanych
zmian w przepisach dotyczących planowania przestrzennego. W ostatnich latach prace te, jak i
publiczna dyskusja nad kolejnymi propozycjami, były szczególnie nasilone. Zaowocowało to
zlikwidowaniem lub osłabieniem wielu dotychczasowych barier prawnych w zakresie
efektywnego zarządzania rozwojem przestrzennym.
Wstępny projekt Raportu został poddany na przełomie marca i kwietnia 2006 roku procedurze
uzgodnień międzyresortowych oraz opiniowaniu przez Marszałków i Wojewodów wszystkich
województw oraz przez organizacje społeczne i zawodowe związane z gospodarką
przestrzenną, a także Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego. Wpłynęło ponad
pół tysiąca uwag i opinii, dotyczących różnych zagadnień, w tym aktualności i prawidłowości
danych. W obecnym Raporcie większość tych uwag została uwzględniona.
8
Zadaniem Raportu jest: udokumentowanie stanu zagospodarowania przestrzennego

i kierunków jego zmienności, przedstawienie istniejących zagrożeń strukturalnych oraz ocena
zalet i wad zarysowujących się tendencji. Raport stanowi materiał pomocniczy w formułowaniu
wniosków aplikacyjnych w zakresie polityki przestrzennej rządu. Raport jest diagnozą stanu,
opracowaniem, które może zainicjować dalszą dyskusję nad kształtem Koncepcji
Przestrzennego Zagospodarowania Kraju.
1.1. Integracja europejska i globalizacja
Zmiany zagospodarowania przestrzennego zachodzą pod wpływem procesów generowanych w

skali globalnej lub kontynentalnej oraz pod wpływem procesów krajowych.
W maju 2004 roku Polska stała się członkiem Unii Europejskiej. Integrację oraz jej wpływ na
przestrzeń naszego kraju należy jednak traktować jako wieloletni proces. Wpływ integracji na
stan zagospodarowania przestrzennego miał charakter wielopłaszczyznowy i przejawiał się
przede wszystkim w:
stopniowym dostosowaniu regulacji prawnych w zakresie planowania przestrzennego
do standardów i tendencji istniejących w państwach unijnych;
wykorzystaniu środków przedakcesyjnych i funduszy strukturalnych UE przy rozbudowie
infrastruktury technicznej i społecznej;
uzyskaniu z chwilą akcesji dostępu do dotacji rolnych Unii Europejskiej;
potrzebie podejmowania inwestycji infrastrukturalnych wspomagających włączenie
Polski do przestrzeni europejskiej;
obserwowanej od początków okresu transformacji zmianie kierunków polskiego handlu
zagranicznego i tym samym przesunięciu w rozkładzie popytu na przewozy oraz
infrastrukturę;
przemianie funkcji granic (ich redukcja na granicach wewnętrznych i wzmocnienie na
granicach zewnętrznych Unii Europejskiej).
Poszczególne regiony kraju w różnym stopniu zdołały włączyć się w system powiązań
społeczno-ekonomicznych w skali europejskiej i globalnej. Stan gospodarczych powiązań
międzynarodowych u progu członkostwa w Unii Europejskiej jest jedną z determinant dalszego
rozwoju gospodarczego. Z tego punktu widzenia najbardziej zintegrowane z gospodarką
światową i europejską są wielofunkcyjne obszary metropolitalne, zachodnie pogranicze oraz
niektóre ośrodki regionalne (miejsca inwestycji zagranicznych i centra turystyczne). Powiązania
międzynarodowe zachodniej Polski (w tym Wrocławia, Poznania i Szczecina) są przy tym silniej
ukierunkowane na Niemcy i niektóre inne kraje Unii Europejskiej. O prawdziwie globalnym
zasięgu interakcji społeczno-gospodarczych mówić można natomiast w przypadku obszarów
metropolitalnych Warszawy, Krakowa, Trójmiasta i do pewnego stopnia także Górnego Śląska.
1.2. Modernizacja społeczeństwa i gospodarki
Przemiany strukturalne w gospodarce charakteryzujące się przesunięciami w znaczeniu

poszczególnych sektorów spowodowały zmiany w strukturze przestrzennej, tworzonej przez nie
wartości dodanej, przekształcenia organizacyjne i własnościowe oraz radykalne zmiany na
rynku pracy. Szczególnie istotne dla zagospodarowania przestrzennego jest kształtowanie się
nowej struktury regionalnej gospodarki kraju. Dominującą pozycję uzyskał obszar
metropolitalny Warszawy. Znacznie wzmocniły się obszary metropolitalne Poznania,
Trójmiasta, Wrocławia i Krakowa. W istotny sposób osłabiona została pozycja Górnego Śląska i
9
Łodzi. Zwiększeniu uległy i nadal narastają zróżnicowania regionalne w skali kraju, jakkolwiek
pozostają one znacznie mniejsze w porównaniu do skali mającej miejsce w niektórych krajach
UE. Należy jednak nadmienić, że wszystkie regiony Polski znajdują się w dolnej skali
zróżnicowań całej Unii Europejskiej. Nasiliły się także zróżnicowania wewnątrzregionalne
zwłaszcza w układzie miasto-wieś.
Mocna pozycja obszarów metropolitalnych i dużych ośrodków nie zawsze przekładała się na
rozwój obszarów otaczających. Jednocześnie lokalnymi biegunami wzrostu stały się niektóre
miasta średnie, a nawet małe (np. skupiające inwestycje zagraniczne, o rozwiniętej funkcji
turystycznej lub przygraniczne). Inne miasta (opierające wcześniejszy swój rozwój na
monokulturze przemysłowej) stały się zazwyczaj ośrodkami zapaści gospodarczej. W efekcie
struktura zróżnicowań społeczno-gospodarczych w przestrzeni Polski w znacznym stopniu
przybrała charakter mozaikowy.
Polityka regionalna państwa dotychczas w niewielkim stopniu kształtowała strukturę
zagospodarowania przestrzennego. Działania ex post, np. poprzez ułatwienia dla obszarów
zagrożonych szczególnie wysokim bezrobociem, nie zapobiegały narastaniu zróżnicowań
przestrzennych, a jedynie nieznacznie je łagodziły. O zmianach decydowały w większym
stopniu zachowania przestrzenne podmiotów gospodarczych (w początkowym okresie głównie
drobnych podmiotów krajowych, z czasem w coraz większym stopniu korporacji
ponadnarodowych). Kształtująca się polityka regionalna ukierunkowywała się stopniowo na
podniesienie konkurencyjności regionów, obszarów metropolitalnych, poszczególnych miast i
gmin.
Reasumując, wśród najważniejszych uwarunkowań wewnętrznych kształtujących
zagospodarowanie przestrzenne, które pojawiły się (lub których rola wzrosła) po roku 1989,
wymienić należy:
decentralizację władzy politycznej i odrodzenie samorządności;
prywatyzację i decentralizację gospodarki;
zróżnicowany branżowo i regionalnie stopień restrukturyzacji gospodarki
(uwarunkowany częściowo lobbingiem grup interesu oraz pozycją związków
zawodowych);
likwidację Państwowych Gospodarstw Rolnych;
niedostosowanie infrastruktury, głównie transportowej i wodno-ściekowej, przy
znaczących opóźnieniach w jej modernizacji;
powolny wzrost mobilności przestrzennej Polaków;
wzrost dynamiki w zakresie ruchliwości społecznej i podnoszenia poziomu
edukacyjnego.
1.3. Potrzeba ładu przestrzennego
Ładem przestrzennym nazywamy takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną

całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania
funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-
estetyczne.
Ład przestrzenny jest uznawany za finalny cel zagospodarowania przestrzennego, podobnie
jak jakość życia jest przyjmowana jako cel planowania społeczno-gospodarczego. Dla obydwu
pojęć brak jest jednoznacznych, powszechnie zaakceptowanych definicji. Ład przestrzenny jest
zazwyczaj utożsamiany z uporządkowanym stanem środowiska przestrzennego - porządkiem
przestrzennym.
10
Jednak sam porządek przestrzenny jest koniecznym, ale nie wystarczającym warunkiem ładu
przestrzennego. Ład należy łączyć z pojęciem równowagi, która odgrywa zasadniczą rolę w
zagadnieniach kompozycji przestrzennych, urbanistycznych i krajobrazowych. Tak więc stan
równowagi - w znaczeniu, jakie mu przydaje teoria kompozycji artystycznej, ale także teoria
systemów - można uznać za jedno z kryteriów ładu przestrzennego.
W zagospodarowaniu przestrzennym ład przestrzenny oznacza uporządkowanie i harmonię
pomiędzy różnymi elementami składowymi przestrzeni i funkcjami struktury przestrzennej.
W szerszym rozumieniu zarządzania przestrzenią może on oznaczać równowagę pomiędzy
sprzecznymi często trendami rozwoju. Pozwala więc na wyeliminowanie konfliktów na tle
wykorzystania przestrzeni przez podmioty gospodarcze i społeczeństwo. Zatem we wszelkich
zmianach sposobu zagospodarowania przestrzeni, ład przestrzenny stanowi kryterium oceny
jakości tych przeobrażeń.
Ład przestrzenny ułatwia prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa i gospodarki.
W uporządkowanej przestrzeni procesy rozwoju przebiegają sprawniej i napotykają na mniej
barier. Zwiększa się zatem sprawność struktur społeczno-gospodarczych i poprawia jakość
życia.
Jednak ład przestrzenny nie może być uznany za stan statyczny, niezmienny, ponieważ
środowisko przestrzenne, do którego on się odnosi, jest przedmiotem użytkowania przez
człowieka, a także podlega zmianom wywołanym przez procesy naturalne. Prawidłowe
funkcjonowanie środowiska przestrzennego w procesach jego użytkowania przez człowieka -
jest w wysokim stopniu uzależnione od takich cech, jak jego poznawalność, zrozumiałość,
łatwa dostępność. Za kryterium zachowania ładu przestrzennego służyć może więc także
zgodność otaczającej przestrzeni z potrzebami i wartościami uznawanymi przez człowieka.
W ostatnim czasie przeprowadzono badania stosunku Polaków do otaczającej ich przestrzeni.1)
Badanie miało między innymi, odpowiedzieć na pytania: w jakim stopniu Polacy są
zainteresowani wyglądem otoczenia, jak oceniają otaczającą architekturę, jaki jest poziom ich
wiedzy na temat przepisów regulujących zabudowę i czy uważają, że w ogóle jakość zabudowy
należy regulować i kto powinien być za to odpowiedzialny.
Zdecydowana większość ankietowanych (86,3%) deklaruje zainteresowanie jakością swego
otoczenia, w tym więcej niż co trzeci (36,8%) twierdzi, że ta sprawa go bardzo interesuje.
Polacy przeważnie pozytywnie oceniają architekturę swojego miejsca zamieszkania. Poza tym,
że ogólny stosunek do przestrzeni miejsca zamieszkania respondentów jest w pozytywny,
to również zmiany w niej zachodzące oceniane są zdecydowanie częściej jako zmierzające
w dobrym, niż w złym kierunku (68,8% wobec 5,7%). Pozostaje jednak znaczny odsetek
niepotrafiących dokonać takiej oceny oraz niedostrzegających istotnych korzystnych ani
niekorzystnych zmian w tej kwestii (w sumie 25,5%).
Niezależnie od opinii na temat obecnej sytuacji, występuje w Polsce niemal powszechne
przekonanie o potrzebie istnienia przepisów regulujących zabudowę pod względem
technicznym (91,2%) oraz estetycznym (85,2%). Za jakość architektury budynków
mieszkalnych w Polsce – zdaniem największej grupy badanych (39,2%) - powinny być
odpowiedzialne władze lokalne, a w następnej kolejności architekci (26,7%). Jedynie co
dziesiąty badany jest zdania, że za jakość architektury budynków mieszkalnych powinni
odpowiadać konkretni właściciele domów.
1) Badanie zrealizowane przez Centrum Badania Opinii Społecznej na zlecenie Stowarzyszenia Architektów Polskich w
maju 2005 roku. Sondaż przeprowadzono na reprezentatywnej próbie dorosłej ludności Polski liczącej 1073 osoby.
11
Badanie to wskazuje, że jakość przestrzeni nie stanowi dla polskiego społeczeństwa sprawy
marginalnej. Bardziej zainteresowane wyglądem otoczenia są osoby lepiej wykształcone,
o wyższych dochodach. Ta zależność daje prawo sądzić, że wraz z rozwojem społecznym
kwestie te nabierać będą jeszcze na znaczeniu. Najważniejsze kryteria społecznej oceny
jakości przestrzeni są bardzo pragmatyczne: funkcjonalność i wygoda użytkowania - zwłaszcza
w przypadku budownictwa mieszkaniowego (31%), następnie niskie koszty eksploatacji (21%)
i trwałość (14%). W przypadku budynków użyteczności publicznej liczy się natomiast
funkcjonalność i trwałość. Bardzo istotna jest również estetyka.
W odbiorze społecznym ład przestrzenny wyraża zarówno funkcjonalność, logikę, czytelność
i jasność struktur przestrzennych, jak i ich zharmonizowanie z przyrodą, wysoką użyteczność
i efektywność we wszystkich skalach: od lokalnej do krajowej. Oznacza on, że struktury
przestrzenne stanowią uporządkowaną całość, której części poddane są wspólnym regułom
gry, a ich logika funkcjonowania, funkcjonalność całej struktury oraz czytelność przestrzenna
tworzą, także w każdym wymiarze terytorialnym, wysokie walory estetyczne środowiska
człowieka.
W hierarchii wartości społecznych ład przestrzenny nabiera rosnącego znaczenia. Staje się
bowiem w coraz większym stopniu niezbywalnym elementem jakości życia i środowiska
przyrodniczego, a także efektywności gospodarowania.
1.4. Ochrona krajobrazu
Polska ratyfikowała sporządzoną w 2000 roku Europejską Konwencję Krajobrazową, która

stanowi dokument, w którym podkreśla się znaczenie wartości krajobrazu i zwraca się uwagę
na sprawy istotne dla jego ochrony i prawidłowego kształtowania. Konwencja zobowiązuje do
podejmowania działań, które polegają na zastosowaniu odpowiednich środków na poziomie
lokalnym, regionalnym i międzynarodowym, skierowanych na ochronę, zrównoważone
gospodarowanie i planowanie krajobrazów. W Konwencji zaprezentowana jest cała gama
rozwiązań, które państwa-sygnatariusze mogą zastosować w zależności od ich potrzeb.
Konwencja ta wskazuje też na aktywny udział społeczeństwa, zwłaszcza na poziomie lokalnym,
w decydowaniu o ochronie otaczającego krajobrazu, co wzmaga stopień ich identyfikacji
z miejscem zamieszkania, pracy i wypoczynku.
Konwencja dotyczy wszystkich form krajobrazów, łącznie z krajobrazem wód śródlądowych
i morskich oraz wybrzeża. Dotyczy też wszystkich obszarów: przyrodniczych, wiejskich,
miejskich i podmiejskich. Nie ogranicza się ona jedynie do wartości kulturowych, będących
dziełem człowieka, czy też do przyrodniczych komponentów krajobrazu, lecz dotyczy
krajobrazu, jako całości oraz wzajemnych powiązań pomiędzy poszczególnymi jego
elementami.
Głównym przesłaniem Konwencji jest zainicjowanie działań na rzecz podnoszenia wartości
krajobrazu na szczeblu lokalnym, regionalnym, krajowym i międzynarodowym w celu ochrony,
gospodarowania oraz planowania krajobrazu. Ponadto w społeczeństwie, instytucjach
i organach lokalnych i regionalnych powinno dążyć się do uznania wartości i ważności
krajobrazu, a także do uczestniczenia w podejmowaniu decyzji związanych z jego
przekształcaniem lub ochroną.
Rola, którą pełni samorząd terytorialny, a zwłaszcza gminny, w procesie zagospodarowania
przestrzennego jest dodatkowym czynnikiem, który wpływa na konieczność włączenia go do
wdrażania Konwencji. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym zobowiązuje
do uwzględniania walorów krajobrazowych, a sposób realizacji tych przepisów w dużej mierze
12
zależy od świadomości i woli organów regionalnych i lokalnych, które są odpowiedzialne za

planowanie przestrzenne na swoim terenie.
Europejska Konwencja Krajobrazowa ma ścisły związek z szeregiem międzynarodowych aktów
prawnych, których Polska jest stroną, głównie dotyczących ochrony dziedzictwa
przyrodniczego. Ponadto Konwencja ściśle koresponduje z Konwencją w sprawie ochrony
światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, z 1972 roku, (Dz. U. 1976 r. nr 32
poz.190), Europejską Konwencją o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona),
z 1992 roku (Dz. U. 1996 r. nr 120, poz. 564), Rekomendacją Rady Unii Europejskiej z 2000
roku o jakości architektury w środowisku miejskim i wiejskim, z Rekomendacją Rady na temat
całościowej ochrony powierzchni krajobrazów oraz Konwencją Rady o ochronie europejskiego
dziedzictwa architektury z 1985 roku.
13
2. Podstawowe elementy przestrzeni przyrodniczej
2.1. Stan środowiska a model zrównoważonego i trwałego rozwoju
Zasada trwałego i zrównoważonego rozwoju jest w Polsce normą konstytucyjną 2), a w aspekcie
środowiska zapewnia ona między innymi ochronę cennego potencjału przyrodniczego
środowiska, racjonalne gospodarowanie jego zasobami oraz rozwój społeczno-gospodarczy
zgodny z aspiracjami społecznymi, przy zachowaniu bezpieczeństwa zdrowotnego
społeczeństwa. Polska już w 1991 roku, jako jedno z pierwszych państw na świecie, określiła
strategiczny program działania w zakresie gospodarowania środowiskiem przyrodniczym
(Pierwsza Polityka Ekologiczna Państwa 1991), który traktował ochronę środowiska w sposób
kompleksowy, uwzględniając wszystkie najważniejsze elementy środowiska oraz najistotniejsze
presje środowiskowe, wskazując jednocześnie na źródła ich powstawania w najważniejszych
dziedzinach życia i gospodarki. W 2001 roku Sejm przyjął „II Politykę Ekologiczną Państwa”.
Ustala ona cele ekologiczne w horyzoncie czasowym roku 2010 i 2025.
Podstawowym celem II Polityki Ekologicznej Państwa jest zapewnienie bezpieczeństwa
ekologicznego obecnego i przyszłych pokoleń poprzez przyjęcie takiego modelu rozwoju kraju,
który zapewni skuteczną regulację i reglamentację korzystania ze środowiska tak, aby rodzaj i
skala tego korzystania nie stwarzały zagrożenia dla jakości i trwałości zasobów przyrody,
kierując się jednocześnie zasadą równego dostępu do tych zasobów, nie powodując konfliktów
i napięć społecznych.
Przemiany społeczno-gospodarcze jakie zaszły w naszym kraju po roku 1989 oraz wdrażanie i
realizacja zadań I i II Polityki Ekologicznej Państwa w sposób jednoznaczny wpłynęły na
poprawę stanu środowiska przyrodniczego. Wzrosła również świadomość społeczna potrzeby
racjonalnego gospodarowania przestrzenią przyrodniczą, jak i ochrony najcenniejszych
zasobów przyrodniczych.
Akcesja Polski do Unii Europejskiej obliguje nasz kraj do przestrzegania przyjętych zobowiązań
również w dziedzinie „środowiska”, co daje jeszcze większą szansę rozwoju zgodnego z
założeniami harmonijnego i trwałego rozwoju. Utrzymanie europejskich standardów czystości
środowiska jest potrzebą społeczną, jakkolwiek trzeba podkreślić, że w wielu przypadkach stan
poszczególnych składowych środowiska w Polsce jest lepszy od wielu krajów Unii Europejskiej.
Dotyczy to szczególnie czystości gleb i różnorodności biologicznej. Przestrzeganie zapisów i
standardów dyrektyw Unii Europejskiej umożliwi na pewno poprawę stanu zdrowotnego
polskiego społeczeństwa, jak i korzystanie przez Polskę z międzynarodowej promocji państw
osiągających te standardy.
W ostatnich latach zaobserwować można wyraźny spadek realnych nakładów na inwestycje
związane z ochroną środowiska i gospodarką wodną, jak i zmniejszający się ich udział w
produkcie krajowym brutto. Gdy jeszcze w roku 1998 wydatki inwestycyjne wynosiły 10,8 mld
zł, co stanowiło około 1,5% PKB, to w roku 2001 spadły do około 7,5 mld zł, stanowiąc około
2 ) Art. 5. Konstytucji: „Rzeczpospolita Polska (…) strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska,
kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”. Zapis ten wynika częściowo ze zobowiązań międzynarodowych.
W kontekście dzisiejszego rozumienia terminu „sustainable development” za właściwe należy uznać używanie
sformułowania „trwały i zrównoważony” w odniesieniu do współczesnego modelu rozwoju.
14
0,9% PKB, a w 2004 roku obniżyły się w stosunku do roku 2001 o niecałe 0,2 mld zł, stanowiąc
już tylko około 0,7% PKB. Podobnie malał udział wydatków na ochronę środowiska w PKB
(inwestycyjnych i bieżących) sektora gospodarczego. Gdy w końcu lat 90. ubiegłego wieku
kształtował się on na poziomie 1,9%-2,0% to obecnie jest to udział wynoszący około 1%.
Trzeba jednak zaznaczyć, ze udział nakładów na ochronę środowiska obejmujących zarówno
wydatki inwestycyjne, jak i koszty bieżące jest jednym z najwyższych w Europie i sięgał 3,5%
w roku 2003 (5,2% w roku 1999).
2.1.1. Współpraca międzynarodowa
Współpracę transgraniczną w aspekcie gospodarowania środowiskiem zgodnego z założeniami

trwałego i zrównoważonego rozwoju ułatwiają powoływane na terenie Polski przez UNESCO
Międzynarodowe Rezerwaty Biosfery:
Rezerwat Biosfery Karkonosze – z Czechami,
Rezerwat Biosfery Tatry – ze Słowacją,
Rezerwat Biosfery Karpaty Wschodnie – ze Słowacją i Ukrainą (trójstronny),
Rezerwat Biosfery Puszczy Białowieskiej – z Białorusią;
powstający Rezerwat Biosfery Polesie Zachodnie – z Ukrainą i ew. Białorusią.
Transgraniczny charakter ma również Międzynarodowy Park Doliny Dolnej Odry. Celem

funkcjonowania tego obszaru jest ochrona całego ekosystemu dolnego odcinka doliny rzeki.
Wynikiem bilateralnej współpracy było utworzenie po stronie polskiej Parków Krajobrazowych:
Dolina Dolnej Odry i Cedyńskiego (1993), a po stronie niemieckiej Parku Narodowego Dolina
Dolnej Odry (1995). Cenną inicjatywą na pograniczu polsko-niemieckim był również projekt
WWF Zielona Wstęga Odry i Nysy. Obejmował przygotowanie proekologicznej koncepcji
rozwoju tego regionu i ustanowienie obszarów chronionych wzdłuż Odry i Nysy. WWF wraz
z polskimi i niemieckimi partnerami doprowadził do objęcia ochroną obszaru około 90 tys. ha
w dolinach obu rzek. W konsekwencji realizacji projektu powstały m.in. Park Narodowy Ujście
Warty oraz Krzesiński Park Krajobrazowy. Tym samym udało się ochronić jeden
z najważniejszych korytarzy ekologicznych w Europie.
Rozwija się też współpraca międzynarodowa Polski Północno-Wschodniej z Litwą, Łotwą,
Ukrainą, Rosją i Białorusią. Uzgodniono wspólnie osiem docelowych transgranicznych
obszarów chronionych. Regionalna i transgraniczna współpraca w dziedzinie ochrony
środowiska rozwija się też bardzo silnie w regionie Bałtyku, co wynika z tworzenia systemu
Bałtyckich Obszarów Chronionych (BSPAs – Baltic Sea Protected Areas), w ramach którego
zidentyfikowano 62 obszary, które powinny zostać włączone do tej sieci.
2.2. Zasoby przyrodnicze
2.2.1. Pokrywa glebowa
Pokrywę glebową w blisko 30% stanowią gleby mało żyzne (inicjalne, bielicoziemne), w ponad
56% gleby średnio żyzne (brunatnoziemne, rędziny, czarne ziemie) i tylko w około 3% gleby
bardzo żyzne (czarnoziemy, mady). Około 10 % to gleby hydrogeniczne i semihydrogeniczne,
które wykorzystywane są głównie jako użytki zielone, lub porośnięte są wilgotnolubną
roślinnością leśną. Ogólna powierzchnia gleb pokryta lasami to blisko 29% pokrywy glebowej
15
Polski, 62% wykorzystywana jest przez użytkowanie rolnicze, zaś blisko 5% to gleby
znajdujące się na obszarach zurbanizowanych i przemysłowych, często już bardzo silnie
przekształconych, punktowo zanieczyszczonych, lub tez zasklepionych, w przypadku
użytkowania przez sieć drogową.
Wśród gruntów ornych w naszym kraju dominują gleby średnich klas bonitacyjnych 3) (IVa i IVb),
zajmujące odpowiednio 22,5% i 16,8%. Gleb bardzo dobrych (I i II klasy bonitacji) jest w Polsce
tylko 0,5% i 3,2%, co stanowi duże ograniczenie w intensyfikacji produkcji rolnej. Pierwszy
kompleks pszenny bardzo dobry4) występuje tylko w znaczącym procencie (powyżej 5%) w
województwie małopolskim, lubelskim, podkarpackim i dolnośląskim. W przypadku kompleksów
użytków zielonych bardzo dobrych i dobrych największym ich udziałem charakteryzuje się
województwo pomorskie, wielkopolskie i podlaskie, co tworzy szansę na dalszą intensyfikację
hodowli w tym regionach kraju.
Czynnikiem negatywnym ograniczającym wartość edaficzną 5) gleb jest ich potencjalne
zagrożenie erozją oraz zanieczyszczenie metalami ciężkimi. Potencjalnym zagrożeniem erozją
eoliczną (silną lub słabą) 6) gleb użytkowanych rolniczo w skali kraju objętych jest 86,3 tys. km 2,
czyli 27,6% ogólnej powierzchni użytków rolnych, a 10,3% średnim i silnym stopniem
zagrożenia. Województwami o największym udziale użytków rolnych objętych potencjalną
erozją eoliczną są: łódzkie (45,7%), podlaskie (42,6%), świętokrzyskie (37,1%), lubelskie
(35,5%), śląskie (34,8%), kujawsko-pomorskie (34,3%) i mazowieckie (33,0%); o najniższym
zaś: lubuskie (4,8%), podkarpackie (12,5%) i pomorskie (13,9%). Również wysokie jest
potencjalne zagrożenie gruntów rolnych i leśnych powierzchniową erozją wodną. W sumie na
obszarze Polski objętych jest tym zjawiskiem 89,1 tys. km 2 , co stanowi 28,5% ogólnej
powierzchni gruntów rolnych i leśnych, a 14,7% średnim i silnym stopniem zagrożenia.
Największy udział gruntów zagrożonych potencjalną powierzchniową erozją wodną w ogólnym
areale użytków rolnych i leśnych mają województwa: małopolskie (56,6%), świętokrzyskie
(41,7%), śląskie (40,7%) i pomorskie (41,0%), najmniejszy zaś opolskie (12,3%), mazowieckie
(15%) i wielkopolskie (16,8%). Inaczej przestrzennie kształtuje się zagrożenie gruntów rolnych i
leśnych wodną erozją wąwozową7). W skali kraju zjawiskiem tym zagrożonych jest około 54,7
tys. km 2 , co stanowi 17,5% powierzchni gruntów rolnych i leśnych.
Bardzo istotnym czynnikiem ograniczającym wartość produkcyjną gleb Polski jest ich
nadmierna kwasowość, spowodowana bardzo dużym udziałem gleb bardzo lekkich i lekkich – z
natury kwaśnych. Problem nadmiernej kwasowości dotyczy przeważającej części gleb
uprawnych w Polsce, a w niektórych rejonach stanowi czynnik ograniczający możliwość
niektórych upraw. Proces zakwaszenia wynika często z zaprzestania upraw (odłogi i ugory)
oraz ograniczania wapnowania dla obniżenia bieżących kosztów produkcji rolnej.
Atutem pokrywy glebowej naszego kraju jest jej niski stopień zanieczyszczenia metalami
ciężkimi. Zawartość podstawowych metali ciężkich (ołowiu, cynku, miedzi, niklu i kadmu) jest
3 ) klasy bonitacyjne – podział gleb ze względu na ich jakość produkcyjną, ustaloną na podstawie cech genetycznych gleb
4 ) pierwszy kompleks pszenny bardzo dobry – zestaw cech przydatności rolniczej gleb; obejmuje gleby przydatne do
uprawy wielu roślin rolniczych, które charakteryzują się dużą naturalną żywotnością, głęboką warstwą orną, dobrymi
właściwościami fizycznymi. Grunty orne tego kompleksu wymagają tylko podstawowych zabiegów uprawowych niezbędnych
do utrzymania wysokiej produktywności.
5) wartość edaficzna – wartość gleby, zależna od takich jej czynników jak: właściwości fizyczne, chemiczne, kwasowość,
zawartość soli mineralnych, itp .
6) erozja eoliczna (wietrzna) - szlifujące działanie niesionych przez wiatr ziaren piasku (korazja) połączone z wywiewaniem
materiału piaszczystego i pylastego (deflacja).
7 ) erozja wąwozowa – rodzaj erozji wodnej; przekształcenie się głębokiej żłobiny czy drogi gruntowej w wąwóz, np.
podczas silnego deszczu letniego. Obniżanie się dna i podcinanie ścian powoduje dalszy rozwój wąwozu.
16
znikoma w glebach, co sprawia, że około 98% powierzchni użytków rolnych klasyfikuje się
w grupie zanieczyszczenia 0 lub I 8) i stan ten ulega stałej poprawie. Gleby w IV i V stopniu
zanieczyszczenia metalami ciężkimi występują punktowo tylko w kilku województwach. Należą
do nich:
w przypadku ołowiu – małopolskie i śląskie,
w przypadku cynku – małopolskie i śląskie,
w przypadku miedzi – dolnośląskie, lubelskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie,
pomorskie, kujawsko-pomorskie i częściowo wielkopolskie,
w przypadku niklu – małopolskie, podkarpackie, śląskie,
w przypadku kadmu – małopolskie, łódzkie, opolskie, śląskie, świętokrzyskie
i częściowo wielkopolskie.
Poza przemysłowymi, komunalnymi i komunikacyjnymi zanieczyszczeniami powietrza, które

wraz z opadami atmosferycznymi przedostają się do gleby, do innych form działalności
człowieka zagrażającej jakości gleb jest jej deformacja w wyniku działalności górniczej,
zasklepiania asfaltem, betonem i smołą, zagęszczanie wywołane oddziaływaniem
mechanicznym, jak na przykład przez maszyny rolnicze pracujące w gospodarstwach rolnych,
a także skażenia chemiczne, powstające przy stosowaniu rozmaitych środków ochrony roślin
i sztucznych nawozów. Do gleby przenikają także liczne substancje, wytwarzające się
w odpadach, najczęściej w postaci kwasów wpływających na obniżanie się odczynu gleby, czyli
ich zakwaszanie, szczególnie w glebach ubogich w wapń (ok. 75% gleb Polski). Z uwagi na
przyjętą przez Komisję Europejską we wrześniu 2006 roku a ratyfikowaną przez Rząd Polski
w październiku 2006 roku Strategią Ochrony Gleb, dbałość o jakość pokrywy glebowej
w kontekście planowania przestrzennego nabiera szczególnego charakteru. Zgodnie z
przyjętym dokumentem wszystkie działania związane z zagospodarowaniem muszą ograniczać
podstawowe zagrożenia dla jakości gleb:
erozję,
ubytek materii organicznej,
zanieczyszczenie,
zasolenie,
zagęszczenie,
utratę bioróżnorodności poprzez zajmowanie gleb na cele inwestycyjne,
osuwiska,
zagrożenie powodziami.
2.2.2. Zasoby wodne
Jednym z głównych problemów gospodarki wodnej w Polsce są relatywnie małe

i nierównomiernie rozmieszczone zasoby wodne. Zasoby wód podziemnych, których objętość
eksploatacyjną szacuje się na 16,5 km3 , aż w 35% stanowią zasoby zalegające w głębokich
warstwach geologicznych. Zasoby wód powierzchniowych, określane jako średni odpływ w
czasie jednego roku, wahały się w latach 1995-2005 od 42,0 do 70,4 km 3. W ostatniej dekadzie
XX wieku średni zasób wód powierzchniowych kształtował się na poziomie 59,1 km 3 na rok.
8 ) stopnie zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi: 0 - zawartość naturalna, I - zawartość podwyższona, II - słabe
zanieczyszczenie, III- średnie zanieczyszczenie, IV- silne zanieczyszczenie, V- bardzo silne zanieczyszczenie.
17
W przeliczeniu na jednego mieszkańca daje to średnio tylko 1390 m 3 /rok. W porównaniu

z wartością średnią dla państw europejskich (4560 m 3 /rok) zasoby te są ponad trzykrotnie
mniejsze. Istniejące w Polsce zbiorniki retencyjne, których łączna pojemność, wynosząca
ok. 4 mld m 3 stanowi 6,5% objętości średniego rocznego odpływu, nie dają pełnej możliwości
ochrony przed powodzią i suszą, a także nie gwarantują odpowiedniego zaopatrzenia w wodę.
Warunki fizyczno-geograficzne Polski stwarzają możliwość zmagazynowania 15% średniego
rocznego odpływu, możliwości retencyjne sztucznych zbiorników wodnych w Polsce są zatem
niewielkie. Występujące anomalie pogodowe i związane z nimi zjawiska suszy czy powodzi
wymagają poprawy systemu retencji w Polsce, opartego między innymi o małą retencję tak
powszechną na obszarach wiejskich innych krajów Unii Europejskiej. Spełnia ona dwie
podstawowe funkcje w aspekcie regulacji przepływów: ochronną przed powodziami oraz
niwelującą deficyt wody w okresach suszy. Poza tym, zbiorniki retencyjne pozwalają również na
rozwój energetyki opartej o niekonwencjonalne źródła energii i kreowanie funkcji turystycznej
wokół zbiorników.
Występujące w ostatnich latach powodzie wykazały duże błędy, jakie zostały popełnione
w zagospodarowaniu przestrzennym kraju. Wynikają one przede wszystkim z następujących
przesłanek:
zmniejszania się naturalnej retencyjności zlewni rzek, na skutek powiększania terenów
zainwestowanych i wyposażenia w kanalizację deszczową,
niedostatecznej pojemności zbiorników wodnych w dorzeczu górnej i środkowej Wisły
oraz Odry do zatrzymywania fali powodziowych,
złego stanu technicznego wałów przeciwpowodziowych, który uległ dalszemu
pogorszeniu w wyniku występujących w ostatnich latach powodzi,
niewłaściwego sposobu użytkowania terenów zagrożonych powodzią w dolinach rzek
i obszarach nadmorskich, hamującego przepływ fali powodziowej i odpływ wody
z terenów zalanych,
niewłaściwego sposobu zagospodarowania obszarów dolinnych, często z wprowadzoną
zabudową na tereny zagrożone,
obniżenia naturalnej retencyjności zlewni wskutek wylesień.
W celu redukcji zagrożenia powodziami konieczne jest uporządkowanie gospodarki

przestrzennej na obszarach zagrożonych, jak i budowanie nowych zbiorników retencyjnych.
W roku 2001 Sejm RP uchwalił ustawę o wieloletnim programie ochrony przed powodzią doliny
i dorzecza Odry, zakładający kompleksowy rozwój całego regionu pod nazwą „Program dla
Odry 2006”. Natomiast w przypadku dorzecza Wisły zagrożenie powodziowe zmniejszy obecnie
budowany zbiornik wodny Świnna Poręba na Skawie o pojemności 161 mln m3 oraz inne
projektowane zbiorniki w górnej części dorzecza.
Otwartą sprawą pozostaje problem zagospodarowania środkowej i dolnej Wisły. Z uwagi na
zagrożenie erozją wgłębną stopnia wodnego we Włocławku rozważana jest budowa stopnia
wodnego w Nieszawie. Dalsze prace planistyczne dotyczące rozbudowy sztucznych zbiorników
wodnych wymagają jednak bardzo wnikliwych badań oraz szerokich konsultacji.
Słabo dostrzegane są problemy zasobów wodnych morskich wód wewnętrznych, morskich wód
terytorialnych a w szczególności wód Zalewu Szczecińskiego. Jakość tych wód bardzo często
warunkuje prawidłowy rozwój lądowych obszarów przybrzeżnych, w tym m.in. rozwój
gospodarczy, związany z rybołówstwem i przemysłem turystycznym, a także rozwój społeczny
– podtrzymanie tradycyjnych form funkcjonowania społeczności w środowisku.
18
Jeszcze jednym problemem związanym z regulacją rzek jest podtrzymywanie i ochrona

ekosystemów wodnych, stanowiących głównie o różnorodności biologicznej geoekosystemów
dolinnych. W ramach zobowiązań wynikających z Ramowej Dyrektywy Wodnej (2003) Polska
przygotowała wykaz obszarów uznanych za wymagające ochrony dla zachowania siedlisk
i gatunków bezpośrednio uzależnionych od wody, co zostało przedstawione w „Strategii
ochrony obszarów wodno-błotnych w Polsce wraz z planem działań na lata 2006-2013”,
opracowanej przez Ministerstwo Środowiska w roku 2006. Wyznaczone obszary poddawane są
dalszej analizie w ramach przygotowywania planów gospodarowania wodami na obszarze
dorzeczy – co jest obowiązkiem wynikającym z ustawy Prawo wodne. Istotnym problemem
generującym konflikty są zrealizowane przed laty melioracje wodne o charakterze wyłącznie
odwodnieniowym oraz niewłaściwa regulacja małych cieków na obszarach wiejskich, mająca na
celu zapewnienie szybkiego odpływu wód. Problem ten dotyczy blisko 270 tys. km cieków
i rowów.
Jak się szacuje, postulat ochrony obszarów dla zachowania siedlisk i gatunków bezpośrednio
uzależnionych od wody może dotyczyć w Polsce około 2 mln ha siedlisk hydrogenicznych
(mokradeł) w dolinach rzecznych, wyposażonych w urządzenia melioracyjne (głównie
odwadniające). Potrzeba realizacji różnego rodzaju przedsięwzięć na rzekach i ciekach
wodnych musi iść w parze z potrzebą zachowania dobrego stanu ekologicznego dolin
rzecznych. Wszystkie niezbędne działania powinny być więc ze sobą zharmonizowane.
Szczególnie jest to istotne, gdy użytki rolne i związane z nimi systemy melioracyjne znajdują
się w granicach obszarów chronionych (np. parków narodowych czy obszarów NATURA 2000).
Jedną z podstawowych przyczyn utrudnionego wykorzystania wód powierzchniowych jest ich
nadal niewłaściwa jakość. Szczególnie dotyczy to wód płynących, charakteryzujących się
znacznym zanieczyszczeniem, chociaż należy podkreślić tendencje zmniejszania się udziału
wód nadmiernie zanieczyszczonych w całkowitej długości kontrolowanych odcinków rzek.
Według GUS do roku 2004 zaobserwowano poprawę jakości wód nie tylko w dłuższym
horyzoncie czasowym, ale nawet w porównaniu do ostatnich 3-4 lat. Wpływ na poprawę stanu
sanitarnego wód powierzchniowych mają prowadzone w ostatnich latach inwestycje związane
z budową sieci kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków, głównie jednak na obszarach miast.
Liczba oczyszczalni obsługujących miasta wzrosła w latach 1990-2005 z 566 do 949. W tym
okresie wybudowano 370 oczyszczalni o wysokiej skuteczności oczyszczania ścieków, czyli
z podwyższonym usuwaniem biogenów, jakich w roku 1990 Polska posiadała niewiele.
Znacznie gorzej przedstawia się sytuacja z rozwojem sieci kanalizacyjnej i budową
oczyszczalni ścieków na obszarach wiejskich, gdzie w roku 2005 z oczyszczalni ścieków
korzystało tylko 20,4% mieszkańców (w miastach – 85,2%). Najmniejszy udział mieszkańców
obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków występuje w środkowej i wschodniej części kraju
(Ryc. 1). Nadal jednak nie został rozwiązany problem obszarowych zanieczyszczeń rolniczych,
związanych ze spływem do cieków, jezior jak i wód gruntowych zanieczyszczeń związanych
z nawożeniem gleb oraz ochroną roślin.
Nastąpiła znacząca poprawa w zakresie czystości wód. W przypadku kryterium
fizykochemicznego udział wód nadmiernie zanieczyszczonych kształtował się odpowiednio na
poziomie 12,5% (w 2004 roku) i 31,9% (1999), zaś w przypadku kryterium biologicznego 41,6%
(2004) i 66,4% (1999). Z uwagi na kryterium fizykochemiczne, wzrósł natomiast udział wód
w I klasie czystości z 3,3% (1999) do 4,9% (2004). Niestety, z uwagi na kryterium biologiczne
nie występują wody w I klasie czystości. Porównując natomiast różnice w jakości wód pomiędzy
dorzeczami Wisły i Odry, należy stwierdzić, że zdecydowanie lepszą jakością wód
charakteryzuje się dorzecze Wisły. Z uwagi na kryterium fizykochemiczne w dorzeczu Wisły
wody w I klasie czystości stanowiły według oceny miarodajnej w 2002 roku 11,9% całkowitej
długości kontrolowanych odcinków, zaś wody nadmiernie zanieczyszczone 21,2%, podczas gdy
19
w dorzeczu Odry było to odpowiednio 1,7% i 16,9%. Różnice wielkości występują w przypadku
kryterium biologicznego. W dorzeczu Wisły nie było wód w I klasie czystości, w dorzeczu Odry
stanowiły one 0,1%; w II klasie w dorzeczu Wisły sklasyfikowano 9,0% całkowitej długości
badanych odcinków rzek, w dorzeczu Odry 3%. Wody nadmiernie zanieczyszczone to
odpowiednio w dorzeczu Wisły 35,1% a Odry – 47,6% (w 2004 roku odpowiednio 37,6% i
46,6%).
Ryc. 1. Oczyszczalnie ścieków według gmin, 2005

Źródło: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, na podstawie danych GUS
20
Jakość wód w polskich jeziorach nadal odbiega od oczekiwanych standardów jakościowych.

Uśrednione wartości z monitoringu czystości jezior, jaki wykonano w latach 1994-1998 w 440
jeziorach o powierzchni ponad 50 ha wynika, że w I klasie czystości było 12 jezior (2,7%
badanych jezior), zaś poza klasami sklasyfikowano 92 jeziora (20,9%). Czystość jezior ulega
jednak poprawie. W roku 2004 już tylko w 16,2% monitorowanych jezior odnotowano wody
nadmiernie zanieczyszczone. Najgorsze wskaźniki osiągnęło województwo mazowieckie, gdzie
50% jezior miało wody poza klasami, zaś w I klasie czystości wody nie sklasyfikowano żadnego
jeziora. Najlepszą jakość wód stwierdzono zaś w jeziorach województwa
zachodniopomorskiego, w którym tylko 6,5% badanych jezior miało wody poza klasami.
W ostatnich latach zaobserwować można powolny proces poprawy wód w jeziorach.
Najlepszą jakością wśród zasobów wodnych Polski charakteryzują się wody podziemne,
zarówno gruntowe, jak i wgłębne. W roku 2005 w klasie I (najwyższej jakości) i II (dobrej)
sklasyfikowano 27,9% wód podziemnych, zaś w klasie III (zadowalającej) – 35,3%. Najwyższe
wskaźniki jakościowe uzyskała woda z pokładów kredowych. Dla wielu aglomeracji, w tym
warszawskiej, wody podziemne stanowią jedyną rezerwą wody dobrej jakości. Ich zasobność
w Polsce maleje wraz z narastaniem wieku warstw skalnych. Skały wieku czwarto-
i trzeciorzędowego charakteryzują się największą zasobnością - 76% zasobów
eksploatacyjnych, które wynoszą 12,5 km3. Skały starsze niż triasowe zawierają tylko znikome
ich ilości (ok. 6% zasobów eksploatacyjnych). Z uwagi na pozyskanie wód podziemnych
ogromne znaczenie mają tzw. Główne Zbiorniki Wód Podziemnych, których jest na obszarze
kraju 160, a ich zasoby eksploatacyjne wynoszą 7,35km3 . Stopień ich wykorzystania
i zagospodarowania jest różny. Największą eksploatacją charakteryzują się złoża niecek
artezyjskich, jak np. warszawskiej. Obszary GZWP z uwagi na ich eksploatację dla celów
konsumpcyjnych i przemysłowych wymagają szczególnej ochrony. Podobnie jak złoża wód
leczniczych i termalnych, których mamy w kraju 68, z czego na województwo małopolskie
przypada 29, zaś na dolnośląskie 12.
2.2.3. Zasoby leśne
Zasoby leśne Polski to kompleksy zajmujące 28,8% powierzchni kraju 9). Według Raportu o
Stanie Lasów w Polsce (2004) w strukturze lasów dominują bory 10) występujące na 57,6%
powierzchni leśnej. Bogatsze siedliska lasów mieszanych i liściastych zajmują 42,4%, w tym
wilgotne łęgi 11 i olsy 12), czyli siedliska semihydrogeniczne 13) stanowią 3,9% powierzchni
leśnych. W składzie gatunkowym polskich lasów dominują gatunki iglaste (75,8% powierzchni
lasów i 78,3% ich miąższości), głównie sosna (łącznie z modrzewiem zajmująca 67,6%
powierzchni). W strukturze wiekowej lasu dominują drzewostany II (21-40 lat) i III (41-60 lat)
klasy wieku, zajmujące odpowiednio 21,2% i 24,0% powierzchni. Największy udział w
wielkościach zasobów drzewnych mają łącznie drzewostany w wieku 41-60 i 61-80 lat.
9 ) wg GUS 2005 rok
10 ) bór - typ ekosystemu leśnego, którego drzewostan jest zbudowany przez drzewa iglaste (sosna, świerk), o ubogim
runie, kształtujący się na najuboższych siedliskach, także grupa siedliskowych typów lasu skupiająca najuboższe siedliska.
11) łęg - typ ekosystemu leśnego o wielowarstwowej i wielogatunkowej fitocenozie, kształtujący się w najczęściej w dolinach
rzecznych, na siedliskach epizodycznie zalewanych wodami rzecznymi, bądź będących pod wpływem ruchomych wód
podziemnych. W zależności od szczegółowych warunków siedliskowych, np. od częstotliwości zalewu, mogą wykształcać
się łęgi wierzbowe, topolowe, dębowo-wiązowo-jesionowe bądź olszowo-jesionowe.
12 ) ols - typ lasu liściastego porastającego miejsca stale podtopione, o jednogatunkowym drzewostanie olszowym i
kępkowo-dolinkowej strukturze runa (skupienia gatunków leśnych na kępach przy nasadach drzew, a gatunków błotnych w
dolinkach między kępkami; także grupa siedliskowych typów lasu skupiająca siedliska przydatne do produkcji drzewostanów
olszy.
13 ) siedlisko semihydrogeniczne – z przewagą gleb, w których wpływ wody gruntowej obejmuje dolną część profilu.
21
Ich powierzchnia wynosi odpowiednio 24,0% i 17,8% ogólnej powierzchni lasów. Drzewostany
powyżej 100 lat w PGL Lasy Państwowe zajmują powierzchnię 8,4%, co odpowiada 13,4%
miąższości 14) zasobów drzewnych. Wzrost zasobów drzewnych jest wynikiem realizacji zasady
trwałości lasów i zwiększania ich zasobów dla pozyskiwania drewna w Lasach Państwowych.
Należy też podkreślić, że w lasach administrowanym przez PGL Lasy Państwowe przeciętny
wiek drzewostanów wynosi 60 lat, gdy w lasach prywatnych tylko 40. 15)
Ryc. 2. Lesistość według gmin, 2005

14 ) miąższość drewna – objętość drewna, mierzona w metrach sześciennych (m 3 ).

15 ) dane dotyczące lasów prywatnych odnoszą się do roku 1999.
22
Dzięki polityce leśnej prowadzonej w PGL Lasy Państwowe w polskich lasach zarysowała się w
ostatnim okresie tendencja przyrostu grubizny brutto 16). Wzrost zasobów drzewnych jest
wynikiem realizacji pozyskania drewna w Lasach Państwowych zgodnie z zasadą trwałości
lasów i zwiększania ich zasobów (relacja pozyskania drewna do przyrostu bieżącego wynosi
średnio 55%) oraz konsekwentnemu zwiększaniu powierzchni lasów, zgodnie z Krajowym
programem zwiększania lesistości. 17) W roku 2004 szacunkowe zasoby drewna w lasach
wynosiły 1555,4 mln m 3 .
Bardzo negatywnym zjawiskiem w przypadku polskich lasów na obszarach wiejskich jest nadal
zły stan ich zdrowotności. Według monitoringu stanu zdrowotności lasów prowadzonych
w Europie, w zestawieniu dotyczącym wszystkich gatunków drzew silniejsze uszkodzenia
drzewostanów mają tylko cztery państwa: Włochy, Bułgaria, Czechy i Ukraina. Niemniej jednak
zaobserwowano w ostatnich latach znaczącą poprawę stanu zdrowotności polskich lasów.
Udział drzew uszkodzonych, będących w klasach defoliacji 18) od 2 do 4 w całkowitym
drzewostanie zmniejszył się z 52,7% w roku 1995 do 30,7% w roku 2005.19) W ostatnich latach
zarysowała się również tendencja do zmniejszania dysproporcji pomiędzy stanem zdrowotnym
lasów północnej i południowej Polski, powodowana poprawą zdrowotności lasów w południowej
części naszego kraju. Niemniej jednak, najgorsze wskaźniki defoliacji 20) (o wartości powyżej 3)
określane są nadal w województwach śląskim i małopolskim, zaś w przedziale 2,62 - 3,04
w województwie podkarpackim (szczególnie w powiatach byłego województwa krośnieńskiego),
lubelskim, łódzkim, kujawsko-pomorskim i mazowieckim. Najlepszą zdrowotnością
charakteryzują się drzewostany województwa podlaskiego, zachodniopomorskiego,
pomorskiego i lubuskiego. Poprawa stanu zdrowotności polskich lasów jaką obserwujemy
w ostatnich latach wynika przede wszystkim z lepszego stanu sanitarnego powietrza nad
Polską od roku 1990.
2.3. Zagrożenia środowiska
2.3.1. Pozyskiwanie surowców mineralnych
Pozyskanie surowców mineralnych stanowi bardzo ważny element rozwoju gospodarczego

kraju jednak może niekorzystnie oddziaływać na środowisko (Ryc. 3). Wydobycie surowców
mineralnych z uwagi na ich nieodnawialność jest nieodwracalnym ubytkiem w powierzchniowej
warstwie skorupy ziemskiej. W wyniku eksploatacji odkrywkowej surowców, głównie węgla
brunatnego, powstają zmiany w ukształtowaniu powierzchni, dewastacja gleb i szerokie zmiany
warunków hydrologicznych (głębokie odkrywki wymagające rekultywacji, otoczone przez leje
depresyjne wód gruntowych). W wyniku podziemnej eksploatacji surowców (głównie kopalni
głębinowych węgla kamiennego) naruszona zostaje równowaga górotworów, co prowadzi także
16) grubizna - miąższość drzewa od wysokości pniaka, o średnicy w cieńszym końcu co najmniej 7 cm w korze (dotyczy
zapasu na pniu); lub drewno okrągłe o średnicy w cieńszym końcu bez kory co najmniej 5 cm (dotyczy drewna
pozyskanego). Grubizna brutto - w korze. Grubizna netto - bez kory.
17 ) Zwiększanie lesistości kraju jest jednym z ważniejszych elementów polityki leśnej państwa (1997). Konsekwentna
realizacja celów tej polityki powinna zapewnić zwiększenie lesistości kraju do 30% w roku 2020 i 33% po roku 2050
18 ) defoliacja - ubytek liści lub igieł wzrastający wraz z pogarszaniem się stanu zdrowotnego drzewa;
klasy defoliacji: 0- bez defoliacji (0-10% def.); 1- lekka defoliacja (11-25% def.); 2- średnia defoliacja (26-60%def.); 3- duża
defoliacja (>60% def.); 4- drzewa martwe.
19 ) dane wg GUS
20 ) wskaźnik defoliacji drzew – wskaźnik pozbawienia czy utraty części aparatu asymilacyjnego
23
do ruchów i przemieszczeń warstw przypowierzchniowych i osiadania powierzchni terenu. Leje

depresyjne odwadniające otoczenie kopalni głębinowych stanowią poważny problem
hydrogeologiczny, zaś odwadnianie kopalń głębinowych powoduje wzrost zasolenia wód
powierzchniowych.
Ryc. 3. Występowanie i wydobycie ważniejszych surowców mineralnych Polski

(bez surowców skalnych), 2006
Źródło: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN
na podstawie danych Państwowego Instytutu Geologicznego i Atlasu Rzeczypospolitej Polskiej
24
Na obszarze Polski największe zagrożenie dla środowiska stanowi pozyskiwanie węgla

brunatnego (Zagłębia: Turoszowskie, Konińskie i Bełchatowskie) i kamiennego (Zagłębia:
Górnośląskie, Lubelskie, problemy rekultywacji Zagłębia Wałbrzyskiego), a także rud miedzi
(Zagłębie Legnickie) i siarki (Tarnobrzeskie). Zaniechano już zaś praktycznie rozdrabniania
siarki rodzimej metodą flotacyjną, co znacznie poprawiło stan wód Wisły. Tereny posiarkowe
mogą jednak nadal stwarzać zagrożenia dla środowiska.
Ryc. 4. Emisja pyłów, 2005

25
2.3.2. Zanieczyszczenie powietrza
W ostatnich latach (od roku 1990) obserwujemy znaczącą poprawę stanu sanitarnego
powietrza nad Polską. Eliminacja wielu przedsiębiorstw przemysłowych emitujących zanie-
czyszczenia do atmosfery z jednej strony, z drugiej zaś intensyfikacja inwestycji związanych z
ochroną atmosfery spowodowały, że w ciągu ostatnich 15 lat ograniczenie emisji pyłu do
atmosfery w stosunku do 1988 roku wyniosło 92% (Ryc. 4), zaś gazów o blisko 40% (Ryc. 5).
Ryc. 5. Emisja gazów z zakładów szczególnie uciążliwych (bez dwutlenku węgla), 2005
26
Wśród zanieczyszczeń gazowych redukcja dwutlenku siarki wyniosła 57,9%, zaś dwutlenku
węgla 50,5% (Ryc. 6). Zwiększyła się również średnia skuteczność urządzeń odpylających
w polskiej energetyce, która wynosi obecnie 99,5%. Najsłabsze efekty redukcji emisji dotyczą
dwutlenku węgla i tlenków azotu, których emisja jest niższa odpowiednio o 73% i 45%
w porównaniu z rokiem 1988. Równolegle z poprawą sytuacji w zakresie zanieczyszczeń
powodowanych przez przemysł, polepsza się sytuacja w zakresie emisji pochodzących
ze źródeł, związanych z zaopatrzeniem w ciepło.
Ryc. 6. Emisja dwutlenku węgla, 2005

27
Bardzo istotne z punktu widzenia jakości życia człowieka i ochrony środowiska przyrodniczego
jest zróżnicowanie przestrzenne dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu
oraz dopuszczalne częstości ich przekraczania, a szczególnie określone dla poszczególnych
lat marginesy tolerancji, wyrażone w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca
2002 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych
poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych
poziomów niektórych substancji.
2.3.3. Odpady
Polska posiada sprawny system kontroli środowiska, oparty na standardach obowiązujących

w UE, co pozwala na wskazywanie i przeciwdziałanie zagrożeniom środowiska. Postęp
w zagospodarowaniu odpadów jest znacznie mniejszy niż w ochronie atmosfery i ochronie wód.
Dopiero wprowadzenie ustawy – prawo ochrony środowiska oraz ustawy o odpadach (Dz.U.
Nr 62 poz. 628 z 18 września 2001 roku, z późn. zm.) stworzyło podstawy prawne działań
mających na celu poprawę gospodarki odpadami. Do początku XXI wieku, pomimo spadku
produkcji odpadów w Polsce z 460 t odpadów na 1 km2 w roku 1990 do 401 t na 1 km 2 w 2000
roku, wzrastała ilość odpadów składowanych. Według stanu na koniec grudnia 2000 roku
wielkość zgromadzonych odpadów, z wyłączeniem komunalnych, w Polsce wyniosła 2,01 mld
ton. W pierwszych latach obowiązywania nowych przepisów sytuacja uległa już poprawie.
W roku 2004 wielkość nagromadzonych odpadów, z wyłączeniem komunalnych, wynosiła 1,75
mld ton, przy rocznej produkcji 134 mln ton. Obserwuje się zmniejszanie liczby zakładów
składujących odpady, większy stopień odzyskiwania odpadów oraz zwiększone
unieszkodliwianie odpadów komunalnych 21) (Ryc. 7). Trzeba jednak zaznaczyć, że zgodnie
z Uchwałą Rady Ministrów Nr 219 z dnia 29 października 2002 r. w sprawie krajowego planu
gospodarki odpadami, będzie następował wzrost ilości odpadów wytworzonych. Szacuje się,
że łączna ilość odpadów wytworzonych w Polsce wynosić będzie:
w 2006 r. —143,8 mln ton,
w 2010 r. — 145, 3 mln ton,
w 2014 r. — 172 mln ton.
Szczególną kategorię stanowią odpady, związane z przemysłem wydobywczym. Chociaż

przestrzennie ich zasięg jest ograniczony, to dla regionów, w których działalność górnicza ma
miejsce, jest on bardzo istotny. Dotyczy to przede wszystkim odpadów powstających przy
płukaniu i oczyszczaniu kopalin (województwo śląskie – 29,5 mln ton w roku 2004) oraz
odpadów z flotacyjnego wzbogacania rud metali nieżelaznych (województwo dolnośląskie –
28,5 mln ton w roku 2004).
Do tej pory najbardziej powszechnym w Polsce sposobem unieszkodliwiania odpadów jest ich
składowanie na składowiskach odpadów. Trwają prace nad rozwiązaniem problemu
unieszkodliwiania odpadów pestycydów zmagazynowanych w około 350 zidentyfikowanych
mogilnikach. Nie rozwiązano w pełni problemu składowisk przemysłowych, które w wielu
przypadkach stanowią zagrożenie zanieczyszczenia wód podziemnych. Dotyczy to na przykład
składowisk odpadów w Tarnowie i na Górnym Śląsku. Jednak obecnie dominujący sposób
zagospodarowywania odpadów z sektora gospodarczego stanowi odzysk (76,9% w roku 2000).
Zbyt mały postęp w gospodarce odpadami notuje się natomiast w sektorze komunalnym, na co
wskazuje duża ilość odpadów komunalnych unieszkodliwianych przez składowanie.
21 ) Ochrona Środowiska, 2005
28
Składowiska są obiektami uciążliwymi dla środowiska a często nie spełniają wymogów

obowiązujących przepisów o odpadach. W zasadzie nie stosuje się przeróbki i wtórnego
wykorzystywania odpadów. Podobnie zaniedbana jest sfera unieszkodliwiania osadów
ściekowych.
Ryc. 7. Odpady wytworzone i zebrane według gmin i powiatów, 2005

29
Realizacja programów poprawy sytuacji w składowaniu i odzysku lub unieszkodliwianiu

odpadów wynika ze zobowiązań ustalonych w procesie negocjacji RP z UE, włączanych
do prawodawstwa polskiego. Szczegółowo dotyczy to:
Dyrektywy 94/62/WE w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych;
Dyrektywy 99/31/WE w sprawie składowisk odpadów;
Rozporządzenia 259/93/EWG w sprawie nadzoru i kontroli przesyłania odpadów
w obrębie Wspólnoty Europejskiej oraz poza jej obszar.
Dotrzymanie przez nasz kraj zobowiązań międzynarodowych wymaga także między innymi
budowy potencjału technicznego, potrzebnego do selektywnego gromadzenia odpadów
opakowaniowych oraz recyklingu lub odzysku cennych surowców z odpadów. Zobowiązania
tego typu dotyczą też rozwiązania problemu składowania i utylizacji odpadów azbestowych,
które stanowią szczególne zagrożenie dla środowiska.
2.3.4. Hałas
Obok odpadów, drugim bardzo istotnym ze względów zdrowotnych zagrożeniem środowiska

jest hałas. Stan klimatu akustycznego w miastach ulega postępującemu pogorszeniu. Jest to
konsekwencją systematycznego wzrostu presji motoryzacji oraz globalnego zwiększania się
prędkości podróżnej pojazdów. Często poprzez budowę nowych ulic hałas drogowy dociera na
tereny wolne dotychczas od nadmiernego hałasu. Jednak na wzrost hałasu w Polsce
decydujący wpływ ma niezwykle dynamiczny rozwój motoryzacji przy złym stanie nawierzchni
dróg. Wielokrotnie wzrosło natężenie przewozów towarowych i osobowych transportem
samochodowym zarówno ze względu na wzmożony ruch lokalny, jak również ruch tranzytowy
w komunikacji międzynarodowej. Szacuje się, że w zasięgu uciążliwego oddziaływania hałasem
drogowym w Polsce znajduje się około 15 mln osób. Prognozy ruchu wskazują, że należy liczyć
się z dalszym wzrostem natężenia ruchu. Ocenia się, że pozytywny wpływ na klimat akustyczny
będzie miał program budowy autostrad. Korzystne efekty powinna przynieść również budowa
obwodnic wokół miast, przez które obecnie przechodzą ważniejsze trasy tranzytowe.
Zagrożenie hałasem kolejowym jest znacznie mniejsze i obejmuje nieco ponad 1 mln
mieszkańców Polski. Jego dalsze zmniejszenie jest możliwe poprzez realizację programów
modernizacji linii kolejowych. W trakcie ich modernizacji należy uwzględnić stosowanie
różnorodnych środków ochrony akustycznej np. ekranów akustycznych wzdłuż torowisk.
W otoczeniu lotnisk cywilnych i wojskowych obserwowane są obszary o dużym stopniu
zagrożenia hałasem. Spodziewać się należy w kolejnych latach rozwoju transportu lotniczego
i tym samym narastania zagrożenia hałasem lotniczym. Zagrożenie hałasem sygnalizują
również mapy akustyczne opracowane dla większości lotnisk cywilnych w Polsce.
Obserwowane tendencje do szybkiego rozwoju ruchu lotniczego mogą spowodować
pogorszenie się klimatu akustycznego w ich pobliżu. Istnieje ustawowy obowiązek
ustanawiania obszarów ograniczonego użytkowania wokół lotnisk, co napotyka jednak na wiele
barier. Pojawia się również problem zagrożenia klimatu akustycznego ze strony lotnictwa:
sportowego i dyspozycyjnego, sanitarnego oraz turystycznego (loty widokowe itp.). Samoloty
wykorzystywane do tego typu lotów operują z reguły na stosunkowo małych wysokościach,
a ich lądowiska lokalizuje się często w pobliżu zabudowy mieszkaniowej, wymagającej ochrony
przed hałasem.
Ostatnie lata przynoszą zahamowanie tendencji wzrostowej presji hałasu przemysłowego na
stan klimatu akustycznego. Spowodowane jest to z jednej strony zastosowaniem skutecznych
środków ochrony przed hałasem przez istniejące zakłady przemysłowe, jak również upadłością
30
niektórych najbardziej uciążliwych zakładów przemysłowych. Do poprawy przestrzegania przez

zakłady przemysłowe w ostatnich latach norm hałasu przyczynił się obowiązek opracowywania
planów ochrony przed hałasem oraz system kar za ponadnormatywną emisję hałasu
egzekwowany przez organy Inspekcji Ochrony Środowiska.
W roku 2001 najwięcej zakładów emitujących hałas, przekraczający dopuszczalne normy, było
w województwie dolnośląskim, małopolskim i wielkopolskim. Niekorzystnym zjawiskiem
spowodowanym przez restrukturyzację gospodarki, z punktu widzenia ochrony przed hałasem,
jest powstawanie obiektów o relatywnie niskiej emisji akustycznej, które przez fakt
lokalizowania ich coraz bliżej zabudowy mieszkaniowej, pomimo zastosowania nowoczesnych
urządzeń, powodują ponadnormatywną emisję hałasu do środowiska. Według badań CBOP
w sierpniu 2003 roku 46% respondentów odpowiedziało, że niepokoi ich uciążliwy hałas
w miejscu zamieszkania.
2.4. Użytkowanie ziemi
Grunty zagospodarowane przez rolnictwo są główną formą użytkowania ziemi na przeważającej

części powierzchni kraju (Ryc. 8). Niemniej jednak zaobserwować można wyraźny ubytek
użytków rolnych w ogólnej powierzchni Polski. W 2006 roku wg powierzchni geodezyjnej
zajmowały one 61,1% ogólnej powierzchni kraju. Wzrasta natomiast powierzchnia lasów
(wzrost o ponad 1% w ostatniej dekadzie), które stanowią obecnie 30,0% powierzchni kraju (wg
powierzchni geodezyjnej). Pozostałe to głównie grunty zabudowane i zurbanizowane (4,8%),
grunty pod wodami (2,0%), nieużytki (1,6%) oraz tereny o innym wykorzystaniu (np. użytki
ekologiczne).
Ukształtowany w przeszłości obraz przestrzennego zróżnicowania udziału użytków rolnych
w powierzchni kraju jest funkcją dwóch elementów: presji demograficznej o różnym nasileniu
w poszczególnych częściach kraju oraz stopnia przydatności warunków przyrodniczych dla
rolnictwa. Wysoka koncentracja ziem użytkowanych przez rolnictwo cechuje przede wszystkim
obszary o urodzajnych glebach, tj. Żuławy Wiślane, Wyżynę Małopolską i Lubelską oraz Nizinę
Śląską. Bardzo dobre warunki dla uprawy roślin sprawiają, że użytki rolne zajmują tam ponad
¾ ogólnej powierzchni. Znaczny odsetek użytków rolnych cechuje także środkową i wschodnią
część kraju, chociaż warunki przyrodnicze nie są tu tak korzystne jak w przypadku terenów
wyżynnych. Wysoki stopień rolniczego zagospodarowania ziemi należy wiązać bardziej
z czynnikami pozaprzyrodniczymi, tj. dużą gęstością zaludnienia wsi, słabo rozwiniętym
przemysłem, wielowiekowym „głodem ziemi” oraz innymi historycznymi uwarunkowaniami
sięgającymi czasów zaborów. Z kolei niski udział użytków rolnych charakteryzuje tereny
o niekorzystnych dla rolnictwa warunkach przyrodniczych, silnie zalesioną północno-zachodnią
Polskę oraz obszary o wysokim stopniu uprzemysłowienia i zurbanizowania.
W ostatniej dekadzie obserwuje się dynamiczny wzrost gruntów odłogowanych. Problem ten
występuje zwłaszcza na obszarach podmiejskich i górskich oraz w regionach, gdzie przed
rokiem 1989 przeważała gospodarka uspołeczniona. Na obszarach podmiejskich wynika
to głównie ze zmiany funkcji z użytkowania rolniczego na cele nierolnicze (zwykle budowlane),
na obszarach górskich – z powodu nieopłacalności upraw, a na obszarach „popegeerowskich”
– wskutek odłogowania gruntów niższych klas, również wskutek nieopłacalności produkcji
rolniczej.
31
Ryc. 8. Użytkowanie ziemi według gmin, 2005

32
Drugie pod względem udziału w strukturze użytkowania ziemi są lasy i zakrzewienia zajmujące
ponad dwukrotnie mniejszą powierzchnię niż użytki rolne. Powierzchnia lasów i zakrzewień
wyniosła w 2004 roku 9,3 mln ha. Najwyższą lesistością charakteryzuje się zachodnia
i północno-zachodnia część kraju (Ryc. 2). Występuje tu zwarty kompleks leśny,
charakteryzujjący się wskaźnikiem lesistości przekraczającym 50%. Podobna sytuacja ma
miejsce na terenie Karpat. Wyższą od przeciętnej lesistość ma także Pojezierze Suwalskie
i Mazurskie oraz część obszarów wyżynnych. Z kolei w środkowej Polsce udział lasów spada
znacznie poniżej średniej krajowej. Rekordowymi pod względem lesistości są gminy: Cisna
(woj. podkarpackie) i Białowieża (woj. podlaskie), w których lasy zajmują odpowiednio 91,5
i 88,9% ogólnej powierzchni. Na drugim krańcu są całkowicie wylesione gminy (0% lasów),
wśród gmin wiejskich są to Gać i Gręboszów (województwo małopolskie).
Można przyjąć, podobnie jak w przypadku użytków rolnych, że udział lasów w powierzchni gmin
jest odwrotnością funkcji presji demograficznej i przydatności warunków przyrodniczych dla
rolnictwa. Najmniejsze powierzchnie lasów występują bowiem na obszarach silnie zaludnionych
oraz o dobrych warunkach agroekologicznych. Wyjątek mogą stanowić niektóre tereny
wyżynne, gdzie utrzymały się zwarte kompleksy leśne podlegające od dłuższego czasu prawnej
ochronie.
Do pozostałych form użytkowania ziemi zaliczają się: tereny osiedleńcze, komunikacyjne,
wody, użytki kopalne i nieużytki. Dwie pierwsze spośród nich koncentrują się przede wszystkim
na obszarach miejskich i w strefach podmiejskich dużych miast (Warszawa, Łódź, Szczecin,
Trójmiasto) oraz na obszarach uprzemysłowionych (Górny Śląsk, rejon Tarnobrzega,
Bełchatowa, itp.). Inne formy użytków (głównie wody i nieużytki) zajmują największą
powierzchnię na pojezierzach i pobrzeżach Bałtyku.
2.5. Obszary morskie
Zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa (ustawa z dnia 21 marca 1991r. o obszarach

morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej – Dz. U. z 2003 roku Nr 153,
poz.1502) wyróżnia się: obszary morskie Rzeczypospolitej Polskiej oraz pas nadbrzeżny. Do
obszarów morskich RP zalicza się morskie wody wewnętrzne (polskie obszary Zalewu
Szczecińskiego, Zalewu Wiślanego, część Zatoki Gdańskiej oraz wody wewnętrzne portów –
ogółem 1991km 2 ), morze terytorialne (którego zewnętrzną granicę stanowi linia oddalona
o 12 mil morskich od najbliższego punktu linii podstawowej morza – powierzchnia 8682 km 2 )
oraz wyłączną strefę ekonomiczną (położoną na zewnątrz morza terytorialnego i przylegającą
do niego a jej granice określają umowy międzynarodowe – powierzchnia 33 307 km 2 ).
Odpowiada to 10,7% powierzchni Polski (Ryc.9).
W skład pasa nadbrzeżnego wchodzi natomiast pas techniczny (stanowiący strefę wzajemnego
bezpośredniego oddziaływania morza i lądu) oraz pas ochronny (obejmujący obszar, w którym
działalność człowieka wywiera bezpośredni wpływ na stan pasa technicznego).
Obszar polskiej strefy brzegowej (zgodnie z ustawą o obszarach morskich Rzeczypospolitej
Polskiej i administracji morskiej oraz rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29 kwietnia 2003
roku w sprawie określenia minimalnej i maksymalnej szerokości pasa technicznego
i ochronnego oraz sposobu wyznaczania granic Dz.U. Nr 89 poz.820) został podzielony na
wzajemnie przenikające się strefy. W obszarze morza terytorialnego, nadrzędnym organem
władzy jest odpowiednie Ministerstwo (obecnie Ministerstwo Gospodarki Morskiej), natomiast
organami terenowymi są urzędy morskie w Gdyni, Słupsku i Szczecinie. Za obszarem morza
terytorialnego zaczyna się lądowy pas nadbrzeżny, podzielony na pas techniczny (szerokości
33
maksymalnie do 1000 metrów) oraz pas ochronny (o szerokości 2500m). W granicach pasa
technicznego główne kompetencje posiada dyrektor urzędu morskiego, natomiast pasa
ochronnego – gmina. W zakresie sprawowania władzy w granicach strefy brzegowej Morza
Bałtyckiego istotną rolę odgrywają również organy ochrony środowiska, co ma miejsce
wszędzie tam, gdzie występują różnego rodzaju strefy ochronne, czy to na morzu, czy to na
lądzie – na przykład na obszarach objętych europejską siecią ekologiczną „Natura 2000”.
W ramach współpracy europejskiej wzrasta zainteresowanie objęciem obszarów morskich
systemem planowania przestrzennego, odpowiednim dla jego specyfiki. Dałoby to podstawy dla
bardziej racjonalnej i zrównoważonej gospodarki zasobami morza oraz ułatwiło zintegrowane
zarządzanie obszarami przybrzeżnymi. Celowe jest więc sporządzenie diagnozy stanu
zagospodarowania polskiej części Morza Bałtyckiego. Taka kompleksowa diagnoza powinna
powstać w najbliższych latach.
Ryc. 9. Strefy obszarów morskich Polski oraz podział kompetencji urzędów morskich
Źródło: J. Gajewski, 2006
34
2.6. Ochrona różnorodności biologicznej i krajobrazu
Różnorodność biologiczna 22) w Polsce należy do najbogatszych w Europie Środkowej,

szczególnie w zakresie zbiorowisk leśnych. W polskich lasach występuje 28 gatunków drzew
leśnych. Przez Polskę przebiegają granice występowania lasotwórczych gatunków drzew, jak:
buk, jodła, modrzew, dąb bezszypułkowy, lipa i jawor. W Polsce istnieje 10 tys. gatunków
glonów i 4 tys. grzybów, 1,5 tys. porostów, 0,7 tys. mchów oraz 2,3 tys. roślin naczyniowych.
Fauna bezkręgowców liczy 33 tys. gatunków, a kręgowców 0,6 tys. Świat ptaków liczy 418
gatunków, a w tym lęgowych – 232 (dla porównania: Niemcy – 240, Słowacja – 341, Czechy –
220) Świat ssaków obejmuje 84 gatunki (dla porównania: Niemcy – 79, Słowacja i Czechy – po
90). W Polsce występuje też około 130 gatunków ryb, 9 gadów i 18 płazów.
Wiele uwagi należy poświecić działaniom na rzecz ochrony bioróżnorodności, wśród nich:
kontynuowaniu ochrony ekosystemów, siedlisk przyrodniczych, siedlisk gatunków
zwierząt oraz siedlisk gatunków roślin,
kontynuowaniu ochrony gatunkowej,
kontynuowaniu tworzenia europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000 oraz jej
ochrony,
budowaniu przepławek na rzekach dla ryb wędrownych,
zagospodarowaniu ekologicznemu dolin rzek,
upowszechnieniu edukacji kształtującej świadomość ekologiczną społeczeństwa.
Obszary chronione w Polsce to parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe

i obszary chronionego krajobrazu (ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku),
obszary ochrony uzdrowiskowej (ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym,
uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz gminach uzdrowiskowych (Dz.U. Nr
167, poz. 1399) oraz obszary NATURA 2000. Zadaniem obszarów chronionych na podstawie
ustawy o ochronie przyrody jest utrzymanie na chronionym obszarze naturalnych procesów
przyrodniczych i stabilności ekosystemów, zachowanie różnorodności biologicznej oraz
dziedzictwa geologicznego, zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów,
kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody oraz przywracanie do właściwego
stanu zasobów i składników przyrody. Formy ochrony obszarowej są projektowane i zakładane
tak, aby stworzyć na terenie kraju jednolity system ochrony obszarowej, gwarantujący
efektywną i maksymalną realizację celów ochrony przyrody w Polsce (Ryc. 13). W roku 2005
sieć ta obejmowała 23 parki narodowe (3,2 tys. km2 ), 120 parków krajobrazowych (25,2 tys.
km2 ), 445 obszarów chronionego krajobrazu (70,4 tys. km2 ) oraz 1385 rezerwatów (1,7 tys.
km2 ) (Ryc.10). Poza tym na obszarze Polski znajduje się 6177 użytków ekologicznych, 115
stanowiska dokumentacyjne, 177 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych oraz 34385 pomników
przyrody. Wszystkie te indywidualne formy ochrony wprowadzone są rozporządzeniami
wojewodów lub uchwałami rad gmin.
W celu usprawnienia funkcjonowania najcenniejszych obszarów pod względem przyrodniczym,
czyli na obszarach parków narodowych, konieczne jest uregulowanie własności gruntów.
W roku 2005 na 317,2 tys. ha, jakie zajmowały parki narodowe, 46,6 tys. ha stanowiła własność
prywatna lub inna niż skarbu państwa.
22 ) szczegółowo omawia Krajowa Strategia Ochrony i Umiarkowanego Użytkowania Różnorodności Biologicznej;

Ministerstwo Środowiska 2003, dokument zatwierdzony 25 lipca 2003r.
35
Ryc. 10. Obszary chronione według gmin, 2005

Źródło: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, na podstawie danych GUS i Ministerstwa Środowiska
Parki spełniają również – poza funkcją ochrony przyrodniczej, ważną funkcję turystyczną
i edukacyjną. W roku 2004 odwiedziło polskie parki narodowe 10,4 mln turystów a w roku 2005
– 10,5 mln. Wzrastające zainteresowania obszarami chronionymi ze strony społeczeństwa
wymaga tworzenia infrastruktury turystycznej na obszarach parków, nie zagrażającej
podstawowej funkcji, czyli ochrony najcenniejszych obiektów pod względem przyrodniczym.
Na obszarze Polski znajdują się 43 uzdrowiska (Ryc. 11), z wydzielonymi strefami ochrony
uzdrowiskowej, oznaczonymi literami „A”, „B”, „C”, przy czym strefa „A” ochrony uzdrowiskowej
jest bezpośrednio przeznaczona dla lecznictwa uzdrowiskowego. Zasady i rygory obowiązujące
w tych strefach zawarte są w ustawie uzdrowiskowej i w statutach uzdrowisk.
36
Ryc. 11. Uzdrowiska w Polsce, 2007

Źródło: Ministerstwo Zdrowia
Poprawne, to znaczy zgodne z założeniami rozwoju zrównoważonego, gospodarowanie

środowiskiem naturalnym i kulturowym jest obecnie jednym z priorytetów polityki przestrzennej
w krajach Unii Europejskiej. Ogólne zasady kształtowania przestrzeni rozumianej jako
krajobraz wielofunkcyjny ujęte są między innymi w kilku dokumentach Unii Europejskiej, w tym
w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej podpisanej przez stronę polską w dniu 21 grudnia
2001 roku i ratyfikowanej 24 czerwca 2004 r. (Dz.U. 2006 Nr 14, poz. 98) a także w innych
dokumentach, np. Konwencji o obszarach wodno-błotnych podpisanych przez Polskę 22
listopada 1972 roku, a ratyfikowanej 22 marca 1978 roku (Dz.U. Nr 7, poz. 25 i 26). Po akcesji
Polski do Unii Europejskiej istnieje potrzeba stworzenia przestrzennego systemu ochrony
krajobrazu, który łączyć będzie funkcje ochrony przyrody i dziedzictwa kulturowego w typowym
i tożsamym krajobrazie.
37
2.6.1. Sieć NATURA 2000
Sieć NATURA 2000 wyznaczona i obowiązująca w krajach Unii Europejskiej jest instrumentem
optymalizacji działań na rzecz zachowania dziedzictwa przyrodniczego w UE, ustanowionym
jako wypełnienie zobowiązań wynikających z Konwencji o różnorodności biologicznej,
podpisanej przez Polskę 5 czerwca 1992 roku i ratyfikowanej 23 grudnia 1995 roku (Dz.U. 58
poz. 253 i 254 z 1996 roku). Celem utworzenia sieci jest zachowanie zarówno zagrożonych
wyginięciem siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt w skali Europy, jak
i typowych siedlisk dla danych regionów kontynentu a także połączenie ich w spójną
terytorialnie sieć. Sieć NATURA 2000 tworzą dwa typy obszarów: obszary specjalnej ochrony
ptaków (OSO) 23) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) 24) (Ryc. 12) wyznaczone na
podstawie trzech regulacji Unii Europejskiej:
Ryc. 12. Sieć Natura 2000, 2007

Źródło: Ministerstwo Środowiska
23 ) Special Protection Areas – SPA, wg tzw. „dyrektywy ptasiej”

24 ) Special Areas of Conservation – SAC, wg tzw. „dyrektywy siedliskowej”
38
Ryc. 13. Sieć Natura 2000 na tle wybranych innych obszarów chronionych, 2005
na podstawie danych Ministerstwa Środowiska i GUS
Dyrektywy Rady 79/409 EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku o ochronie dzikich ptaków
(tzw. „dyrektywa ptasia”),
Dyrektywy Rady 92/43 EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony naturalnych
i półnaturalnych siedlisk fauny i flory (tzw. „dyrektywa siedliskowa”),
Decyzji Komisji Europejskiej 97/266 z dnia 18 grudnia 1996 roku w sprawie zakresu
informacji o obszarach proponowanych do systemu NATURA 2000.
39
W Polsce występuje 267 gatunków ptaków uwzględnionych w Dyrektywie Ptasiej, zaś w sieci
NATURA 2000 w Polsce na koniec 2005 roku powołane były 72 obszary specjalnej ochrony
ptaków (OSO) o łącznej powierzchni 31098,8 km 2 oraz 184 specjalne obszary ochrony siedlisk
(SOO), które zajmowały 11758,8 km 2 25). Znajdowały się one w 881 gminach, czyli w około
35,6% wszystkich gmin (Ryc. 13). Granice niektórych z tych obszarów są kwestionowane przez
władze regionalne i lokalne, ze względu na ograniczenia, jakie ze sobą niosą dla rozwoju
społeczno-gospodarczego. Organizacje ekologiczne postulują rewizję lub rozszerzenie zasięgu
obszarów sieci NATURA 2000 w Polsce. Swoje propozycja optymalnej sieci obszarów Natura
2000 organizacje pozarządowe zaprezentowały w dokumencie „Shadow List”, który wnosi dużo
uzupełnień i korekt do propozycji opracowanych przez Ministerstwo Środowiska. Obszary te
traktuje się jako tzw. „obszary potencjalne” i są one przedmiotem negocjacji z Komisją
Europejską. Ich uwzględnienie zależy od wyników prowadzonej powszechnej inwentaryzacji
przyrodniczej kraju.
Przestrzenne rozmieszczenie obszarów Natura 2000 na terenie kraju, jak też ich udział
w powierzchni poszczególnych gmin, nie jest równomierny. Najwięcej gmin z obszarami Natura
2000 występuje w pasie pobrzeży i pojezierzy, szczególnie na Pojezierzu Suwalskim
i Mazurskim (Ryc. 14). Gminy te charakteryzuje również największy udział powierzchni Natura
2000 w ogólnej powierzchni gminy, to jest od 70 do 100% jej obszaru. W sumie na terenie kraju
jest 40 takich gmin, które zamieszkuje ponad 260 tys. osób. Wśród gmin objętych europejską
siecią ekologiczna Natura 2000 przeważają jednak gminy o jej udziale do 10% (400 gmin),
a następnie od 10 do 20% (181 gmin).
2.7. Wnioski
Polska charakteryzuje się bogatą i różnorodną przyrodą, mimo presji, której była poddana w
drugiej połowie XX wieku. Przestrzeń przyrodnicza stanowi element, który może generować
rozwój społeczno-gospodarczy, a który nie w pełni jest jeszcze wykorzystywany. W ostatnich
latach, inicjatywy władz i zwiększona społeczna świadomość wartości tego naturalnego
dziedzictwa, doprowadziły do rozwoju polityki ochrony środowiska na znaczących obszarach.
Wspólnym kryterium obszarów podlegających ochronie jest ich poziom wrażliwości,
niepowtarzalności albo rzadkości występowania oraz ich wartość naukowa.
Do najważniejszych silnych stron polskiej przestrzeni przyrodniczej należą:
urozmaicona rzeźba terenu,
znaczny udział powierzchni leśnych w ogólnej powierzchni kraju,
duża różnorodność biologiczna ekosystemów leśnych, łąkowych i polnych,
różnorodność typologiczna pokrywy glebowej,
niewielka powierzchnia gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi,
dobrze rozwinięta sieć hydrograficzna z dużą liczbą jezior,
piaszczyste i długie wybrzeże morskie,
różnorodność krajobrazowa (z licznymi obiektami dziedzictwa kultury materialnej jako
elementem nie przyrodniczym oraz obiektami przyrodniczymi prawnie chronionymi);
25 ) wg „Ochrona Środowiska 2005” – przedstawione informacje dotyczą listy obszarów zgłoszonych przez Polskę do Komisji
Europejskiej w roku 2004. Należy jednak zaznaczyć, że proces wyznaczania obszarów nie został jeszcze zakończony.
40
Ryc. 14. Udział obszarów NATURA 2000 w powierzchni gmin w końcu 2005 roku
Źródło: Ministerstwo Środowiska
różnorodność typów ochrony prawnej środowiska przyrodniczego i dostosowanie

zakresu ochrony do rzeczywistych walorów środowiska oraz potrzeb rozwoju społeczno-
gospodarczego (z instrumentem kompensacji przyrodniczej włącznie);
korzystne tendencje w stanie jakościowym środowiska, zwiększanie lesistości kraju,
poprawa czystości wód i powietrza.
41
Do najważniejszych słabych stron polskiej przestrzeni przyrodniczej należą:

jakość wód powierzchniowych odbiegająca od oczekiwanych standardów,
niewystarczająco rozwinięta mała retencja i nierównomiernie rozmieszczone zasoby wód,
małe wykorzystanie odnawialnych źródeł energii i eksploatacja surowców
nieodnawialnych,
zły stan zdrowotny drzewostanów,
młody wiek drzewostanu,
mała spójność kompleksów leśnych,
nieprawidłowa struktura drzewostanowa (monokultury),
duże potencjalne zagrożenie gleb erozją,
niska wartość buforowa dużej części pokrywy glebowej,
zagrożenia wynikające ze składowania odpadów (mały procent utylizacji i wtórnego
przerobu odpadów).
Znaczącą groźbę wobec dziedzictwa przyrodniczego stanowi przestrzenne rozdrobnienie

obszarów chronionych. Efektywność ochrony przyrody w wielu obszarach chronionych zależy
od odpowiedniego zarządzania otaczającymi obszarami. Prawidłowo skoordynowana polityka
rozwoju przestrzennego na różnych poziomach administracyjnych i przy udziale społeczeństwa,
może pomóc w ochronie środowiska i ekosystemów, odsuwając tym samym groźbę utraty
bioróżnorodności.
Dyrektywy Unii Europejskiej dotyczące ptaków i siedlisk pomogły rozszerzać zasięg ochrony
poza obszary poszczególnych państw. Przykładem tego jest inicjatywa tworzenia europejskiej
sieci Natura 2000. Jej celem jest dodatkowo stworzenie spójnej sieci obszarów ochrony siedlisk
przyrodniczych i siedlisk gatunków zagrożonych wyginięciem w krajach Unii oraz wdrażanie
Konwencji o ochronie różnorodności biologicznej. Komisja Europejska podkreśla zasadniczą
rolę planowania przestrzennego dla zachowania różnorodności gatunkowej i wskazuje jak
planowanie przestrzenne może przyczynić się zarówno do ochrony jak i zrównoważonego
zarządzania ekosystemami.
Wymogi ochrony, wynikające z sieci NATURA 2000 mogą kolidować i często kolidują
z zamierzeniami inwestycyjnymi, koniecznymi dla pobudzenia rozwoju poszczególnych
obszarów. Jednak planowanie przestrzenne, jako elastyczne narzędzie rozwoju społecznego
i gospodarczego musi uwzględniać ochronę obszarów sieci NATURA 2000 ze względu na brak
możliwości ich przeniesienia w inne miejsce oraz nieodwracalność potencjalnych szkód
w strukturze tych obszarów przy naruszeniu zasad rozwoju zrównoważonego. Zasady ochrony
tych obszarów, zarówno w procesie planowania przestrzennego jak i w procesie
inwestycyjnym, muszą być zgodne z wymaganiami dyrektywy siedliskowej. Planowanie
przestrzenne może dostarczać jednak efektywnych narzędzi osiągania kompromisu pomiędzy
nakazami ochrony a potrzebami rozwoju w szerszej, regionalnej skali. Narzędzia te powinny
być rozwijane i efektywnie wykorzystywane.
Gleby są podstawą życia i dostarczają przestrzeni mieszkalnej ludziom, zwierzętom i roślinom -
dlatego są zasadniczym komponentem naturalnej równowagi. Gleba jest miejscem rozkładu
i neutralizacji w naturalnych cyklach przyrodniczych a prawie całe pożywienie dla ludzi,
zwierząt i podstawa bytu roślin zależy od urodzajności gleby. Występowanie w Polsce różnych
typów gleb sprzyja ich różnorodnemu zagospodarowaniu i stanowi naturalne uwarunkowanie
kierunków rozwoju poszczególnych obszarów. Naturalne funkcje gleb są jednak na wielu
obszarach niezwykle zagrożone poprzez działalność ludzką.
42
Istotne zagrożenia dotyczą też zasobów wodnych. Mogą być one minimalizowane poprzez
zintegrowaną politykę rozwoju przestrzennego, przynoszącą poprawę zarówno w zmniejszaniu
ryzyka powodzi, jak i w zwalczaniu niedoborów wody. Doświadczenia pokazują, że bez
integracji środków zarządzania zasobami wodnymi z procesami zarządzania
zagospodarowaniem terenu w tym z rozwojem osadnictwa, nie można osiągnąć ani
zrównoważonego i skutecznego użytkowania wód, ani też nie można zapobiegać powodziom.
Właściwe zarządzanie rozwojem przestrzennym i planowanie przestrzenne na wszystkich
szczeblach administracji to podstawowe nietechniczne sposoby skutecznej ochrony
przeciwpowodziowej i zabezpieczenia terenów narażonych na wystąpienie powodzi. Należy
także zaznaczyć, że w obecnym sposobie zarządzania przestrzenią zbyt słabo dostrzegane są
zagadnienia i problemy morskich zasobów wodnych.
Również klimat jest ściśle związany ze środowiskiem naturalnym, gdyż czynniki klimatyczne
kształtują w poważnym stopniu jego zasoby. Klimat jest jednak obecnie w skali globalnej pod
wpływem negatywnych wpływów ludzkiej aktywności. Wzrasta ilość gazów odpowiedzialnych za
efekt cieplarniany, co spowodowane jest przez działalność ludzką, i co wpływa na zmiany
temperatury i dystrybucję opadów. To prowadzi do poważnych zmian w rolnictwie, naraża na
niebezpieczeństwa anomalii pogodowych, powodujących straty także w innych dziedzinach
gospodarki i życia społecznego.
Sposoby, w jakie przez stulecia wspólnoty lokalne i regionalne traktowały środowisko
i uprawiały ziemie, utrwalone zostały w bogatej różnorodności krajobrazów i sposobów
wykorzystania przestrzeni. To pomaga określić tożsamość różnych regionów a ich
zróżnicowanie stanowi ważny element dziedzictwa kulturowego. Wartości te nie sprowadzają
się jednak tylko do bioróżnorodności, wartości historycznych i estetycznych - są one ważne
również ze względów ekonomicznych. Wyjątkowość danego krajobrazu może być używana dla
promocji obszaru, dla przyciągania nowych gałęzi przemysłu, dla turystyki i dla innych typów
aktywności ekonomicznej i inwestycji.
Niszczenie krajobrazów nie zawsze jest nagłe i dramatyczne. W wielu obszarach następuje to
stopniowo i w sposób prawie nie zauważony. Trudnym jest określenie specyficznej polityki
ochrony tych krajobrazów, ponieważ stanowią one złożoną kompozycję, i nie pojedyncze
elementy tworzą ich wartość. Krajobrazy są też nierozerwalnie związane ze sposobami
użytkowania terenu - nie mogą być w tym względzie autonomiczne. Jednak za pomocą planów
zagospodarowania przestrzennego możliwa jest eliminacja tych sposobów użytkowania, które
uszkadzają krajobraz kulturowy i kompensacja lub eliminacja negatywnych skutków.
43
3. Podstawowe elementy zróżnicowań społecznych
3.1. Sytuacja demograficzna 26)
Polska jest jednym z większych krajów Europy pod względem liczby ludności, zajmując w niej
8 miejsce wśród 42 państw. W końcu 2005 roku w Polsce było 38,157 mln mieszkańców, czyli
6,6% ogółu ludności Europy (bez Rosji), jednak wśród krajów Unii Europejskiej daje to już
około 10% udziału. Przed II wojną światową Polska z 35 mln mieszkańców (w przedwojennych
granicach) stanowiła blisko 8% ludnościowego potencjału europejskiego.
Całkowita liczba ludności Polski zmniejsza się od roku 1998. Jest to wynikiem wartości
przyrostu naturalnego oscylującego w pobliżu zera. W okresie transformacji następował
systematyczny spadek dzietności społeczeństwa oraz ujemne saldo migracji
międzynarodowych. Istotna część migracji międzynarodowych jest pomijana w oficjalnych
statystykach.
Konsekwencją stagnacji, a obecnie powolnego spadku liczby ludności są rosnące dysproporcje
w strukturze wieku i płci. O ile w roku 1989 odsetki ludności w wieku przedprodukcyjnym,
produkcyjnym i poprodukcyjnym wynosiły 29,8, 57,5 i 12,6%, to w roku 2006 – 20,4, 64,1
i 15,6%. Oznacza to odpowiednio następujące zmiany w punktach procentowych: –9,4, +6,6
i +3,0%, a w liczbach bezwzględnych: –3,3, +2,3 i +1,1 mln osób. Polskę cechuje dojrzałość
demograficzna, przejawiająca się wysokim odsetkiem ludności w wieku produkcyjnym oraz
stosunkowo wysokim w wieku poprodukcyjnym. Na tle „starych” krajów Unii Europejskiej Polska
odznacza się jednak dość korzystną sytuacją, choć w perspektywie najbliższych dekad także
i w naszym kraju wystąpią problemy wynikające z procesu starzenia demograficznego,
zwłaszcza związanych z kosztami utrzymania systemu emerytalnego i opieki zdrowotnej.
W 2006 roku kobiety stanowiły 51,7% populacji, co wynika z dłuższej przeciętnej długości życia
kobiet niż mężczyzn (odpowiednio dla osób urodzonych w 2005 roku przewidywana przeciętna
długość życia wynosi 79 i 71 lat).
Struktura przestrzenna poszczególnych cech demograficznych w Polsce w dalszym ciągu
mocno nawiązuje do uwarunkowań historyczno-cywilizacyjnych. Silne przemieszczenia
ludności po II wojnie światowej, niespotykane współcześnie w Europie w tej skali, wpłynęły
decydująco na strukturę biologiczną ludności (Ryc. 15). Drugą istotną okolicznością była
industrializacja, pociągająca za sobą migracje ludności, zapewniające równoważenie rynku
pracy w warunkach silnego popytu ze strony sektora przemysłowego.
W latach 1989-2005 dochodziło do pogłębiania się różnic międzyregionalnych w zakresie
ważniejszych wskaźników charakteryzujących stan, dynamikę i strukturę ludności, czyli –
innymi słowy, następował proces polaryzacji demograficznej. Szczególnie duże różnice
występują w zakresie struktury biologicznej ludności oraz wskaźników ruchu naturalnego.
26) Szczegółowe informacje nt. ostatnich trendów demograficznych można znaleźć w opracowaniach: Sytuacja
demograficzna Polski. Raport 2001, 2003, Rządowa Rada Ludnościowa, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych,
Warszawa; Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2002, 2004, Rządowa Rada Ludnościowa, Rządowe Centrum Studiów
Strategicznych, Warszawa; Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2004 roku, 2005, GUS,
http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludnosc/demografia/2004/demografia_04.doc; Balcerzak-Paradowska P., Głogosz D.,
Hebda-Czaplicka I., Kołaczek B., Szymborski J., 2004, Założenia polityki ludnościowej w Polsce, Instytut Pracy i Spraw
Socjalnych, Warszawa.
44
Ryc. 15. Struktury biologiczne ludności według gmin, 2005

45
Przede wszystkim utrzymuje się wyraźny podział historyczny na regiony „stare” i względnie
„młode”. Starość demograficzna cechuje obszary byłego Królestwa Kongresowego, Górnego
Śląska oraz centrów największych aglomeracji. Młodsze demograficznie są zewnętrzne strefy
aglomeracji i niektóre większe miasta oraz tereny zachodniej i północnej Polski, a także
Małopolski (wyższy od przeciętnego przyrost naturalny).
3.2. Migracje a system osadniczy
Pomimo stagnacji liczby ludności współcześnie dochodzi do znaczących przemian w zakresie

rozmieszczenia potencjału demograficznego. Największą rolę w kształtowaniu systemu
osadniczego w skali ogólnokrajowej spełniają obecnie – podobnie jak w poprzednich dekadach,
migracje wewnętrzne, chociaż ich wielkości względne i bezwzględne uległy zmniejszeniom.
Podczas spisu powszechnego stwierdzono, że 59,2% ludności mieszka w miejscu obecnego
zamieszkania (właściwie – gminie, z podziałem na miasta i obszary wiejskie w gminach
miejsko-wiejskich) od urodzenia, a następne 30,3% przybyło tam przed 1989 rokiem. Tylko
10,5% zmieniło miejsce zamieszkania w latach 1989-2002. Szczegółowe dane gminne
wskazują jednak, że ten ostatni wskaźnik przyjmuje wartości z reguły większe niż 20% w
strefach podmiejskich większych miast, zwłaszcza metropolii (poza konurbacją górnośląską).
Przyczyny zmiany miejsca zamieszkania po 1989 roku były typowe i wiązały się ze sprawami
rodzinnymi (43%), w tym zawarciem małżeństwa (27%), warunkami mieszkaniowymi (36%)
oraz pracą (13%). Nieco ponad 60% migracji stanowiły przemieszczenia do miast (Tabela 1).
Tabela 1. Migracje wewnętrzne w latach 1989-2002 według kierunków

Obecne miejsce Poprzednie miejsce zamieszkania
zamieszkania ogółem miasta wieś nieustalone
w tys.
Ogółem 3 924,3 2 124,3 1 709,3 90,7
Miasta 2 359,7 1 271,0 1 032,6 56,1
Wieś 1 564,6 853,3 676,7 34,6
w%
Ogółem 100,0 54,1 43,6 2,3
Miasta 60,1 32,4 26,3 1,4
Wieś 39,9 21,7 17,2 0,9
Źródło: Migracje wewnętrzne ludności 2002, 2003, GUS, Warszawa
Charakterystycznym zjawiskiem jest wzrost znaczenia migracji międzynarodowych, przy czym

szczegółowa analiza tych procesów jest bardzo trudna ze względu na dużą fragmentaryczność
danych źródłowych (szacuje się, że w niektórych aspektach oficjalna statystyka obejmuje
zaledwie 20-30% zdarzeń). Polska w całej powojennej historii notowała ujemne saldo migracji
zagranicznych (w latach 1945-2004 według danych GUS wyjechało około 4 mln osób, ale
faktyczna liczba jest większa o co najmniej 1 mln, obejmujący głównie nie rejestrowany odpływ
w latach 1980.27)
27) Informacja o 4 mln osób została przyjęta wg opracowań GUS (3,8 mln do połowy lat 90., ale od 1945 r., zatem dodając
późniejsze lata otrzymujemy liczbę 4 mln). Obecnie GUS podaje dane z lat 1946-2003, według których ta liczba wynosi 3,3
46
Ryc. 16. Bezwzględne zmiany liczby ludności według gmin, 1989-2005

Odrębnym zagadnieniem są migracje wahadłowe, obejmujące okresowe, często systematyczne

wyjazdy do pracy. Według spisu powszechnego za granicą w 2002 roku czasowo, tj. dłużej niż
12 miesięcy, pozostawało 240 tys. osób, ale można szacować, że faktycznie w 2005 roku za
mln. Różnica jednego roku jest tu bardzo istotna, gdyż jest ściśle związana z dużymi przemieszczeniami ludności
niemieckiej i polskiej. Dane o około 1 mln migrantów w połowie lat 90. zostały wykazane w badaniach na podstawie danych
służb granicznych, a ściślej porównania liczby osób, które wyjechały przez granicę polsko-niemiecką i nie wróciły z
powrotem (niektóre źródła podawały 1,1-1,3 mln w latach 1980-89, ale dotyczyło to całej emigracji). Szacunki, że
rejestrowane migracje stanowią 20-30% pojawiają się w opracowaniach dotyczących migracji, m.in. IGiPZ PAN, SGH, UW.
W sumie szacuje się, że z kraju faktycznie wyjechało na stałe po II wojnie światowej nawet 5-6 mln osób. W Diagnozie
Społecznej 2005 zbadano skłonność do podjęcia pracy za granicą, na co pozytywnie odpowiedziało blisko 1/4 osób, w tym
około 40% w wieku do 24 lat. Oczywiście zamierzenia daleko różnią się od rzeczywistych zachowań. Liczby te traktować
należy raczej jako brak specjalnych lęków przed podjęciem pracy zagranicą, niż domniemany poziom emigracji zarobkowej
w najbliższych latach.
47
granicą pracowało (przynajmniej przez kilka miesięcy) nawet do 1,5 mln osób zameldowanych
w Polsce. 28)
Ryc. 17: Liczba cudzoziemców, którym w latach 1999- 2006 w I instancji wydano pozytywne decyzje
umożliwiające zalegalizowanie ich statusu w Polsce
30000
25000
20000
15000
10000
5000
0
1999 2000 2003 2004 2005 2006
satus uchdźcy 39 53 219 305 312 423
zgoda na pobyt tolerowany 24 826 1832 2048
zezwolenie na osiedlenie się 512 858 1735 4365 3589 3255
zezwolenie na zamieszkanie na czas 16811 15039 28563 25425 22625 22378
oznaczony
zezwolenie na pobyt rezydenta 37 995
długoterminowego WE
zezwolenia na pobyt obywatela UE i 5871 10077 6324
członka rodziny obywatela UE
(wydawane do 25 sierpnia 2006)
źródło: opracowanie MSWiA na podstawie danych URiC
Procentowy udział populacji cudzoziemców w Polsce w stosunku do ogólnej liczby ludności

zamieszkałej na terytorium kraju jest niewielki i wynosi ok. 0,26%. Przedstawione wyliczenie
odnosi się do liczby cudzoziemców posiadających w dniu 31 grudnia 2006 roku ważne karty
pobytu.29) Karta pobytu wydawana jest cudzoziemcowi, który uzyskał zezwolenie na
zamieszkanie na czas oznaczony, zezwolenie na osiedlenie się, zezwolenie na pobyt rezydenta
długoterminowego WE, status uchodźcy oraz zgodę na pobyt tolerowany. 30) Do liczby tej
dodano liczbę ważnych kart pobytu wydanych do dnia 25 sierpnia 2006 roku obywatelom
państw członkowskich Unii Europejskiej i członkom ich rodzin. Wyżej wymienione wyliczenia
nie uwzględniają liczby cudzoziemców przebywających w Polsce na podstawie wiz, ponieważ
28 ) wg Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku 444,9 tys. obywateli posiada drugie obywatelstwo (polskie i inne) a
40,2 tys. spisanych osób nie posiada polskiego obywatelstwa

29 ) zgodnie z danymi Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców według stanu na dzień 31 grudnia 2006 roku liczba
ważnych kart pobytu wynosiła 104 678.

30 ) Art. 72 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 roku o cudzoziemcach (Dz.U. Nr 234 z 2006 roku poz. 1694)
48
nie jest to kategoria zezwoleń o charakterze imigracyjnym (czyli realizującym zamiar dłuższego
pobytu), a raczej obrazujących skalę ruchu osobowego.31)
3.2.1. Procesy depopulacji i koncentracji oraz ich konsekwencje
Ryc. 18. Względne zmiany liczby ludności według gmin, 1989-2005

31 ) Liczba cudzoziemców o nieuregulowanym statusie prawnym przebywających na terytorium Polski jest trudna do
oszacowania, gdyż cudzoziemcy ci nie są zainteresowani ujawnianiem się polskim organom. Ich nieuregulowany status
prawny może być konsekwencją przekroczenia granicy wbrew przepisom. Mogą oni również zgodnie z prawem przekroczyć
granicę lecz nie opuścić terytorium Polski przed upływem okresu ważności wizy lub posiadanego zezwolenia na pobyt i w
wymaganym terminie nie wystąpić o przedłużenie tytułu prawnego do pobytu na terenie Polski.
Wraz z poprawą sytuacji gospodarczej Polska stanie się krajem bardziej atrakcyjnym dla imigrantów, co może spowodować
wzrost presji migracyjnej również ze strony imigrantów o nieuregulowanym statusie prawnym. Presja ta w pierwszej
kolejności skierowana zostanie na największe i najbardziej rozwinięte aglomeracje.
49
Różnice we wskaźnikach ruchu naturalnego i migracje prowadzą do pogłębiania różnic

w rozmieszczeniu ludności. Obecnie mają miejsce trzy charakterystyczne zjawiska z tym
związane: a) depopulacja peryferyjnych obszarów wiejskich; b) koncentracja na obszarach
metropolitalnych; c) dekoncentracja w obrębie (wewnątrz) obszarów metropolitalnych.
Depopulacja peryferyjnych obszarów wiejskich wiąże się z tradycyjnym odpływem
ludnościowym, związanym z trudnymi warunkami gospodarowania, a po 1989 roku także
recesją gospodarczą. Główne obszary depopulacyjne w Polsce to współcześnie przede
wszystkim obszar wzdłuż wschodniej granicy (zwłaszcza przy granicy z Białorusią), a także
rejon Opolszczyzny, następnie Sudetów i Przedgórza Sudeckiego, południowa część
województwa świętokrzyskiego (w tym Ponidzie) oraz Pomorze Środkowe (Ryc. 16, 18 i 19).
Szczegółowa analiza danych otrzymanych z GUS, dotyczących liczby ludności według
miejscowości w 1988 i 2002 roku (ponad 40 tys. jednostek) wskazuje, że szczególnie duże
zmiany zachodzą w obrębie wsi najmniejszych (poniżej 100 mieszkańców), w których w latach
1989-2002 ubyło w niektórych regionach kraju niekiedy nawet ponad 20% mieszkańców. Tak
znaczne wyludnianie się wsi wiąże się z szeregiem problemów związanych z efektywnością
wykorzystania, planowaniem infrastruktury technicznej i komunikacyjnej oraz
zagospodarowaniem porzuconych nieruchomości.
Pozostałe obszary wiejskie również tracą mieszkańców, chociaż w mniejszym stopniu.
Nieliczne wyjątki (Kaszuby, Małopolska – zwłaszcza Podhale) są związane z uwarunkowaniami
historyczno-kulturowymi kształtowania się społeczności regionalnych, zachowujących
w pewnym stopniu tradycyjny system wartości i model rodziny.
Koncentracja ludności następuje w ośrodkach miejskich i ich strefach podmiejskich, przy czym
najwyższe tempo przyrostu notuje się w najbardziej atrakcyjnych aglomeracjach,
tj. warszawskiej, trójmiejskiej, poznańskiej, wrocławskiej i krakowskiej. Dużą dynamikę notują
też niektóre ośrodki średniej wielkości, mające w przyszłości szanse stać się „pełnoprawnymi”
obszarami metropolitalnymi. Dotyczy to szczególnie miast tzw. Ściany Wschodniej, gdzie
wykształcenie się metropolii jest szczególnie pożądane (Lublin, Białystok, Rzeszów, Kielce).
Duże szanse na wzrost demograficzny ma także Olsztyn i pozostałe ośrodki wojewódzkie.
W obrębie regionalnych układów osadniczych następuje zatem charakterystyczny proces
przepływów ludnościowych. Do większych miast napływa ludność z obszarów peryferyjnych,
osiedlając się przede wszystkim w ich strefach zewnętrznych, rzadziej centralnych i obszarach
podmiejskich. W tym samym czasie następuje odpływ mieszkańców z miast w granicach admi-
nistracyjnych do strefy podmiejskiej. Obrót migracyjny, czyli suma odpływów i napływów jest
wysoki, ale z reguły tylko w strefie podmiejskiej efektywność migracji jest wysoka i dodatnia.
Konsekwencje demograficzne zmian w koncentracji i dekoncentracji ludności są bardzo istotne
i będą w zasadniczy sposób wpływały na rozwój społeczno-ekonomiczny regionów. Po
pierwsze, poważnym zaburzeniom ulega struktura demograficzna obszarów depopulacyjnych,
szczególnie na obszarach wiejskich. Zwiększony odpływ kobiet do miast skutkuje
defeminizacją. Z kolei w niektórych gminach na obszarach odpływowych na 100 mężczyzn
w wieku 20-39 lat przypada mniej niż 70 kobiet. Związane z tym mniejsze szanse na założenie
rodziny są bardzo ważnym negatywnym uwarunkowaniem dla rozwoju demograficznego.
W efekcie opisanych procesów pogłębiane zostają uwarunkowane historycznie dysproporcje
w rozmieszczeniu ludności (chociaż na tle innych krajów europejskich Polska charakteryzuje
się względnie równomiernym jej rozłożeniem). Najgęściej zaludnione obszary w Polsce to
Górny Śląsk, Małopolska i aglomeracje miejskie (Ryc. 20). Obserwuje się też charakterystyczny
trójkąt o wyższej od średniej gęstości zaludnienia. Jego wierzchołek usytuowany jest w
aglomeracji gdańskiej (trójmiejskiej), zaś podstawa obejmuje obszar ciągnący się od
południowo-zachodnich po południowo-wschodnie krańce kraju (bez terenów górskich).
50
Na obszarze tym mieszka około 80% ludności Polski. Średnia gęstość zaludnienia Polski
wynosi 122 osoby na 1 km 2 (na wsi – 50, w miastach – 1116). Relacja pomiędzy najrzadziej i
najgęściej zaludnionymi gminami wiejskimi wynosi około 1:12. W sumie połowa ludności kraju
jest skoncentrowana na jego 13% powierzchni (Ryc. 21).
Ryc. 19. Typy przyrostu rzeczywistego według klasyfikacji Webba w gminach,

trzylecie 2003-2005
O ile dysproporcje w skali regionalnej nie mają znaczenia dla stabilności systemów emerytalno-
ubezpieczeniowych (działających w skali całego kraju), to stanowią zagrożenie np. dla
dochodów gmin z powodu mniejszych kwot przypadających z części podatków (PIT, CIT) oraz
51
podwyższonych kosztów opieki socjalnej. Równocześnie odwrotne procesy zachodzą wskutek

koncentracji ludności (ogółem i w wieku produkcyjnym), gdzie działają liczne tzw. korzyści
aglomeracji.
Ryc. 20. Gęstość zaludnienia według gmin, 2005

Depopulacja niesie ze sobą pozytywne zjawiska właściwie jedynie w odniesieniu do środowiska

przyrodniczego. Spadek liczby ludności oznacza bowiem zmniejszenie antropopresji i tym
samym podniesienie walorów środowiskowych. Umiejętne wykorzystanie tego potencjału wraz
52
z koniecznością zagospodarowania porzucanej i zaniedbanej infrastruktury może okazać się

kluczowe dla rozwoju funkcji letniskowych, a tym samym pobudzeniu lokalnego życia
społeczno-gospodarczego.
Ryc. 21. Koncentracja ludności według heksagonów o powierzchni 500km 2 , 2005

53
3.3. Struktura społeczna
W latach 1989-2002 nastąpił istotny przyrost gospodarstw domowych (o 1,4 mln, do 13,3 mln),
zwłaszcza jednoosobowych (ich liczba wyniosła 3,3 mln). 32) Główną przyczyną jest
zwiększający się odsetek ludności starszej i w następstwie tego częstszy rozpad rodzin
w wyniku śmierci jednego ze współmałżonków. Problemy mieszkaniowe wpływają również na
opóźnienie decyzji małżeńskich i w konsekwencji powodują wzrost liczby jednoosobowych
gospodarstw domowych ludzi młodych. Mimo to wzrost liczby gospodarstw domowych był na
ogół szybszy niż przyrost substancji mieszkaniowej, nawet w najbardziej rozwiniętych
regionach. Szczególnie zła sytuacja dotyczy największych miast (powyżej 500 tys.
mieszkańców), w których na 100 gospodarstw domowych przypada 86 mieszkań.
Równocześnie w tym okresie wzrósł wskaźnik powierzchni mieszkaniowej przypadającej na
1 osobę. Oznacza to, że nastąpiło rozwarstwienie ludności pod względem zaspokojenia potrzeb
mieszkaniowych.
W sumie zmiany w strukturze rodzin i gospodarstw domowych postępowały szybciej niż
modernizacja infrastruktury mieszkaniowej. Oznacza to pogłębienie się niedopasowania
istniejącego stanu substancji mieszkaniowej do rzeczywistych potrzeb.
Struktura społeczna Polski po II wojnie światowej uległa radykalnym zmianom. Głównymi
czynnikami sprawczymi były procesy polityczne i gospodarcze. Istotnym elementem
różnicującym strukturę społeczeństwa polskiego były odziedziczone zróżnicowania regionalne
w poziomie rozwoju gospodarczego.
Kształtująca się nowa struktura społeczna jest oparta na elementach zmienionej struktury
społecznej, ukształtowanej w okresie gospodarki centralnie sterowanej oraz pewnych
elementach zachowanych z okresu przedwojennego. Poniżej granicy niedostatku żyło w Polsce
23% gospodarstw domowych według ujęcia obiektywnego oraz 51% według ujęcia
subiektywnego.
W układzie przestrzennym zaznacza się współzależność wielkości miejscowości zamieszkania
z zasięgiem sfery niedostatku. Udział procentowy gospodarstw domowych żyjących
w niedostatku rośnie wraz ze spadkiem wielkości miejscowości zamieszkania do poziomu 36%
gospodarstw domowych zamieszkujących wieś w ujęciu obiektywnym 33) oraz do poziomu 63%
w ujęciu subiektywnym 34). Najgorsza sytuacja miała miejsce w województwach podkarpackim
i warmińsko-mazurskim (31 i 30% gospodarstw domowych w ujęciu obiektywnym) oraz
świętokrzyskim i lubelskim (63 i 62% w ujęciu subiektywnym).
3.3.1. Zróżnicowania narodowe i etniczne
W wielu krajach ważnym elementem zróżnicowań społecznych jest narodowość. W Polsce

kryterium to ma obecnie mniejsze znaczenie. Według spisu powszechnego w połowie 2002
roku w Polsce 0,5 mln (tylko 1,2%) ludności deklarowało inną przynależność narodową niż
polska. W porównaniu z sytuacją przedwojenną (35% w 1939 roku) ludność Polski w okresie
powojennym stałą się dosyć jednolita pod względem etnicznym. Zmiany narodowościowe były
32 ) spis powszechny wykazał istnienie 13 337 040 gospodarstw domowych i 38230080 mieszkańców, a więc przeciętne
gospodarstwo domowe liczyło 2,87 osoby.

33 ) na podstawie zobiektywizowanych badań odpowiednich wskaźników
34 ) na podstawie badań opinii samych zainteresowanych
54
rezultatem strat wojennych, ludobójstwa (m.in. holokaustu) oraz przesunięcia polskiego

terytorium na zachód i związanych z tym przesiedleń ludności.
Polskę zamieszkuje dziewięć mniejszości narodowych (białoruska, czeska, litewska, niemiecka,
ormiańska, rosyjska, słowacka, ukraińska i żydowska) oraz cztery mniejszości etniczne
(karaimska, łemkowska, romska i tatarska). Najliczniejszymi spośród nich, zgodnie z wynikami
narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań są: mniejszość niemiecka (147,1 tys.),
białoruska (47,6 tys.), ukraińska (27,2 tys.), romska (12,7 tys.), łemkowska (5,9 tys.) i litewska
(5,6 tys.). Ponadto 52,6 tys. osób posługuje się w kontaktach codziennych językiem
regionalnym (kaszubskim). 35)
Mniejszość niemiecka zamieszkuje głównie wschodnią część województwa opolskiego 36),
osiągając największy udział procentowy w powiatach: strzeleckim (21,7%), opolskim (21,35%),
krapkowickim (20,4%) i oleskim (17,6%) oraz mniej licznie zachodnie powiaty województwa
śląskiego a także powiaty olsztyński, mrągowski i szczycieński w województwie warmińsko-
mazurskim. Największe skupiska ludności białoruskiej znajdują się na południowym wschodzie
województwa podlaskiego, w powiatach: hajnowskim (39,3%) i bielskim (19,9%). Największe
skupiska ludności mniejszości ukraińskiej występują w północnych powiatach województwa
warmińsko-mazurskiego, na Środkowym Pomorzu oraz w powiatach sanockim i przemyskim
(województwo podkarpackie). Mniejszość litewska skoncentrowana jest w powiecie sejneńskim
województwa podlaskiego (21,3%). Mniejszość łemkowska zamieszkuje głównie powiaty:
legnicki, polkowicki i lubiński (województwo dolnośląskie) oraz powiat gorlicki (województwo
małopolskie). Pozostałe mniejszości występują w mniejszych skupiskach (mniejszość słowacka
w powiatach nowotarskim i tatrzańskim województwa małopolskiego) lub żyją w rozproszeniu
na terenie całego kraju. Społeczność posługująca się językiem regionalnym (kaszubski)
zamieszkuje województwo pomorskie.
Sytuacja społeczna i ekonomiczna osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych
nie odbiega od sytuacji ogółu obywateli polskich. Wyjątek stanowią Romowie, których poziom
życia, wykształcenie i sytuacja zdrowotna – na niekorzyść odbiegają od przeciętnej.
3.4. Kapitał ludzki i społeczny
Poziom wykształcenia ludności uznawany jest współcześnie za jeden z najważniejszych

czynników rozwojowych (lub, w przypadku niskiego poziomu wykształcenia, za ograniczający
rozwój). Wykształcenie ludności, wraz z kwalifikacjami zawodowymi, jest składnikiem kapitału
ludzkiego i pochodną innej, podobnej zmiennej – kapitału społecznego.
Analiza wyników spisu powszechnego z roku 2002 pozwala stwierdzić, że średni poziom
wykształcenia jest nadal niedostateczny i silnie zróżnicowany przestrzennie, chociaż liczba
osób posiadających wykształcenie wyższe od 1988 roku wzrosła o połowę, z 6,5% do 10,2%,
zwłaszcza wśród kobiet. Najwyższy poziom wykształcenia reprezentuje ludność największych
miast i obszarów metropolitalnych, gdzie odsetek ludności z wykształceniem wyższym sięga
niekiedy 20%. Szczególnie wysoka koncentracja ludności lepiej wykształconej charakteryzuje
suburbanizujące się strefy podmiejskie. Na drugim biegunie lokują się regiony peryferyjne,
gdzie odsetek ludności z wykształceniem wyższym nie przekracza zwykle 5%. Średnio
35 ) dane MSWiA z 2002 roku

36) w całym województwie opolskim zamieszkuje 104,5 tys. przedstawicieli mniejszości niemieckiej w Polsce (liczącej
ogółem ok. 147 tys. osób), a więc ok. 70% tej mniejszości – wg danych MSWiA z 2002 roku
55
w miastach 13% ludności ma wykształcenie wyższe, na wsi – 4%, ale wyłączając z tej ostatniej
kategorii strefy podmiejskie wskaźnik ten wynosi tylko około 3%.
Odwrotnością opisanej struktury przestrzennej jest z kolei udział ludności posiadającej
wykształcenie podstawowe, podstawowe nieukończone i nie mającej wykształcenia.
W niektórych gminach wiejskich udział ludności z wykształceniem nie wyższym niż podstawowe
przekracza 50%. Niski poziom wykształcenia ludności na obszarach wiejskich i w małych
miastach wynika ze słabego poziomu rozwoju gospodarczego i ze stałego odpływu ludności
lepiej wykształconej i przedsiębiorczej, przede wszystkim w młodszych kategoriach wiekowych
(20-30 lat). W przypadku największych aglomeracji (zwłaszcza warszawskiej)
charakterystyczny jest wyraźny, dość równomierny spadek wykształcenia wraz ze wzrostem
odległości. Obszary położone w odległości 100-150 km (Warszawa), 30-70 km (np. Szczecin,
Poznań, Olsztyn, Białystok, Łódź, Opole), cechują się wskaźnikami udziału ludności z wyższym
wykształceniem poniżej 3-6%, a więc najmniej w skali kraju. Większa część młodszych
i bardziej przedsiębiorczych jednostek przenosi się do ośrodków metropolitalnych, wzbogacając
ich kapitał ludzki. Coraz znaczniejsza część wybiera jednak emigrację. Grozi to istotnie
osłabieniem zasobów ludzkich kraju, jak i poszczególnych ośrodków miejskich oraz regionów.
Istotnym wskaźnikiem sytuacji w zakresie wykształcenia ludności są wyniki edukacji w szkołach
niższego szczebla. W Polsce w latach 2002-2005 lepsze wyniki osiągali uczniowie
największych miast i aglomeracji, najsłabsze – na wsi, zwłaszcza na tzw. obszarach
popegeerowskich.
Bardzo istotnym uwarunkowaniem wyników edukacji jest sytuacja rodzinna i środowiskowa.
Najogólniej w złych warunkach społeczno-gospodarczych, zwłaszcza w wysokim bezrobociu
i w strukturalnej biedzie w północno-zachodniej części kraju można doszukiwać się przyczyn
najgorszych wyników szkolnych mieszkających tam uczniów.
Konsekwencją aktualnie słabych wyników edukacji jest kształtowanie się mechanizmu
powielania wykształcenia – podobnie jak biedy, a w rezultacie utrwalanie niekorzystnej
struktury społeczno-zawodowej mieszkańców regionu. Ma to szczególne znaczenie na
obszarach zacofanych lub dotkniętych kryzysem społeczno-gospodarczym, gdyż stanowić
może istotną przeszkodę w wydźwignięciu się z recesji. Społeczeństwa gorzej wyedukowane
będą bowiem mniej elastyczne wobec szybko zmieniających się warunków i mniej przydatne na
rynku pracy.
Istotne znaczenie dla podnoszenia poziomu wykształcenia, szczególnie w zakresie
wysokokwalifikowanych specjalności i umiejętności, ma rozwój funkcji edukacji wyższego
szczebla. W Polsce w roku szkolnym 2004/2005 roku działało 427 szkół wyższych (łącznie ze
szkołami resortu obrony narodowej i resortu spraw wewnetrznych i administracji), w tym 126
szkół państwowych i 17 uniwersytetów), w których studiowało 1,9 mln studentów (0,9 mln w
systemie dziennym). W roku akademickim 1990/1991 współczynnik skolaryzacji brutto
(w kategorii wiekowej 19-24 lata) wynosił 12,9%, to w roku 2004/2005 już 47,8%, co jest to
jednym z najwyższych wskaźników kształcenia na poziomie wyższym w Europie. Za niezwykle
pozytywne należy uznać wykształcenie się funkcji akademickich w ośrodkach regionalnych
i subregionalnych (m.in. nowe uniwersytety w Rzeszowie i Zielonej Górze). Zagrożeniem jest
jednak niewystarczająca kadra akademicka i infrastruktura (baza lokalowa, wyposażenie
bibliotek, itd.). W skrajnych przypadkach może grozić to marginalizacją poszczególnych
ośrodków akademickich. Ograniczenie szans rozwojowych niektórych regionów może stanowić
też niekorzystna struktura absolwentów wyższych uczelni: nadmiar kierunków
humanistycznych, przy znacznym niedoborze kierunków technicznych.
56
3.5. Bezrobocie i rynek pracy, źródła utrzymania i dochody

ludności
Zmiany na rynku pracy stały się jednym z najbardziej dynamicznych elementów transformacji.
Podstawowymi elementami zmian są tendencje do zmniejszania się aktywności ekonomicznej
ludności, przesunięć strukturalnych zatrudnienia pomiędzy sektorami własności i gospodarki
narodowej, masowego zatrudnienia w gospodarce nieformalnej oraz utrzymywania wysokiego
bezrobocia. Największe zmiany dotyczyły aglomeracji miejskich, w których najszybciej
wzrastało względne i bezwzględne znaczenie usług (zwłaszcza rynkowych), czyli odbywał się
proces tercjalizacji 37) (szczególnie w ośrodku warszawskim, zyskującym na rozwoju funkcji
centralnych, związanych m.in. z zarządzaniem i finansami). Po 1989 roku w ciągu kilku
zaledwie lat powstało też 2 mln małych przedsiębiorstw, głównie firm rodzinnych, które
umożliwiły w pewnym stopniu kontynuację zatrudnienia osób masowo zwalnianych z dużych
zakładów podlegających restrukturyzacji. W 1991 roku został przekroczony poziom 50-
procentowego udziału zatrudnienia w sektorze prywatnym.
Współczynnik aktywności zawodowej dla ludności w wieku 15 lat i więcej wg Narodowego
Spisu Powszechnego przeprowadzonego w 2002 roku wynosił 55,5%, wobec 65,3% wg spisu z
1988 roku. Wśród pracujących w sektorze rolniczym (rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo, rybactwo)
pracowało 2,3 mln osób 38) (17,1%), przemysłowym (przetwórstwo przemysłowe, górnictwo,
wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę, oraz budownictwo) – 3,8 mln
(28,4%), usługowym – 7,2 mln (54,2%). Gdyby jednak bliżej przyjrzeć się wykonywanej
działalności, okazałoby się, że zatrudnienie w przemyśle jest jeszcze mniejsze, bowiem
klasyfikacja PKD obejmuje w sekcji D m.in. działalność wydawniczą (ok. 100 tys. osób), a duża
część firm tej sekcji, o liczbie pracujących 1-9 osób, faktycznie prowadzi działalność usługową.
Tabela 2. Ludność w wieku 15 lat i więcej według aktywności ekonomicznej i miejsca zamieszkania
w latach 1988 i 2002
1988 2002
nieustalony
czynni bierni aktywni bierni
Kategoria ogółem ogółem status na
zawodowo zawodowo zawodowo zawodowo
rynku pracy
w tys.
Ogółem 28 269,1 18 452,5 9 816,6 31 288,4 16 776,5 13 456,2 1 055,8
Miasta 17 481,6 10 703,4 6 778,2 19 776,1 10 447,4 8 540,7 788,1
Wieś 10 787,5 7 749,1 3 038,4 11 512,3 6 329,1 4 915,5 267,7
Źródło: Raport z wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002, GUS, Warszawa.
W rolnictwie występuje stosunkowo duże ukryte bezrobocie, polegające na istnieniu nadwyżek

„rąk do pracy”, zwłaszcza w małych gospodarstwach, a liczba ta szacowana jest na 1,6 mln.
Jest nadal wiele regionów zacofanych, depopulacyjnych, gdzie większość gospodarstw to tzw.
gospodarstwa socjalne, w których główna część środków na utrzymanie pochodzi z rent,
emerytur i zasiłków socjalnych (np. Kielecczyzna, Przedgórze Sudeckie). W sumie faktyczne
37 ) tercjalizacja – termin pochodzący od pojęcia „trzeciego sektora”, czyli sektora usług
38) W strukturze ekonomicznej ludności wyróżnia się trzy podstawowe kategorie: pracujących, bezrobotnych i biernych
zawodowo, przy czym pracujący i bezrobotni tworzą razem ludność aktywną zawodowo, która według spisu powszechnego
liczyła 16,8 mln (1988 – 18,5 mln). W liczbie pracujących blisko 50 tys. osób wykonywało nieustalony rodzaj działalności.
Ogólnie, statystyka dotycząca liczby pracujących jest w Polsce dalece niedoskonała, m.in. z tego względu, że nie podaje
się na bieżąco zatrudnienia w firmach, w których pracuje poniżej 10 osób.
57
zatrudnienie w sektorze rolniczym, obejmującym osoby utrzymujące się głównie lub wyłącznie z
pracy w gospodarstwie rolnym na początku obecnego stulecia nie przekraczało 13%.
Wskaźnik zatrudnienia w przemyśle od początku lat 90. spadł o ponad 7 punktów
procentowych. Najwięcej zatrudnionych w przemyśle w stosunku do ogółu pracujących jest w
konurbacji katowickiej (powyżej 40%). W większych miastach poza aglomeracjami, wskaźnik
ten przekracza 50% w Kwidzynie.
Ryc. 22. Struktura zawodowa według gmin, 2002

58
Rozmieszczenie usług nawiązuje generalnie do sieci administracyjno-osadniczej – im wyżej

dany ośrodek jest w hierarchii, tym więcej zatrudnionych w usługach, szczególnie tych
wyższego rzędu i metropolitalnych (np. finanse, obsługa prawna). Stąd w Polsce najwyższa jest
pod tym względem pozycja Warszawy, a następnie miast wojewódzkich i powiatowych.
Stopa bezrobocia rejestrowanego rekordowe wartości osiągnęła w lutym 2003 roku (20,7%)
i od tego czasu powoli, ale systematycznie spada (14,9% w ostatnim kwartale 2006 roku).
Lepsza sytuacja na rynku pracy może być przede wszystkim wynikiem poprawy
konkurencyjności przedsiębiorstw w skali europejskiej (a tym samym ich zdolności
eksportowych).
Wskutek różnych uwarunkowań (prawnych, fiskalno-finansowych, kulturowych, itd.) istnieje
bardzo duża szara strefa. Według szacunków GUS dotyczących pracy nierejestrowanej,
uznawanej za główną lub wyłączną, liczba Polaków pracujących w „szarej strefie” w latach
1994-2002 wahała się od 662 tys. do 910 tys., czyli około 7% całości zatrudnienia. Wg badania
modułowego Praca nierejestrowana, przeprowadzonego przy badaniu aktywności ekonomicznej
ludności (BAEL) w okresie pierwszych miesięcy 2004 roku (od stycznia do września) liczba ta
wynosiła 1,32 mln osób. Tymczasem szacunki Konfederacji Pracodawców Prywatnych mówią
o udziale aż 19%. Z kolei rynek nielegalnego zatrudnienia wśród cudzoziemców, według
różnych szacunków, oceniany jest na 0,2-0,6 mln, głównie w budownictwie i rolnictwie oraz
handlu i usługach niższego rzędu. 39) W sumie można przyjąć jako najniższą łączną wielkość
1,5 mln pracujących w szarej strefie, przy czym znaczna część z tych osób w różnych okresach
rejestruje się jako bezrobotni.
Struktura przestrzenna bezrobocia od początku transformacji w zasadzie zostaje utrzymana
i obejmuje przede wszystkim obszary zachodniej i północnej Polski (Ryc. 23). Jest to związane
z upadkiem uspołecznionej gospodarki rolnej na obszarach wiejskich oraz kryzysem ośrodków
lokalnych (rzadziej szczebla subregionalnego) z monofunkcyjną, nieefektywną bazą
przemysłową. Najniższe bezrobocie niezmiennie utrzymuje się w wiodących pod względem
przemian aglomeracjach „wielkiej piątki” (Warszawa, Poznań, Kraków, Trójmiasto, Wrocław).
Szczegółowe dane spisowe i ich porównanie z materiałami z końca 2004 roku wskazują,
że sytuacja w niektórych regionach pogarszała się. Następuje tak pomimo odnotowywanego
powolnego spadku ogólnego poziomu bezrobocia. Jak się okazuje, dotyczy on w pierwszej
kolejności najlepiej rozwiniętych regionów, zwłaszcza obszarów metropolitalnych. Na wielu
obszarach dotychczas znajdujących się w recesji, kryzys się pogłębia. Z obszarów dotkniętych
dysfunkcjami zaobserwowano (zgodnie z wynikami NSP 2002) znacznie większy odpływ
mieszkańców, niż wskazywały na to dotychczasowe statystyki.
Ze względu na trudną sytuację na rynku pracy w Polsce utrzymują się relatywnie niskie
wynagrodzenia, w stosunku do zarobków i siły nabywczej większości „nowych” krajów Unii
Europejskiej. W ostatnim kwartale 2004 roku przeciętne wynagrodzenie wyniosło 2405 zł
brutto, ale w rzeczywistości występują bardzo duże zróżnicowania w układzie branżowym i
regionalnym. Istnieje też duże rozwarstwienie dochodów. W sumie w okolicach średniej
krajowej zarabia stosunkowo mało osób, a duża część – znacznie poniżej tej kwoty (według
niektórych raportów około 40% pracujących zarabiało w 2004 roku mniej niż 1500 zł brutto,
a około 1% – powyżej 10 000 zł).
W sumie ocena procesów transformacyjnych w świetle informacji ze spisu powszechnego
z 2002 roku nie jest jednoznaczna. Analiza ujawniła przede wszystkim większe zróżnicowanie
i natężenie tych procesów, niż wskazywały na to wcześniejsze dane. Nastąpiła znaczna
39) szacunek ten dotyczy cudzoziemców posiadających prawną podstawę pobytu w Polsce, ale wykonujących pracę wbrew
obowiązującym przepisom dotyczącym zatrudniania cudzoziemców.
59
polaryzacja struktur społeczno-przestrzennych w stosunku do 1988 roku. Zarysowały się

wyraźnie obszary rozwoju gospodarczego i stagnacji, dość dobrze zresztą zdelimitowane
w różnych opracowaniach strategiczno-planistycznych (m.in. strategiach rozwoju województw
i strategiach sektorowych).
Ryc. 23. Bezrobocie według gmin (liczba, zmiany) i powiatów (struktura), XII 2005
Źródło: : Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, na podstawie danych GUS
60
3.6. Wnioski
Najnowsza prognoza GUS, oparta na wynikach spisu powszechnego z 2002 roku. wskazuje,
że liczba mieszkańców Polski zmniejszy się o 1 mln do 2020 roku, a do 2030 roku o kolejne 1,5
mln, co da w efekcie blisko siedmioprocentowy spadek, do poziomu 35,7 mln. Zmniejszenie
liczby ludności młodszej, przy utrzymaniu się niskiej płodności oraz wzrost liczby ludności
starszej, wpłynie w takim wypadku na wzrost liczby jednoosobowych gospodarstw domowych
(3,3 mln w 2002 roku – tj. 25% ogólnej liczby gospodarstw domowych, 5,1 mln w 2030 roku – tj.
34%). Następować będzie przy tym dalsza koncentracja ludności na obszarach
metropolitalnych i depopulacja regionów peryferyjnych.
Procesy depopulacji obszarów w poszczególnych regionach oraz ogólny spadek liczby ludności
może nieść ze sobą wiele negatywnych zjawisk przestrzennych, w związku z tym zjawiskom
tym należy w miarę możliwości przeciwdziałać – głównie poza sferą polityki przestrzennej.
Istnieją też poważne wyzwania dotyczące zagadnień spójności społecznej, co wynika przede
wszystkim z różnic w poziomie życia. Największe wysiłki należy skierować zatem na
poprawienie infrastruktury służącej rozwojowi regionów peryferyjnych, wiejskich i zacofanych
oraz wzmocnieniu miasteczek i miast średniej wielkości. Zbyt duże zróżnicowania regionalne
są bowiem niekorzystne nie tylko dla obszarów biednych, ale także dla obszarów bogatych, nie
wspominając o interesach całego państwa.
Przyjęta polityka musi koncentrować się na wzroście i opierać się na ściślejszym powiązaniu
z polityką regionalną i transportową oraz bliższej współpracy z sektorem prywatnym. Jej celem
powinien być wzrost zatrudnienia i zmiana wzorców społecznych: wzrost aktywności
zawodowej, uelastycznienie rynku pracy, poprawa edukacji, unowocześnienie systemu
zabezpieczeń społecznych, ograniczanie biedy i wykluczenia społecznego.
Trzeba podkreślić, że zmiany demograficzno-osadnicze i społeczne nie będą zachodzić
w przyszłości w oderwaniu od procesów inwestycyjnych, zwłaszcza w zakresie „twardej”
infrastruktury, związanej z integracją struktur przestrzennych Polski w szerszym kontekście
europejskim. Planowane wielkie przedsięwzięcia modernizacyjne i komunikacyjne (na przykład
autostrady i inne korytarze komunikacyjne, projekty portowe, centra logistyczne) mogą sprawić,
że w poszczególnych regionach zaistnieją nowe impulsy wzrostowe istotnie zmieniające
przebieg procesów społecznych i osadniczych.
Monitorowanie zmian zachodzących w strukturze społecznej w układzie przestrzennym w skali
całego kraju, regionalnej oraz miejskiej powinno być w przyszłości jednym ze stałych
elementów diagnostycznych dotyczących zagadnień nie tylko przestrzennych.
61
4. Zróżnicowania przestrzenne gospodarki
4.1. Przestrzenny rozkład aktywności gospodarczej
Produkt krajowy brutto wzrósł w Polsce w latach poprzedzających członkostwo w Unii

Europejskiej (1995-2003) w cenach bieżących 2,5-krotnie, a średnie tempo wzrostu wyniosło
12,3%. W układzie przestrzennym zróżnicowania w przeliczeniu na mieszkańca są dosyć
stabilne pomimo systematycznego wzrostu zróżnicowań. Najpełniejszy obraz zróżnicowań
regionalnych poziomu rozwoju gospodarczego w Polsce, mierzonego produktem krajowym
brutto, daje analiza struktury przestrzennej w podziale na 45 podregionów NUTS-3 (Ryc. 24).
W podziale na podregiony w roku 2003 rozpiętość pomiędzy Warszawą z produktem krajowym
brutto w przeliczeniu na 1 mieszkańca wynoszącym 62 896 zł a podregionem chełmsko-
zamojskim z 12 827 zł na osobę była prawie pięciokrotna. Analizując udział danego podregionu
w tworzeniu produktu w stosunku do produktu całego kraju, widać dominująca pozycję
Warszawy (13%) kontrastującą z najmniej wnoszącym podregionem ełckim 0,5%. O stopniu
koncentracji wytwarzania świadczy również fakt, że w pięciu największych miastach Polski
(Warszawa, Łódź, Wrocław, Kraków, Poznań) oraz Gdyni, Gdańsku i Sopocie wytwarzane jest
ponad ¼ (26,7%) produktu krajowego brutto. Jeśli natomiast dodamy do tych miast ich
otaczające podregiony oraz podregion centralny śląski, to udział w wytwarzaniu dla tak
zdefiniowanego obszaru wzrasta do 49,2%.
Należy jednak przyznać, że skala istniejących zróżnicowań regionalnych w Polsce w
porównaniu do zróżnicowań regionalnych w wielu krajów Unii Europejskiej jest znacznie
mniejsza. Ponadto pozycja Polski i jej regionów-województw, jak również prawie wszystkich
regionów Europy Środkowej jest niska. Analizy porównawcze na poziomie NUTS-2 dla roku
2001 wskazywały, że wśród 55 regionów składających się na kraje wówczas kandydujące aż 50
znalazło się poniżej 75% średniej Unii Europejskiej. Nawet województwo mazowieckie nie
osiągnęło poziomu 75% średniej liczonej dla ówczesnej Unii Europejskiej, wraz z krajami
przyłączonymi w 2004 roku.
Po wstąpieniu do Unii Europejskiej wzrosła dynamika PKB. Według wstępnego szacunku GUS
produkt krajowy brutto w 2006 roku (w cenach bieżących) ukształtował się na poziomie 1046,6
mld zł i był realnie wyższy o 5,8% w porównaniu z rokiem 2005 (w cenach stałych roku
poprzedniego). W 2005 roku w porównaniu z 2004 wzrost PKB wyniósł 3,5%. Wartość dodana
brutto w gospodarce narodowej w 2006 roku była realnie wyższa w porównaniu z rokiem 2005
o 5,8% - w 2005 roku jej wzrost w stosunku do 2004 wyniósł 3,3%. W 2006 roku wartość
dodana brutto w przemyśle wzrosła o 7,7% w porównaniu z rokiem poprzednim, wobec 3,9%
wzrostu w 2005 roku. Wartość dodana brutto w budownictwie wzrosła w porównaniu z rokiem
poprzednim o 14,6% w 2006 roku wobec 7,2% w 2005. Wartość dodana brutto w sektorze
usług rynkowych w porównaniu z rokiem ubiegłym wzrosła odpowiednio o 5,0% w roku 2006
i 3,6% w 2005. Popyt krajowy wzrastał odpowiednio o 5,8% w roku 2006 i 2,4% w roku 2005.
Spożycie ogółem w 2006 roku przekroczyło poziom z poprzedniego roku o 4,4%, w tym
spożycie indywidualne o 5,2% - w 2005 roku odpowiednio 2,6% oraz 1,8%. W 2006 roku, w
porównaniu z rokiem poprzednim, nakłady brutto na środki trwałe wzrosły o 16,7%, wobec
wzrostu o 6,5% w 2005 roku. Stopa inwestycji w gospodarce narodowej zwiększyła się do
20,1%, w porównaniu do 18,2% wzrostu w 2005 roku.
62
Analiza wartości środków trwałych w gospodarce w odniesieniu do liczby mieszkańców, na

poziomie powiatów (Ryc. 25) oraz ośrodków zarządzania gospodarczego w gminach (Ryc. 26,
27) dowodzi, że rzeczywiste zróżnicowanie przestrzenne rozwoju gospodarczego jest większe
niż wynika to z rozkładu przestrzennego PKB. W wielu wypadkach ma ono charakter
mozaikowy, zaś pozycja obszarów metropolitalnych (zwłaszcza Warszawy) jest dominująca.
Rozmieszczenie środków trwałych nawiązuje wyraźnie do rozmieszczenia przemysłu.
Koncentracja środków w tradycyjnych regionach wydobywczych oraz skupiskach przemysłu
ciężkiego nie jest już jednak tak wyraźna jak w latach ubiegłych (m.in. na skutek
dekapitalizacji). Znaczną wartością wskaźnika odznaczają się natomiast wielofunkcyjne
aglomeracje Warszawy, Poznania i Trójmiasta, a ponadto niektóre mniejsze ośrodki, w których
w okresie transformacji miały miejsce inwestycje (nie wystąpiła jeszcze dekapitalizacja środków
trwałych).
Koncentracja ośrodków zarządzania gospodarczego w stolicy jest przytłaczająca (Ryc. 26)
i powinna być traktowana jako zagrożenie dla obecnej policentrycznej struktury sytemu
osadniczego i gospodarczego kraju. Oprócz Warszawy największymi ośrodkami zarządzania są
kolejno: Poznań, Katowice, Płock (z uwagi na obroty PKN Orlen), Kraków i Gdańsk/Gdynia.
Wyraźnie gorsza jest w tym zakresie pozycja Łodzi, Wrocławia i Szczecina. Katowice, Gdańsk,
Łódź, i Wrocław to przede wszystkim ośrodki zarządzania w sektorze produkcyjnym (górnictwo,
produkcja, zaopatrzenie w wodę i energię). Najbardziej wielofunkcyjny charakter (z dużym
udziałem różnych usług) mają natomiast Warszawa, Poznań, Kraków, Szczecin i Gdynia.
Miasta mniejsze skupiają najczęściej siedziby firm przemysłowych. Do wyjątków o stosunkowo
większej roli usług należy Zielona Góra, Koszalin i niektóre ośrodki w rejonie Warszawy
i Poznania.
W strukturze własności największych przedsiębiorstw (Ryc. 27) dominują firmy prywatne,
w zachodniej Polsce z wyraźną dominacją kapitału zagranicznego. Kapitał prywatny krajowy
większe znaczenie zachował w centralnej i wschodniej części kraju. W rękach skarbu państwa
jest nadal ponad ¼ obrotów dużych firm skupionych w Warszawie i ponad połowa tych
zlokalizowanych w Katowicach (spółki węglowe) i Gdańsku. Rola kapitału państwowego
w Krakowie, Poznaniu, a także we Wrocławiu i Łodzi jest wyraźnie mniejsza.
Rozwój drobnej przedsiębiorczości (głównie w sektorze usług) był w Polsce spektakularny.
W latach 1990-2003 w indywidualnej pozarolniczej działalności gospodarczej powstało łącznie
2,9 mln nowych miejsc pracy.
Początkowo zakłady te skupione były w wielkich miastach, z czasem rozprzestrzeniając się na
strefy podmiejskie. W latach 1988-2003 wskaźnik koncentracji pozarolniczej indywidualnej
działalności gospodarczej obniżył się z poziomu 0,164 do 0,147.
Liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców zmniejsza się ku wschodowi (Ryc.
28), największe wartości przybierając na obszarach metropolitalnych, pograniczu polsko-
niemieckim, w niektórych regionach turystycznych oraz na obszarach o intensywnej
gospodarce leśnej (drobne podmioty świadczące usługi na rzecz Lasów Państwowych).
63
Ryc. 24. Produkt Krajowy Brutto i jego dynamika według podregionów, 1995-2004
64
Ryc. 25. Środki trwałe i nakłady inwestycyjne według powiatów, 2005

65
Ryc. 26. Ośrodki Przychody 2000 największych przedsiębiorstw

według siedzib zarządów i rodzajów działalności, 2003
Źródło: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, na podstawie danych dziennika Rzeczpospolita
66
Ryc. 27. Przychody 2000 największych przedsiębiorstw

według siedzib zarządów i rodzajów własności, 2003
67
Ryc. 28. Podmioty gospodarcze według gmin, 2005

68
4.2. Problemy przekształceń rolnictwa
Rolnictwo jest wiodącą działalnością gospodarczą na wsi, aczkolwiek jego znaczenie

w strukturze dochodów budżetów gospodarstw domowych zmniejsza się. Tym niemniej
struktura użytkowania ziemi oraz liczba osób zatrudnionych w rolnictwie wskazują, że wieś
polska pełni przede wszystkim rolę producenta żywności.
Wśród najważniejszych procesów, jakie miały miejsce w gospodarce rolnej ostatniej dekady XX
i początku XXI wieku wymienić należy:
upadek sektora państwowego oraz jego „otoczenia”. Pochodnymi tego procesu były:
wzrost bezrobocia na terenach popegeerowskich, ubóstwo i wykluczenie społeczne,
dekapitalizacja i dewastacja mienia publicznego, wzrost powierzchni gruntów
odłogowanych, itd.;
w zakresie rolniczego użytkowania ziemi – wzrost udziału zbóż w strukturze zasiewów
oraz wzrost powierzchni gruntów odłogowanych i ugorowanych. Zmiany te wynikały
przede wszystkim z ekstensyfikacji produkcji roślinnej, spadku jej opłacalności oraz
chęci zmiany przeznaczenia gruntów rolnych na inne formy użytkowania (głównie
mieszkalnictwo w strefach podmiejskich);
dywersyfikacja gospodarstw rolnych w zakresie poziomu rozwoju, wielkości i kierunków
produkcji. Rozszerzeniu uległo spektrum zamożności gospodarstw oraz ich wielkości;
spadek liczby gospodarstw dwuzawodowych oraz wzrost liczby osób zbędnych
w rolnictwie („ukryte bezrobocie”);
poprawa kondycji rolnictwa (głównie w zakresie możliwości produkcyjnych i inwestycji)
po wejściu Polski do UE oraz szybka adaptacja rolników do nowych warunków
ekonomicznych.
Generalnie lata dziewięćdziesiąte przyniosły wiele negatywnych zjawisk w polskim rolnictwie,

które w powszechnej opinii zapłaciło największą cenę za transformację gospodarczą kraju.
Dopiero wejście Polski do Unii Europejskiej spowodowało pojawienie się korzystnych
symptomów w rolnictwie, ale jest to okres zbyt krótki, aby na tej podstawie wyciągać szersze
wnioski. Dzięki funduszom strukturalnym i innym środkom pomocowym kierowanym na wieś
oraz dużej zdolności adaptacyjnej gospodarstw rolnych, sytuacja polskiego rolnictwa ulega
stopniowej poprawie. Pojawiają się nowe inwestycje i coraz więcej gospodarstw osiąga
zdolność konkurencji z rolnictwem krajów Europy Zachodniej. Szybka „aklimatyzacja” rolników
do nowej rzeczywistości upewnia, że umieją oni wykorzystać możliwości produkcyjne polskiego
sektora żywnościowego.
Rolnictwo na znacznych obszarach Polski ma tradycyjny charakter – gospodarstwa rolne
prowadzą w większości produkcję wielokierunkową i stosują metody ekstensywne. Nie może
zatem dziwić fakt, że wydajność pracy w rolnictwie stanowi około 25% przeciętnej wydajności w
gospodarce narodowej.
Mając na uwadze produkcję rolną, gospodarstwa o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych
można podzielić na dwie zasadnicze grupy: nietowarowe (nie prowadzące działalności rolniczej
oraz produkujące wyłącznie lub głównie na własne potrzeby) oraz towarowe (przeznaczające
większość swojej produkcji na rynek). Gospodarstwa bez produkcji rolnej, które w 2002 roku
stanowiły 17% wszystkich gospodarstw, mają niewielką powierzchnię użytków rolnych, a ich
mieszkańcy uzyskują dochody ze źródeł pozarolniczych. Wyłącznie na własne potrzeby
produkuje około 11% gospodarstw rolnych, które koncentrują się przede wszystkim w
południowo-wschodniej części kraju (Ryc. 29). Zarówno produkcja roślinna, jak i zwierzęca
69
podporządkowana jest potrzebom konsumpcyjnym osób zamieszkujących gospodarstwo.

Główne dochody gospodarstw pochodzą z emerytur i rent lub działalności pozarolniczej.
Przewiduje się, że w dłuższej perspektywie czasowej gospodarstwa te będą likwidowane, a ich
użytki rolne, poprzez sprzedaż lub dzierżawę, kierowane będą do gospodarstw towarowych.
Ryc. 29. Przeznaczenie produkcji rolnej według gmin, 2002

Grupa gospodarstw rolnych produkujących głównie na własne potrzeby obejmuje 25%

wszystkich gospodarstw o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych. Należą do nich podmioty
o niewyspecjalizowanej i mało efektywnej produkcji. Tylko niewielka ich część ma możliwości
rozwoju przy założeniu, że podejmą one wysiłek inwestycyjny w celu wyspecjalizowania
produkcji i dostosowania jej do wymogów nowoczesnego rynku.
Gospodarstwa produkujące głównie na rynek będą decydowały o przyszłości rolnictwa w
naszym kraju. W ciągu ostatnich lat obserwuje się wzrost liczby gospodarstw w tej grupie,
70
przede wszystkim tych, które mają duże powierzchnie użytków rolnych. Charakteryzuje je także
stosunkowo młody wiek właścicieli i wysoki poziom ich wykształcenia.
W latach 90. ubiegłego wieku bardzo dużym zmianom uległa struktura władania użytkami
rolnymi. Upadło tzw. rolnictwo uspołecznione, które w 1989 roku gospodarowało na blisko 24%
powierzchni użytków rolnych Polski. Likwidacja gospodarstw państwowych oraz
restrukturyzacja gospodarstw spółdzielczych spowodowały, że sektor publiczny gospodaruje
już tylko na około 5% użytków rolnych.
Struktura przestrzenna własności ziemi użytkowanej rolniczo pozostała jednak w makroskali nie
zmieniona. W dalszym ciągu, jakkolwiek w znacznie niższym stopniu, obszarami o największym
udziale sektora publicznego pozostały tereny północne i zachodnie Polski.
Jednym z podstawowych problemów w rolnictwie polskim jest rozdrobnienie gospodarstw i
gruntów (Ryc. 30). Ogólna liczba gospodarstw rolnych w 2002 roku wynosiła aż 2,9 mln, w tym
2,0 mln gospodarstw było o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych. Gospodarstwa rolne nie
prowadzące działalności rolniczej stanowiły 25,8% ogółu gospodarstw.
W strukturze wielkościowej gospodarstw (o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych)
dominują liczebnie małe, o powierzchni kilku hektarów. Na przykład gospodarstwa o
powierzchni użytków rolnych 1-5 ha stanowią ponad połowę wszystkich gospodarstw rolnych,
ale dysponują zaledwie 20% użytków rolnych. Z kolei podmioty duże, o powierzchni powyżej 20
ha użytkują około 35% całej powierzchni użytków rolnych, ale stanowią zaledwie około 6%
wszystkich gospodarstw rolnych.
Przeciętna powierzchnia gospodarstwa rolnego w 2002 roku wynosiła 9,6 ha, w tym 8,4 ha to
użytki rolne, a w roku 2004 odpowiednio 9,7 ha i 8,8 ha. Średnia powierzchnia użytków rolnych
w gospodarstwach o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych jest najmniejsza na południu
kraju i wzrasta ku północy, osiągając w województwach zachodniopomorskim i warmińsko-
mazurskim po około 21 ha.
Struktura obszarowa gospodarstw oraz rozdrobnienie gruntów mają bardzo duży wpływ na
wielkość oraz strukturę nakładów pracy i kapitału w rolnictwie, jego efektywność oraz stopień i
poziom towarowości. Tak więc na terenach północno-zachodnich na 100 ha użytków rolnych
przypada 10-20 osób, a na terenach południowo-wschodnich, łącznie z woj. świętokrzyskim 30-
40, a w województwie małopolskim nawet powyżej 50 osób na 100 ha.
Warunkiem poprawy efektywności rolnictwa jest zmiana struktury obszarowej gospodarstw, tj.
zwiększenie ich wielkości. Pociągnie to za sobą zmniejszanie się liczby gospodarstw rolnych.
Jest to jednak proces trudny i długotrwały. Likwidacji gospodarstw rolnych powinien
towarzyszyć rozwój na wsi innych funkcji gospodarczych, które wchłoną nadmiar siły roboczej z
rolnictwa. Dość dynamicznie rozwija się na przykład gospodarka rybacka na wodach
śródlądowych, w tym hodowla ryb w akwakulturach. Także za przyszłościowe należy uznać
rolnictwo ekologiczne, zapewniające utrzymanie tradycyjnych form zatrudnienia i krajobrazu.
Trzeba jednak przede wszystkim tworzyć nowe miejsca pracy dla ludności odchodzącej z
rolnictwa.
71
Ryc. 30. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych według gmin, 2002

72
Ryc. 31. Główne kierunki produkcji rolnej według gmin, 2002

73
4.3. Problemy przekształceń przemysłu
W okresie gospodarki centralnie planowanej industrializacja była podstawą rozwoju

gospodarczego Polski. Jej ocena nie może być jednak jednoznaczna. Uprzemysłowienie
podporządkowane było celom politycznym i wojskowym. Za industrializacją nie nadążały
procesy urbanizacyjne. Zbyt wolny był też jednoczesny rozwój usług. Ponadto, wprawdzie w
okresie Polski Ludowej podejmowane były kolejne próby dekoncentracji przemysłu, to ich
rezultaty były mniejsze od zakładanych. Znaczna część nowych inwestycji trafiała do
południowej aglomeracji okręgów przemysłowych (górnośląski, opolski, krakowski, bielski i
częstochowski).
Przestrzeń przemysłowa ulega w Polsce ograniczeniu już od lat 80. ubiegłego wieku. Kurczenie
się okręgów przemysłowych stało się jeszcze wyraźniejsze w okresie transformacji systemowej
po roku 1990. Deindustrializacja była też jednym z kluczowych generatorów nasilenia procesów
polaryzacyjnych w układzie regionalnym. Zgodnie z delimitacją GUS z 1980 roku wyróżniano w
Polsce 24 okręgi przemysłowe, w obrębie których mieszkało blisko 60% ludności kraju i blisko
80% zatrudnionych w przemyśle. Zgodnie z ekspercką delimitacją z roku 1998 liczba okręgów
zmalała do 15. Znacznie skurczyła się ich łączna powierzchnia oraz poziom koncentracji tak
ludności (do nieco ponad 50%), jak i zatrudnionych w przemyśle (do około 45%). W myśl
zmodyfikowanych kryteriów przestano uważać za okręgi przemysłowe m.in. obszary:
zielonogórski, białostocki, płocko-włocławski i karpacki. Jedynym okręgiem, który wyraźnie
zwiększył swoją powierzchnię był okręg poznański (Ryc. 31) 40). Powoli zaczynają się też
kształtować, w wyniku dokonywanych przekształceń, nowe ośrodki przemysłowe.
Czynnikiem stymulującym koncentrację przemysłu przestała być dostępność surowców
mineralnych (Ryc. 6). Surowce pozostały po części bazą ekonomiczną jedynie dla niektórych
regionów (śląskie, świętokrzyskie). Wiąże się to ze zmianami strukturalnymi gospodarki oraz
rozwojem technologii wydobywczych i redukcją zatrudnienia w zagłębiach.
Jednocześnie zmianie uległa rola sektora produkcyjnego w gospodarce, a wraz z nią praktyka
ilościowej oceny poziomu produkcji. W miejsce wielkości produkcji (wyrażanej często w tonach
lub sztukach) najważniejszym wskaźnikiem stała się wielkość sprzedaży (pojmowana z reguły
jako jej wartość). O poziomie rozwoju i konkurencyjności gospodarki (zarówno narodowej jak
regionalnej) świadczą obecnie przede wszystkim parametry jakościowe, w tym udział produkcji
zaawansowanej technologicznie oraz udział wymagających rynków zbytu w strukturze
sprzedaży.
Udział przemysłu w tworzeniu wartości dodanej brutto malał w okresie transformacji z 30,5% w
1995 roku do 23,6% w 2002 roku (dla tej oceny wykorzystano dane, które można porównywać z
zastrzeżeniami). Kolejne 6% wartości dodanej przypada na budownictwo. W roku 2003 wystąpił
nieznaczny ponowny wzrost znaczenia tego sektora. Największą rolę tradycyjnie odgrywa on w
województwie śląskim (32,5% wartości dodanej), a ponadto w dolnośląskim, wielkopolskim,
podkarpackim i łódzkim (po około 27-28%). Niski udział przemysłu w tworzeniu wartości
dodanej mają województwa typowo rolnicze oraz cechujące się silną koncentracją sektora III –
województwo mazowieckie. Całkowity udział pracujących w przemyśle obniżył się do 23% (a w
budownictwie do 5%). Ponad trzydziestoprocentowe zatrudnienie w przemyśle ma już miejsce
tylko w województwie śląskim. W skali lokalnej wysoki odsetek zatrudnionych w przemyśle
40 ) Okręgi wyznaczono na podstawie następujących kryteriów: (a) koncentracja pracujących w przemyśle musiała
przekraczać średnie wartości dla Polski czyli 11,7 pracujących na km2 (1999); (b) udział pracujących w przemyśle w
ogólnej liczbie ludności musiał przekraczać średnie wartości dla Polski czyli 9,4% (1999); (c) musiała występować ciągłość
terytorialna; (d) liczba pracujących w przemyśle musiała stanowić co najmniej 1% ogólnej liczby pracujących w przemyśle
(36,5 tys. osób w 1999).
74
występuje w niektórych powiatach Wielkopolski, Sudetów i Pomorza Gdańskiego (Ryc. 34).

Jednocześnie w województwie mazowieckim, lubelskim, świętokrzyskim i podlaskim wskaźnik
ten kształtuje się na poziomie 14-18%.
Ryc. 32. Okręgi i ośrodki przemysłowe według gmin, 2002

na podstawie danych GUS, delimitacja okręgów przemysłowych według źródła: W. Gierańczyk i A. Stańczyk, 2001, Okręgi
przemysłowe w Polsce u progu XXI wieku, [w:] Z. Zioło (red.), Problemy przemian struktur przemysłowych w procesie
wdrażania reguł gospodarki rynkowej, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, 3,
Warszawa-Kraków-Rzeszów, s. 61-70.
75
Ryc. 33. Przychody przedsiębiorstw przemysłowych, 2003

76
Produkcja sprzedana przemysłu jest relatywnie (względem liczby mieszkańców) większa w

Polsce zachodniej i południowej i maleje ku wschodowi. Najwyższe wartości wskaźnik ten
przyjmuje w rejonie Warszawy, Poznania, Górnego Śląska, Bydgoszczy, Legnicko-
Głogowskiego Okręgu Miedziowego i na Opolszczyźnie. Na tych samych obszarach
koncentrują się największe wartości inwestycji w sektorze przemysłowym. Podstawą rozwoju
przemysłu są przy tym obecnie przede wszystkim inwestycje zagraniczne.
Ryc. 34. Wybrane wskaźniki rozwoju przemysłu według powiatów i gmin, 2005
77
Do roku 1998 aż 20,7% obcego kapitału inwestowanego w polski przemysł trafiło do

województwa mazowieckiego, dalszych 17,3% do śląskiego i 11,9% do wielkopolskiego. Tym
samym trzy województwa wiodące przyciągnęły ponad połowę inwestycji. Jednocześnie udział
województw lubelskiego i podlaskiego w napływie kapitału do sektora produkcyjnego był
znikomy (po około 1,5%). Z wymienionych 19,9 mld USD, 5 mld zainwestowanych zostało w
inwestycje nowe (typu greenfield). Poziom ich skupienia w województwie mazowieckim był
jeszcze większy (ponad 32%). Jednocześnie koncentracja w województwie śląskim i
wielkopolskim była nieco mniejsza. W przeliczeniu na 1 mieszkańca do roku 1998 w polski
przemysł zainwestowano z zewnątrz 516 USD. Wskaźnik ten najwyższe wartości przyjmował
ponownie w województwie mazowieckim, wielkopolskim i śląskim, relatywnie wysokie także w
warmińsko-mazurskim, opolskim i świętokrzyskim.
Szczegółowy rozkład przestrzenny wskazuje, że zarówno w mazowieckim, jak i wielkopolskim
mamy do czynienia z silną koncentracją inwestycji odpowiednio w rejonie Warszawy i
Poznania. Jednocześnie w całej Polsce południowej zakłady przemysłowe z udziałem obcego
kapitału tworzą wyraźne pasmo ciągnące się od Zgorzelca po Przemyśl. W paśmie tym obok
inwestycji dużych położonych jest wiele małych zakładów. O paśmie podwyższonej koncentracji
inwestycji zagranicznych w sektor produkcyjny można też mówić w przypadku środkowej części
północnej Polski (od Poznania przez Bydgoszcz po Trójmiasto). Analogiczny rozkład
przestrzenny inwestycji w nowe zakłady charakteryzuje się bardzo wyraźną koncentracją w
rejonach: Warszawy, Górnego Śląska, Wrocławia, Poznania, Krakowa oraz w mniejszym
stopniu Łodzi i Bydgoszczy. W wielu regionach inwestycje w nowe zakłady praktycznie nie
występują (szczególnie na terenie województw podlaskiego, warmińsko-mazurskiego i
zachodniopomorskiego).
Inny obraz przestrzenny uzyskujemy analizując dane GUS o rozmieszczeniu wszystkich spółek
z udziałem kapitału zagranicznego. Uwzględniają one drobne podmioty, nie podając jednak
wartości inwestycji. Koncentracja takich podmiotów (w tym przemysłowych) występuje w
obszarach metropolitalnych oraz w pasie wzdłuż granicy niemieckiej (w szczególności w
sąsiedztwie przejść granicznych).
Wiele inwestycji znajduje się w specjalnych strefach ekonomicznych. Formalnie działają strefy:
Mielecka, Katowicka, Suwalska, Kamiennogórska, Wałbrzyska, Legnicka, Łódzka, Kostrzyńsko-
Słubicka, Starachowicka, Słupska, Tarnobrzeska, Pomorska, Warmińsko-Mazurska i
Krakowska. Faktycznie zatraciły one jednak swój wymiar przestrzenny, gdyż większość składa
się z szeregu podstref. Oznacza to, że ich granice zmieniają się zależnie od decyzji
lokalizacyjnych inwestorów. Strefy stały się tym samym bardziej elementem polityki
makroekonomicznej (przyciągania inwestycji do Polski) niż regionalnej (wspierania rozwoju
konkretnego obszaru). Dalszy rozwój stref ograniczony jest jednak limitem ustalonym podczas
negocjacji akcesyjnych z Unią Europejską.
W niektórych regionach doszło do koncentracji szybko rozwijających się gałęzi produkcji i tym
samym do tworzenia się tam tzw. klastrów przemysłowych. W literaturze identyfikowane są
klastry: lotniczy (północna część woj. podkarpackiego), meblowy (Wielkopolska), motoryzacyjny
(rejon Wałbrzycha).
Obecnie zwiększenie inwestycji w środki trwałe nie jest wystarczające do zapewnienia wzrostu
gospodarczego i tworzenia nowych miejsc pracy. Ważnym czynnikiem decydującymi o rozwoju
jest działalność badawczo-rozwojowa. Umożliwia ona wprowadzanie innowacji i
unowocześnianie produkcji. Nakłady na B+R w Polsce ostatnio wzrastają, przy czym ich udział
w relacji do produktu krajowego jest stale zbyt niski. Rozkład przestrzenny jednostek B+R jest
silnie spolaryzowany, koncentrują się wokół ośrodków o najwyższym potencjale ekonomicznym.
To zjawisko może pogłębiać polaryzację społeczno-gospodarczą kraju.
78
4.4. Struktura przestrzenna wybranych usług
Rola usług rynkowych i nierynkowych w tworzeniu PKB oraz zatrudnieniu systematycznie

wzrastała w Polsce w całym okresie transformacji. Wzrost ten był początkowo spowodowany
rozwojem drobnej przedsiębiorczości (w pierwszym okresie głównie handlu) bezpośrednio po
roku 1990. Z czasem zaczęły się do niego przyczyniać duże inwestycje (przede wszystkim
zagraniczne) głównie w sektorach bankowym, ubezpieczeniowym oraz w zakresie handlu
wielkopowierzchniowego.
Ryc. 35. Pracujący w usługach rynkowych według gmin, 2002

79
W roku 2003 usługi wytwarzały 66,8% wartości dodanej brutto (same usługi rynkowe 50,5%).
Zróżnicowanie regionalne na poziomie wojewódzkim było w tym wypadku relatywnie mniejsze
niż w odniesieniu do przemysłu i rolnictwa. Wyjątkami są województwa mazowieckie i
zachodniopomorskie z wyraźnie większym znaczeniem usług rynkowych. Oba rodzaje usług
wytwarzały łącznie w 2003 roku aż 74% wartości dodanej brutto województwa mazowieckiego.
Zróżnicowanie zatrudnienia analizowane na poziomie gminnym pozwala na bardziej precyzyjne
określenie miejsc koncentracji usług rynkowych (Ryc. 35). Niezwykle silne skupienie występuje
w Warszawie, Poznaniu, Trójmieście, Krakowie oraz w innych największych ośrodkach, a
ponadto na pograniczu polsko-niemieckim, Śląsku Cieszyńskim oraz w regionach turystycznych
(szczególnie na Pomorzu, Warmii i Mazurach oraz Podkarpaciu).
Istotny wymiar przestrzenny miała rosnąca liczba hipermarketów oraz centrów handlowo-
usługowych (około 80% nowych inwestycji handlowych). Największe centra handlowe, poprzez
swoją wielkość i siłę przyciągania istotnie zmieniają strukturę przestrzenną aglomeracji,
szczególnie w zakresie ruchu komunikacyjnego i przyciągania innych inwestycji. W końcu 2004
roku w Polsce było ponad 470 obiektów wielkopowierzchniowych (Ryc. 36). Potem dynamika w
tym zakresie osłabła. Okres po 2000 roku przyniósł przesunięcie głównego rynku
inwestycyjnego z obszarów metropolitalnych do ośrodków średniej wielkości. Dużo sklepów
wielkopowierzchniowych powstało w regionach o znacznym nasyceniu liczbą dotychczasowych
sklepów względem liczby mieszkańców. Równocześnie tylko nieliczne zlokalizowały się we
wschodniej Polsce, gdzie nasycenie podmiotami jest najmniejsze.
Pomimo twardej konkurencji handlu wielkopowierzchniowego ogólna liczba sklepów w ostatnich
latach nie spadła. W 1996 roku było ich 406 tys., w 2000 – 432 tys., a w 2003 – 448 tys.
Analogicznie liczby pracujących w sklepach wyniosły 831, 962 i 1075 tys.
Nowe trendy w rozwoju handlu wymusiły także budowę wielu obiektów magazynowych i dużych
centrów logistycznych, które są w stanie sprostać rosnącym wymaganiom. Obecnie można
wyróżnić trzy podstawowe kategorie obiektów magazynowych o odmiennych tendencjach
lokalizacyjnych. Pierwsza kategoria dotyczy magazynów zlokalizowanych wewnątrz miast,
przeznaczonych głównie dla firm usługowych i produkcyjnych. Druga kategoria dotyczy
magazynów, zlokalizowanych na obrzeżach miast, przeznaczonych dla większych firm
dystrybucyjnych oraz logistycznych. Trzecia kategoria to regionalne centra dla firm
logistycznych, zlokalizowane zazwyczaj 30-50 km od głównych miast i aglomeracji miejskich.
Regionalne centra logistyczne stanowią nie tylko bazy dla firm logistycznych, ale przyciągają
również inne formy działalności gospodarczej. Dotyczy to zwłaszcza produkcji przemysłowej
mało uciążliwej dla środowiska. Powstawanie zainicjowanego przez stworzenie regionalnego
centrum logistycznego, kompleksu działalności gospodarczej przyczynia się do kreowania
nowych miejsc pracy oraz przyciągania kapitału i lokalizacji w pobliżu innych inwestycji. Można
przyjąć, że operatorzy logistyczni, wybierając lokalizację pod potencjalną bazę logistyczną,
kierują się przekonaniem, że będzie to dobre miejsce nie tylko na centrum regionalne. Wraz z
wejściem Polski do Unii Europejskiej centra te stają się bowiem doskonałą bazą wypadową na
wschód. Główne centra magazynowe skupione są w największych aglomeracjach, przy czym
najważniejsza jest tu rola Warszawy, gdzie powstały największe w kraju centra dystrybucyjne
(np. w Mszczonowie).
W latach 90. ubiegłego wieku obroty bazarowe na obszarach przygranicznych równoważyły
polski deficyt w handlu oficjalnym. Klienci z państw sąsiednich pozostawiali w Polsce ponad 6
mld USD rocznie. Sprzyjały temu różnice w poziomie dochodów ludności oraz w poziomie cen
występujące zarówno pomiędzy Polską a Niemcami, jak i między Polską i obszarem byłego
ZSRR. Po roku 2000 rola handlu przygranicznego uległa zmniejszeniu, m.in. w rezultacie
wyrównywania cen i zmian w polityce celnej niektórych krajów sąsiednich (ograniczenia
80
przywozowe na Białorusi i Ukrainie). Po 1 maja 2004 roku miała miejsce ponowna

intensyfikacja tego typu działalności na pograniczu niemieckim. Dotyczy to m.in. stacji obsługi
samochodów, zakładów fryzjerskich, gabinetów dentystycznych, a w ostatnich latach także
bardziej wyspecjalizowanych usług medycznych.
Ryc. 36. Handel detaliczny według gmin, 2005

Źródło: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, na podstawie danych GUS i własnych baz danych
81
Jednym z najdynamiczniej rozwijających się działów usług było także szkolnictwo wyższe. Jego
rozwój miał swój konkretny wymiar przestrzenny, związany z silną dekoncentracją. Szkoły
prywatne powstawały często w małych ośrodkach. Pomimo pobieranych opłat stały się one
bardziej dostępne dla mieszkańców obszarów peryferyjnych. Opłaty te były bowiem niższe od
kosztów utrzymania w dużych miastach, do których przenosić się muszą osoby chcące
korzystać z darmowych państwowych studiów dziennych.
Ryc. 37. Szkolnictwo wyższe według powiatów, 2004/2005

82
W roku akademickim 2002/03 funkcjonowało w Polsce 377 szkół wyższych (367 bez szkół
resortu obrony narodowej i spraw wewnętrznych) oraz 135 filii i wydziałów zamiejscowych (Ryc.
37). W roku akademickim 2004/05 liczba uczelni wzrosła do 427, z czego 126 było szkołami
państwowymi i aż 301 szkołami niepublicznymi. W roku akademickim 2004/05 w szkołach
wyższych wszystkich typów szkół kształciło się 1926,1 tys. studentów (w tym 8,8 tys.
cudzoziemców), tj. o 3,6% więcej niż w roku poprzednim, a w porównaniu z rokiem
akademickim 1990/91 liczba studentów wzrosła o 1522,3 tys. osób (377%). W roku
akademickim 1990/1991 współczynnik skolaryzacji brutto (19-24 lata) wynosił 12,9%, a w roku
2004/2005 aż 47,8%. Należy przypomnieć, że jest to jeden z najwyższych wskaźników
kształcenia na poziomie wyższym w Europie. W uczelniach prywatnych kształciło się 582 tys.
studentów (ponad 30%).
Największymi ośrodkami akademickimi w skali kraju są:
Warszawa (75 uczelni, 273 tys. studentów w roku akademickim 2004/05, bez szkół

resortów obrony narodowej i spraw wewnetrznych),
Kraków (20 uczelni, 166 tys. studentów),
Wrocław (22 uczelnie, 135 tys. studentów),
Poznań (23 uczelnie, 127 tys. studentów),
Łódź (19 uczelni, 111 tys. studentów),
Lublin (12 uczelni 41), 87 tys. studentów).
Największą uczelnią w kraju jest Uniwersytet Warszawski (56 tys. studentów w roku
akademickim 2004/05).
Władze regionalne i lokalne nader często upatrują szans gospodarczych w rozwoju sektora
turystycznego. W praktyce usługi turystyczne są w Polsce bardzo silnie skoncentrowane w:
regionach atrakcyjnych dla turystyki wypoczynkowej (Wybrzeże, Karpaty, Sudety,
Warmia i Pojezierze Mazurskie) oraz w nieco mniejszym stopniu także w rejonie Borów
Tucholskich i Pojezierza Kaszubskiego,
dużych miastach (zarówno w ośrodkach turystycznych, jak i centrach administracyjno-
gospodarczych, w tym przede wszystkim w Warszawie i Krakowie, a w dalszej
kolejności Poznaniu, Wrocławiu i Trójmieście),
na kierunku niektórych szlaków drogowych o charakterze tranzytowym, w tym przede
wszystkim w rejonie granicy niemieckiej (konkurencja cenowa ze strony polskich
obiektów noclegowych).
Na tych samych obszarach ma miejsce większość współczesnych inwestycji związanych z

turystyką. Nastąpiło szybkie unowocześnienie bazy noclegowej w dużych ośrodkach oraz
wzdłuż tras drogowych. Jednocześnie w rejonach turystycznych nadal duża część bazy ma
charakter sezonowy (w szczególności na wybrzeżu). Dominują tam ośrodki wczasowe i
kolonijne znajdujące się na różnych etapach modernizacji (Ryc. 38). Jednocześnie w dużych
miastach podstawę bazy noclegowej stanowią hotele (najwięcej w Warszawie, Krakowie,
Poznaniu i Wrocławiu i Szczecinie). Uboga w porównaniu do liczby mieszkańców pozostaje
baza noclegowa Łodzi, Katowic i Bydgoszczy. Liczba faktycznie udzielonych noclegów jest
jeszcze bardziej zróżnicowana regionalnie. Najbardziej obleganymi regionami turystycznymi
pozostają Pomorze (zwłaszcza zachodnie – kumulacja ruchu krajowego i zagranicznego),
Karpaty (prawie wyłącznie ruch krajowy) i Sudety (Ryc. 39).
41 ) w tym Europejskie Kolegium Polskich i Ukraińskich Uniwersytetów
83
Ryc. 38. Miejsca noclegowe według gmin, 2005

84
Ryc. 39. Ruch turystyczny według gmin, 2005

85
4.5. Zróżnicowania przestrzenne powiązań z zagranicą
4.5.1. Powiązania ekonomiczne
Uważa się, że handel międzynarodowy jest obecnie dziedziną, która ma największy wpływ na
zaawansowanie procesów globalizacji w Polsce. Jednocześnie powiązania handlowe stają się
coraz mniej trwałe w sensie przestrzennym. Rozkład regionalny handlu zagranicznego jest w
Polsce bardzo nierównomierny. Obszarami koncentracji są największe aglomeracje, a ponadto
zwarty obszar Polski Zachodniej, gdzie w wymianie międzynarodowej uczestniczy większość
powiatów. Największe skupienie eksportu ma miejsce w: (a) aglomeracji warszawskiej, (b)
niektórych miastach Górnego Śląska i Podbeskidzia, (c) Legnicko-Głogowskim Okręgu
Miedziowym, (d) pozostałych dużych aglomeracjach miejsko-przemysłowych, w tym przede
wszystkim w aglomeracji poznańskiej i rzeszowskiej, (e) wybranych mniejszych ośrodkach, w
których zlokalizowane są nowoczesne zakłady przemysłowe (najczęściej z udziałem kapitału
zagranicznego). Rozmieszczenie eksportu ogółem oraz na 1 mieszkańca według powiatów
przedstawiono na Ryc. 40.
Wyższym poziomem skupienia charakteryzuje się import. Aż 30,5% przywozu (2000) trafia do
Warszawy, będącej siedzibą firm importerów. Również pozycja innych aglomeracji (zwłaszcza
poznańskiej i gdańskiej) jest większa niż w przypadku wywozu. Relatywne mniejsze znaczenie
ma natomiast Górnośląski Okręg Przemysłowy. Bezpośredni przywóz towarów zagranicznych
do ośrodków lokalnych jest znikomy prawie w całym kraju (za wyjątkiem Wielkopolski i Dolnego
Śląska). Wielkimi centrami importowymi są ośrodki petrochemiczne Płock i Gdańsk.
Rola Unii Europejskiej w eksporcie zmniejsza się ku wschodowi, na rzecz większego udziału
wywozu do państw Europy Wschodniej. Ponad 90-procentowy udział 24 krajów obecnej Unii
Europejskiej odnotowano w 2000 roku aż w 144, a ponad osiemdziesięcioprocentowy – w 255
powiatach. Poziom dywersyfikacji partnerów jest z reguły większy w dużych aglomeracjach
(szczególnie warszawskiej, górnośląskiej i gdańskiej), a ponadto wzrasta ku wschodowi, gdzie
obok rynków europejskich znaczącą rolę odgrywają partnerzy z krajów byłego ZSRR (a w
przypadku niektórych ośrodków przemysłowych województwa podkarpackiego także ze Stanów
Zjednoczonych).
Przed wstąpieniem do Unii Europejskiej, według danych dostępnych tylko na poziomie
wojewódzkim i dotyczących tylko bezpośrednich eksporterów lub importerów (Tab. 3), wzrost
eksportu wystąpił we wszystkich województwach (lata 2000-2003). Było to po części rezultatem
przejściowego osłabienia złotego względem euro. Kraje, które rok później stanowiły już
poszerzoną Unię Europejską, w roku 2003 dominowały łącznie jako odbiorca eksportu ze
wszystkich województw. Dominacja ta jest najmniejsza w mazowieckim i pomorskim. Po roku
2000 nastąpiło także dalsze zmniejszenie roli Górnego Śląska w eksporcie. Jednocześnie
spadek relatywnej roli w wywozie zanotowano również w województwie mazowieckim (czyli
przede wszystkim w Warszawie). Może to wskazywać na zatrzymanie procesów koncentracji
eksportu w stolicy trwających przez cała dekadę lat 90. ubiegłego wieku. Wystąpił natomiast
wzrost udziału eksportu w dolnośląskim, pomorskim i wielkopolskim.
86
Ryc. 40. Obroty polskiego handlu zagranicznego według głównych korytarzy transportowych
oraz eksport według powiatów, 2000
Oznaczenia korytarzy: 1. Gdańsk-Kaliningrad; 2. Warszawa-Kaliningrad; 3. Warszawa-Tallin; 4. Warszawa-Grodno-Wilno;
5. Warszawa-Mińsk-Moskwa; 6. Warszawa-Lublin-Kowel-Kijów; 7. Warszawa-Lublin-Lwów; 8. Kraków-Lwów-Kijów;
9. Rzeszów-Koszyce-Miszkolc; 10. Kraków-Budapeszt; 11. Warszawa-Katowice-Wiedeń; 12. Wrocław-Praga;
13. Wrocław-Drezno- Frankfurt; 14. Wrocław-Berlin; 15. Warszawa-Berlin; 16. Szczecin-Berlin;
17. Szczecin i Świnoujście-porty zagraniczne; 18. Gdańsk i Gdynia-porty zagraniczne
Źródło: T. Komornicki, P. Śleszyński, 2006, Docelowy układ autostrad a wewnętrzny popyt na nowoczesny transport
drogowy, Prace Komisji Geografii Komunikacji PTG, 12, s. 95-108.
87
Tabela 3. Dynamika eksportu 2000-2003 według województw

Udział w eksporcie Wzrost Udział UE15 Udział UE24
Województwo
2000 2003 2000=100 2000 2003 2003
Dolnośląskie 10,7 11,0 174 80,8 81,7 91,0
Kujawsko-pomorskie 4,5 4,0 154 75,5 69,6 79,4
Lubelskie 2,4 2,0 143 54,7 57,3 66,0
Lubuskie 3,5 3,4 164 86,0 80,2 88,3
Łodzkie 4,1 3,7 153 70,8 67,5 80,2
Małopolskie 4,8 5,5 198 58,9 60,6 79,0
Mazowieckie 18,1 17,0 159 55,3 51,5 71,1
Opolskie 1,8 1,8 176 81,4 76,6 90,3
Podkarpackie 4,0 3,8 161 53,0 57,4 68,9
Podlaskie 1,3 1,4 187 55,4 59,2 78,7
Pomorskie 8,5 10,1 202 70,3 62,1 68,6
Śląskie 17,3 16,7 163 75,5 77,6 89,9
Świętokrzyskie 1,0 1,2 203 70,0 67,8 79,1
Warmińsko-mazurskie 2,7 2,6 162 68,9 74,8 83,8
Wielkopolskie 10,6 11,4 182 83,0 79,0 88,3
Zachodniopomorskie 4,7 4,0 145 70,7 75,6 79,9
Nieokreślone 0,1 0,2 369 58,7 47,0 80,4
Polska razem 100,0 100,0 169 70,1 68,9 80,9
Źródło: bazy danych Centrum Informatyki Handlu Zagranicznego
Delimitowane Obszary koncentracji eksportu (Ryc. 40 – z zastrzeżeniem orientacyjnego

charakteru tych danych) nie w pełni nawiązują do przestrzeni przemysłowej. Środek ciężkości
przestrzeni przemysłowej nadal znajduje się w Polsce południowej (aglomeracja okręgów
przemysłowych z centrum w Aglomeracji Górnośląskiej). W przypadku eksportu należy go
lokalizować w stolicy (która jednak stanowi „wyspę” na obszarze o słabszych
międzynarodowych powiązaniach handlowych) i na zachodzie kraju (Poznań). Zbieżność granic
okręgów przemysłowych i obszarów koncentracji eksportu obserwujemy tylko w rejonie
Warszawy, Trójmiasta, Szczecina, Wrocławia i w okręgu dębicko-stalowowolskim (por. Ryc. 32
i Ryc. 40). W Wielkopolsce obszary takie wykraczają znacznie poza zasięg okręgów
przemysłowych. Jednocześnie dla wielu zagłębi i okręgów przemysłowych (łódzki, krakowski,
świętokrzyski i lubelski) w środkowej i wschodniej Polsce eksport ma umiarkowane znaczenie.
W przypadku obszarów metropolitalnych o rozległym rynku wewnętrznym oraz rozwiniętych
funkcjach usługowych (np. Kraków) nie stanowi to większego problemu ekonomicznego.
4.5.2. Turystyka zagraniczna
W latach 90. ubiegłego wieku nastąpił w Polsce szybki rozwój turystyki międzynarodowej. W
całej dekadzie wzrost liczby przyjazdów cudzoziemców do Polski był przy tym bardziej
dynamiczny na skutek koniunktury przygranicznej. W latach 2001-2002 doszło jednak do
spadku tego rodzaju przyjazdów. W 2001 roku do Polski wjechało 61,4 mln cudzoziemców, a
wyjechało 53,1 mln obywateli Polski. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej zaowocowało
ponownym wzrostem przyjazdów, zarówno w ruchu przygranicznym jak i w ramach rzeczywistej
turystyki (m.in. na skutek ekspansji tanich przewoźników lotniczych). Według danych GUS w
2004 roku było 37,2 mln wyjazdów Polaków za granicę (o 4% mniej niż rok wcześniej) i 61,9
mln przyjazdów cudzoziemców (o blisko 19% więcej). W ciągu 10 miesięcy 2005 roku
88
zanotowano 34,8 mln wyjazdów Polaków za granicę (o 10% więcej niż w analogicznym okresie
poprzedniego roku) i 54,4 mln przyjazdów cudzoziemców (o 5% więcej). Zarejestrowano
znaczny wzrost przyjazdów z Niemiec, wynikający głównie z intensywnego handlu
przygranicznego.
Rozkład regionalny noclegów udzielonych turystom zagranicznym jest skrajnie nierównomierny.
Ich największa koncentracja występuje w Warszawie i Krakowie (po 1,3 mln w 2004 roku) i w
Kołobrzegu (0,7 mln), a ponadto w Gdańsku, Poznaniu, Wrocławiu, Szczecinie, regionach
turystycznych zachodniego pobrzeża Bałtyku, Sudetów, Warmii i Mazur oraz Podhala (por.
Ryc. 38). Spośród dużych ośrodków znacznie słabsza jest pozycja Górnego Śląska, Łodzi i
Bydgoszczy. Najbardziej na turystyce międzynarodowej oparte są gospodarki powiatów
zachodniego wybrzeża, gdzie liczba udzielonych noclegów wielokrotnie przekracza liczbę
mieszkańców (przykładowo powyżej 20 na 1 mieszkańca w gminach Międzyzdroje i Rewal).
Wysoką wartością analogicznego wskaźnika charakteryzują się także Mazury (szczególnie
powiat mrągowski), Sudety (powiat jeleniogórski) i Podhale (powiat tatrzański), a z dużych
ośrodków ponownie Kraków oraz Warszawa.
Ryc. 41. Tygodniowa liczba kursów powrotnych międzynarodowym pasażerskim transportem

publicznym według powiatów, 2002
Źródło: T. Komornicki, 2003, Przestrzenne zróżnicowanie międzynarodowych powiązań społeczno-gospodarczych w Polsce,
Prace Geograficzne, t. 190, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.
89
Wśród przyjeżdżających do Polski zachodniej dominują obywatele Niemiec. Najbardziej

zróżnicowaną strukturą narodowościową gości odznaczają się województwa mazowieckie i
małopolskie (głównie Warszawa i Kraków). Zróżnicowanie struktury wzrasta też generalnie ku
wschodowi, gdzie obok przyjezdnych z krajów byłego ZSRR częściej przybywają też obywatele
USA i Izraela.
Połączenia realizowane transportem publicznym są odpowiedzią na lokalny popyt na przewozy
międzynarodowe, a tym samym, są dowodem na istnienie interakcji o charakterze społecznym.
Bezpośrednie połączenia transportu publicznego z zagranicą posiada aż 276 z 373 powiatów
(2002; Ryc. 41). Głównymi węzłami publicznej komunikacji międzynarodowej są: Warszawa
(1572 powrotne kursy zagraniczne w tygodniu), Wrocław (615), Katowice (590), Poznań (477),
Kraków (472) i Opole (426).
Największą elastycznością (a tym samym przydatnością dla oceny popytu na międzynarodowe
przewozy pasażerskie) charakteryzuje się komunikacja autobusowa i lotnicza. Wśród 494
międzynarodowych linii autobusowych, jakie istniały w Polsce w 2002 roku aż 34% zapewniało
komunikację z Niemcami, a dalszych 13% z Ukrainą. Spośród krajów Europy Zachodniej
najwięcej połączeń prowadziło do Wielkiej Brytanii (blisko 10% wszystkich linii), Francji i
Włoch. Łącznie Polska posiadała komunikację autobusową z 24 krajami Europy oraz z Turcją.
Lokalne węzły komunikacji autobusowej ukształtowały się na wschodnich i częściowo
południowych obszarach przygranicznych (krótkie połączenia z krajem sąsiednim).
Największymi z nich są Białystok, Suwałki, Tomaszów Lubelski, Przemyśl, Nowy Targ.
Analogicznej koncentracji nie można natomiast zaobserwować na obszarach sąsiadujących z
Niemcami. Zdecydowana większość połączeń na kierunku zachodnim ma bowiem charakter
stricte dalekobieżny.
4.5.3. Ruch graniczny
Międzynarodowe powiązania, zarówno ekonomiczne jak i społeczne, determinują wielkość i

strukturę ruchu granicznego. Funkcje granic Polski ulegały w ostatnich kilkunastu latach
zasadniczym przekształceniom. W okresie 1990-1997 osobowy ruch graniczny (w obu
kierunkach) wzrósł w Polsce z 79,3 mln do 271,4 mln osób. Później nastąpiła stagnacja jego
poziomu, a w latach 2000-2003 odnotowano spadek (2003 – 178,7 mln). Wśród uczestników
ruchu dominowały osoby dokonujące zakupów w Polsce. W roku 2003 granice w obu
kierunkach przekroczyło łącznie 181 mln osób. W roku 2004 wystąpił jednak ponowny wzrost
związany z akcesją do Unii Europejskiej. Miał on miejsce na wszystkich odcinkach granicznych
za wyjątkiem granic z Rosją i Białorusią. Na większości odcinków granicznych dominują
przekroczenia dokonywane przez cudzoziemców. Dysproporcja w tym zakresie jest
zdecydowanie największa w lokalnych punktach pogranicza polsko-niemieckiego
(sąsiadujących z bazarami, jak np. Łęknica) oraz na granicy z Białorusią i Ukrainą. Na
niektórych przejściach wschodnich udział obywateli polskich w ruchu granicznym nie
przekracza 5%. Polacy przeważają natomiast wśród odprawianych na lotniskach oraz na
granicy czeskiej i słowackiej.
Dynamiczny wzrost natężenia ruchu pojazdów ciężarowych następował przez lata 90.
ubiegłego wieku i trwa nadal. W 1980 roku wszystkie granice przekroczyło w obu kierunkach
295 tys. ciężarówek, w 1990 – 1,1 mln, a w 2003 – 6,2 mln. W całej dekadzie dominującą rolę
odgrywał ruch ciężarówek przez granicę polsko-niemiecką. Na granicy wschodniej po roku
1998 przejście w Kukurykach przestało być najbardziej obciążonym w ruchu towarowym.
Zdecydowanie większym natężeniem ruchu pojazdów ciężarowych odznacza się obecnie punkt
w Budzisku na granicy litewskiej. Relatywnie wzrosła też w tym zakresie rola przejść polsko-
ukraińskich, szczególnie w Hrebennem i Dorohusku.
90
Specyficzny charakter mają przekroczenia granicy drogą morska i lotniczą. W całym okresie
transformacji systematycznie rósł ruch graniczny osób i pojazdów w terminalach promowych
Świnoujścia, Gdyni i Gdańska. Pozostały morski ruch osobowy uległ załamaniu po akcesji do
Unii Europejskiej w związku z likwidacja sklepów wolnocłowych na statkach kursujących po
Zalewie Szczecińskim i Zatoce Pomorskiej. Od 2003 roku bardzo dynamicznie wzrasta i
decentralizuje się ruch graniczny na lotniskach.
4.4. Wnioski
W związku z integracją gospodarczą w ramach Unii Europejskiej oraz globalizacją, pojawiają

się nowe bodźce dla rozwoju gospodarczego. Istnieje ryzyko, iż rozwój Polski koncentrować się
będzie na wyizolowanych obszarach wzrostu, wokół największych ośrodków, zaś inne obszary
zostaną odłączone od tych procesów. Polska posiada potencjał, umożliwiający realizację
policentrycznego modelu rozwoju, z szeregiem ważnych obszarów wzrostu, łącznie
z obszarami peryferyjnymi. Policentryczna struktura przestrzenna może posłużyć do
przenoszenia impulsów rozwojowych, a także zapewnić niezbędną zewnętrzną „korzyść skali”,
pozwalającą na przyciągnięcie dalszych inwestycji. Rozwój policentryczny przyczynia się także
do obniżenia presji na środowisko naturalne oraz napięć społecznych.
Otwiera się szansa pobudzania potencjału, jaki tworzy połączenie lądowe między Polską
a Europą Wschodnią oraz dalej ze Środkowym i Dalekim Wschodem, zwłaszcza poprzez
rozwijanie korytarzy handlowych. Także obroty handlowe drogą morską mają szanse rozwoju
w wyniku globalizacji gospodarki. Morze należy też traktować jako ważne źródło innych
zasobów. Współczesna gospodarka morska znacznie wykracza poza samą żeglugę, obejmując
także nowe technologie związane z wykorzystaniem zasobów morza oraz turystyką. Warunkiem
wstępnym jest szersze objęcie obszarów morskich procesami programowania rozwoju, w tym
planowania przestrzennego. Stworzy to podstawy do efektywnego zarządzania rozwojem
obszarów przybrzeżnych oraz tworzenia sprawniejszych połączeń z zapleczem lądowym.
Atrakcyjność polskiej przestrzeni dla inwestycji winna ulec zwiększeniu. Tendencje widoczne
w ubiegłym dziesięcioleciu wskazują na nierównomierne lokowanie inwestycji zagranicznych.
Ze względu na niedostatek środków publicznych potrzebnych do zaspokojenia potrzeb
społeczeństwa, zwłaszcza w odniesieniu do infrastruktury technicznej i społecznej oraz usług
pokrewnych, inwestycje sektora prywatnego w nadchodzących latach będą musiały w większym
stopniu przyczyniać się do realizacji celów rozwoju lokalnego i regionalnego. Duże inwestycje
finansowane ze środków prywatnych winny zostać na wczesnym etapie zharmonizowane ze
strategiami rozwoju i planami zagospodarowania przestrzennego. W ten sposób będą mogły
wytworzyć znaczącą dynamikę w zakresie rozwoju gospodarczego oraz przyczynić się do
zrównoważonego przestrzennie rozwoju.
Prywatne inwestycje są jedną z sił napędowych rozwoju społecznego i gospodarczego, a tym
samym i przestrzennego. Jedno z najistotniejszych zadań stojących przed polityką rozwoju
przestrzennego polega na zapewnieniu inwestorom prywatnym przyszłościowych perspektyw
rozwoju zgodnych z jej celami oraz bezpieczeństwa w planowaniu. Ponadto polityka rozwoju
przestrzennego winna, wraz z odpowiednimi politykami sektorowymi, przyczyniać się do
zwiększania atrakcyjności gmin i regionów dla prywatnych inwestorów na szczeblu
regionalnym, jak i lokalnym. Jest to szczególne wyzwanie dla systemu planowania
przestrzennego, wymagające jego pro-inwestycyjnej ewolucji.
Polityka przestrzenna władz musi gwarantować, iż efekty mnożnikowe dużych projektów
inwestycyjnych przyniosą korzyści także dla miast i gmin na sąsiednich obszarach.
91
W ten sposób polityka rozwoju przestrzennego może ograniczyć szkodliwe i zbędne

współzawodnictwo miedzy władzami lokalnymi, co z kolei będzie wywierać pozytywny wpływ na
klimat dla inwestycji.
Potrzebne będzie wsparcie dla przedsięwzięć publiczno-prywatnych, które powstają
w dziedzinach stanowiących poprzednio domenę sektora publicznego. Są to przede wszystkim
transport, telekomunikacja, zaopatrzenie w wodę, ochrona zdrowia, szkolnictwo itd., a także
rozwój lokalny. Oprócz kapitału prywatnego należałoby także lepiej wykorzystywać
doświadczenia sektora prywatnego w dziedzinie zarządzania projektami. Przedsięwzięcia
publiczno-prywatne powinny być brane pod uwagę jako uzupełnienie świadczeń sektora
publicznego, który w dalszym ciągu powinien wykonywać swoje zasadnicze funkcje.
Budowa mieszkań, obok odnowy i modernizacji istniejących zasobów mieszkaniowych, jest
jedną z najważniejszych inwestycyjnie gałęzi gospodarki i w przeważającej mierze finansowana
jest przez sektor prywatny. Wspieranie budowy mieszkań na wynajem oraz własności domów,
powoduje kilkakrotnie wyższą mobilizację kapitału prywatnego niż kwota dotacji. Wspieranie
budowy mieszkań jest ważne nie tylko ze względu na politykę mieszkaniową i regionalną, ale
także politykę własnościową. Ten ostatni aspekt staje się coraz bardziej istotny w związku
z koniecznością dodatkowych dochodów prywatnych uzupełniających świadczenia emerytalne,
co wynika z przemian demograficznych.
Ze względy na walory przestrzeni Polska może stanowić także atrakcję turystyczną. Z tego
względu na wielu obszarach wymogi przemysłu turystycznego powinny stanowić strategiczny
wyznacznik rozwoju przestrzennego. Rozwój turystyki skupia się w obszarach najbardziej
atrakcyjnych, ale też najbardziej wrażliwych kulturowo i ekologicznie. Dlatego dla jego trwałego
rozwoju konieczna jest ścisła koordynacja przestrzenna podejmowanych działań
inwestycyjnych, nie tylko w obrębie sektora turystycznego, ale przede wszystkim w sektorach,
które mogą obniżać atrakcyjność przestrzeni.
92
5. Zróżnicowanie przestrzenne infrastruktury
5.1. Infrastruktura komunikacyjna
Inwestycje transportowe postrzegane są jako kluczowy instrument rozwoju regionalnego. Okres

transformacji zmienił warunki zewnętrzne, w jakich funkcjonuje polska infrastruktura
transportowa. Nowymi uwarunkowaniami stały się w pierwszej kolejności:
wolny rynek przewozów w transporcie drogowym,
decentralizacja i prywatyzacja gospodarki,
masowa motoryzacja,
przemiany funkcjonalne granic i wzrost ruchu granicznego,
zmiana kierunków polskiego handlu zagranicznego,
zmiana kierunków tranzytu.
Warunkom tym istniejąca infrastruktura transportowa na ogół nie zdołała sprostać. System
okazał się mało elastyczny wobec przekształceń transformacyjnych. Wzmożone obciążenie
niektórych elementów systemu transportowego oraz zaniedbania inwestycyjne (a także
remontowe) doprowadziły do uszkodzeń nawierzchni sieci drogowej, obniżenia sprawności
śródlądowych dróg wodnych, pogorszenia stanu technicznego linii kolejowych, z których
zamknięto dla ruchu ponad 8 tys. km. Nie udało się stworzyć sieci nowoczesnej infrastruktury w
żadnym z podstawowych rodzajów transportu. Do największych dużych przedsięwzięć okresu
transformacji zaliczyć należy:
modernizację linii kolejowej Warszawa – Berlin,
budowę i częściowo modernizację autostrady A4 miedzy Bolesławcem i Wieliczką,
budowę i częściowo modernizację autostrady A2 między Nowym Tomyślem a
Strykowem,
budowę nowoczesnych przejść granicznych i terminali celnych na granicy najpierw
zachodniej, a potem wschodniej,
modernizację kilku portów lotniczych,
budowę jednej linii gazociągu jamalskiego.
Pozostałe inwestycje miały zasięg regionalny lub lokalny. Po roku 2000 nowymi warunkami i
cechami rozwoju przestrzennego infrastruktury komunikacyjnej stały się:
dostęp do unijnych funduszy przedakcesyjnych, takich jak Phare, Przedakcesyjny
Instrument Polityki Strukturalnej ISPA a od 1 maja 2004 roku do środków z funduszy
strukturalnych, Funduszu Spójności oraz budżetu na sieci transeuropejskie TEN-T,
przyśpieszona metropolizacja – wzrost znaczenia powiązań między największymi
ośrodkami, w tym wewnątrzkrajowymi,
93
znaczne opóźnienia w realizacji rządowych planów rozbudowy infrastruktury

drogowej42),
dynamiczny rozwój tanich linii lotniczych, szybka decentralizacja ruchu lotniczego w
Polsce (po 2003 roku).
Jednocześnie rozwój infrastruktury był hamowany przez wiele barier natury instytucjonalnej.
Po roku 2000 kontynuowane są przemiany w strukturze przewozów towarowych i pasażerskich
(Tabela 4). Nadal wzrasta znaczenie transportu drogowego (szczególnie w przewozach
towarowych), lotniczego i rurociągowego. Znaczenie kolei maleje, zwłaszcza w komunikacji
pasażerskiej. Zdecydowanie zmniejsza się też rola żeglugi morskiej, co wiąże się przede
wszystkim z redukcją przewozów dalekomorskich, w znacznej mierze odpowiedzialnych za
wielkości pracy przewozowej.
Tabela 4. Praca przewozowa według rodzajów transportu w latach 1990-2005 (w %)

Ładunki Pasażerowie
Rodzaje transportu 1990 2000 2005 1990 2000 2005
tonokilometry pasażerokilometry
Transport kolejowy 24,1 19,1 21,9 49,6 38,8 32,3
Transport samochodowy
(bez komunikacji miejskiej) 11,6 26,4 52,5 45,9 51,2 52,3
Transport lotniczy 0,0 0,0 0,0 4,4 9,7 15,1

Transport rurociągowy 4,1 7,2 11,1 — — —
Żegluga śródlądowa 0,3 0,4 0,6 0,0 0,0 0,0
Żegluga morska 59,9 46,9 13,9 0,2 0,3 0,3
Źródło: Transport. Wyniki Działalności 1990, 2000, 2005, GUS, Warszawa
Polska charakteryzuje się stosunkowo gęstą siecią transportu lądowego (zarówno kolejowego
jak i drogowego). Sieć ta jest jednak silnie zdekapitalizowana, a jej układ nie zawsze
odpowiada wymaganiom współczesnej gospodarki. Z punktu widzenia rozwoju przestrzennego
kluczowe są jednak inwestycje związane z nowoczesnymi sieciami o znaczeniu
ponadregionalnym (autostrady i drogi ekspresowe, szybkie koleje, międzynarodowe porty
lotnicze, terminale multimodalne). Pomimo niewielu tego typu przedsięwzięć w okresie
transformacji dokonały się w Polsce zauważalne przesunięcia w rozkładzie przestrzennym
dostępności do nowoczesnego transportu. Relatywnie poprawiła się w tym zakresie sytuacja
Polski południowo-zachodniej, a pogorszyła sytuacja regionów północnych i wschodnich. Było
to efektem rozmieszczenia krajowych inwestycji drogowych (nowe fragmenty autostrad) oraz
szybkiego rozwoju sieci autostradowej Wschodnich Niemiec i Czech.
Analizy dostępności do infrastruktury (drogowej, kolejowej i lotniczej) dowodzą, że obszarami
Polski o najgorszej sytuacji w tym zakresie są wschodnia Lubelszczyzna oraz Mazury.
Większość dokumentów strategicznych odwołuje się do sieci Europejskich Korytarzy
Transportowych jako szlaków o największym znaczeniu strategicznym. Są to następujące
korytarze:
42 ) będące m.in. konsekwencją istnienia wielu barier prawnych i niedoskonałości przepisów, do tej pory nieuregulowanych
w stopniu wystarczającym
94
Korytarz I – z Helsinek, przez Rygę, Kowno do Warszawy (Via Baltica/Rail Baltica), z

odgałęzieniem z Rygi przez Kaliningrad do Gdańska,
Korytarz II – z Berlina przez Warszawę do Moskwy i dalej do Niżnego Nowogrodu,
Korytarz III – z Brukseli, Kolonii, Drezna przez Wrocław do Lwowa i Kijowa, z
odgałęzieniem z Berlina do Wrocławia,
Korytarz VI – z Gdańska przez Katowice do Żiliny na Słowacji z odgałęzieniami z
Grudziądza do Poznania i z Katowic do Ostrawy i Brna (szlak drogowy i szlak kolejowy
z wykorzystaniem istniejącej CMK).
Polska zgłosiła dodanie do listy korytarzy dwóch kolejnych szlaków:

Korytarz ze Świnoujścia, przez Zieloną Górę do Czech (nazywany
Środkowoeuropejskim Korytarzem Transportowym),
Korytarz z Gdańska przez Warszawę do Odessy (Via Intermare).
Ryc. 42. Sieć korytarzy paneuropejskich w Europie Wschodniej (1993 i 1997)

Źródło: Ministerstwo Transportu
95
5.1.1. Infrastruktura drogowa
5.1.1.1. Popyt na infrastrukturę
Największa koncentracja ruchu drogowego występuje w rejonie konurbacji górnośląskiej oraz

Warszawy, bardzo wysoka występuje w sąsiedztwie pozostałych aglomeracji oraz w rejonie
niektórych mniejszych ośrodków będących miejscem przecięcia ważnych szlaków (np. Piotrków
Trybunalski). Niektóre miejsca koncentracji ruchu nie były dotąd obszarami inwestycji w
zakresie nowoczesnej infrastruktury drogowej.
Wzrosło w ostatnich latach obciążenie sieci dróg krajowych. Średni dobowy ruch pojazdów
samochodowych (SDR) w 2005 roku na sieci dróg krajowych wynosił 8224 poj./dobę i był
większy o około 18% w porównaniu z rokiem 2000. Obciążenie ruchem pojazdów
samochodowych nie było równomierne dla całej sieci, lecz wzrastało ze wzrostem znaczenia
dróg w układzie funkcjonalnym. Na drogach międzynarodowych SDR w 2005 roku wynosił
13561 poj./dobę, zaś na pozostałych drogach krajowych 5990 poj./dobę.
Tabela 5: Obciążenie ruchem sieci dróg krajowych w latach 1995-2005
Średni dobowy ruch (SDR)
(poj./dobę)
Drogi
1995 2000 2005
krajowe ogółem 5350 7009 8244
międzynarodowe 8543 11448 13561
w tym:
pozostałe krajowe 3991 5109 5990
Źródło: Generalny Pomiar Ruchu 2005, Transporojekt, Warszawa 2006
Notuje się duże zróżnicowanie w obciążeniu sieci dróg krajowych w poszczególnych

województwach. Zdecydowanie największe obciążenie ruchem, wynoszące ponad 13000
poj./dobę, występuje w województwie śląskim. Najmniejszy ruch na drogach
międzynarodowych, poniżej 10000 poj./dobę, występuje w województwach: lubelskim,
podlaskim, świętokrzyskim i zachodniopomorskim.
Ryc. 43. Rozwój ruchu na drogach międzynarodowych w Polsce w latach 1995-2005

Źródło: Generalny Pomiar Ruchu 2005 – synteza wyników, Transporojekt, Warszawa 2006
96
Popyt na infrastrukturę drogową kreowany jest także przez szybki wzrost liczby samochodów
osobowych. Obliczony tradycyjnie wskaźnik motoryzacji wynosił w 2003 roku dla Polski 288
pojazdów na 1000 mieszkańców. Po uwzględnieniu „małych samochodów ciężarowych” (do 3,5
tony) wzrastał on do poziomu 333 na 1000 mieszkańców. Znany z wcześniejszych badań układ
regionalny został zachowany (Ryc. 44).
Tabela 6. Średni dobowy ruch (SDR) na sieci dróg krajowych w podziale funkcjonalnym
dla kraju i województw w 2005 roku
Drogi
międzynarodowe pozostałe krajowe krajowe ogółem
Lp. Województwo SDR2005 Wskaźnik SDR2005 Wskaźnik SDR2005 Wskaźnik
wzrostu wzrostu wzrostu
poj./dobę poj./dobę
poj./dobę 2005/2000 2005/2000 2005/2000
1 Dolnośląskie 12126 1,31 6094 1,20 8927 1,26
2 Kujawsko-Pomorskie 11780 1,20 6636 1,17 8154 1,18
3 Lubelskie 8342 !,lO 4785 1,17 5966 1,14
4 Lubuskie 11448 1,35 4616 1,11 7331 1,26
5 Łódzkie 16823 1,15 6569 1,10 10206 1,13
6 Małopolskie 16280 1,13 7905 1,13 10636 1,13
7 Mazowieckie 18093 1,17 5527 1,13 9235 1,15
8 Opolskie 17752 1,35 5241 1,09 6706 1,17
9 Podkarpackie 10609 1,23 6286 1,24 8077 1,24
10 Podlaskie 9043 1,44 4451 1,25 5492 1,31
11 Pomorskie 15077 1,20 5742 1,20 8927 1,20
12 Śląskie 23697 1,12 9982 1,08 13433 1,11
13 Świętokrzyskie 9386 1,14 5499 1,17 6458 1,16
14 Warmińsko-Mazurskie l 1932 1,22 4054 1,26 5016 1,25
15 Wielkopolskie 13737 1,05 8440 1,29 9842 1,17
16 Zachodnio-Pomorskie 9400 1,17 4555 1,15 6104 1,16
KRAJ 13561 1,18 5990 1,17 8244 1,18
Źródło: Generalny Pomiar Ruchu 2005 – synteza wyników, Transporojekt, Warszawa 2006.
W roku 2004 obliczany tradycyjnie wskaźnik motoryzacji dla całego kraju wzrósł gwałtownie do
314 na skutek masowego importu samochodów używanych z Europy Zachodniej. Samochody
trafiły w pierwszej kolejności do województw zachodnich. W ujęciu wojewódzkim wskaźnik
motoryzacji dla roku 2004 wahał się od 270 w województwie warmińsko-mazurskim do 386 w
wielkopolskim. Zdecydowanie najmłodszym parkiem samochodowym (duży udział pojazdów do
2 lat) charakteryzują się obszary metropolitalne, w tym Górny Śląsk.
97
Tabela 7. Największe węzły transportu drogowego w Polsce

Ruch drogowy na trasach wylotowych (pojazdy na dobę)
Ranga Miasta drogi krajowe drogi wojewódzkie
razem (tys.)
liczba ruch (tys.) liczba ruch (tys.)
1 konurbacja górnośląska 12 152,4 13 73,3 225,7
2 Warszawa 9 143,2 9 41,3 184,6
3 Kraków 9 110,1 4 37,7 147,8
4 Poznań 6 86,3 4 36,5 122,8
5 Wrocław 8 97,7 4 17,6 115,3
6 Łódź 6 75,1 5 26,4 101,6
7 Piotrków Trybunalski 8 93,7 2 4,6 98,3
8 Częstochowa 5 66,2 7 19,0 85,3
9 Bielsko-Biała 4 67,3 1 14,7 81,9
10 Lublin 5 58,4 4 11,8 70,2
11 Gdynia-Gdańsk 4 34,8 6 34,0 68,7
12 Opole 7 54,6 5 12,5 67,2
13 Toruń 7 62,6 1 2,0 64,6
14 Konin 5 52,5 2 11,2 63,6
15 Nowy Dwór Mazowiecki 3 52,4 3 9,3 61,8
16 Grójec 4 55,0 2 6,7 61,7
17 Radom 2 47,7 3 13,8 61,5
18 Szczecin 6 48,1 3 12,1 60,2
20 Bydgoszcz 7 53,8 1 4,5 58,3
23 Rzeszów 5 53,8 1 2,4 56,2
26 Kielce 5 42,5 4 10,8 53,2
35 Zielona Góra 4 39,6 4 5,1 44,8
43 Białystok 6 34,1 2 7,7 41,9
53 Olsztyn 5 34,9 2 3,7 38,6
59 Gorzów Wlkp. 4 25,6 4 11,1 36,7
Źródło: Ruch Drogowy 2000, Transporojekt, Warszawa 2001.
W największych ośrodkach miejskich poziom motoryzacji przekroczył już 500 pojazdów na

1000 mieszkańców i tym samym zbliżył się do wielkości notowanych w Europie Zachodniej (lub
je przewyższył) oraz do poziomu nasycenia. Można zatem przyjąć, że natężenie problemów
przestrzennych wynikających ze wzrostu liczby samochodów osobowych nie będzie się tam
nadal powiększać w tak gwałtownym tempie jak dotychczas. Przewidywany dalszy rozwój
motoryzacji w mniejszym stopniu będzie się bowiem przekładał na wzrost ruchu. Jednocześnie
w wielu regionach Polski liczba samochodów osobowych jest wciąż relatywnie niska.
98
Ryc. 44. Motoryzacja według powiatów, 2005

99
5.1.1.2. Sieć drogowa
System dróg o nawierzchni twardej jest w Polsce relatywnie gęsty (Tabela 8). Co więcej,
gęstość ta pozostaje w miarę proporcjonalna do rozkładu ludności, osadnictwa i odwrotnie
proporcjonalna do poziomu lesistości. Najgęstsza jest sieć Górnego Śląska oraz Małopolski;
najrzadsza w województwach podlaskim, warmińsko-mazurskim i północnej części
województwa mazowieckiego 43) oraz w województwie lubuskim.
Ryc. 45. Sieć drogowa według gmin i ruch drogowy

Źródło Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN
na podstawie własnych danych oraz pomiaru natężenia ruchu (Transprojekt Warszawa)
43 ) przy tym w północnej części województwa mazowieckiego występuje względnie wysoka gęstość zaludnienia, wyższa niż
w pozostałych wymienionych województwach
100
Budowa nowych odcinków odbywało się przede wszystkim na poziomie centralnym (głównie
obwodnice miast na drogach krajowych) oraz lokalnym. Ogólny przyrost dróg twardych w
okresie 2000-2004 wyniósł 2,3 tys. km i dokonał się przede wszystkim w województwach
świętokrzyskim, wielkopolskim i podlaskim. Głównym problemem polskiej sieci drogowej
pozostaje jednak jej jakość. Dotyczy to przede wszystkim braków infrastruktury o najwyższych
standardach oraz znacznej dewastacji niektórych innych szlaków.
Łączna długość autostrad i dróg ekspresowych wzrastała po roku 2000 szybciej niż w latach
90., nadal jednak było to tempo znacznie niższe od planowanego. W roku 2006 w kategorii
dróg ekspresowych funkcjonowało łącznie 257 km szlaków, a w kategorii autostrad 674 km.
Dłuższe odcinki znajdowały się przy tym wyłącznie w województwach dolnośląskim, opolskim,
śląskim i wielkopolskim.
W latach 2004-2006 po raz pierwszy dostępne stały się dwa nieprzerwane ciągi autostradowe
o długości przekraczającej 100 km:
w ciągu autostrady A2 odcinek Nowy Tomyśl – Stryków (około 260 km),
w ciągu autostrady A4 odcinek Krzywa koło Bolesławca – Wieliczka (około 360 km).
Trwają prace przygotowawcze na odcinku trasy A2 Nowy Tomyśl – Świecko oraz A4 Krzywa –
Zgorzelec. W 2005 roku rozpoczęto budowę pierwszego odcinka szlaku A1 pomiędzy
Gdańskiem i Grudziądzem. Realizacja dróg ekspresowych oparta jest w znacznej mierze na
istniejących szlakach, często biegnących przez tereny o intensywnej zabudowie. Inwestycje w
tym zakresie są odsuwane w czasie. Powstają jedynie krótkie fragmenty będące obwodnicami
miast.
Ważnym elementem polityki inwestycyjnej w transporcie drogowym była w okresie transformacji
rozbudowa przejść granicznych. Możliwości tej rozbudowy były różne na poszczególnych
odcinkach granicy na skutek uwarunkowań środowiskowych oraz historycznych. Gęsta sieć
dróg transgranicznych występuje na pograniczu z Niemcami, Czechami i Rosją (obwód
kaliningradzki), jest natomiast rzadka zwłaszcza w przypadku Ukrainy i Słowacji (Tabela 9). Na
granicy zachodniej i południowej sytuacja w zakresie liczby i dostępności przejść granicznych
jest już bliska nasycenia. W pobliżu przejść tranzytowych w Świecku i Olszynie powstały w
latach 90. nowoczesne terminale celne. Ich znaczenie załamało się z chwilą przystąpienia
Polski do Unii Europejskiej i zniesienia granicy celnej. Obecnie wykorzystywane są w
ograniczonym zakresie, jako miejsca wśród wielu, w których dokonać można odprawy oraz jako
centra obsługi pojazdów ciężarowych i ich kierowców. Są one potencjalnymi centrami
logistycznymi o znaczeniu międzynarodowym. Mimo wzrostu ruchu granicznego, wszystkie
drogi w Polsce na odcinkach przygranicznych charakteryzują się niskim stopniem
wykorzystania ich przepustowości.
Na granicy wschodniej powstało od podstaw wiele nowych obiektów (m.in. w Bezledach na
granicy rosyjskiej, Budzisku na litewskiej, Bobrownikach na białoruskiej oraz Hrebennym,
Korczowej i Krościenku na ukraińskiej). Gruntownej modernizacji poddano pozostałe przejścia
(częściowo z udziałem środków Unii Europejskiej przeznaczonych na zabezpieczenie
wschodnich granic Unii – np. Kuźnica Białostocka). W Koroszczynie koło Terespola powstał
duży terminal celny. Nadal jednak granicę wschodnią przecina wiele potencjalnych szlaków, na
których nie funkcjonują żadne przejścia graniczne. Celowość ich budowy pozostaje
uwarunkowana przyszłym stopniem przenikalności wschodniej granicy Unii Europejskiej.
101
Tabela 8. Sieć kolejowa i drogowa Polski w latach 2000-2005 według województw

Sieć kolejowa (2005) Sieć drogowa (2005)
eksploatowana drogi publiczne o nawierzchni twardej)
Województwa autostrady
ogółem na 100 przyrost ogółem na 100 przyrost i drogi
(km) km2 2000=100 km km2 2000=100 ekspresowe
(km)
Dolnośląskie 1766 8,9 89,6 18 099 90,7 99,2 150
Kujawsko-pomorskie 1338 7,4 85,1 14 110 78,5 102,4 35
Lubelskie 1071 4,3 97,9 18 158 72,3 100,3 4
Lubuskie 985 7,0 81,9 8 056 57,6 98,9 18
Łódzkie 1116 6,1 96,8 16 490 90,5 100,5 18
Małopolskie 1116 7,4 97,7 21 916 144,3 100,7 63
Mazowieckie 1777 5,0 91,5 29 567 83,2 103,6 38
Opolskie 851 9,0 95,3 8 363 88,9 99,2 88
Podkarpackie 975 5,5 94,1 14 030 78,6 96,5 0
Podlaskie 682 3,4 86,9 11 013 54,6 104,4 0
Pomorskie 1259 6,9 84,7 11 499 62,8 100,3 39
Śląskie 2127 17,2 109,1 20 183 163,6 102,9 118
Świętokrzyskie 707 6,0 94,0 12 084 103,2 106,6 24
Warmińsko-mazurskie 1209 5,0 79,9 12 352 51,1 100,5 3
Wielkopolskie 2066 6,9 81,8 25 122 84,2 106,2 163
Zachodniopomorskie 1208 5,3 80,2 12 740 55,7 98,3 50
POLSKA 20253 6,5 89,9 253 782 81,2 101,6 811
Źródło: Transport. Wyniki działalności w 2000 r., w 2004 r., 2005, GUS, Warszawa.
Tabela 9. Transgraniczna infrastruktura drogowa w 2004 roku
Liczba dróg Odcinek Odcinek Stopień

Liczba ogólno
Długość utwardzo- granicy na granicy w km wykorzystania
dostępnych
Granica z granicy w nych, prze- 1 drogę na 1 przejście dróg trans-
przejść
km cinających utwardzoną ogólno granicznych
granicznych
granicę w km dostępne (%)
Rosją 232,044) 17 12,3 3 69,9 17,6

Litwą 104,3 3 34,8 3 34,8 100,0
Białorusią 418,2 14 29,1 6 69,7 41,8
Ukrainą 535,2 11 47,8 6 87,7 54,5
Słowacją 541,1 16 33,8 16 33,8 100,0
Czechami 796,0 55 14,3 29 27,4 52,2
Niemcami 489,445) 23 21,3 23 21,3 100,0
Razem 3 511,546) 139 22,4 86 36,2 61,9
Źródło: obliczenia na podstawie danych Straży Granicznej
44 ) w tym długość odcinka rozgraniczającego morze terytorialne RP i Federacji Rosyjskiej

45 ) w tym długość odcinka rozgraniczającego morze terytorialne RP i RFN
46 ) w tym długość granicy RP na morzu – 395,3 km
102
5.1.2. Infrastruktura kolejowa
Lata transformacji były okresem gwałtownych przemian polskiej sieci kolejowej. Tylko w okresie
1985-1999 zamknięto dla ruchu pasażerskiego 6,2 tys. km linii kolejowych. W okresie 2000-
2004 ogólna długość tras eksploatowanych zmniejszyła się o kolejne 2,2 tys. km (Tabela 9).
Najgłębsze zmiany nastąpiły w zachodniej Polsce (Ryc. 46).
Ryc. 46. Sieć kolejowa i jej zmiany, 1990-2004

Źródło: na podstawie: Z. Taylor, A. Ciechański, 2005, Deregulacja w polskim transporcie kolejowym,
Przegląd Geograficzny, t. 77, z. 2, s. 139-169.
103
W efekcie dysproporcje w gęstości sieci w skali kraju (będące nadal odbiciem polityki
inwestycyjnej państw zaborczych w XIX wieku) zmniejszyły się. Warte odnotowania jest
przywrócenie do eksploatacji niektórych szlaków w województwie śląskim i
zachodniopomorskim. Obecnie najgęstszą siecią kolejową charakteryzuje się południowa
Polska (szczególnie Górny i Dolny Śląsk). Gęstość maleje ku północy i wschodowi. Najniższa
notowana jest w województwie podlaskim (3,3 km linii na 100 km 2 ).
Problemy transportu kolejowego związane były m.in. z ograniczeniem subsydiów budżetowych
i przekształceniami organizacyjnymi PKP. Ogromne znaczenie miał też malejący popyt na
przewozy zarówno towarowe (zwłaszcza masowe), jak i pasażerskie. Pomiędzy malejącym
popytem i ograniczaniem subsydiów (oraz związanym z nim wzrostem taryf) istniało oczywiste
sprzężenie zwrotne. Wśród czynników warunkujących polski boom motoryzacyjny wymienia się
często zmianę relacji cen paliwa i biletów w transporcie publicznym.
W okresie transformacji nie wybudowano praktycznie żadnych nowych odcinków linii
kolejowych. Na skutek ogólnego zmniejszenia długości linii, odsetek tras zelektryfikowanych
wzrósł do 60% (jeden z najwyższych poziomów w Europie), gdyż likwidacji ulegały głównie
trasy niezelektryfikowane. W latach 90. reaktywowano kilka połączeń transgranicznych. Część
z nich została jednak potem ponownie zamknięta m.in. z uwagi na niski popyt. Po roku 2000
powrócono do rozważań związanych z ewentualną budową linii kolejowych dużych prędkości (w
pierwszej kolejności pomiędzy Warszawą i Wrocławiem).
Inwestycje modernizacyjne skupiły się na linii Warszawa-Berlin oraz kilku innych trasach (m.in.
Wrocław-Zgorzelec). Rozpoczęto realizację trzech dużych projektów modernizacyjnych na
liniach: Warszawa-Gdynia (E65), Opole-Wrocław i Warszawa-Łódź oraz prace przygotowawcze
i studialne na innych odcinkach (m.in. Wrocław-Poznań, Warszawa-Kowno, Warszawa-Łódź-
Wrocław/Poznań). System tras objętych umowami międzynarodowymi AGC (o głównych
międzynarodowych liniach kolejowych) i AGTC (o ważnych międzynarodowych liniach
transportu kombinowanego i obiektach towarzyszących) przedstawia Ryc. 46.
W skali regionalnej istotne było wydzielenie spółek Warszawskiej i Gdańskiej SKM oraz WKD
(spółka samorządowa). Tworzenie zintegrowanych systemów komunikacji publicznej w obrębie
obszarów metropolitalnych stwarza szanse na ponowny wzrost znaczenia kolei w dojazdach do
pracy do Warszawy i innych największych ośrodków.
5.1.3. Infrastruktura lotnicza
W Polsce funkcjonują 53 lotniska wpisane do Rejestru Lotnisk Cywilnych, w tym 11 obsługuje

regularną komunikację cywilną, a 20 posiada status lotniczych przejść granicznych – stałych i
dodatkowych (Ryc. 47). Pozostałe to lotniska aeroklubowe, przemysłowe i prywatne. Nowe
inwestycje związane są w większości ze zwiększeniem przepustowości portów lotniczych. Nie
powstają natomiast całkiem nowe obiekty. Przeciwnie, niektóre dawne lotniska wojskowe tracą
swoje funkcje transportowe. Zwiększa się liczba lotnisk wojskowych współużytkowanych ze
stroną cywilną.
Decentralizacja ruchu oraz perspektywa wyczerpania się przepustowości portu lotniczego
Warszawa-Okęcie spowodowała konieczność szybkiego rozwiązania problemu warszawskiego
węzła lotnisk. Następowała rozbudowa portów regionalnych, w tym lotniska Łódź-Lublinek.
Prowadzone są prace w celu uzupełnienia sieci lotnisk o lotniska regionalne i lokalne lotniska
komunikacyjne między innymi w rejonie Lublina, Białegostoku, Zielonej Góry, Jeleniej Góry,
Suwałk, Kielc i Koszalina.
104
Ryc. 47. Liczba obsłużonych pasażerów w ruchu regularnym oraz czarterowym

w polskich portach lotniczych w roku 2005.
na podstawie danych Urzędu Lotnictwa Cywilnego
Po roku 1990 w polskim transporcie lotniczym wystąpiły dwie fale gwałtownego wzrostu
przewozów. Pierwsza miała miejsce w latach 1996-2000 i wiązała się szybkim wówczas
wzrostem gospodarczym (podróże biznesowe) oraz rozwojem turystycznych lotów
czarterowych (głównie do krajów w rejonie Morza Śródziemnego). Druga fala zapoczątkowana
została akcesją do Unii Europejskiej a czynnikiem podstawowym była ekspansja tzw. tanich linii
lotniczych na polskim rynku przewozów lotniczych. Stopniowa zmiana polityki taryfowej LOT-u
105
zwiększyła też ponownie przewozy na trasach krajowych. Obie fale w połączeniu z działaniami
deregulacyjnymi spowodowały systematyczną decentralizację ruchu lotniczego (Tabela 10 i
Ryc. 48). W roku 2004 gwałtownie wzrosła liczba pasażerów odprawianych w Krakowie-
Balicach i Katowicach-Pyrzowicach. Tam też największy był udział tanich przewoźników –
odpowiednio 46 i 70%. Przeprowadzono modernizację portów lotniczych w Balicach,
Pyrzowicach, Strachowicach, Ławicy i Lublinku. Trwa rozbudowa największego portu
Warszawa-Okęcie.
Tabela 10. Liczba obsłużonych pasażerów w ruchu regularnym oraz czarterowym

w wybranych polskich portach lotniczych w latach 1990-2006 (w tys.)
Porty lotnicze 1990 1995 2000 2003 2004 2005 2006
Warszawa-Okęcie 2 256,1 2 375,1 4 180,6 4 448,9 5 369,5 7 071,7 8 101,8
Kraków-Balice 58,3 31,0 416,7 419,9 670,4 1 564,3 2 347,5
Katowice-Pyrzowice 0,8 109,4 170,8 231,7 605,6 1 083,5 1 438,6
Gdańsk-Rębiechowo 53,5 76,2 181,8 206,4 304,3 677,9 1 249,8
Poznań-Ławica 7,6 30,6 152,0 179,2 283,1 399,3 637,0
Wrocław-Strachowice 0,5 23,2 85,6 134,8 186,2 454,0 857,9
Szczecin-Goleniów 1,2 2,3 22,7 16,0 12,3 101,8 176,7
Bydgoszcz 0,0 0,0 1,7 4,4 6,0 38,7 133,0
Rzeszów-Jasionka 0,5 1,3 5,8 7,3 5,8 91,5 206,9
Łódź-Lublinek 0,0 0,0 0,5 0,9 3,2 18,1 206,5
Szymany k. Szczytna 0,0 0,0 1,8 0,6 0,6 - -
Razem 2 378,9 2 648,9 5 221,2 5 651,5 7 448,7 11 501,3 15 364,1
Źródło: Ministerstwo Transportu, na podstawie materiałów portów lotniczych i Straży Granicznej
Ryc. 48. Rozwój i decentralizacja obsługi pasażerów w ruchu regularnym oraz czarterowym w polskich
portach lotniczych w latach 1990-2006
Źródło: na podstawie danych Urzędu Lotnictwa Cywilnego
106
5.1.4. Infrastruktura żeglugi
W okresie transformacji polskie porty morskie stanęły w obliczu konkurencji ze strony portów
zachodnioeuropejskich oraz transportu drogowego. Po roku 2000 spadek przeładunków był już
jednak wyraźnie mniejszy niż w latach poprzednich, a w roku 2004 w największych portach
odnotowano nawet ich wyraźny wzrost (tabela 11). Największe przeładunki koncentrują się w
Gdańsku. Zlokalizowany w tym mieście Port Północny jest też najnowocześniejszym obiektem
w kraju. Gdańsk skupia zdecydowaną większość przewozów dalekomorskich (wraz z Gdynią)
oraz tranzytu. Zespół portowy Szczecin – Świnoujście – Police odgrywa duża rolę w żegludze
europejskiej (w tym bałtyckiej). Rośnie znaczenie Szczecina jako najbliższego portu morskiego
aglomeracji berlińskiej.
Zahamowanie regresu w transporcie morskim jest rezultatem wysiłku modernizacyjnego
podjętego przez polskie porty. Dotyczył on dostosowania posiadanej infrastruktury do nowej
struktury gałęziowej i kierunkowej polskiego handlu zagranicznego, jej modernizacji (m.in.
stworzenie systemu VTMS w zakresie zarządzania ruchem statków) oraz poprawy powiązania
portów z infrastrukturą drogową kraju. Rośnie ruch w terminalach promowych zlokalizowanych
w Świnoujściu (połączenia do Malmö, Ystad, Kopenhagi oraz w sezonie na Bornholm),
Gdańsku (do Oxelosundu pod Sztokholmem) i Gdyni (do Karlskrony). W 2000 roku skorzystało
z nich łącznie 120 tys. pojazdów ciężarowych, w roku 2004 – już 190 tys. (w tym 122 tys. w
Świnoujściu).
Pozostałe porty morskie mają znaczenie lokalne. Największymi spośród nich są Elbląg i
Kołobrzeg. Rozwój portu w Elblągu jest nadal blokowany na skutek rosyjskich ograniczeń w
żegludze przez Cieśninę Pilawską. Łącznie status morskich przejść granicznych posiada 19
portów (w tym 3 nad zalewem Szczecińskim i 2 nad Zalewem Wiślanym). Ogólna wielkość
ruchu w polskich portach morskich zmniejszyła się w roku 2004 na skutek zamknięcia (z dniem
akcesji do Unii Europejskiej) sklepów wolnocłowych na statkach kursujących po Zalewie
Szczecińskim i Zatoce Pomorskiej.
Tabela 11. Przeładunki w największych portach morskich w mln ton w latach 1995-2004
1995 2004
Porty 1995 2000 2003 w tym
ogółem w tym tranzyt ogółem
tranzyt
Gdańsk 18,6 16,7 21,6 24,1 9,9 24,2 9,2
Gdynia 7,7 8,4 9,8 10,7 0,3 12,3 0,3
Szczecin 11,2 11,1 8,6 9,5 1,4 10,0 1,6
Police 2,5 2,5 2,4 2,6 b.d. 2,6 b.d.
Świnoujście 8,8 8,9 9,1 9,8 1,5 10,0 1,5
Źródło: GUS
Według danych oficjalnych Polska posiada 3,6 tys. km dróg wodnych, spośród których 90% jest
eksploatowane. Najważniejszą w Polsce śródlądową drogą wodną o znaczeniu transportowym
jest droga wodna Odry wraz z Kanałem Gliwickim. Łączy ona Górny Śląsk z portami Szczecin-
Świnoujście. Limitującym dla prowadzenia długotrasowych przewozów jest odcinek środkowej
Odry, szczególnie w okresach występowania niskich stanów wód, przy zaniechanym
prowadzeniu robót odtwarzających regulację rzeki i robót pogłębiających jej szlak żeglowny.
Odbudowa budowli regulacyjnych zniszczonych na wielu odcinkach, wraz z prowadzoną
budową stopnia wodnego Malczyce – co ujmuje Program dla Odry 2006, pozwolą na
zachowanie znaczącej funkcji transportowej tej drogi wodnej. Projekty związane z reaktywacją
szlaku wschód-zachód (przez Wartę, Noteć i Kanał Bydgoski) w kierunku Gdańska i
107
Kaliningradu mogą zyskać na znaczeniu przy wdrożeniu Programu Rozwoju Żeglugi

Śródlądowej i Dróg Wodnych Unii Europejskiej (NAIADES). Dotychczasowy obserwowany
spadek przewozów w żegludze śródlądowej wynika głównie z trudności w doprowadzaniu dróg
wodnych do europejskich standardów, co związane jest przede wszystkim z wysokimi kosztami.
W dorzeczu Odry portami żeglugi śródlądowej są Wrocław, Poznań, Kostrzyń, Opole,
Kędzierzyn-Kożle, Gliwice i Cigacice. Charakter morsko-śródlądowy ma port w Szczecinie.
Wzdłuż drogi wodnej Odry znajduje się pięć rzecznych polsko-niemieckich przejść granicznych:
w Miłowie, Słubicach, Osinowie Dolnym, Widuchowej i Gryfinie. Najwięcej odpraw w żegludze
międzynarodowej dokonywanych jest w Widuchowej, gdzie granicę państwową przekraczają
oficjalnie barki płynące z Niemiec do portu w Szczecinie. W 2004 roku w skali kraju żegluga
śródlądowa przewiozła 8,7 mln ton ładunków (dwukrotnie mniej niż w latach 80. ubiegłego
wieku) w tym 3,7 mln w dwustronnym transporcie międzynarodowym (ponad 90% w ruchu
pomiędzy Niemcami a województwem zachodniopomorskim; ponadto niewielkie ilości w ruchu
do Belgii i Holandii) i zaledwie 68 tys. ton w tranzycie. Transport śródlądowy realizuje 0,7%
przewozów ogółem i ma najmniejszy udział w przewozie ładunków ze wszystkich rodzajów
transportu. Lokalnie żegluga śródlądowa odgrywa natomiast znaczącą rolę turystyczną (np.
Kanał Augustowski i Elbląski).
5.1.5. Infrastruktura telekomunikacji i łączności
Według art.2 ustawy z dnia 16 lipca 2004r. Prawo telekomunikacyjne (Dz.U. Nr 171 z 2004
roku poz.1800) infrastruktura telekomunikacyjna to urządzenia telekomunikacyjne, oprócz
telekomunikacyjnych urządzeń końcowych, oraz w szczególności linie, kanalizacje kablowe,
słupy, wieże, maszty, kable, przewody oraz osprzęt, wykorzystywane do zapewnienia
telekomunikacji. Sieć telekomunikacyjna to systemy transmisyjne oraz urządzenia komutacyjne
lub przekierowujące, a także inne zasoby, które umożliwiają nadawanie, odbiór lub transmisję
sygnałów za pomocą przewodów, fal radiowych, optycznych lub innych środków
wykorzystujących energię elektromagnetyczną, niezależnie od ich rodzaju.
W latach 90. ubiegłego wieku znacznie poprawiła się w Polsce dostępność do łączności
telefonicznej. Liczba telefonów stacjonarnych wzrosła trzykrotnie. W 2005 r. liczba łączy
abonenckich ogółem wyniosła 11 803 tys. (średnio 288 na 1000 mieszkańców). Nadal jest to
jednak wskaźnik znacznie niższy niż w innych krajach Unii Europejskiej (dla przykładu w
Niemczech 550 linii na 1000 mieszkańców). Co więcej, tempo przyrostu liczby abonentów
zmalało po roku 2000. Szybko wzrastała natomiast liczba łączy w dostępach ISDN (sieć
cyfrowa z integracją usług). Poprawie uległa także pojemność central tak miejscowych, jak i
międzystrefowych. Najlepiej wyposażone w stacjonarną sieć telekomunikacyjną jest
województwo mazowieckie (391 abonentów na 1000 mieszkańców), dolnośląskie i pomorskie;
najsłabiej województwo podkarpackie (249).
Największy udział w liczbie łączy posiada Telekomunikacja Polska S.A., wynosi on ok. 89,9%.
Jednak liczba łączy abonenckich tego operatora spadła w porównaniu do 2004 r. o ponad
6,65% i wynosiła na koniec 2005 r. 10 606 tys. Dane te wskazują, że na polskim rynku
telekomunikacyjnym dominującym operatorem telefonii stacjonarnej jest nadal Telekomunikacja
Polska S.A. i wielkość jej udziałów w rynku nie pozwala przypuszczać, iż w najbliższym czasie
sytuacja ta może ulec zmianie. W 2005 r. operatorzy alternatywni przejęli 10% rynku
mierzonego liczbą łączy abonenckich. Największy udział pod tym względem, wynoszący ponad
3,2% miała analogicznie do 2004 r. Telefonia Dialog, następnie Netia SA (2,9%).
Po 2000 roku rozwój sieci stacjonarnej miał bardziej charakter jakościowy niż ilościowy. Wiąże
się to z zachowaniem monopolistycznej pozycji największego operatora (szczególnie w
108
połączeniach międzynarodowych). Zarówno wartość rynku jak liczba łączy - od kilku lat
wykazują tendencję spadkową. Jest to spowodowane rozwojem rynku telefonii ruchomej i
znacznym upowszechnieniem się tych usług wśród społeczeństwa. Od roku 2003 roku zmienia
się struktura przychodów, zwiększa się udział przychodów z abonamentu i instalacji linii
telefonicznej. W roku 2005 r. wzrosły one w stosunku do roku poprzedniego o ok.15,2% i
stanowiły prawie 49% przychodów osiąganych przez operatorów.
Niedoskonałość przewodowej analogowej sieci telefonicznej była jedną z przyczyn niezwykle
szybkiego rozwoju sieci komórkowych. Sieci komórkowe były w stanie szybciej odpowiedzieć
na rosnący popyt na usługi telekomunikacyjne Każda z trzech konkurujących na polskim rynku
firm pokryła zasięgiem cyfrowej sieci GSM prawie całe terytorium kraju. Ich łączna liczba
abonentów przekroczyła w 2004 roku 23 mln i tym samym stała się wyższa niż liczba
abonentów stacjonarnych (Tabela 12). Należy jednak podkreślić, że liczba użytkowników
telefonii komórkowej (605 abonentów na 1000 mieszkańców w 2004 roku) jest nadal niższa niż
w większości krajów europejskich, w tym krajów Europy Środkowej (np. w Czechach ponad 950
abonentów na 1000 mieszkańców).
Tabela 12. Rozwój telefonii przewodowej i komórkowej w latach 1990-2004

Liczba abonentów Jednostka miary 1990 1995 2000 2004
Telefonia stacjonarna w mln 3,3 5,7 10,7 11,2
(bez łącz ISDN) na 1000 mieszkańców 86 148 278 293
Łącza ISDN w mln – – 0,2 1,4
Telefonia komórkowa w mln – 0,1 6,7 23,1
na 1000 mieszkańców – 2 175 605
Źródło: Łączność. Wyniki działalności w 2001 r., w 2004 r., GUS
Liczba użytkowników Internetu, w zależności od instytucji badawczej, waha się od 8 do ponad

10 milionów użytkowników powyżej 15 roku życia. 47) Zgodnie z podanymi danymi
szacunkowymi na koniec 1 połowy 2005 roku około 8,8 mln osób powyżej 15 roku życia
korzystało z Internetu od czasu do czasu, co stanowi odpowiednio 28% populacji w tym
przedziale wiekowym w Polsce. W porównaniu z okresem analogicznym 2004 roku liczba
użytkowników Internetu wzrosła o około 0,5 mln. co daje wzrost penetracji o 3%. Wzrost liczby
internautów niewątpliwie związany jest z rozwijaniem się choć powolnym rynku dostępu do
Internetu w Polsce w ostatnich latach.
Telewizję publiczną w Polsce tworzy spółka Telewizja Polska S.A. nadająca dwa programy
ogólnopolskie TVP1 i TVP2 oraz 17 oddziałów terenowych - TVP3, a także dwa programy
nadawane satelitarnie przeznaczone dla odbiorców w kraju i dla zagranicy – TV Polonia i TVP
Kultura. Telewizja Polska zapewnia pokrycie powierzchniowe programem TVP1 w 98,9%
programem TVP2 w 98,88% i programami regionalnymi w 58,0%.
Po dynamicznym wzroście liczby abonentów w latach 90. ubiegłego wieku, po roku 2000
znacznie wolniej rozwijała się sieć telewizji kablowej (po części na skutek konkurencji ze strony
cyfrowej telewizji satelitarnej). Jednak znacznie rozszerzył się zakres usług oferowanych przez
operatorów. Usługę dostępu do programów telewizyjnych i radiowych, zgrupowanych w pakiety
programowe o różnej zawartości, świadczą wszyscy operatorzy. Kablowy odbiór programów
telewizyjnych i radiowych (analogowy) jest dostępny w ponad 300 miastach Polski, w tym
47) Według większości definicji użytkownik Internetu to osoba, która korzysta z niego przynajmniej od czasu do czasu, tylko
TNS OBOP przyjął, że użytkownik Internetu to osoba, która korzysta z zasobów sieci przynajmniej raz w miesiącu.
109
wszystkich większych (powyżej 40 tys. mieszkańców). Zawartość tzw. pełnego pakietu

programowego waha się od 46 do 65 programów telewizyjnych oraz od 10 do 20 programów
radiowych. Kilku pierwszych operatorów działających na krajowym rynku rozpoczęło
świadczenie dostępu do telewizji cyfrowej. Stosują technikę transmisji DVB - oprócz firmy
Multimedia Polska, która wybrała technologię IPTV. Na razie z usług telewizji cyfrowej
skorzystać mogą mieszkańcy kilkunastu miast.
Ponad 200 operatorów świadczy usługi dostępu do internetu o prędkościach (do abonenta)
średnio 128 kbit/s - 1024 kbit/s. Wyjątkiem jest usługa Chello Ultra oferowana prze UPC
Polska, której maksymalna wartość to 12 Mbit/s. Dostęp do Internetu poprzez sieć kablową
oferowana jest w ok. 240 miastach (ok. 80% zasobów obsługiwanych przez operatorów
kablowych) w tym we wszystkich większych. Usługi telefonii stacjonarnej wykorzystującej
technologię cyfrową oferuje kilku operatorów, wielu pozostałych zapowiada wprowadzenie tej
usługi w najbliższym czasie. Na razie jest ona dostępna w ok. 50 miastach.
Unikalną ofertą w sieciach operatorów kablowych jest dostęp do telewizyjnych programów
lokalnych. Na terenie Polski 120 niezależnych redakcji realizuje programy zawierające lokalne
informacje i wydarzenia z miast i regionów, w których znajdują się ich siedziby. Programy te są
emitowane dla lokalnych abonentów sieci kablowych.
Stan infrastruktury pocztowej jest względnie stabilny. Obserwuje się niewielki wzrost liczby
placówek w miastach a spadek na terenach wiejskich, co wynika z przekształcania
nierentownych wiejskich placówek w agencje pocztowe (Tabela 15). Na jedną placówkę
pocztową przypada średnio w miastach 6150 mieszkańców (przy normie 7000), a na obszarach
wiejskich 1 placówka przypada na 64,3 km2 (przy normie 65 km2 ). W związku z liberalizacją
usług pocztowych rozwija się także sieć operatorów prywatnych. Liczba takich placówek
wzrosła z 445 w roku 2003 do 508 w roku 2004. Liczba skrzynek pocztowych nadawczych,
przypadających na 10 tys. mieszkańców wzrasta w miastach a maleje na obszarach wiejskich
(Tabela 16).
Tabela 13: Najwięksi operatorzy kablowi w Polsce:

Operator Liczba abonentów Miasta % rynku
UPC Polska 1.000.000 116 22,22%
Vectra 643.000 115 14,29%
Multimedia Polska 477.000 109 10,60%
Grupa ASTER 368.000 3 8,18%
TOYA 150.000 4 3,33%
INEA 100.000 6 2,22%
Stream Communications 62.000 16 1,38%
MTK S.Tar 60.000 21 1,33%
Promax 30.000 18 0,67%
Sat Film 25.000 1 0,56%
RAZEM ~ 2.915.000
Pozostali ~ 1.600.000
OGÓŁEM ~ 4.500.000
Źródło: Ministerstwo Transportu, 2006
110
Tabela 14: Usługi oferowane przez największych polskich operatorów kablowych

ilość abonentów Programy
Operator Programy lokalne (ilość
Internet telefon gospodarstw)
analogowe cyfrowe
UPC Polska 1.000.000 w przygotowaniu 206.000 63.000 750.000
VECTRA 643.000 30.000 110.000 17.000 500.000
Multimedia Polska 477.000 27.000 150.000 155.000 350.000
Grupa ASTER 368.000 47.000 112.000 37.000 33.000
TOYA 150.000 8.000 42.000 5.000 150.000
INEA 100.000 10.000 38.500 kilka tys. 100.000
Stream Communications 62.000 0 6.000 w testowaniu 30.000
MTK S.Tar 60.000 0 5.600 1.500 40.000
Promax 30.000 w testowaniu 8.000 w testowaniu 30.000
Sat Film 25.000 1.000 10.000 0 25.000
Razem 2 915 000 123 000 688 100 278 500 2 008 000
pozostali operatorzy 1 600 000 0 ~ 250 000 ~ 30 000 ~ 250 000
Ogółem 4 500 000 123 000 950 000 300 000 2 260 000
Źródło: PIKE, 2007
Tabela 15. Liczba placówek pocztowych w latach 1990-2004

WYSZCZEGÓLNIENIE 1990 1995 2000 2004
Placówki pocztowe 8041 8303 8549 8350
- w miastach 3023 3139 3650 3816
- na wsi 5018 5164 4899 4534
Liczba ludności przypadająca na 1 placówkę pocztową
Ogółem 4750 4647 4520 4572
- w miastach 7811 7606 6542 6150
- na wsi 2903 2849 3014 3243
Źródło: Łączność. Wyniki działalności w 2004 r., GUS
Tabela 16. Liczba skrzynek pocztowych w latach 1990-2004

WYSZCZEGÓLNIENIE 1990 1995 2000 2004
Skrzynki pocztowe czynne 58413 54789 57560 56897
- w miastach 18857 19838 21248 21387
- na wsi 39556 34951 36312 35510
NA 10000 LUDNOŚCI
Skrzynki pocztowe czynne 15,3 14,2 14,9 14,9
- w miastach 8,0 8,3 8,9 9,1
- na wsi 27,2 23,7 24,6 24,2
NA 10 KM^
Skrzynki pocztowe 1,9 1,8 1,8 1,8
- w miastach 9,3 9,7 10,1 10,1
- na wsi 1,4 1,2 1,2 1,2
Źródło: Ministerstwo Transportu i Budownictwa
111
5.2. Infrastruktura komunalna
Lata dziewięćdziesiąte ubiegłego wieku przyniosły dynamiczne zmiany w zakresie wyposażenia

miast i wsi w infrastrukturę techniczną. Szczególnie korzystne zmiany wystąpiły na obszarach
wiejskich, które były w tym zakresie wyraźnie niedoinwestowanie. Pomimo dynamicznych
zmian wieś pozostaje nadal daleko w tyle za miastami i wyrównania różnic można się
spodziewać dopiero za co najmniej kilkanaście lat.
Rozbudowa i poprawa jakości sieci infrastrukturalnych stała się naczelnym zadaniem lokalnych
władz samorządowych. Dzięki temu rosła przede wszystkim długość sieci wodociągowej i
kanalizacyjnej (Tabela 17). Na obszarach wiejskich przyrost był zazwyczaj znacznie szybszy,
niż w miastach (zwłaszcza w przypadku sieci gazowej i telefonii przewodowej).
Tabela 17. Rozwój wybranych elementów infrastruktury technicznej w Polsce

Elementy infrastruktury technicznej 1970 1980 1990 2001 2005
Sieć wodociągowa (tys. km) 26,1 53,1 93,2 218,1 245,6
Sieć kanalizacyjna (tys. km) 13,9 20,5 26,5 55,6 80,1
Sieć gazowa (tys. km) 11,8 22,4 45,8 113,9 122,0 48)
Źródło: GUS
Polska jest silnie zróżnicowana przestrzennie pod względem wyposażenia w infrastrukturę

techniczną. Najlepiej pod tym względem wypadają miasta i obszary podmiejskie, najgorzej zaś
tereny peryferyjne. W skali całego kraju najlepiej wyposażone w infrastrukturę techniczną są
obszary zachodnie i południowe, najgorzej zaś wschodnia część kraju.
Dynamika rozwoju sieci wodociągowej była w ostatnich latach dużo wyższa na terenach
wiejskich niż w miastach, ale wynikało to z faktu, że miasta już od dawna posiadają
zadowalający stopień upowszechnienia tej sieci. Ogółem w latach 1990-2005 przyrost długości
sieci wodociągowej wyniósł 164% (z 93 do 245 tys. km), w tym w miastach – około 50%, a na
obszarach wiejskich ponad 200%.
W 2005 roku przeciętna gęstość sieci wodociągowej wynosiła 78,6 km/100 km 2 . W układzie
przestrzennym największe zagęszczenie sieci występuje na terenach województwa śląskiego
(148,8), łódzkiego (112,7), kujawsko-pomorskiego (110,8) i małopolskiego (103,5) – w km na
100 km2 powierzchni. Największym zagęszczeniem cechują się obszary środkowej i
południowej Polski, to znaczy te, które są stosunkowo najgęściej zaludnione. Z kolei najsłabiej
zaludniona północna część kraju posiada najmniejszą gęstość sieci wodociągowej (Ryc. 49).
Utrzymuje się zwiększone tempo rozwoju na terenach wiejskich – 102,9%, przy 101,9% w
miastach. Sposób gospodarowania wodą obrazuje wskaźnik zużycia wody w przeliczeniu na
jednego mieszkańca. Wahał się on w miastach od 44,3 m3 w województwie mazowieckim do
30,5 m3 w podlaskim, natomiast na terenach wiejskich od 33,3 m3 w województwie
zachodniopomorskim do 14,9 m3 w województwie małopolskim.
Inny rozkład przestrzenny wykazuje wskaźnik udziału mieszkań wyposażonych w wodociąg,
który przedstawia realny stopień „zwodociągowania”. Najlepiej pod tym względem jest w
zachodniej części kraju (województwo wielkopolskie i zachodniopomorskie) oraz województwie
48 ) w tym 103,7 tys. km sieci rozdzielczej
112
śląskim i opolskim, gdzie prawie 90% wszystkich mieszkań podłączonych jest do wodociągu
(Ryc. 56). Biorąc pod uwagę tylko obszary wiejskie, wskaźnik ten jest znacznie niższy, ale i tak
wypadają one zdecydowanie korzystniej na tle wschodniej części kraju.
Ryc. 49. Sieć wodociągowa według gmin, 2005

113
W sumie najmniej korzystnymi parametrami, jeśli chodzi o dostęp do bieżącej wody,

charakteryzują się wsie ze wschodniej części Polski, w tym przede wszystkim z obszaru Karpat
i Pogórza, wschodniego Mazowsza i Lubelszczyzny.
Wyposażenie wsi w sieć wodociągową wykazuje dużą zbieżność z poziomem rozwoju
gospodarczego oraz wielkością dochodów budżetowych gmin. Okazuje się bowiem, że gminy
ze wschodnich i środkowych terenów Polski o najniższym stopniu zwodociągowania cechuje
stosunkowo słaby poziom rozwoju gospodarczego i niskie dochody własne. Nie pozwalają one
na prowadzenie nawet najbardziej pilnych inwestycji.
Ryc. 50. Sieć kanalizacyjna według gmin, 2005

114
Równocześnie z rozbudową sieci wodociągowej powinna rozwijać się sieć kanalizacyjna,

umożliwiająca odprowadzanie oraz oczyszczanie wody dostarczonej do gospodarstwa
domowego. O ile w miastach sieć kanalizacyjna towarzyszy na ogół sieci wodociągowej, to na
obszarach wiejskich warunek ten nie jest spełniany. W 2003 roku 33,9 tys. wsi posiadało sieć
wodociągową (81% ogółu wsi) i zaledwie 4,5 tys. sieć kanalizacyjną (10,7%). W przypadku
gospodarstw rolnych do wodociągów zbiorowych podłączone było 70,1% wszystkich
gospodarstw, natomiast do sieci kanalizacyjnej tylko 8,1% (Ryc. 50).
Niższe w porównaniu z wodociągami tempo inwestycji w zakresie kanalizacji wynika między
innymi z jej dużo wyższej kapitałochłonności i wymogów organizacyjnych. Inwestycje wymagają
zaangażowania dużego kapitału oraz opracowania wieloletniego planu inwestycyjnego
obejmującego koncepcję realizacji, politykę finansową, umowy kredytowe z bankami itp. Duże
dysproporcje w rozwoju sieci wodno-kanalizacyjnej grożą zanieczyszczeniem gleby i wód
powierzchniowych, wynikającym z odprowadzania ścieków bezpośrednio do gruntu.
Dynamiczny rozwój sieci kanalizacyjnej na wsi został zapoczątkowany w końcu lat
dziewięćdziesiątych. Nastąpiło pewnego rodzaju „nasycenie wodociągami” i władze lokalne za
priorytetowe przyjęły inwestycje w zakresie odprowadzania ścieków. Na przykład w latach
1995-2002 stosunek długości sieci wodociągowej do kanalizacyjnej zmniejszył się z 20,7 : 1 do
7,5 : 1 (tzn. w 2002 roku na 1 km sieci kanalizacyjnej przypadało 7,5 km sieci wodociągowej),
a nasycenie siecią kanalizacyjną wzrosło z 1,9 do 7,8 km/100 km2 . Tym niemniej w wielu
województwach, głównie centralnych i wschodnich dysproporcje w zakresie wyposażenia w
sieć wodociągową i kanalizacyjną są nadal bardzo duże (Tabela 18).
Tabela 18. Udział ludności wiejskiej korzystającej z sieci wodociągowej i kanalizacyjnej

w 2004 r. według województw
Sieć wodociągowa Sieć kanalizacyjna
Dolnośląskie 76,3 Dolnośląskie 20,6
Kujawsko-pomorskie 79,4 Kujawsko-pomorskie 21,3
Lubelskie 65,6 Lubelskie 9,3
Lubuskie 74,6 Lubuskie 15,4
Łódzkie 78,3 Łódzkie 9,1
Małopolskie 52,4 Małopolskie 13,7
Mazowieckie 61,5 Mazowieckie 10,3
Opolskie 90,3 Opolskie 14,6
Podkarpackie 62,0 Podkarpackie 25,8
Podlaskie 71,8 Podlaskie 13,6
Pomorskie 79,6 Pomorskie 32,0
Śląskie 77,9 Śląskie 18,4
Świętokrzyskie 70,2 Świętokrzyskie 10,1
Warmińsko-mazurskie 72,1 Warmińsko-mazurskie 21,5
Wielkopolskie 85,5 Wielkopolskie 20,1
Zachodniopomorskie 84,1 Zachodniopomorskie 35,2
ogółem 71,3 ogółem 17,3
Źródło: Infrastruktura komunalna w 2004 r., GUS.
Sprawne działanie kanalizacji wymaga odprowadzania i oczyszczania ścieków. W roku 2005

długość sieci kanalizacyjnej wynosiła ok. 80 tys. km i zwiększyła się w stosunku do roku
poprzedniego o ok. 8% (tj. o 6 tys. km). W układzie przestrzennym największe zagęszczenie
115
sieci (w km na 100 km 2 powierzchni) występuje w województwie śląskim (66,8), podkarpackim

(49,2), małopolskim (47,1) oraz dolnośląskim (32,8). Jest to spowodowane stopniem
urbanizacji i zwiększonymi wydatkami inwestycyjnymi na ochronę środowiska w tych regionach.
Na terenach wiejskich przybyło ok. 4 tys. km nowej sieci – wzrost o 13,6% (przy 2 tys. km, tj.
4,5% w miastach). Największy udział (w km) wystąpił w województwie podkarpackim (633,0),
małopolskim (547,7) i wielkopolskim (509,8). Natomiast w pozostałych województwach
kształtował się poniżej 400 km. W poszczególnych województwach występują istotne różnice w
ilości ogółem odprowadzonych ścieków. Wielkości te kształtują się od ok. 210 hm 3 w
województwie mazowieckim do ok. 28 hm 3 w województwie opolskim, przy wzroście ilości
odprowadzanych ścieków na terenach wiejskich. Jest to konsekwencją wzrostu inwestycji na
sieć ogólnospławną i na ścieki gospodarcze.
Na tle innych krajów Europy Polska posiada jeden z najniższych wskaźników wyposażenia w
oczyszczalnie ścieków. W 2004 roku oczyszczalnie obsługiwały przeciętnie 59,0% ludności
kraju (2003 – 58,2%), w tym 84,5% mieszkańców miast (2003 – 84,2%) i zaledwie 18,4%
mieszkańców wsi (2003 – 16,5%). W Europie Zachodniej oczyszczalnie obsługują ponad 90%
ludności. W 2004 roku oczyszczalnie ścieków obsługiwały 849 miast, na ogólna liczbę 886 (w
2003 – 840 z 884).
Największy odsetek ludności wiejskiej obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków występuje w
województwach północnych (zachodniopomorskie, pomorskie i warmińsko-mazurskie) oraz
dolnośląskim i podkarpackim. Z kolei najniższą wartość tego wskaźnika mają województwa
centralne i wschodnie. Rozproszenie osadnictwa i rozdrobnienie gospodarstw rolnych stwarza
predyspozycje do tworzenia indywidualnych, przyzagrodowych oczyszczalni ścieków. W 2001
roku było ich około 36 tys.
W ostatnich latach obserwuje się wzrost nakładów na oczyszczanie ścieków. Realizowany jest
Krajowy program budowy oczyszczalni ścieków komunalnych. Na obszarach wiejskich system
oczyszczania ścieków zaczął być praktycznie realizowany od podstaw dopiero w latach 90.
ubiegłego wieku. Wówczas to wybudowano większość z istniejących oczyszczalni.
Rozwój sieci gazowej koncentruje się przede wszystkim na gęsto zaludnionym obszarze
południowo-wschodnim, w miastach i na terenach podmiejskich oraz w sąsiedztwie głównych
gazociągów. Na innych obszarach, w tym szczególnie charakteryzujących się rozproszeniem
sieci osadniczej budowa sieci gazowej jest nieuzasadniona. Alternatywnym sposobem
dostarczenia gazu do gospodarstw domowych są butle lub duże zbiorniki gazowe.
W latach 1990-2005 długość sieci gazowej wzrosła w Polsce z 46 tys. do 122 tys. kilometrów, z
czego na obszarach wiejskich zlokalizowane było około 60% całej sieci. O dysproporcjach w
rozwoju i użytkowaniu sieci gazowej pomiędzy miastami a obszarami wiejskimi świadczy
zużycie gazu z sieci przez gospodarstwa domowe. W 2004 roku w miastach zużycie wyniosło
3,1 mln hm3 , natomiast na wsi tylko 0,6 mln hm 3 (Ryc. 52).
Długość sieci cieplnej wynosi ok. 23 tys. km, w tym ok. 15 tys. km sieci przesyłowej i zwiększa
się. W układzie przestrzennym największe zagęszczenie sieci (w km na 100 km2 powierzchni)
występuje na terenach województwa śląskiego (28,8) i małopolskiego (11,4). Ogółem w ciągu
roku 2005 sprzedano ok. 215917 TJ energii cieplnej, w tym na potrzeby ogrzewania mieszkań
ok. 180942 TJ. Dało to możliwość ogrzania ok. 1728327 tys. m3 kubatury budynków ogółem.
Struktura rodzaju stosowanego paliwa przy produkcji energii cieplnej na cele grzewcze w 2005
roku wynosiła: paliwo stałe 71%, paliwo gazowe 16%, paliwo olejowe 3,5%, inne 9,5%. W ciągu
ostatnich lat wzrasta udział paliw gazowych z 5,7% w 2000 roku do 16% w 2005, przy
równoczesnym spadku udziału paliw stałych z 87,9% do 71%.
116
Ryc. 51. Sieć gazowa według gmin, 2005

117
Ryc. 52. Elektroenergetyka według powiatów, 2005

118
Ryc. 53. Krajowy System Przesyłowy gazu - gazociągi istniejące, realizowane i planowane;
lokalizacja podziemnych magazynów gazu
Źródło: OGP GAZ – SYSTEM i PGNiG S.A., Warszawa 2005
Jeśli chodzi o sieć przesyłu energii elektrycznej można przyjąć, że jest ona dobrze rozwinięta.
Zbyt mała jest jednak gęstość rozmieszczenia głównych punktów zasilających. Powoduje to,
zwłaszcza na obszarach wiejskich, wydłużenie sieci średniego i niskiego napięcia. Ponadto
znaczna część linii przesyłających energię elektryczną na obszarach wiejskich była
wybudowana we wczesnych latach pięćdziesiątych, przez co jej jakość i stan urządzeń
rozdzielczych jest na niskim poziomie. Skutkiem tego gospodarstwa domowe głównie na wsi
mają częste przerwy w dostawie energii oraz złą jakość przesyłu energii powodującą spadki
napięcia (Ryc.54).
119
Ryc. 54. Krajowy System Elektroenergetyczny, 2005

Źródło: Polskie Sieci Elektroenergetyczne SA
Oddzielnym problemem jest kwestia wykorzystania odnawialnych źródeł energii. Zgodnie z z

polityką energetyczną Polski do 2025 roku oraz Strategią Rozwoju Energetyki Odnawialnej do
2020 roku, nastąpić powinien wzrost wykorzystania odnawialnych źródeł energii. Udział
ilościowy energetyki odnawialnej w bilansie energii pierwotnej powinien wynieść 7,5% w roku
2010, a 14% w roku 2020.
120
5.3. Zasoby i warunki mieszkaniowe
Spis z 2002 roku wykazał, że w Polsce było 12,5 mln mieszkań z 45,7 mln izb i o powierzchni
użytkowej 849,8 mln m 2 . Oznacza to, że od 1988 roku przybyło 0,9 mln mieszkań i 163,9 mln
m2 powierzchni użytkowej. Część mieszkań wskutek złego stanu technicznego przeznaczona
jest do opuszczenia lub rozbiórki (126 tys.), stanowi tzw. drugie domy (253 tys.) oraz służy do
prowadzenia działalności gospodarczej (13 tys.).
Według spisu ponad połowę mieszkań (55,2%) stanowiły obiekty będące własnością osób
fizycznych, 28,6% – spółdzielni mieszkaniowych (własnościowe i lokatorskie), 11,6% – gminne,
4,6% – pozostałe (głównie Skarbu Państwa, zakładów pracy i towarzystw budownictwa
społecznego). Według okresu postawienia budynków struktura ta wygląda następująco: przed
1945 rokiem – 23,2%, 1945-1970 – 26,9%, 1971-1978 – 18,3%, 1979-1988 – 18,7% a 1989-
2002 – 11,6% (Tabela 19).
Tabela 19. Mieszkania zamieszkane według okresu wybudowania budynku

1989-2002
Przed 1945- 1971- 1979- Będące w Nie
Ogółem 1989- 1996-
Pozycja 1945 1970 1978 1988 razem budowie ustalono
w tys. 1995 2002
% ogółu
Ogółem 11 763,5 23,2 26,9 18,3 18,7 11,6 6,4 4,6 0,7 0,6
Miasta 7 954,1 21,4 25,5 19,8 20,1 12,1 7,0 4,5 0,5 0,6
Wieś 3 809,4 27,1 29,8 15,0 15,8 10,5 5,0 4,8 1,3 0,5
Źródło: Raport z wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002, 2003, GUS, Warszawa.
Analiza przyrostów w ujęciu regionalnym wskazuje na charakterystyczne obszary aktywności

budowlano-mieszkaniowej. Po pierwsze, wzmożoną aktywność budownictwa obserwuje się w
najbardziej rozwiniętych aglomeracjach, w tym w ich strefach podmiejskich. W sumie na
ośrodki „wielkiej piątki”, tj. Warszawy, Poznania, Trójmiasta, Wrocławia i Krakowa przypadała w
ostatnich latach ¼ całkowitej oddanej do użytku powierzchni użytkowej (Ryc. 55). Jest to
wynikiem niewątpliwie dwóch głównych czynników – napływu migracyjnego oraz znacznie
wyższych od przeciętnych dochodów ludności, zapewniających mobilność ekonomiczną.
Wyższe od przeciętnych wskaźniki przyrostu obserwuje się też na znacznych częściach
obszarów typowo wiejskich. Dotyczy to m.in. Kaszub, byłego województwa suwalskiego,
Wielkopolski oraz Małopolski. O ile na obszarach podmiejskich natężenie tych procesów
wiązać należy przede wszystkim istnieniem silnego popytu wynikającego z napływu ludności i
zasobności ekonomicznej, to na obszarach wiejskich sytuacja jest bardziej skomplikowana. W
części przypadków szybki przyrost mieszkań względem brakujących jest pozorny, gdyż
inwestycje dotyczą tzw. drugich domów na obszarach atrakcyjnych turystycznie (m.in. Warmia,
Pojezierze Mazurskie i Suwalskie).
Spis powszechny pozwolił też przeanalizować warunki mieszkaniowe gospodarstw domowych.
Ogólnie w kraju było 11,6 mln zamieszkanych lokali z 13,3 mln gospodarstw domowych, co
oznacza, że przeciętnie na 1000 gospodarstw domowych przypadały zaledwie 873 mieszkania.
Zakładając (w uproszczeniu), że każde gospodarstwo domowe powinno posiadać własny lokal
rozmiary niedoboru szacować należy na 1,6-1,7 mln mieszkań (rozkład regionalny – patrz Ryc.
56), przy czym od roku 1988 nastąpił w tym zakresie wzrost o 0,3 mln. Liczba ta może być
121
jednak zaniżona, gdyż wiele mieszkań jest zbyt małych w stosunku do wielkości gospodarstwa
domowego.
Ryc. 55. Budownictwo mieszkaniowe według gmin, 2005

122
Ryc. 56. Sytuacja mieszkaniowa według gmin i powiatów, 2002

W sumie pojęcie niedoboru mieszkaniowego w Polsce jest dość względne i trudne do

precyzyjnego oszacowania. Relatywnie dobra sytuacja mieszkaniowa pod względem
powierzchni użytkowej cechuje województwa: podlaskie, podkarpackie i części małopolskiego.
Są to przeważnie obszary wiejskie, gdzie spotyka się często rodziny wielopokoleniowe,
zamieszkujące duże domy jednorodzinne. Z kolei w wartościach bezwzględnych największym
miejscem niedoboru pozostaje Warszawa, w której różnica pomiędzy liczbą gospodarstw
123
domowych a liczbą mieszkań wyniosła 103 tys. Łączny niedobór statystyczny w miastach
można oszacować na 1 mln.
Równocześnie porównanie danych z ostatnim spisem w 1988 roku wskazuje, że sytuacja
mieszkaniowa ludności pod względem pewnych wskaźników nawet się pogorszyła. Choć
mieszkań zamieszkanych ogółem przybyło (o 8,5%), to wzrost liczby gospodarstw domowych
był szybszy (11,4%). Miał miejsce przy tym relatywnie mniejszy przyrost ludności (o 1,8%), co
oznacza, że przybyło najmniejszych (w tym jednoosobowych) gospodarstw domowych.
Pozytywnym zjawiskiem był natomiast wyższy od przyrostu gospodarstw domowych wzrost
przeciętnej powierzchni użytkowej (25,9%) oraz liczby izb (18,5%). Może to jednak oznaczać,
że struktura ludności pod względem warunków mieszkaniowych uległa rozwarstwieniu. Takie
procesy są dobrze widoczne w największych aglomeracjach, m.in. w warszawskiej. Warto przy
tym pamiętać, że wskutek przyrostu ludności w wieku poprodukcyjnym, będzie też rosnąć
liczba małych gospodarstw domowych, składających się głównie z ludzi starszych. GUS
prognozuje, że w perspektywie do 2030 roku liczb gospodarstw domowych wzrośnie aż o 1,8
mln (por. rozdział dotyczący sytuacji demograficznej i społecznej).
Po 1989 roku dała się zaobserwować wyraźna poprawa wyposażenia mieszkań w instalacje
techniczne (Ryc. 57). Wszystkie podstawowe instalacje (wodociąg, ustęp, łazienka, centralne
ogrzewanie i gaz) w 2002 roku (dane spisu powszechnego) występowały w co drugim
mieszkaniu. Równocześnie 4,3% mieszkań nie ma dopływu wody, a 3,9% żadnej instalacji.
Wyższy standard mieszkań dotyczy w zdecydowanym stopniu miast. Dokonana kompleksowa
ocena warunków mieszkaniowych wskazuje, że w bardzo dobrych warunkach (mieszkania
wyposażone w wodociąg, ustęp spłukiwany, łazienkę, centralne ogrzewanie i gaz oraz
zamieszkane przez mniej niż jedną osobę na pokój) zamieszkiwało 8,6% ludności (miasta –
11,9%, wieś – 3,2%), dobrych – 25% (26,5 i 22,6%), dostatecznych – 30,5% (31,7 i 28,7%),
złych – 23,3% (21,2 i 26,7%) oraz bardzo złych (zajmowanie mieszkań przez 3 i więcej osób na
pokój i/lub pozbawionych nawet wyposażenia w wodociąg) – 12,2% (8,4 i 18,4%). Najwięcej
mieszkań o warunkach substandardowych było w województwach świętokrzyskim, lubelskim,
podkarpackim, mazowieckim, łódzkim oraz podlaskim, przy czym odsetki procentowe wahały
się w granicach 11,5-17,8% ogółu mieszkań zamieszkanych.
124
Ryc. 57. Wyposażenie mieszkań według gmin, 2005

125
5.4. Infrastruktura wojskowa
Elementem szeroko rozumianej infrastruktury są także tereny znajdujące się pod administracją
Ministerstwa Obrony Narodowej. Służą one zabezpieczeniu potrzeb szkolenia wojsk i do
operacyjnego ich użycia w czasie wojny. Infrastruktura wojskowa (w tym związana ze
stacjonowaniem Armii Radzieckiej) zajmowała w przeszłości znaczną część terytorium kraju.
Była istotnym ograniczeniem rozwojowym niektórych regionów. Jednocześnie jednak odgrywała
istotną rolę gospodarczą. Instytucje i jednostki wojskowe były największym pracodawcą na
niektórych lokalnych rynkach pracy. Dotyczyło to przede wszystkim zachodniej i północnej
Polski. W okresie transformacji doszło do:
redukcji terenów wojskowych,
zmniejszenia ograniczeń związanych z sąsiedztwem obiektów wojskowych,
stopniowego przesuwania infrastruktury wojskowej z zachodu na wschód.
Wymienione procesy skutkowały problemami natury społeczno-ekonomicznej i przestrzennej
związanymi z:
trudnym w jednoznacznej ocenie skażeniem środowiska naturalnego na terenach
powojskowych (szczególnie wykorzystywanych wcześniej przez Armię Radziecką),
zagospodarowaniem terenów poradzieckich i powojskowych,
wzrostem bezrobocia i upadkiem lokalnych rynków z powodu przeniesienia jednostek
wojskowych i likwidacji garnizonów (przykład – Gubin na granicy polsko-niemieckiej).
Rozkaz Nr 0 – 89/SG/P5 SZEFA SZTABU GENERALNEGO WP z dnia 26 marca 2003 r.
w sprawie wydzielenia garnizonów dla rodzajów sił zbrojnych
WŁADYSŁAWOWO i Dowództwa Garnizonu Warszawa.
WEJHEROWO
USTKA LĘBORK HEL
WICKO MORSKIE SŁUPSK BRANIEWO
GDYNIA BARTOSZYCE GOŁDAP
DARŁOWO GDAŃSK
KOŁOBRZEG SIEMIROWICE ELBLĄG
KOSZALIN WĘGORZEWO SUWAŁKI
MRZEŻYNO PRUSZCZ GDAŃSKI MALBORK LIDZBARK WARMIŃSKI
DZIWNÓW
TRZEBIATÓW TCZEW MORĄG GIŻYCKO
ŚWIDWIN OLSZTYN ORZYSZ
ŚWINOUJŚCIE CZARNE CHOJNICE OSTRÓDA
MOSTY DRAWSKO POMORSKIE
ZŁOCIENIEC
GRUDZIĄDZ LIPOWIEC
SZCZECIN MIROSŁAWIEC
CHEŁMNO OSOWIEC
STARGARD SZCZECIŃSKI BRODNICA ŁOMŻA
WAŁCZ BYDGOSZCZ
CHOSZCZNO PIŁA TORUŃ PRZASNYSZ BIAŁYSTOK
OSTRÓW MAZOWIECKA
INOWROCŁAW CIECHANÓW
SKWIERZYNA POWIDZ ZEGRZE
WĘDRZYN
LEGIONOWO
POZNAŃ KAZUŃ BIAŁOBRZEGI
MIĘDZYRZECZ WESOŁA
BABIMOST WARSZAWA MIŃSK MAZOWIECKI
KROSNO ODRZAŃSKIE ŚREM KUTNO SOCHACZEW
JAROCIN ŁĘCZYCA SIEDLCE
CZERWIEŃSK SULECHÓW
NOWOGRÓD BOBRZAŃSKI ZIELONA GÓRA ZGIERZ CELESTYNÓW
OSTRÓW WLKP ŁÓDŹ
ŻAGAŃ GŁOGÓW SKIERNIEWICE
LESZNO ŁASK REGNY GRÓJEC DĘBLIN
ŚWIĘTOSZÓW
RADOM DĘBLIN TWIERDZA
BOLESŁAWIEC OLEŚNICA SIERADZ LUBLIN
TOMASZÓW MAZOWIECKI CHEŁM
WROCŁAW
LEGNICA KRAŚNIK
JELENIA GÓRA JASTRZĘBIE ŚLĄSKIE KIELCE HRUBIESZÓW
SANDOMIERZ
BRZEG LUBLINIEC
TARNOWSKIE GÓRY NISKO ZAMOŚĆ
KŁODZKO OPOLE BYTOM
NOWA DĘBA
GLIWICE
RZESZÓW
KRAKÓW BALICE
WL - 91 KRAKÓW JAROSŁAW
BIELSKO BIAŁA OŚWIĘCIM
SP - 27
NOWY SĄCZ PRZEMYŚL
MW - 8 ZAKOPANE
DGW - 3
LICZBA GARNIZONÓW: 129
Ryc. 58. Rozmieszczenie garnizonów wojskowych wg rodzajów sił zbrojnych
Źródło: Sztab Generalny Wojska Polskiego, Zarząd Planowania Strategicznego – P-5
126
Problemy te wystąpiły przede wszystkim w Polsce zachodniej i północnej. Tam też

zlokalizowane są największe kompleksy poligonów i placów ćwiczeń (Żagań i Świętoszów na
pograniczu województw dolnośląskiego i lubuskiego, Drawsko Pomorskie i Nadarzyce w
zachodniopomorskim oraz Orzysz w warmińsko-mazurskim). W Polsce centralnej i wschodniej
tereny zajmowane przez jednostki i instytucje wojskowe są z reguły mniejsze, a gęsta sieć
osadnicza wyklucza w praktyce ich rozwój przestrzenny (niezależnie od zmian w obowiązującej
dyrektywie obronnej państwa). W okresie transformacji zlikwidowano na terenie kraju ponad
100 garnizonów wojskowych. Obecnie ich liczba wynosi 129 (Ryc. 58). Likwidacja garnizonów
niekorzystnie wpłynęła na sytuację społeczno-gospodarczą regionów.
Mimo wspomnianego ograniczenia restrykcji związanych z sąsiedztwem obiektów cywilnych i
wojskowych, na ich granicach występują konflikty wynikające z uciążliwości dla społeczności
lokalnych oraz wymogów bezpieczeństwa i tajemnicy wojskowej. Jedną z przyczyn takiego
stanu rzeczy jest brak jednoznacznego wyznaczenie stref ochronnych dla terenów
zamkniętych.
Istotnym elementem zagospodarowania przestrzennego kraju są obiekty wojskowej
infrastruktury transportowej, w tym przede wszystkim lotniska z największymi bazami lotnictwa
zlokalizowanymi na Mazowszu (Mińsk Mazowiecki), Wielkopolsce (Powidz, Krzesiny) i Pomorzu
(Świdwin, Mirosławiec i Malbork), bazy marynarki wojennej (Gdynia i Świnoujście) oraz
poligony wojskowe (Ryc. 59).
STRZEPCZ
USTKA
ORZYSZ
KOSZALIN
NADARZYCE
DRAWSKO POMORSKIE
TORUŃ
WĘDRZYN
POZNAŃ
JAGODNE
ŚWIĘTOSZÓW
ŻAGAŃ
WROCŁAW
NOWA DĘBA
POLIGONY
TRZCIANIEC
PLACE ĆWICZEŃ
Ryc. 59. Rozmieszczenie poligonów i placów ćwiczeń

Źródło: Sztab Generalny Wojska Polskiego, Zarząd Planowania Strategicznego – P-5
127
Podjęto realizację Programu Inwestycji Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego w

Dziedzinie Bezpieczeństwa (NATO Security Inwestment Programme – NSIP). Jego celem jest
budowa instalacji wojskowych, które mogłyby być użyte przez siły zbrojne sojuszu w sytuacji
zagrożenia i wojny. Na obszary inwestowania NATO składają się następujące kategorie
infrastruktury: lotniska, instalacje MPS 49), bazy morskie, systemy łączności, instalacje
szkoleniowe, wojenne stanowiska dowodzenia, instalacje ostrzegawcze, stanowiska rakiet,
składnice materiałowe. W procesie zagospodarowania przestrzennego realizacja zadań ujętych
w programie NSIP wymaga zmian przeznaczenia terenów lub ich zagospodarowania oraz
ograniczenia praw rzeczowych na nieruchomościach.
5.5. Wnioski
Rozwój transportu i infrastruktury telekomunikacyjnej powinien być uznany za zadanie

priorytetowe polityki przestrzennej, a także gospodarczej i społecznej. Oddziałuje on bowiem
bezpośrednio na poprawę dostępności, służąc realizacji wszystkich głównych celów rozwoju.
Możliwości transportowe i telekomunikacyjne są istotnymi czynnikami promowania
policentrycznego rozwoju. Skuteczny transport oraz systemy i usługi telekomunikacji odgrywają
kluczową rolę we wzmacnianiu atrakcyjności ekonomicznej obszarów i ośrodków.
Równość dostępu do podstawowych urządzeń infrastruktury a przez to do różnego typu usług
i rynków – dla każdego regionu stanowi zasadniczy warunek terytorialnej spójności. Sprawny
system transportowy, z odpowiednimi połączeniami w obszarze całej Unii Europejskiej,
umożliwia przełamanie peryferyjności danego regionu. Regiony o lepszym dostępie do rynków
są z zasady bardziej wydajne i konkurencyjne niż regiony pozbawione takich warunków. Także
połączenia regionalne między większymi i mniejszymi miastami są niezmiernie ważne dla
zmniejszania różnic w dostępności. Obok budowanych transeuropejskich sieci transportowych
należy więc zapewnić dobrą sieć powiązań regionalnych (drugorzędnych) dla jej uzupełnienia.
Sieci infrastruktury często wzmacniają funkcje istniejących ośrodków przemysłowych. Wielkie
sieci niosą zatem niebezpieczeństwo wzmacniania koncentracji, gdyż gospodarka relatywnie
rozwija się słabiej w obszarach słabo połączonych z głównymi sieciami. Szlaki transportowe
stają się zatem “korytarzami rozwoju”. Mają one często charakter ponadnarodowy, przecinają
granice państw, stąd wymagają zintegrowanego planowania. Zjawisko koncentracji stosuje się
też do transportu lotniczego, zwłaszcza jeśli chodzi o porty lotnicze o charakterze
kontynentalnym – w dobie globalizacji gospodarki.
Przez terytorium Polski przechodzą ważne powiązania europejskie Północ-Południe i Wschód-
Zachód. Pierwsze z nich to połączenia transportowe Skandynawii z Krajami Europy
Południowej oraz Skandynawii z Azją Mniejszą poprzez wschodnią część półwyspu
bałkańskiego – jest to ważne połączenie dwóch mórz: Morza Bałtyckiego z Morzem Czarnym.
Dla spójności terytorialnej obszaru Unii Europejskiej istotne znaczenie ma lądowe powiązanie
krajów bałtyckich (Litwa, Łotwa i Estonia) z obszarem Unii, przebiegające wyłącznie przez
Polskę. Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej wschodnia granica Polski stała się
wschodnią granicą Unii. Wskazane jest wzmocnienie roli niektórych polskich miast, które mogą
stać się w ten sposób dla Unii ważnymi miastami-bramami przez które przechodzić będą
główne oddziaływania w stosunkach Zachód-Wschód. Podobnie przy zachodniej granicy idea
tworzenia Środkowoeuropejskiego Korytarza Rozwoju zmierza do wzmocnienia potencjału
rozwojowego tego obszaru.
49 ) materiałów pędnych i smarów
128
W Polsce obserwuje się przesunięcie z transportu publicznego do indywidualnego oraz

z transportu kolejowego do drogowego. Przesunięcia te, oprócz wpływu wywieranego na
środowisko naturalne i zwiększonego zużycia energii, powodują również skutki społeczne:
ograniczenia w transporcie publicznym przyczyniają się do zmniejszenia mobilności niektórych
grup społecznych – szczególnie osób o niższym statusie ekonomicznym, młodzieży i osób
starszych. Kryzys transportu publicznego jest przyczyną poważnych problemów w rejonach
o charakterze wiejskim, otaczających miasta oraz w obrębie wielkich aglomeracji miejskich.
Szersze użycie transportu morskiego łagodzi obciążenie transportu lądowego, pozwalając na
jego ograniczenie do krótszych odcinków. Warunkiem jest tu jednak jakość połączeń
transportowych z głębią lądu. Głównym ograniczeniem rozwoju śródlądowego transportu
wodnego są trudności w doprowadzeniu dróg wodnych do odpowiednich standardów, brak
multimodalnych centrów transportowych i bodźców ekonomicznych promujących ten rodzaj
transportu. Dynamicznie rozwija się natomiast transport lotniczy. Tworzenie multimodalnych
połączeń transportowych ma również pod tym względem ogromne znaczenie.
Dziedziną o potencjalnie ogromnym znaczeniu przestrzennym jest telematyka. Kombinacja
nowych technologii i liberalizacji politycznej - oferują nowe potencjalne usługi, takie jak tele-
edukacja, tele-medycyna, tele-praca. Uzupełnia to konwencjonalną infrastrukturę transportową.
Pozwala ludziom i przedsiębiorstwom stać się mniej zależnymi od lokalizacji. Wynikające stąd
szanse dla bardziej odległych obszarów mogą być bardzo znaczące.
Choć sprawnie funkcjonujący system transportu jest wstępnym warunkiem niezbędnym do
rozwoju gospodarczego i integracji międzyregionalnej, nie można zapominać o wielu
problemach z zakresu ochrony środowiska, które wiążą się głównie ze stale rosnącym
natężeniem ruchu drogowego i ulicznego.
Mobilność obywateli, towarów i informacji w UE charakteryzuje się koncentracją i tendencjami
do polaryzacji. Wzrastająca konkurencja w transporcie i na rynku telekomunikacji mogą
wzmocnić ten trend. Polityka musi zapewnić, że wszystkie regiony będą miały odpowiedni
dostęp do infrastruktury, aby promować spójność społeczną i ekonomiczną, a w związku z tym
także i przestrzenną we Wspólnocie.
Polityka przestrzenna powinna brać pod uwagę niebezpieczeństwo, że wysokiej jakości
infrastruktura może doprowadzić do przesuwania zasobów z regionów strukturalnie słabszych
i peryferyjnych (“efekt pompy”), albo że te obszary będą pokonywane bez połączeń (“efekt
tunelu”). Powinno się więc rozwijać też drugorzędne sieci transportowe, aby spowodować
pozytywne skutki w regionach.
Koncentracja usług transportowych i ich przeciążone korytarze, mogą zmniejszać funkcjonalną
efektywność i powiększać nacisk na środowisko naturalne w niektórych obszarach. Dla
zmniejszenia obciążenia ruchem bardzo ważne są też zintegrowane rozwiązania intermodalne,
które pociągają za sobą przejście do przyjaznych dla środowiska systemów transportu
i skuteczniejsze wykorzystanie istniejącej infrastruktury.
Polska w latach 2004-2006 w zakresie infrastruktury transportowej stała się beneficjentem
dwóch funduszy unijnych: Funduszu Spójności oraz Europejskiego Funduszu Rozwoju
Regionalnego. Projekty infrastrukturalne realizowane były poprzez Strategię wykorzystania
Funduszu Spójności, Sektorowy Program Operacyjny Transport oraz Zintegrowany Program
Operacyjny Rozwoju Regionalnego. W ramach Funduszu Spójności oprócz nowych projektów
kontynuowano także realizację projektów z lat 2000-2003 z przedakcesyjnego funduszu ISPA
ukierunkowanego, podobnie jak Fundusz Spójności, na rozwój transeuropejskiej sieci
transportowej TEN-T.
129
Inwestycje w infrastrukturę transportową oprócz budowy autostrad, dróg ekspresowych oraz

przebudowy dróg krajowych objęły modernizację głównych szlaków kolejowych, rozwój
transportu publicznego w aglomeracjach, infrastrukturę transportu intermodalnego oraz
infrastrukturę portów morskich.
W latach 2007-2013 zdecydowana większość inwestycji w zakresie infrastruktury transportowej
będzie realizowana w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko (blisko 70%
środków), współfinansowanego zarówno z Funduszu Spójności jak i Europejskiego Funduszu
Rozwoju Regionalnego. Wsparciem zostaną objęte przede wszystkim autostrady i drogi
ekspresowe łączące między sobą główne miasta, najważniejsze linie kolejowe, porty morskie,
lotnicze, transport intermodalny, transport wodny śródlądowy oraz transport publiczny
w obszarach metropolitalnych. Dodatkowo środki na infrastrukturę transportową zostaną
wydatkowane w ramach 16 regionalnych programów operacyjnych oraz w ramach Programu
Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, dedykowanego pięciu najbiedniejszym regionom.
Łączne nakłady na infrastrukturę transportową z funduszy unijnych w latach 2007-2013
szacowane są na około 28 mld euro, co w zasadniczy sposób powinno wpłynąć na
zagospodarowanie przestrzeni w Polsce i wyznaczenie jego kierunków na kolejne lata.
Jednym z ograniczeń rozwoju infrastruktury drogowej jest występowanie kolizji z obszarami
chronionymi w ramach sieci Natura 2000. Z uwagi na charakter przestrzenny obszarów Natura
2000 (np. w związku z włączaniem do obszarów chronionych dolin rzecznych na długich
odcinkach, lub włączaniem do sieci obszarów o dużych powierzchniach) oraz powiązanych z nimi
korytarzy ekologicznych, niemożliwe jest realizowanie inwestycji liniowych bez występowania
sytuacji konfliktowych z obszarami chronionymi. Z uwagi na uwarunkowania prawne,
sąsiedztwo lub kolizja z obszarem w ramach sieci Natura 2000 może wpływać na wydłużenie
procesu inwestycyjnego i zwiększenie kosztów inwestycji. Dodatkowym problemem jest fakt, że
sieć tych obszarów w Polsce znajduje się nadal na etapie tworzenia, a z uwagi na orzecznictwo
Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, realizacja inwestycji na terenie potencjalnych
obszarów ptasich Natura 2000 jest niemożliwa do czasu wyznaczenia ich jako oficjalnych
obszarów specjalnej ochrony ptaków.
130
6. Zróżnicowania struktury osadniczej
6.1. Rozwój przestrzenny miast i aglomeracji
Urbanizacja jest jednym z najbardziej charakterystycznych procesów społecznych

i gospodarczych zachodzących na ziemiach polskich w XX wieku. W warunkach Polski,
zwłaszcza po II wojnie światowej, największe znaczenie posiadało uprzemysłowienie, które
w znacznym stopniu ukształtowało proces urbanizacji i nadało miastom polskim specyficzny
charakter. Podstawowym zmianom uległa struktura społeczno przestrzenna miast, istotnym
modyfikacjom uległ również system osadniczy kraju. Współczesne przekształcenia miast
związane są z transformacją społeczno-gospodarczą, wprowadzeniem gospodarki rynkowej
oraz oddziaływaniem procesów związanych z integracja europejską i globalizacją.
System osadniczy jest podstawowym składnikiem przestrzennego zagospodarowania kraju,
odznaczającym się przy tym największą trwałością oraz inercją, a zatem odpornością na
oddziaływanie instrumentów polityki przestrzennej. Ze względu na swoje znaczenie stanowi on
jednak jeden z zasadniczych przedmiotów tej polityki.
6.1.1. Policentryczność i jej miejsce w systemie europejskim
Strukturę systemu (sieci) miast Polski cechuje wysoki stopień policentryczności – pełny,
kilkustopniowy układ hierarchiczny oraz stosunkowo równomierne rozmieszczenie
w przestrzeni (Ryc. 60). Gęstość sieci maleje co prawda z południa na północ i z zachodu na
wschód, zgodnie z gradientem ogólnej gęstości zaludnienia, jednak w porównaniu
z większością krajów Europy nie są to znaczne różnice. Znajdują one również odzwierciedlenie
w standardach budownictwa i wyposażenia technicznego miast, a także ich funkcjach, na ogół
mniej zróżnicowanych we wschodnich regionach Polski.
Inną, charakterystyczną dla policentryczności cechą systemu miast Polski jest niski stopień
prymatu miasta stołecznego – tzn. jego przewagi wielkościowej nad innymi dużymi ośrodkami
miejskimi. Ludność Warszawy w granicach administracyjnych stanowi zaledwie 4,3% ogólnej
liczby ludności Polski (w granicach obszaru metropolitalnego ok. 6%), co jest jednym z
najniższych wartości wśród stolic krajów europejskich.
Zgodnie z Europejską Perspektywą Rozwoju Przestrzennego (ESDP) policentryczność jest
uznawana za jedną z najkorzystniejszych cech struktury przestrzennej zarówno w skali
poszczególnych krajów i regionów, jak i Unii Europejskiej jako całości. Policentryczność
systemu miast jest niewątpliwie atutem przestrzennego zagospodarowania Polski w skali
międzynarodowej. Niemniej, pewne cechy strukturalne tego systemu mają ujemny charakter.
Dotyczy to ogólnego stanu technicznego budownictwa i infrastruktury oraz ich niedoboru w
stosunku do potencjału ludnościowego i współczesnych wymogów gospodarki. Należy do nich
także zaliczyć zjawisko chaotycznego rozprzestrzenienia się miast (urban sprawl).
Kryteria policentryczności nie ograniczają się zresztą do stopnia regularności rozmieszczenia
miast oraz rozkładu ich wielkości. Co najmniej równie ważne są miary dostępności
przestrzennej oraz powiązań gospodarczych i społecznych, determinujące poziom wewnętrznej
spójności i sprawności funkcjonowania systemu. Te natomiast stanowią słabe strony krajowego
systemu miast Polski. Rozwój systemów telekomunikacyjnych i informatycznych nie
131
kompensuje złego stanu infrastruktury transportowej. Czas przejazdu między głównymi

ośrodkami miejskimi znacznie odbiega od standardów europejskich; nie uległ on zresztą
zmniejszeniu w ciągu ostatnich kilkunastu lat. Jeśli idzie o powiązania gospodarcze i społeczne
między miastami, to dominują związki kooperacyjne (jak również migracje) w skali regionalnej.
Ryc. 60. Liczba i struktura pochodzenia ludności w miastach oraz urbanizacja według podregionów,
2002-2005
132
Oficjalne dane statystyczne wskazują na zahamowanie procesów urbanizacyjnych w latach

1990. oraz ich regres, zaznaczający się od 2000 roku, gdy na zmniejszanie się ogólnej liczby
ludności Polski nałożył się ujemny dla miast bilans migracji pomiędzy miastami a obszarami
wiejskimi.
Sygnalizowane przez statystykę publiczną zjawisko deurbanizacji 50) ma jednak charakter
pozorny. W rzeczywistości procesy urbanizacyjne postępują, głównie w formie suburbanizacji 51)
(przekraczając granice administracyjne miast), jak również w postaci przekształceń osadnictwa
wiejskiego. Dane statystyczne zaniżają ponadto bilans migracji wewnętrznych na niekorzyść
miast, bowiem wiele faktycznych zmian miejsca zamieszkania umyka bieżącej rejestracji. Te
tzw. nieregularne migracje mają swoje źródła głównie na obszarach wiejskich oraz w
mniejszych miastach, a obszary docelowe z reguły w dużych miastach i na ich obrzeżach.
Jedynie część tych przemieszczeń została uchwycona w wynikach Narodowego Spisu
Powszechnego z 2002 roku. Brak przy tym wiarygodnych szacunków dotyczących rozmiarów
tego zjawiska w skali kraju.
W latach 1990-2005 ogólna liczba miast wzrosła z 830 do 887, głównie wskutek odzyskiwania
praw miejskich, utraconych w przeszłości, zwłaszcza w latach siedemdziesiątych (w roku 1970
liczba miast wynosiła 834); w kilku przypadkach – w wyniku oddzielenia się od większych
ośrodków miejskich. Zdecydowana większość tych miejscowości należy do najniższej klasy
wielkości – poniżej 5 tysięcy mieszkańców, w efekcie zwiększyła się liczebność miast tej
kategorii – z 257 do 299 jednostek. W pozostałych grupach wielkościowych układ jest stabilny;
nastąpiły stosunkowo niewielkie przesunięcia między poszczególnymi kategoriami. W
kategoriach dużych miast były to z reguły zmiany w dół skali wielkości, występujące zwłaszcza
w konurbacji górnośląskiej. Zwraca uwagę spadek liczby miast stutysięcznych i większych, z 43
w roku 1990 do 40 w 2004 roku.
W konsekwencji tego nastąpiło pewne spłaszczenie rozkładu statystycznego miast
uszeregowanych według liczby mieszkańców, zmniejszyły się również udziały poszczególnych
grup wielkości miast w ogólnej liczbie ludności miejskiej na korzyść małych i średniej wielkości
ośrodków. Jest to odwrócenie wyraźnego trendu koncentracji ludności miejskiej, występującego
we wcześniejszych dziesięcioleciach. Jeśli jednak uwzględni się rejestrowany przyrost liczby
mieszkańców w granicach bezpośrednio otaczających duże miasta, uzasadniona jest teza o
kontynuacji procesu przestrzennej koncentracji w skali kraju oraz regionów, któremu
towarzyszy dekoncentracja wewnątrz miast oraz w skali subregionalnej, postępująca na
obszarach de facto zurbanizowanych. Teza ta znajduje tym silniejsze uzasadnienie, gdy
weźmie się pod uwagę nierejestrowane przepływy migracyjne.
50 ) deurbanizacja - (inaczej kontrurbanizacja, dezurbanizacja, reurbanizacja) - proces reorganizacji terenów miejskich

zamieszkałych przez człowieka, polegający na zmniejszeniu się zagęszczenia przebywającej na tych terenach ludności,
oraz zmianie charakteru poszczególnych fragmentów miast na tereny typowo mieszkalne, lub jednolicie przemysłowe.
Proces ten występuje również w ścisłych centrach miast, z których mieszkańcy przenoszą się do dzielnic peryferyjnych,
czego efektem jest zmiana charakteru centrum miasta na typowo handlowo-administracyjno-usługowe, ale pozbawione
stałych mieszkańców. Jest to najczęściej wynik poważnego kryzysu miasta stanowiącego centralny ośrodek zespołu
miejskiego. Proces ten jest obserwowalny w ciągłym obniżaniu tempa wzrostu liczby mieszkańców zespołu miejskiego. W
wyniku deurbanizacji zarówno miasto, jak i jego strefa podmiejska silnie się wyludniają. Efektem deurbanizacji jest także
przemieszczanie się ludności ze stref wysokozurbanizowanych do małych jednostek osadniczych położonych na terenach
typowo rolniczych. Powoduje to wyraźne zahamowanie urbanizacji miast w sensie demograficznym i częściowo
ekonomicznym. Równocześnie na terenach wiejskich zachodzi proces urbanizacji w sensie społecznym – upowszechnia się
miejski styl życia. Wymaga on rozwoju usług istniejących a także powstawania usług nowego rodzaju, co z kolei powoduje
postępowanie procesu „rozlewania się miast” (ang. urban sprawl).
51 ) suburbanizacja - (ang. suburb - przedmieście) - faza rozwoju miasta polegająca na wyludnianiu się centrum i rozwoju
strefy podmiejskiej. Wynikiem suburbanizacji jest rozwój infrastruktury (zabudowa mieszkaniowa, punkty handlowo-
usługowe, połączenia komunikacyjne) na obszarach podmiejskich oraz tworzenie się tzw. miast - sypialni, których
mieszkańcy dojeżdżają do pracy do centrum.
133
Z kolei migracje między miastami, według danych Głównego Urzędu Statystycznego, przy
ogólnym spadku intensywności, charakteryzuje układ hierarchiczny. Podobnie jak we
wcześniejszych okresach miasta zagregowane w wyższe klasy wielkości mają z reguły dodatni
bilans migracji względem miast zgrupowanych w kolejnych, niższych kategoriach; tracą
natomiast migrantów, w wymiarze netto, na rzecz miast wyższych klas. W tej wymianie jedynie
ośrodki liczące 100-200 tysięcy i ponad 200 tysięcy mieszkańców cechuje łączne dodatnie
saldo migracji w układzie miasto-miasto. Nie kompensuje ono jednak różnic na niekorzyść
dużych miast, występujących we wskaźnikach ruchu naturalnego ludności, a także ujemnego
bilansu migracji względem obszarów wiejskich. Te ostatnie zyskują netto w wymianie
migracyjnej z miastami wszystkich klas wielkości, z wyjątkiem miast małych, liczących poniżej
10 tysięcy mieszkańców. Jak wspomniano wcześniej, jest to w dużej mierze efekt
suburbanizacji – rozwoju osadnictwa o miejskim charakterze i funkcjonalnie związanego z
miastami, lokującego się poza ich granicami, w miejscowościach o statusie administracyjnym
wsi.
6.1.2. Miasta w procesie transformacji
Dostosowywanie miast do wymogów gospodarki rynkowej przebiega ze zróżnicowanym

sukcesem. Dotychczas „wygranymi” transformacji społeczno-ekonomicznych są raczej wielkie
miasta o zróżnicowanej strukturze funkcjonalnej, „przegranymi” zaś na ogół małe miasteczka
położone na obszarach depresji gospodarczej lub monofunkcyjne miasta przemysłowe. Proces
różnicowania sukcesów gospodarczych miast, zróżnicowany regionalnie, będzie
prawdopodobnie postępował w zależności od rozwoju konkurencyjności.
Konkurencyjność miast uzależniona jest w znacznie większym stopniu od polityki władz
samorządowych polegającej na sprzyjaniu rozwojowi przedsiębiorczości oraz atrakcyjności
inwestycyjnej. Na przykład wśród miast wojewódzkich najbardziej atrakcyjna jest Warszawa,
uzyskująca najwyższą pozycję w zakresie chłonności rynku lokalnego, jakości rynku pracy,
infrastruktury technicznej, infrastruktury otoczenia biznesu, dostępności komunikacyjnej oraz
skuteczności dotychczasowej transformacji ustrojowej. Warszawa wraz z Poznaniem wywierają
najsilniejszy wpływ na wzrost atrakcyjności mniejszych miast leżących w ich pobliżu, podobnie
oddziałują Wrocław i Kraków. Potwierdzeniem empirycznym zróżnicowań regionalnych poziomu
rozwoju gospodarczego pomiędzy zachodnią i wschodnią częścią kraju jest wykazywany często
spadek atrakcyjności inwestycyjnej miast w miarę przesuwania się z zachodu na wschód.
Niewielka skala przesunięć w strukturze systemu osadniczego Polski, opisywanej jako
rejestrowany przez statystykę układ rozmieszczenia ludności i rozkład wielkości ośrodków, nie
jest zgodna z obserwowaną, dużą skalą zmian w zakresie przestrzennej struktury gospodarki.
Wskazuje to na stan nierównowagi systemu oraz zmniejszenie się jego wewnętrznej spójności.
Procesy metropolizacji przestrzeni, których jednym z aspektów jest suburbanizacja, oznaczają
postępującą polaryzację w obrębie systemu osadniczego. Zasięg korzystnego oddziaływania
dużych ośrodków miejskich, w których i wokół których koncentruje się działalność gospodarcza,
nie przekracza 20-30 km od ich granic (nieco więcej w przypadku Warszawy). Małe i średniej
wielkości miasta położone poza tą strefą tracą często funkcje, zwłaszcza o wyższym poziomie
specjalizacji, wskutek ich przejmowania przez ośrodki regionalne. Ponadto, głównie ze względu
na słabą dostępność komunikacyjną, wiele mniejszych miast nie pozyskuje nowych działalności
produkcyjnych. Zjawiska te jedynie w niewielkim stopniu są kompensowane ograniczoną,
selektywną absorpcją zasobów pracy mniejszych miast przez duże ośrodki, obejmującą, w
formie dojazdów do pracy i etapowych migracji, głównie młodych i wykształconych
pracowników. Towarzyszy temu transfer oszczędności zakumulowanych lokalnie lub
pochodzących z pracy za granicą.
134
Konsekwencją powyższych procesów jest pogłębianie się zróżnicowań ekonomicznych –

poziomu dochodów i bezrobocia, nie tylko w skali międzyregionalnej, lecz również wewnątrz
poszczególnych regionów. Podczas gdy duże miasta i wielofunkcyjne aglomeracje miejskie
dość skutecznie dostosowują się do reguł otwartej gospodarki rynkowej, nie indukują one
rozwoju w szerszej skali przestrzennej, nie spełniając pod tym względem roli przypisywanej im
w koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, jak również w strategiach wojewódzkich.
Wskazuje to na potrzebę rewizji założeń strategii, przyznania większego znaczenia miastom
średniej wielkości, wspieranie inwestycji wykorzystujących lokalne zasoby i innowacje oraz
inwestowanie w infrastrukturę zwiększającą przestrzenną dostępność i spójność w systemie
miast. W perspektywie następnych dziesięcioleci, postęp procesów metropolizacji w warunkach
regresu demograficznego – malejącej liczby ludności w skali kraju, może prowadzić do
znacznego rozrzedzenia sieci osadniczej, zwłaszcza w regionach peryferyjnych.
Czynnikiem stabilizującym system osadniczy jest podział administracyjny kraju. Zgodnie z
wynikami wielu studiów, ranga administracyjna miast wyraźnie oddziałuje na ich dynamikę
ludnościową, stymulując rozwój sektora usług. Pełnienie przez ponad 300 (głównie średniej
wielkości) miast funkcji ośrodków powiatowych sprzyja utrzymaniu w przyszłości
zrównoważonej, policentrycznej struktury systemu osadniczego Polski.
6.1.3. Przekształcenia struktury przestrzennej
Najważniejsze procesy polityczne i gospodarcze, które bezpośrednio kształtują przestrzeń

współczesnych obszarów miejskich, związane są z powrotem znaczenia renty gruntowej
i zmianami w strukturze własnościowej ziemi oraz pełniejszym działaniem mechanizmów
rynkowych. Istotne znaczenie posiadało również przesunięcie kontroli nad przestrzenią miejską
od władz centralnych do władz lokalnych oraz wzrost liczby aktorów rywalizujących
o przestrzeń miasta i konkretne lokalizacje. W rezultacie przemian gospodarczych nastąpiły też
radykalne zmiany w strukturze zatrudnienia związane z deindustrializacją i dynamicznym roz-
wojem sektora usług. Przeobrażeniom uległa również struktura społeczna mieszkańców miast.
Wymienione zjawiska polityczne i gospodarcze mają swoje liczne konsekwencje przestrzenne.
Najważniejszymi zmianami z punktu widzenia gospodarczego jest wzrost intensywności
użytkowania ziemi oraz zmiany funkcji, zwłaszcza w centralnych częściach miast. Nastąpił
również znaczny wzrost zróżnicowań społeczno-przestrzennych, zmiana zachowań
przestrzennych mieszkańców miast oraz przemiana funkcji i symboliki wielu lokalizacji.
Za zmianami gospodarczymi i społecznymi podążała zmiana krajobrazu miejskiego
i architektury obszarów miejskich.
6.1.3.1. Procesy suburbanizacji oraz rozpraszania zabudowy
Zjawisko ekspansji przestrzennej miast zachodzące dosyć intensywnie w całym okresie

powojennym, w ostatnich dziesięcioleciach zaczyna przybierać inny charakter. Rozwój
obszarów podmiejskich to nie tylko efekt imigracji ludności wiejskiej napływającej do miasta i
włączanie tych obszarów w granice miasta. W największych miastach i obszarach
metropolitalnych to odpływ ludności miejskiej ze stref wewnętrznych miast i osiedlanie się
w strefach podmiejskich.
Współcześnie tereny podmiejskie, zwłaszcza w największych obszarach metropolitalnych
kształtowane są w coraz większym stopniu przez rozrastające się szybko enklawy migrantów z
miast. Następuje silne różnicowanie społeczne przestrzeni podmiejskich na obszary
zdominowane przez tradycyjne procesy urbanizacyjne, gdzie koncentruje się uboższa ludność,
135
której nie stać na zamieszkanie w mieście oraz obszary zdominowane przez nowsze procesy
suburbanizacji, czyli napływu bogatszych migrantów z miasta.
6.1.3.2. Problemy demograficzne i polaryzacji społeczeństwa miejskiego
Problemy społeczne w miastach nie są tylko następstwem bezrobocia, niskich kwalifikacji i

marginalizacji na rynku pracy, ale w coraz większym stopniu obejmują kategorie społeczne,
które zostają odsunięte i „przegrane” w wyniku nowych regulacji ekonomicznych, społecznych i
politycznych. Szczególną kategorią społeczną żyjącą w ubóstwie w miastach są bezdomni.
Miasta, zwłaszcza duże, stanowią obszar koncentracji bezdomnych, ponieważ stwarzają
większe szanse przeżycia i znalezienia schronienia niż obszary wiejskie i małe miasta.
Pierwszym „powierzchownym” wymiarem wykluczenia społecznego jednostki lub gospodarstwa
domowego-rodziny jest segregacja przestrzenna.
Specyficzne procesy zachodzą na terenach śródmieść miast Polski w zależności od stopnia
sukcesu gospodarczego miasta, w warunkach gospodarki rynkowej. W miastach będących w
dalszym ciągu w kryzysie gospodarczym, na obszarach centralnych (zabudowanych zazwyczaj
starymi budynkami), następuje sukcesja przez ludność ubogą lub margines społeczny.
Jednocześnie następuje dekapitalizacja i marginalizacja społeczna stosunkowo nowych
(powojennych) osiedli mieszkaniowych. Dotyczy to zwłaszcza zasobów komunalnych, ale
również częściowo zasobów spółdzielczych. W miastach osiągających sukces gospodarczy
następuje stopniowa rewitalizacja, zwłaszcza zabytkowych części miasta oraz klasyczny
proces gentryfikacji (ang. gentrification) – zdobywania stopniowej przewagi przez wyższe grupy
społeczno-zawodowe. Powstaje często mozaikowy układ przestrzenny, czyli zamieszkiwanie w
tej samej przestrzeni – po sąsiedzku, przez ludność ubogą i bogatą.
Istotnym elementem zróżnicowań społeczno-przestrzennych miast pozostają w dalszym ciągu
zróżnicowania demograficzne, a zwłaszcza podział przestrzeni miasta na obszary
demograficzne „młode” i „stare”. Podstawowym elementem przestrzennym różnicującym skład
demograficzny poszczególnych obszarów jest odległość od centrum. Centralne części miasta
charakteryzują się zazwyczaj najwyższymi udziałami ludności starej i kobiet. Obszary
peryferyjne cechują się natomiast zdecydowanie większym udziałem ludności młodszej i dzieci.
Typowym zjawiskiem jest koncentracja poszczególnych grup demograficznych na obszarze
osiedli mieszkaniowych w zależności od okresu budowy i zasiedlania. Miejsca największej
koncentracji ludności w wieku 50-60 lat (na podstawie danych z spisu powszechnego w 1988
roku, a więc obecnie ta grupa ma 65-75 lat) pokrywają się często z obszarem osiedli
robotniczych, których mieszkańcy utrzymują się z emerytury. Osiedla te pojawiają się w
strukturze społeczno-przestrzennej miast jako stosunkowo nowy obszar problemowy
koncentracji ubóstwa.
Przekształcenia własnościowe, a zwłaszcza prywatyzacja oraz odejście od subsydiowania
gospodarki mieszkaniowej, spowodowały silne procesy segregacji mieszkaniowej w przestrzeni
miasta według kryterium majątkowego ludności. Towarzyszyło temu szybkie rozwarstwienie
majątkowe i nasilająca się polaryzacja społeczno-przestrzenna. Restrukturalizacji społeczno-
przestrzennej tego typu, przy znacznym niedoborze ilościowym mieszkań, będą
prawdopodobnie towarzyszyły liczne napięcia i konflikty społeczne.
Polaryzacja społeczno-przestrzenna w strukturze większości miast ma aktualnie bardzo
dynamiczny przebieg. Zwiększeniu stopnia mobilności społecznej zarówno w górę hierarchii,
jak i w dół, towarzyszy w większym stopniu ruchliwość przestrzenna. W przyszłości spodziewać
się należy narastania segregacji społecznej. Już dziś, zwłaszcza w większych miastach, nasila
się zjawisko powstawania osiedli zamkniętych, odizolowanych od miejskiej struktury
136
przestrzennej i społecznej. Pojawiły się nowe kategorie ubóstwa i bogactwa, które zajmują
coraz wyraźniej specyficzne miejsca w strukturze społeczno-przestrzennej miast, a
monitorowanie tego zjawiska jest podstawowym elementem wiedzy o przemianach struktur
społeczno-przestrzennych i kształtowania się nowej struktury miast.
6.1.3.3. Problemy transportu na obszarach miejskich
Ekspansji przestrzennej miast związanej z suburbanizacja, zwłaszcza obszarów

metropolitalnych, towarzyszy szybki rozwój motoryzacji i wzrost ruchliwości społeczeństwa
polskiego. Zbyt powolny rozwój infrastruktury drogowej i komunikacyjnej na obszarach
miejskich w zakresie transportu wewnątrzmiejskiego spowodował powstanie barier rozwoju
obszarów metropolitalnych oraz innych większych ośrodków. Obszary metropolitalne i
poszczególne miasta nie posiadające obwodnic zostały obciążone ruchem tranzytowym. Nowe
inwestycje drogowe miały charakter fragmentaryczny. Powodowały przesuwanie się potoków
ruchu do szlaków bardziej bezkolizyjnych i mniej dotkniętych codzienną kongestią 52). W tym
kontekście jednym z najważniejszych wyzwań inwestycyjnych dla największych ośrodków stało
się wzajemne powiązanie układów drogowych miejskiego, podmiejskiego i ogólnokrajowego.
W okresie transformacji następował też stopniowy spadek udziału kolei w dojazdach do dużych
miast (na skutek małej elastyczności rozkładowej i taryfowej, obniżenia jakości oraz
bezpieczeństwa podróży). W ostatnich dekadach gospodarki centralnie planowanej w
komunikacji miejskiej odchodzono od rozwoju transportu szynowego. Oparcie systemów
transportu publicznego na przewozach autobusowych spowodowało, że obecnie stał się on
nieefektywny (i tym samym niekonkurencyjny względem transportu indywidualnego) na skutek
silnej kongestii drogowej.
W okresie po 1990 roku nowe inwestycje w transporcie miejskim należały do rzadkości. Można
do nich zaliczyć jedyną warszawską linię metra, poznański szybki tramwaj oraz nieliczne
odcinki linii tramwajowych w innych miastach. Organizacja wydzielonych pasów dla komunikacji
autobusowej nie przyniosła zakładanych rezultatów m.in. z uwagi na fakt, że rozwiązanie to
wprowadzono na krótkich odcinkach położonych w różnych częściach miasta. Pozytywne efekty
przyniosło natomiast zorganizowanie stref płatnego parkowania w centralnych częściach miast.
Dla dalszych dzielnic oraz stref podmiejskich najważniejszym środkiem transportu pozostanie
samochód osobowy. Wymaga to w pierwszej kolejności inwestycji w trasy dojazdowe oraz w
elementy integrujące oba systemy (parkingi park and ride).
Szybka komunikacja szynowa (powiązana z systemem park and ride) jest też jedynym
rozwiązaniem pozwalającym na ponowny wzrost znaczenia komunikacji publicznej oraz
redukcję kongestii w Warszawie i innych obszarach metropolitalnych, w tym w szczególności w
konurbacji górnośląskiej, Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu, Łodzi i Trójmieście. W ośrodkach
tych powinna zostać rozważona budowa sieci metra, lub wprowadzenia szybkiego tramwaju
pod ziemią na obszarach centralnych. Sprawny system komunikacji miejskiej w największych
metropoliach powinien stać się przedmiotem polityki rozwoju przestrzennego.
52 ) kongestia – zjawisko powstawania „korków samochodowych”
137
Ryc. 61. Komunikacja miejska według gmin, 2005

138
6.2. Rozwój przestrzenny obszarów wiejskich
6.2.1. Zróżnicowanie struktury funkcjonalnej
Obszary wiejskie pełnią zazwyczaj kilka funkcji, ale rzadko zdarza się, aby miały one
równorzędne znaczenie. Wśród nich występują funkcje wiodące, uzupełniane przez pozostałe
działalności gospodarcze. W Polsce większość terenów wiejskich pełni funkcje rolnicze
uzupełniane funkcją leśną, turystyczną oraz mieszkalnictwem. Kryzys, jaki dotknął rolnictwo w
latach 90. ubiegłego wieku, zahamował rozwój wielu obszarów monofunkcyjnych. Wszystkie
współczesne dokumenty planistyczne i strategiczne w skali całego kraju, województw i gmin
zakładają wielofunkcyjność obszarów wiejskich. Jest ona podstawowym elementem ich
trwałego rozwoju.
W ujęciu gminnym największą liczebnie grupę stanowią jednostki o przewadze funkcji rolniczej.
Największa koncentracja takich gmin występuje we wschodniej i środkowej Polsce. Gminy te
różnią się pod względem struktury agrarnej, poziomu rozwoju rolnictwa oraz udziału funkcji
współtowarzyszących.
Gminy o przewadze funkcji leśnej zajmują obszary, na których zachowały się duże kompleksy
leśne (Karpaty, Ziemia Lubuska, Pomorze Zachodnie, Suwalszczyzna). Leśnictwu towarzyszy
na ogół rolnictwo i w znacznie mniejszym stopniu funkcja turystyczna połączona z rekreacją.
Obszary o przewadze funkcji turystyczno-wypoczynkowych zazwyczaj uzupełniają funkcje
leśne i rolnicze. Gminy o takiej strukturze funkcjonalnej występują przeważnie na terenie
Karpat, Sudetów, Pojezierzu Suwalskim i Mazurskim oraz Pobrzeżu Bałtyckim. Gminy
cechujące się rozwojem funkcji turystyczno-wypoczynkowych występują więc w większości w
tradycyjnych regionach turystycznych – nadmorskim, pojeziernym i górskim. W ostatnich latach
obserwuje się bardzo dynamiczny rozwój turystyki wiejskiej, w tym przede wszystkim
gospodarstw agroturystycznych. Wokół usług turystycznych rozwijają się inne usługi rynkowe,
m.in. handel oraz drobna wytwórczość. Dla niektórych obszarów jest to główna i jedyna forma
działalności pozarolniczej.
Obszary wielofunkcyjne, tj. o równorzędnym udziale różnych funkcji występują przeważnie na
terenach północnych i zachodnich kraju. Złożona struktura funkcjonalna ukształtowała się
przeważnie dzięki rozwojowi działalności pozarolniczych, bądź z powodu spadku znaczenia
produkcyjnego rolnictwa, głównie w wyniku likwidacji gospodarstw państwowych. Do grupy tej
zaliczyć można również gminy położone w sąsiedztwie aglomeracji miejskich, których struktura
funkcjonalna ukształtowała się pod wpływem procesów urbanizacyjnych i odchodzenia
dotychczasowych gospodarstw rolnych z produkcji rolniczej. Gminy, których struktura
funkcjonalna ukształtowała się pod bezpośrednim wpływem procesów urbanizacyjnych i
uprzemysłowienia, są przeważnie silnie przekształcone pod względem społeczno-kulturowym i
osadniczo-produkcyjnym oraz stanu środowiska przyrodniczego.
6.2.2. Procesy osadnicze i urbanizacja wsi
Układ przestrzenny wiejskich jednostek osadniczych jest bardzo zróżnicowany, co wynika

przede wszystkim z przeszłości historycznej kraju (przynależność do różnych systemów
ekonomicznych i politycznych). Struktura osadnictwa wiejskiego w Polsce uformowana została
przede wszystkim w okresie feudalnym pod wpływem dwóch zasadniczych czynników –
warunków środowiska przyrodniczego i procesów zachodzących w gospodarce rolnej. Później
przestrzeń wiejską modelowały inne czynniki, ale miały one na nią zdecydowanie mniejszy
wpływ.
139
Ryc. 62. Osadnictwo wiejskie, 2005

na podstawie danych GUS i własnych baz danych
Największą gęstością wiejskich jednostek osadniczych charakteryzuje się środkowa część

kraju, ale są to miejscowości nieduże, liczące do 200 mieszkańców. Z kolei w Polsce
południowo-wschodniej, na zachodzie i Pomorzu gęstość miejscowości wiejskich jest
stosunkowo mniejsza. Tym niemniej są to wsie duże i średnie liczące po więcej niż 200 osób.
140
W systemie osadniczym kraju przeważają wsie średniej wielkości (około 66% wszystkich wsi),
w których liczba mieszkańców waha się od 100 do 500. Wsie liczące mniej niż 100
mieszkańców stanowią około 15% wszystkich jednostek, natomiast wsie największe – ponad
500 mieszkańców, stanowią około 20% jednostek. Największe wsie są na Lubelszczyźnie,
Śląsku, Kujawach, Kaszubach, Nizinie Śląskiej i w Małopolsce (Ryc. 62).
Współcześnie największe przekształcenia obszarów wiejskich obserwuje się w sąsiedztwie
dużych aglomeracji miejskich, które wchłaniają obszary wiejskie. Im dalej w kierunku peryferii,
tym mniejsze są zmiany funkcjonalne i strukturalne.
W miarę wzrostu zamożności mieszkańców miast coraz większa grupa decyduje się na budowę
własnego domu w sąsiedztwie miasta. Tym samym traci na znaczeniu rolnicza funkcja wsi
podmiejskich na rzecz innych – mieszkalnictwa oraz handlu i usług. Rodzi to konflikty w
zakresie kierunków zagospodarowania ziemi oraz sprawia, że wsie zatracają swój
dotychczasowy krajobraz i architekturę zabudowy. Ponadto rozwój mieszkalnictwa i innych
funkcji gospodarczych wypiera rolnictwo w kierunku peryferii. Gospodarstwa czerpiące
dotychczas główne dochody z rolnictwa podejmują działalność pozarolniczą.
Intensywność ruchu budowlanego na obszarach podmiejskich jest funkcją wielkości ośrodka
miejskiego i odległości od niego. Prostą zależność wielkości i odległości od miasta modyfikuje
dostępność komunikacyjna i jakość środowiska przyrodniczego. Budownictwo mieszkaniowe
koncentruje się w pobliżu głównych ciągów komunikacyjnych (kolejowych i drogowych) oraz na
najbardziej atrakcyjnych krajobrazowo obszarach.
6.2.3. Ludność na wsi
Bezpośrednio po II wojnie światowej na wsi mieszkało około 15,6 mln osób, co stanowiło 66%
ludności kraju. Według Narodowego Spisu Powszechnego w 2002 roku na wsi mieszkało 14,6
mln osób, ale jest to już tylko 38% ogółu mieszkańców Polski. Najgęściej zaludnione obszary
wiejskie występują w województwach: małopolskim (119 osób na km2 ), śląskim (116) oraz
podkarpackim (74). Na przeciwległym biegunie leżą najsłabiej zaludnione obszary w
województwach: zachodniopomorskim (24 osób na 1 km 2 ), warmińsko-mazurskim (24) i
podlaskim (26). Ludność wiejska koncentruje się przede wszystkim na terenach, gdzie
występują korzystne warunki przyrodnicze do produkcji rolniczej oraz w sąsiedztwie dużych
ośrodków miejskich – rynków pracy.
O ile okres ostatnich kilkunastu lat cechują generalnie korzystne procesy w zakresie struktury
płci na wsi, o tyle w strukturze wiekowej ludności zmiany miały raczej charakter negatywny.
Przesuwanie się wyżów i niżów demograficznych przez różne grupy wiekowe sprawiło, że okres
1988-2002 charakteryzował się wzrostem odsetka ludności w wieku produkcyjnym i
poprodukcyjnym, kosztem najmłodszej grupy wiekowej.
Przełom XX i XXI w. przyniósł nie obserwowane wcześniej zjawisko – wzrostu liczby ludności
napływającej na wieś i spowolnienia migracji do miast. Dzięki temu liczba mieszkańców wsi
zwiększyła się pomimo wyraźnego spadku przyrostu naturalnego. Można stwierdzić, że lata 90.
ubiegłego wieku przyniosły w skali ogólnej wyraźne osłabienie tempa koncentracji ludności w
miastach. W latach 1988-2002 ludność wsi zmniejszyła się o 84 tys., ale wynikało to głównie
m.in. z rozszerzenia granic administracyjnych miast i nadań praw miejskich. Od 2000 roku
według oficjalnych danych na obszarach wiejskich notuje się dodatni bilans migracyjny w
układzie wieś-miasto z powodów rozwoju procesów suburbanizacji.
Spowolnienie tempa migracji ze wsi do miast w ostatnich dekadach jest wynikiem kurczenia się
rynku pracy, rosnących kosztów utrzymania w mieście oraz „wyssania” wsi z mobilnej ludności.
141
Tabela 20. Ludność Polski według województw w 2006 roku (stan w dniu 30 czerwca)
Ludność
Województwo ogółem na wsi Osób na 1 km2
tys. %
Dolnośląskie 2884,2 837,1 29,0 145
Kujawsko-pomorskie 2066,4 797,0 38,6 115
Lubelskie 2175,3 1160,7 53,4 87
Lubuskie 1008,4 362,4 35,9 72
Łódzkie 2571,5 908,6 35,3 141
Małopolskie 3267,7 1648,5 50,4 215
Mazowieckie 5164,6 1821,4 35,3 145
Opolskie 1044,3 495,0 47,4 111
Podkarpackie 2097,0 1246,9 59,5 118
Podlaskie 1197,6 484,9 40,5 59
Pomorskie 2201,1 722,3 32,8 120
Śląskie 4677,0 1001,4 21,4 379
Świętokrzyskie 1281,8 700,5 54,6 109
Warmińsko-mazurskie 1427,1 570,5 40,0 59
Wielkopolskie 3374,7 1451,1 43,0 113
Zachodniopomorskie 1693,5 523,4 30,9 74
Źródło: Rocznik Statystyczny Województw 2006, GUS
Nowym w warunkach polskich i interesującym zjawiskiem jest rysująca się tendencja migracji
ludności miejskiej na wieś (por. wcześniej). Na opuszczenie miasta decydują się przede
wszystkim ludzie zamożni i dobrze wykształceni. Wśród inwestorów budujących domy
mieszkalne we wsiach sąsiadujących z miastami przeważają mieszkańcy miast.
Natomiast na obszarach peryferyjnych (zwłaszcza we wschodniej Polsce) wieś nadal wyludnia
się, chociaż już nie w takim stopniu jak w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych
ubiegłego wieku. Saldo migracji na tych obszarach jest na ogół ujemne, a ludność odpływająca
ze wsi kieruje się na ogół do średnich i dużych miast.
Innym, bardzo istotnym zjawiskiem na wsi jest wyraźna tendencja do poprawy poziomu
wykształcenia jej mieszkańców. Wynika to z wyższych aspiracji zawodowych młodzieży,
potrzeb rynku oraz poprawy dostępności do szkół wyższych. Poziom wykształcenia ludności
wzrastał w ostatnich latach dynamicznie i można mieć nadzieję, że w przyszłości tempo zmian
będzie jeszcze wyższe, a wieś będzie zmniejszać w tym zakresie głęboki dystans, jaki dzieli ją
od miasta.
6.2.4. Rozwój gospodarczy
Dzięki urynkowieniu gospodarki wzrosła aktywność gospodarcza ludności wiejskiej. Podmioty

prowadzące pozarolniczą działalność stanowią jednak nadal bardzo niewielką grupę
gospodarstw wiejskich. Można je traktować jako „koło zamachowe” rozwoju obszarów
wiejskich. Prócz tworzenia nowych miejsc pracy są przykładem dla innych gospodarstw, a ich
właściciele pełnią funkcję lokalnych liderów.
142
Nowych źródeł dochodów wymagają wiejskie gospodarstwa domowe we wszystkich częściach

kraju, nawet tam, gdzie rolnictwo cechuje się wysokim poziomem rozwoju i dostarcza rolnikom
zadowalające źródła utrzymania. Są jednak takie tereny, które wymagają szczególnie szybkich
zmian w zakresie struktury funkcjonalnej, ponieważ samo rolnictwo przynosi coraz
skromniejsze dochody lub pozwala mieszkańcom gospodarstw tylko na minimum egzystencji.
W wyniku redukcji na rynku pracy, spadku opłacalności produkcji rolnej, konkurencji taniej
żywności, rozszerzają się obszary biedy. One właśnie przede wszystkim wymagają troski i
poszukiwania nowych źródeł dochodów dla mieszkającej tam ludności.
Usługi są najprężniej rozwijającą się działalnością gospodarczą na wsi. Największą
koncentracją usług charakteryzują się strefy podmiejskie, gdzie lokują się przede wszystkim
zakłady usług budowlanych, transportowych i naprawczych oraz hurtownie. Na obszarach
peryferyjnych i słabo rozwiniętych rozwój usług ogranicza brak ich odbiorców. Pewnych szans
można jednak upatrywać w konkurencyjności cenowej usług z tych obszarów, gdzie są one
tańsze.
Ostatnie kilkanaście lat charakteryzował intensywny rozwój turystyki wiejskiej. Turystyka
wiejska może jednak stanowić alternatywne źródło dochodu tylko w niewielkiej liczbie
gospodarstw. Ma ona mniejsze znaczenie niż inne możliwe działalności gospodarcze. Tym
niemniej w jej otoczeniu mogą rozwijać się usługi, handel i drobna wytwórczość.
W przyszłości można oczekiwać dalszego dynamicznego rozwoju tej formy działalności
gospodarczej na wsi, ale będzie się ona koncentrowała tylko na obszarach atrakcyjnych
przyrodniczo i kulturowo. Szacuje się, że w skali roku wypoczynek na wsi zainteresować może
około 1,6 mln mieszkańców miast. W krajach Unii Europejskiej z wypoczynku na wsi korzysta
około 25% mieszkańców.
Leśnictwo jest na ogół uzupełnieniem rolnictwa, rzadziej natomiast stanowi dominującą
działalność gospodarczą. Niemniej w latach dziewięćdziesiątych wzrosła liczba gmin, w których
leśnictwo stało się funkcją podstawową i ten wzrost nastąpił głównie kosztem rolnictwa. Można
sądzić, że ta tendencja będzie się utrzymywała również w nadchodzących latach.
Od ponad pięćdziesięciu lat w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo obserwuje się proces
wypychania przemysłu z miast na obszary wiejskie. Proces ten nie przybrał w Polsce jeszcze
takiego natężenia, jak to miało miejsce w Europie Zachodniej. Procesy industrializacji
obszarów wiejskich zachodzą przede wszystkim w strefach oddziaływania dużych miast, wzdłuż
głównych ciągów komunikacyjnych. Im większy ośrodek miejski, tym głębiej na tereny wiejskie
sięgają omawiane procesy.
Spośród ponad 3 mln podmiotów gospodarczych w Polsce, około 700 tys. zlokalizowanych było
na wsi. Zważywszy na fakt, że obszary wiejskie zajmują ponad 90% powierzchni kraju i
zamieszkuje je prawie 40% ogółu ludności, należy uznać, że liczba podmiotów gospodarczych
na wsi jest niewielka.
6.3. Wnioski
Policentryczny system osadniczy Polski powinien być podstawą kształtowania rozwoju

przestrzennego kraju. Polska może być konkurencyjna gospodarczo i tym samym dokonać
redukcji bezrobocia, gdy węzły jej struktury osadniczej będą miały wystarczający potencjał
gospodarczy. Koncepcje rozwoju przestrzennego nie powinny ograniczać się do
wieloośrodkowego rozwoju poszczególnych głównych ośrodków i metropolii. Nie odpowiada to
kryterium podtrzymywania urbanizacyjnej różnorodności terytorium Polski – policentrycznej, z
143
hierarchicznym układem miast. Ta struktura stanowić powinna punkt wyjścia dla trwałego i
zrównoważonego rozwoju jednostek lokalnych i regionów oraz dla rozwijania atrakcyjności
lokalizacyjnej, wobec innych regionów w Europie.
Miasta mają coraz więcej rozmaitych współzależności funkcjonalnych z otaczającymi je
obszarami. Te współzależności wymagają współpracy pomiędzy władzami lokalnymi, poprzez
granice administracyjne, by wzmocnić obszar jako całość w warunkach konkurencji. Wówczas
wszyscy uczestnicy tego procesu poprawiają swoją sytuację. Możliwymi polami współpracy są:
lokalny transport, gospodarka odpadami i określanie stref mieszkaniowych lub przemysłowych.
Dla wzmocnienia równowagi struktury osadniczej, należy znaleźć sposoby i procedury,
umożliwiające jednostkom osadniczym współpracę oraz wzajemną komplementarność.
Możliwości na tym polu są zróżnicowane – powinny obejmować wszystkie funkcje miejskie,
takie jak gospodarka, kultura, edukacja i wiedza oraz infrastruktura społeczna. Prowadzona
polityka musi zachęcać do efektywnej współpracy między miastami i ich otoczeniem,
zbudowanej na wspólnych interesach.
Wzmacnianie policentrycznego i bardziej zrównoważonego systemu obszarów
metropolitalnych, skupisk miast i innych jednostek osadniczych, może odbywać się poprzez
bliższe współdziałanie polityki przestrzennej, strukturalnej, środowiskowej i transportowej.
Wspieranie zintegrowanych strategii rozwoju przestrzennego dla skupisk miejskich, włączając
odpowiednio obszary wiejskie oraz małe miasta i miasteczka, powinno stać się istotnym
instrumentem polityki przestrzennej. Ważne jest zwłaszcza tworzenie sieci mniejszych
jednostek osadniczych w rejonach słabiej zaludnionych i ekonomicznie słabszych. W tych
obszarach współpraca może stanowić jedyną możliwość dla zdobycia trwałych rynków lub
utrzymania instytucji i usług, co nie mogłyby być osiągnięte samodzielnie przez te jednostki.
Zmieniają się podstawy rozwoju ekonomicznego miast. Wzrasta konkurencja między miastami i
regionami wobec inwestycji, i dla niektórych uzyskanie lub utrzymanie pozycji konkurencyjnej
stanowi wielkie i ważne wyzwanie. Wiele miast będzie musiało rozwinąć nowy potencjał
gospodarczy. Niektóre ośrodki przemysłowe muszą kontynuować proces ekonomicznej
modernizacji, inne w zbyt dużym stopniu zależą od pojedynczego sektora gospodarki, także
takiego jak administracja publiczna, turystyka albo funkcje portowe. Konkurencyjność tych
ośrodków zależy od polityki dywersyfikacji ich bazy ekonomicznej. Polityka rozwoju powinna
wynikać z miejscowych cech przestrzeni.
Alarmujący problem stanowi rozlewanie się obszarów zurbanizowanych, przy niskiej
intensywności wykorzystania terenu. Skutkuje to zwiększonym poziomem prywatnego
transportu, powiększonym zużyciem energii, zwiększonymi kosztami infrastruktury i usług, i
negatywnymi skutkami wobec środowiska naturalnego. Przeciwdziałanie temu zjawisku może
być skuteczne tylko w przypadku stosowania efektywnych instrumentów planowania
przestrzennego, wspieranych przez współpracę między jednostkami administracyjnymi.
Dodatkowym instrumentem może być przyjęcie zintegrowanego z planowaniem przestrzennym
modelu planowania transportu i zarządzania środowiskiem miejskim. Zmniejszyłoby to
uzależnienie od samochodu osobowego i promowałoby inne środki przemieszczania
(komunikacja publiczna, rower).
Konieczne jest przeciwdziałanie powstawaniu stref ubóstwa, społecznego wykluczenia i
zahamowanie utraty funkcji miastotwórczych. Wspierana powinna być rewitalizacja obszarów
zaniedbanych oraz rekultywacja i zagospodarowanie terenów poprzemysłowych, jak też
zapewnienie wysokiej jakości mieszkań w obszarach miejskich. Poprzez integrację funkcji
miastotwórczych, wszyscy obywatele powinni mieć odpowiedni dostęp do podstawowych usług
i urządzeń, otwartych przestrzeni, edukacji ogólnej i zawodowej oraz opieki medycznej.
Obejmuje to też ochronę i rozwój obszarów zieleni urządzonej w miejskich terenach zielonych,
144
które mają zarówno znaczenie ekologiczne, jak i ważne funkcje społeczne. Wielkie znaczenie
ma rozważne zarządzanie miejskimi ekosystemami.
W przeszłości obszary wiejskie były uważane za jednorodne obszary z jednolitymi szansami i
barierami rozwoju. Obecnie wspólną cechą obszarów wiejskich jest niska gęstość zaludnienia i
wysoka proporcja rolniczego wykorzystanie przestrzeni. Jednak co do potencjalnych ścieżek
rozwoju i jego perspektyw obszary wiejskie różnią się znacznie od siebie. Zróżnicowanie profili
rozwoju obszarów wiejskich musi wynikać z uwzględniania warunków miejscowych i
regionalnych, ich charakterystyki i wymagań. Należy traktować miasta i ich okolicę, jako spójny
obszar funkcjonalny i przestrzenny.
Wiele obszarów wiejskich nie potrafiło jeszcze dokonać przemiany strukturalnej i ma poważne
problemy ekonomiczne, często z powodu swego peryferyjnego położenia. Poza wysokim
odsetkiem zatrudnienia w rolnictwie i strukturalnymi słabościami tych obszarów, mogą
występować też inne powody, jak: nadzwyczaj niska gęstość zaludnienia, niedostępność, złe
warunki klimatyczne, uboga infrastruktura, braki w rozwoju strukturalnym, stare struktury
przemysłowe i nie pasujące do współczesności warunki produkcyjne rolnictwa.
W policentrycznym systemie miejskim małe i średnie miasta oraz ich współzależności kształtują
struktury, szczególnie ważne dla regionów wiejskich. Materialny i społeczny dobrobyt w
miastach jest więc ważnym czynnikiem rozwoju całego obszaru. Miasta w obszarach wiejskich
wymagają więc szczególnej uwagi w zintegrowanym planowaniu rozwoju obszarów wiejskich.
Należy też wzmacniać rolę regionów i subregionów w polu wielu zagadnień związanych z
rozwojem przestrzennym. Należy różnicować profile rozwoju, wykorzystując endogeniczne
potencjały obszarów wiejskich. Wielofunkcyjność może prowadzić do wzrostu dochodów i
mniejszej zależności od subwencji. Otwiera też nowe możliwości ochrony przyrody i krajobrazu
oraz alternatywnych źródeł dochodu. W niektórych obszarach wiejskich ekstensyfikacja może
poprawić zarówno sytuację gospodarczą jak i ekologiczną.
145
7. System zarządzania rozwojem przestrzennym
7.1. Wyzwania
Przestrzenne zróżnicowanie kraju opisywane zazwyczaj w skali regionalnej, województw lub

innych dużych jednostek przestrzennych wymaga do pełniejszego opisu większej dezagregacji
przestrzennej. Zróżnicowania widoczne w makroskali, w szczegółowych badaniach
przestrzennych ukazują w zakresie zagadnień społeczno-gospodarczych generalnie znacznie
większy stopień dysproporcji.
Dysproporcje regionalne i wewnątrzregionalne mogą dotyczyć poziomu rozwoju
gospodarczego, warunków i jakości życia, wyposażenia w infrastrukturę techniczną, sytuacji
ludnościowej i społecznej. W polityce regionalnej szczególną uwagę zwraca się na obszary, na
których nagromadzenie negatywnych i patologicznych zjawisk społecznych i gospodarczych
utrudnia ich właściwy rozwój. Obszary takie, zwane problemowymi lub opóźnionymi w rozwoju
charakteryzują się również odpływem ludności oraz szybkim pozostawaniem w tyle w stosunku
do średnich krajowych i do szybciej rozwijających się regionów kraju.
Wyrównywanie dysproporcji regionalnych, a przynajmniej łagodzenie ich narastania, jest
jednym z podstawowych celów polityki regionalnej Unii Europejskiej. Wspieranie obszarów
opóźnionych w rozwoju lub tzw. obszarów peryferyjnych odbywa się za pośrednictwem środków
z funduszy strukturalnych. Przydział funduszy dla obszarów problemowych dokonywany jest w
oparciu o klasyfikację NUTS-2 i NUTS-3. W okresie budżetowym 2000-2006, wsparcie z
funduszy strukturalnych realizowane było według dwóch celów. Cel pierwszy to promowanie
rozwoju i strukturalne dostosowanie regionów opóźnionych w rozwoju. Wspierane są regiony
na poziomie NUTS-2, w których PKB na 1 mieszkańca jest niższy niż 75% średniej dla
Wspólnoty. Cel drugi to wspieranie gospodarczej i społecznej konwersji obszarów stojących w
obliczu problemów strukturalnych.
Przyjmując, że obszar problemowy charakteryzuje nagromadzenie negatywnych zjawisk, dla
realizacji podstawowych celów polityki regionalnej można wyróżnić trzy główne kategorie takich
obszarów:
obszary problemowe o zaburzonej i patologicznej strukturze społecznej i ludnościowej;
obszary o zanikającej gospodarce rolnej i szczególnej koncentracji ubóstwa;
obszary zanieczyszczone, mogące stanowić zagrożenie dla zdrowia mieszkańców.
Należy również wspomnieć o kształtowaniu się czwartej kategorii obszarów problemowych, tj.
patologicznych obszarów ubóstwa w przestrzeni niektórych miast i obszarów metropolitalnych.
7.1.1. Społeczeństwo
W analizach zróżnicowania przestrzennego zjawisk demograficznych jednym z pierwszych

wskaźników ostrzegawczych o narastaniu niekorzystnych zjawisk społeczno-gospodarczych i
ludnościowych jest postępująca depopulacja danego regionu. Zjawisku temu towarzyszą
zazwyczaj niekorzystne zmiany w strukturze płci i wieku polegające na zachwianiu społecznie
akceptowalnych proporcji demograficznych.
146
Ryc. 63. Demograficzne obszary problemowe według gmin, 2005

W Polsce po 1989 roku następowało dalsze powiększanie się tradycyjnych obszarów

depopulacyjnych. Aktualnie zjawisko „trwałego” spadku liczby ludności występuje w
następujących regionach: 1) środkowopomorski; 2) sudecki; 3) górnośląski; 4) opolski;
5) świętokrzyski; 6) polesko-roztoczański; 7) nadbużański; 8) białostocki; 9) łomżyński;
10) północnomazowiecki; 11) mazurski. W większości głównym czynnikiem wyludniania się jest
odpływ migracyjny przy bardzo słabym napływie. W dużej części nakładają się tutaj – na
zasadzie sprzężenia zwrotnego – podwyższone wskaźniki ubytku naturalnego (wysoka stopa
zgonów, niska urodzeń, por. Ryc. 19).
W konsekwencji we wschodniej i centralnej Polsce, poza obszarami metropolitalnymi,
ukształtował się duży obszar depopulacji i starości demograficznej. Często patologiczne
147
zachwianie struktury płci i wieku ogranicza możliwości założenia rodziny. W niektórych

gminach wiejskich na 100 mężczyzn w wieku 20-34 lat przypada zaledwie poniżej 70 kobiet. W
dodatku zachwiana struktura demograficzna charakteryzująca się małym udziałem ludności w
wieku produkcyjnym, przy wysokim bezrobociu, powoduje destabilizację ekonomiczną całych
regionów i powoduje, że lokalna gospodarka jest uzależniona wyłącznie od transferów
finansowych, głównie z budżetu państwa. W Polsce jest 527 gmin, gdzie na 10 zamieszkałych
osób (wszystkie kategorie wiekowe) pracuje 3 lub mniej, co skutkuje wysokim obciążeniem
ekonomicznym (gmin, gdzie wskaźnik ten przekracza 5 pracujących osób, jest zaledwie 4).
Ryc. 64. Społeczne obszary problemowe według gmin, 2002-2005

148
Demograficzne obszary problemowe (Ryc. 63) pokrywają się zazwyczaj z regionami dysfunkcji
społecznych (Ryc. 64). Niski poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, stagnacja i
przedłużający się kryzys gospodarczy generuje odpływ ludności, co przyczynia się do
zmniejszenia popytu wewnętrznego i osłabieniem możliwości rozwojowych lokalnej gospodarki.
W warunkach Polski, po roku 1989, radykalne przyśpieszenie procesów depopulacji i
zaburzenia struktury demograficznej wielu obszarów nastąpiło na skutek upadku rolnictwa
uspołecznionego, drobnej wytwórczości przemysłowej sektora państwowego oraz
niepowodzenia restrukturyzacji gospodarczej w monofunkcyjnych ośrodkach przemysłowych.
Ryc. 65. Ekonomiczne obszary problemowe według gmin, 2005

149
7.1.2. Gospodarka
Podstawowym problemem generującym dysfunkcje społeczne jest współcześnie długotrwałe

bezrobocie. Niezwykle niepokojący jest fakt, że przy średnim spadku bezrobocia w kraju, w
niektórych regionach rejestruje się jego wzrost. Generalnie poprawa następuje w obszarach
metropolitalnych i w większych miastach, a pogłębianie bezrobocia w regionach peryferyjnych.
Utrzymanie takiej tendencji może prowadzić do pogłębienia się polaryzacji społeczno-
przestrzennej miasto-wieś (a ściślej aglomeracje-peryferia).
Wskaźnik stopy bezrobocia współwystępuje z obszarami dysfunkcji społeczno-gospodarczej i
może służyć do monitorowania struktury przestrzennej procesów degradacji społecznej.
Konieczne jest prowadzenie analiz w szczegółowej dezagregacji przestrzennej (w gminach lub
co najmniej powiatach).
Rolnicze obszary problemowe charakteryzują się nagromadzeniem negatywnych zjawisk
społeczno-ekonomicznych i (lub) przyrodniczych, które czynią je upośledzonymi w stosunku do
obszarów rolniczych o cechach przeciętnych w kraju i osłabiają ich funkcję rolniczą. Można
przyjąć podział rolniczych obszarów problemowych na:
obszary opóźnione w rozwoju, charakteryzujące się relatywnie niskim poziomem
rozwoju rolnictwa,
obszary rezerw produkcyjnych - o niedostatecznym wykorzystaniu przyrodniczego i
(lub) społeczno-gospodarczego potencjału produkcyjnego,
obszary niekorzystnych warunków przyrodniczych, na których jakość środowiska
przyrodniczego utrudnia prowadzenie działalności rolniczej,
obszary konfliktowe, charakteryzujące się nadmiernym rozwojem funkcji
pozarolniczych, głównie technoprodukcyjnych, które ograniczają należyte wykonywanie
funkcji rolniczej.
Obszary opóźnione w rozwoju koncentrują się w środkowej i południowo-wschodniej części

kraju. Ostatnie badania na podstawie Spisów Rolnych z 1996 i 2002 wskazują, że są to stabilne
obszary nie ulegające większym zmianom terytorialnym. Szczegółowa analiza wskazała na
występowanie wielu niekorzystnych cech wspólnych, do których należą przede wszystkim: niski
stopień towarowości gospodarstw rolnych, słabe wyposażenia gospodarstw w infrastrukturę
techniczną, niski poziom wykształcenia ludności rolniczej.
Obszary przyrodniczych rezerw produkcyjnych nie wykorzystują w procesie produkcji rolnej
potencjału warunków naturalnych. Wykorzystanie gleb na obszarze przyrodniczych rezerw
produkcyjnych jest na ogół poprawne i zgodne z ich rolniczą przydatnością, ale osiągane plony
nie odzwierciedlają w pełni jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Do przyczyn
osłabiających potencjał produkcyjny rolnictwa należy wadliwa struktura agrarna, małe nakłady
na techniczne środki produkcji, niskie kwalifikacje zawodowe rolników oraz starzenie się
ludności rolniczej.
Wśród obszarów o niekorzystnych warunkach przyrodniczych wyróżnić można dwie kategorie:
obszary niskiej jakości środowiska przyrodniczego i obszary zdegradowanego środowiska
przyrodniczego. Pierwszej grupie towarzyszą na ogół słabej jakości gleby, druga – koncentruje
się na bardzo niewielkich obszarach, silnie przekształconych przez człowieka.
Obszary problemowe rolnictwa koncentrują się w następujących rejonach Polski:
południowo-wschodnia część kraju, gdzie nakładają się na siebie różne typy rolniczych
obszarów problemowych. W tamtejszym rolnictwie ukształtował się model małych
powierzchniowo gospodarstw dwuzawodowych, o niskim stopniu towarowości i
150
niedostatecznym wyposażeniu w infrastrukturę techniczną. Znaczna część tego obszaru

wykazuje dobre warunki agroekologiczne, które nie są należycie wykorzystane,
wschodnia część Mazowsza i północno-wschodnia Polska (poza rejonem
łomżyńszczyzny). Wieś cechują tu niekorzystne procesy demograficzne, niska
aktywność rolników, złe wyposażenie gospodarstw w maszyny rolnicze i infrastrukturę
techniczną. Dodać do tego trzeba stosunkowo gorsze warunki przyrodnicze,
utrudniające uprawę niektórych roślin,
obszar Sudetów i częściowo Niziny Śląskiej, na którym koncentrują się różne typy
problemów w gospodarce rolnej, począwszy od zapóźnienia w jej rozwoju, po niskie
wykorzystanie środowiska przyrodniczego w produkcji roślinnej,
małe obszary na Pomorzu i w województwie lubuskim, na których upadek PGR
spowodował ekstensyfikację użytkowania ziemi i struktury zasiewów oraz gwałtowny
wzrost bezrobocia. Upadek gospodarczy tych obszarów przejawia się m.in. niskim
wykorzystaniem społeczno-ekonomicznych rezerw produkcyjnych,
obszar świętokrzyski, który jest największym rolniczym obszarem problemowym.
Znaczną jego część obejmują obszary opóźnione w rozwoju, obszary rezerw
produkcyjnych, a Góry Świętokrzyskie można zaliczyć do obszarów niskiej jakości
rolniczej przestrzeni produkcyjnej.
7.1.3. Infrastruktura
Podstawowym wyzwaniem dla nowoczesnego kształtowania polskiej przestrzeni jest

wzmocnienie roli planowania strategicznego w odniesieniu do infrastruktury o znaczeniu
krajowym i międzynarodowym. Obowiązujące koncepcje w zakresie przebiegu autostrad i
głównych szlaków transportowych powstały często w innych warunkach geopolitycznych
i gospodarczych. Niektóre z nich powstały jeszcze w latach 30-tych XX wieku, inne w okresie
centralnie sterowanej, zdominowanej przez przemysł ciężki, gospodarki. Część tych inwestycji
miała służyć realizacji celów polityczno-militarnych (tranzyt pomiędzy ZSRR i NRD). Ponadto
podział Europy powodował, że porty bałtyckie obsługiwały wymianę międzynarodową
Czechosłowacji i Węgier. W ten sam schemat decyzyjny wpisywały się największe inwestycje i
projekty kolejowe oraz związane z żeglugą. Dostosowywane są one do schematów powstałych
w warunkach gospodarki centralnie sterowanej. Jednak często koncepcje te nie odpowiadają
kompleksowo aktualnym potrzebom i zarysowującym się tendencjom rozwojowym związanych z
integracją europejską i globalizacją.
Konieczna jest kompleksowa, elastyczna wizja rozwoju infrastruktury, jako ważnej składowej
polityki przestrzennej państwa, dostosowana przede wszystkim do potrzeb społecznych i
gospodarczych kraju, a następnie do potrzeb związanych z funkcjonowaniem Unii Europejskiej.
Istotne jest też ustalanie kolejności budowy poszczególnych elementów infrastruktury zgodnie z
aktualnymi potrzebami kraju i poszczególnych regionów.
151
7.2. Podstawy organizacyjno-prawne
Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 7 lipca 1994 roku (Dz. U. Nr 15 z 1999r.

poz. 139 ze zm.) zapoczątkowała proces dostosowywania systemu planowania przestrzennego
w Polsce do nowych wymagań ustrojowych. Nowa ustawa z 27 marca 2003 roku o planowaniu
i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80 poz. 717) zmieniła i poprawiła krytycznie
oceniane rozwiązania poprzedniej ustawy, wprowadzając do niej nowe elementy. Zgodnie z
ustawą w Polsce obowiązuje system planowania przestrzennego, obejmujący 3 szczeble
władzy publicznej:
na poziomie gminnym kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej, należące do
zadań własnych gminy, jest realizowane przez radę gminy jako organ stanowiący oraz
wójta, burmistrza lub prezydenta miasta jako organ wykonawczy. Podstawowym aktem
polityki przestrzennej gminy, jest studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania
przestrzennego gminy. Studium określa politykę przestrzenną gminy - obowiązuje
wszystkie instytucje publiczne, lecz nie pojedynczych obywateli. Na podstawie Studium
organy wykonawcze gminy sporządzają projekt miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego. Przystąpienie do sporządzenia planu następuje na mocy uchwały rady
gminy, która jest także organem powołanym do jego uchwalenia. Uchwalony plan
miejscowy uzyskuje rangę aktu prawa miejscowego - jego ustalenia są powszechnie
obowiązujące na obszarze objętym planem. Organem doradczym wójta, burmistrza lub
prezydenta miasta jest gminna komisja urbanistyczno - architektoniczna.
na poziomie wojewódzkim kompetencje w zakresie planowania przestrzennego
przysługują: sejmikowi województwa, który podejmuje uchwałę o przystąpieniu do
sporządzania planu zagospodarowania przestrzennego województwa, a następnie
uchwala plan oraz marszałkowi województwa, który sporządza projekt planu
województwa i przedstawia go sejmikowi do uchwalenia. Organem doradczym
marszałka województwa jest wojewódzka komisja urbanistyczno - architektoniczna.
na poziomie krajowym kompetencje w zakresie planowania przestrzennego
przysługują Radzie Ministrów. Część kompetencji przysługuje ministrowi właściwemu do
spraw budownictwa, gospodarki przestrzennej i mieszkaniowej, który koordynuje
zgodność planów zagospodarowania województw z koncepcją przestrzennego
zagospodarowania kraju i prowadzi współpracę transgraniczną i przygraniczną w
zakresie zagospodarowania przestrzennego. Przygotowuje także raporty o stanie
przestrzennego zagospodarowania kraju. Minister rozwoju regionalnego sporządzać ma
Koncepcję przestrzennego zagospodarowania kraju, będącą aktem planistycznym
stanowiącym podstawę kształtowania polityki przestrzennej państwa. Koncepcję
przestrzennego zagospodarowania kraju przyjmuje Rada Ministrów. Organem
doradczym ministra właściwego do spraw budownictwa, gospodarki przestrzennej i
mieszkaniowej jest główna komisja urbanistyczno - architektoniczna.
Związek z planowaniem przestrzennym, poza wymienioną wyżej ustawą, mają też inne
przepisy, m.in. Prawo budowlane i Prawo ochrony środowiska oraz szereg ustaw
szczegółowych (około 60 ustaw i ponad 100 aktów wykonawczych) np.; prawo geodezyjne i
kartograficzne, o gospodarce nieruchomościami, o drogach publicznych, o ochronie przyrody, o
ochronie zabytków, prawo geologiczne i górnicze, i wiele innych, narzucających wymagania w
zakresie standardów środowiska, ograniczeń ekstensywnej zabudowy itp., a także ustawy
ustrojowe.
152
7.3. Planowanie przestrzenne szczebla regionalnego
Ryc. 66. Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju:

elementy stabilizujące system polskiej przestrzeni
Źródło: MP Nr 26 / 2001 poz. 432
153
W zakresie dotyczącym planowania przestrzennego w wymiarze regionalnym funkcjonują

zarówno dokumenty planistyczne szczebla krajowego jak i wojewódzkiego, sporządzone na
podstawie uprzednio obowiązującej ustawy z 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym jak i
obecnie obowiązującej ustawy z 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.
Powstawały również ponadregionalne opracowania planistyczne, będące wynikiem porozumień,
zawieranych przez samorządy wojewódzkie a wspieranych także przez administrację rządową.
7.3.1. Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju
Jest to w obecnym stanie prawnym jedyny obowiązujący dokument planistyczny na poziomie

kraju. Został on sporządzony na podstawie przepisu art. 56 ustawy z dnia 7 lipca 1994r. o
zagospodarowaniu przestrzennym oraz przyjęty przez Sejm RP w dniu 17 listopada 2000r.
Z uwagi na upływ czasu, jaki miał miejsce od jej przyjęcia a co za tym idzie zmianę szeregu
czynników i uwarunkowań, które będą kształtowały polską przestrzeń i polską politykę
przestrzenną w nadchodzących latach (a także zmianę przepisów ustawowych stanowiących
podstawę prawną jej sporządzenia) w roku 2006 przystąpiono do przygotowania nowej
Koncepcji. Proces ten nie został zakończony, moc obowiązującą posiada zatem nadal
dokument przyjęty w roku 2000 (Ryc. 66).
7.3.2. Plany zagospodarowania przestrzennego województw.
W chwili obecnej wszystkie województwa posiadają uchwalone plany zagospodarowania

przestrzennego województw. Przygotowanie projektów tych planów a następnie ich uchwalenie
miało miejsce w latach 2002-2004. Województwo Śląskie jako jedyne przygotowało swój
dokument na podstawie uregulowań nowej ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym, pozostałe województwa uczyniły to w oparciu o zapisy ustawy z roku 1994.
Podstawę do sporządzania dokumentów planistycznych w obu przypadkach stanowiły
wyłącznie dość ogólne zapisy ustawowe – stąd metodologia i zakres ustaleń planów w
poszczególnych województwach dość istotnie się od siebie różnią. Wszystkie plany
zrealizowały jednak wymogi ustawowe stawiane temu dokumentowi.
Projekty planów zagospodarowania przestrzennego województw sporządzanych na podstawie
ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym podlegały ustawowemu obowiązkowi uzgodnienia
oraz zaopiniowania przez ministra właściwego do spraw budownictwa, gospodarki
przestrzennej i mieszkaniowej. Uzgodnienie projektów planów zagospodarowania
przestrzennego województw wykonanych zgodnie z ustawą z 1994 roku dotyczyło
uwzględnienia w nich programów zawierających zadania rządowe służące realizacji
ponadlokalnych celów publicznych, a opinia (w związku z brakiem uregulowań ustawowych w
tym względzie) przedstawiała stanowisko odnośnie uwzględnienia w projekcie planu
problematyki związanej z kompetencjami ministra. Plan zagospodarowania przestrzennego
województwa Śląskiego natomiast - zgodnie z zapisami nowej ustawy o planowaniu i
zagospodarowaniu przestrzennym - podlegał stwierdzeniu przez ministra jego zgodności z
koncepcją przestrzennego zagospodarowania kraju i programami rządowymi.
7.3.2.1. Plany zagospodarowania obszarów metropolitalnych
Przepisy ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym przewidują sporządzanie i

uchwalanie nowego typu planów - planów zagospodarowania przestrzennego obszarów
metropolitalnych, jako części planów zagospodarowania przestrzennego województw. Ustawa
przewiduje również, iż wyznaczenie obszarów metropolitalnych w kraju dokona się w
154
dokumencie rządowym pn. Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju. W związku z

faktem, iż jak dotąd dokument zawierający taką delimitację nie został przyjęty – brak jest
podstaw prawnych do sporządzania i uchwalania tych planów. Należy podkreślić, iż z
możliwością ich sporządzenia samorządy dużych miast wiążą istotne nadzieje na rozwiązanie
szeregu problemów przestrzennych i rozwojowych z jakimi spotykają się w swojej bieżącej
działalności.
7.3.3. Ponadregionalne inicjatywy planistyczne
7.3.3.1. Zielone Płuca Polski
Porozumienie Zielone Płuca Polski, które zostało podpisane 13 maja 1988r. w Białowieży było
pierwszym dokumentem odrzucającym rozwój gospodarczy oparty o proces industrializacji na
rzecz rozwoju opartego o przesłanki proekologiczne. Porozumienie to było następnie
kilkakrotnie renegocjowane – ostatni raz znowelizowane porozumienie podpisano w grudniu
2005r. Sygnatariuszami porozumienia są Marszałkowie Województw: podlaskiego,
pomorskiego, kujawsko – pomorskiego oraz warmińsko – mazurskiego. W ramach
Porozumienia działa Rada Programowa oraz Biuro. Porozumieniu ZPP politycznego poparcia
dla realizowanej przez niego idei ekorozwoju udzielił Sejm RP, ogłaszając 14 września 1999r.
specjalną deklarację. W porozumieniu od początku jego istnienia duża wagę przykładano do
zagadnień związanych z gospodarka przestrzenną. Efektem współdziałania uczestników
Porozumienia są następujące dokumenty: „Założenia polityki regionalnej obszaru
funkcjonalnego Zielone Płuca Polski”, „Strategia przestrzennego zagospodarowania obszaru
funkcjonalnego Zielone Płuca Polski”, „Studium diagnostyczne obszaru funkcjonalnego Zielone
Płuca Polski”, stanowiące syntezę studiów zagospodarowania przestrzennego województw
uczestniczących w Porozumieniu oraz „Strategia rozwoju obszaru funkcjonalnego Zielone
Płuca Polski. Zapis tezowy”.
7.3.3.2. Studium Zagospodarowania Przestrzennego Pasma Odry
Studium Zagospodarowania Przestrzennego Pasma Odry powstało na podstawie porozumienia

w sprawie podjęcia wspólnych prac nad nim, zawartego 24 lipca 2000r. pomiędzy samorządami
województw nadodrzańskich oraz Urzędem Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast. Powołany został
wspólny komitet złożony z przedstawicieli każdej ze stron, zadaniem którego było kierowanie
prowadzonymi pracami planistycznymi. Każde z województw nadodrzańskich wykonało
samodzielnie studium dla swojej części pasma Odry z zachowaniem wspólnych dla całego
obszaru standardów merytorycznych i technicznych. Następnie na ich podstawie wykonano
Syntezę, zawierającą wybrane, najistotniejsze w skali całego pasma zagadnienia. Opracowanie
wytycza wspólne kierunki polityki przestrzennej dla pasma Odry, uwzględniające
bezpieczeństwo powodziowe, ochronę przyrodniczych i kulturowych wartości obszaru z
wykorzystaniem walorów środowiska, utrzymanie funkcji transportowej Odry oraz rozwój
energetyki wodnej. Studia wykonane w poszczególnych województwach zostały wykorzystane
w pracach nad ich planami zagospodarowania przestrzennego.
155
7.4. Planowanie przestrzenne szczebla lokalnego
Gospodarka przestrzenna i związane z nią planowanie miejscowe należą do zadań własnych

samorządów gminnych, które stosownie do indywidualnych uwarunkowań naturalnych i
kulturowych każdej gminy oraz potrzeb lokalnej społeczności kształtują własną politykę w tym
zakresie oraz realizują ją poprzez akty prawa miejscowego.
Ryc. 67. Pokrycie studiami uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, 2005
na podstawie danych GUS i Ministerstwa Budownictwa
156
7.4.1. Studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
Podstawowym dokumentem planistycznym na poziomie lokalnym jest studium uwarunkowań i

kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, które określa długookresową politykę
przestrzenną i jako akt kierownictwa wewnętrznego stanowi podstawę dla szczegółowych
zasad przeznaczenia i zagospodarowania terenu sformułowanych w postaci przepisów prawa
miejscowego i ujętych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.
Na podstawie wyników pierwszego badania statystycznego planowania przestrzennego w
gminach, przeprowadzonego przez GUS w ramach programu statystyki publicznej, można
stwierdzić, że w końcu 2005 roku studia uikzp posiadały 2433 gminy (98,2%), w tym w 418
(16,9%) trwały prace aktualizacyjne. Brak dokumentu odnotowano w 45 jednostkach, w tym w
31 przystąpiono do jego sporządzania (Ryc. 67). Na koniec 2005 roku wskazywano, że 83 tys.
km2 (26,6% powierzchni kraju) jest przewidzianych do objęcia wszystkimi planami
(obowiązkowymi – obligatoryjnymi i tzw. fakultatywnymi). Z tej liczby 57 tys. km 2 (18,2%) jest w
zamierzeniu przeznaczona do objęcia obowiązkowymi planami miejscowymi.
W wykonanych studiach zagospodarowania przestrzennego samorządy przewidywały, że 8,2
tys. km2 powierzchni może być wykorzystane pod zabudowę mieszkaniową. Stanowi to średnio
ponad 3% powierzchni kraju, przy czym najwyższy wskaźnik jest w gminach miejskich (ponad
8%), a najniższy w gminach miejsko-wiejskich (niecałe 2%).
7.4.2. Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego
Plany miejscowe, w odróżnieniu od studium, co do zasady nie mają ograniczeń dotyczących

wielkości powierzchni nimi objętej. O ile więc studium obligatoryjnie musi obejmować całą
powierzchnię gminy, o tyle plany sporządzane są fakultatywnie, w zależności od uwarunkowań
i potrzeb gminy. Wyjątek od tej zasady stanowią obszary wskazane zarówno w ustawie o
planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (przestrzeni publicznej, lokalizacji
wielkopowierzchniowych obiektów handlowych, scaleń i podziałów nieruchomości) jak i w
odrębnych ustawach (np. tereny górnicze), dla których gmina musi uchwalić plan.
Obowiązujący plan miejscowy jest bezpośrednią podstawą każdej zmiany zagospodarowania
terenu, w tym wydawania przez starostów decyzji w sprawach pozwoleń na budowę.
Po wygaśnięciu w 2003 roku tzw. „starych” planów miejscowych (wykonanych wg poprzednich
przepisów), uchwalonych przed 1 stycznia 1995r., które pokrywały 100 % powierzchni gmin,
dane statystyczne na koniec 2005r. wykazują, że pokrycie aktualnymi planami miejscowymi,
obejmuje swym zasięgiem 19,7% terytorium kraju (Ryc. 68). Wiele nowych planów jest
natomiast w trakcie przygotowywania (Ryc. 70).
Według ankiety GUS w końcu 2005 roku w Polsce plany miejscowe posiadało 2105 gmin (82%,
koniec 2004 roku – 2025 gmin), w których obowiązywało 29,6 tys. planów, w tym 3,4 tys.
(11,5%) było opracowanych na podstawie ustawy z 2003 roku. Plany sporządzane
obowiązkowo stanowiły 12,7%. Z 19,7% powierzchni kraju pokrytej planami miejscowymi, 6,8%
było sporządzanych na podstawie przepisów obowiązkowych. Plany miejscowe zajmowały
powierzchnię 61,7 tys. km2 , w tym sporządzone na podstawie ustawy z 2003 roku – 16,3 tys.
km2 . Brak jest przy tym prawidłowości w stosunku do hierarchii administracyjno-funkcjonalnej
gmin. Najwyższy odsetek powierzchni objętej obowiązującymi planami mają wprawdzie gminy
miejskie (30,4%), ale następne w kolejności są miasta na prawach powiatu (21,2%), wiejskie
(20,9%) i miejsko-wiejskie (16,5%). Jeszcze inna sekwencja występuje w przypadku
obligatoryjnych planów miejscowych (gminy wiejskie – gminy miejskie – miasta powiatowe –
gminy miejsko-wiejskie).
157
W planach miejscowych zagwarantowano 4360 km2 powierzchni pod zabudowę mieszkaniową

(1,4% powierzchni kraju, 3,7% – miast na prawach powiatu, 6,3% – innych gmin miejskich).
Oznacza to realizację więcej niż połowy postanowień zawartych w studiach uwarunkowań.
Konfrontacja przewidywań zawartych w planach w stosunku do studiów uwarunkowań i
kierunków zagospodarowania przestrzennego pozwala na identyfikację przestrzenną obszarów
o różnym natężeniu rzeczywistych procesów w stosunku do przewidywań (jakkolwiek ustalenia
planów miejscowych też są swego rodzaju przewidywaniem, silniej umocowanym prawnie).
Szybsze tempo zmian przeznaczenia gruntów związane z działalnością człowieka (zamiana na
nieleśne i nierolnicze) dotyczy obszarów rozwojowych: aglomeracji miejskich, ośrodków
subregionalnych, a ponadto niektórych części korytarzy transportowych (Ryc. 71).
W porównaniu do wskazań studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania
przestrzennego mamy do czynienia z zaawansowanym wykonaniem planów (74,3% dla całego
kraju). 53) Ponadto na koniec roku 2005 w 1267 gminach (na koniec 2004 roku – w 1355
jednostkach) trwały prace nad sporządzaniem planów miejscowych. Na łączna sumę 6,6 tys.
projektów dokumentów 5,7 tys. było przygotowywanych na podstawie ustawy o planowaniu i
zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 roku. Powierzchnia pod projektowanymi planami
wyniosła 27,6 tys. km 2 , co stanowiło blisko 9% powierzchni kraju. Pozytywny jest fakt, że duża
część miast na prawach powiatu i innych większych miast ma stosunkowo wysoki wskaźnik
objęcia planami swej powierzchni (powyżej 20%).
Znacznie gorzej przedstawiają się statystyki dotyczące obligatoryjnych planów miejscowych. Z
analizy danych wynika, że stanowią one 21,9% całej projektowanej powierzchni i zaledwie
10,7% zapisów w studium uwarunkowań. Pozytywny jest tutaj fakt, że w miastach powiatowych
ten ostatni wskaźnik osiąga 39,1%. Oznaczać to może, że gminy raczej w słabym stopniu
kierują się ustaleniami własnego studium uwarunkowań.
W ciągu 2005 roku liczba obowiązujących planów miejscowych wzrosła z 28,6 do 29,6 tys.,
czyli o niecałe 4%. Największy przyrost dotyczył miast powiatowych poza Warszawą i innymi
ośrodkami wojewódzkimi (14,1%). Wysokie tempo przyrostu planów w ośrodkach
strategicznych z punktu widzenia rozwoju społeczno-gospodarczego trzeba odnotować jako
zjawisko bardzo korzystne. Jednak tym bardziej niepokoi symboliczny przyrost liczby planów w
Warszawie (o zaledwie 1 dokument).
Powierzchnia objęta planami miejscowymi wzrosła w przeciągu roku o 7,8 tys. km 2 , czyli o
2,5% punkta procentowego – z 17,2 do 19,7%. Największe przyrosty bezwzględne dotyczyły
miast wojewódzkich, w których powierzchnia objęta planami wzrosła o ponad 1/3. W punktach
procentowych poziom nasycenia planami najbardziej wzrósł w pozostałych gminach miejskich –
o 5,6% (z 25,1 do 30,6% powierzchni jednostek). Niższe tempo obejmowania terenów planami
miejscowymi obserwowano w miastach powiatowych (poza wojewódzkimi) oraz gminach
miejsko-wiejskich i wiejskich. W Warszawie powierzchnia objęta planami miejscowymi wzrosła
symbolicznie o dwie setne punktu procentowego i z niespełna 14% pokrycia znajduje się na
ostatnim miejscu wśród wyróżnionych kategorii.
W końcu 2005 roku spadła liczba planów miejscowych będących w trakcie sporządzania – z 7,2
do 6,6 tys. Spadek dotyczył w głównej mierze gmin wiejskich (o 0,5 tys., z 3,2 do 2,7 tys.).
Pozytywne jest, że znaczący przyrost liczby projektowanych planów odnotowano w Warszawie,
gdzie wartość ta wzrosła o blisko połowę (z 79 do 113 projektowanych dokumentów).
W przypadku powierzchni projektowanych planów jest ona w zasadzie pochodną ich liczby.
53 ) Jest to jednak wskaźnik zawyżony, gdyż szczegółowa analiza porównawcza wskazuje, że wiele gmin uchwalało plany o
powierzchni większej, niż to przewidziano w studium uwarunkowań. W oczywisty sposób rzutuje to na średnie wyniki w skali
całego kraju, zawyżając wskaźnik pokrycia w stosunku do rzeczywistych potrzeb.
158
W Warszawie wskaźnik wzrósł istotnie, w miastach wojewódzkich – niemal się nie zmienił, w
pozostałych kategoriach odnotowano spadek, największy w gminach wiejskich, miejsko-
wiejskich i miastach powiatowych (do nieco ponad 70% stanu z końca 2004 roku).
Ryc. 68. Pokrycie miejscowymi planami zagospodarowania

przestrzennego według gmin, 2005
Źródło: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, na podstawie danych GUS i Ministerstwa Budownictwa
159
Ryc. 69. Przeciętna wielkość i koszt planu miejscowego według gmin, 2005
160
Ryc. 70. Powierzchnia gmin objętą projektami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego
według gmin, 2005
161
Ryc. 71. Powierzchnia gruntów rolnych i leśnych, dla których zmieniono przeznaczenie, 2005
Należy odnotować, że gminy uchwalały duże powierzchniowo plany miejscowe. Dotyczy to

zwłaszcza obszarów południowej Polski oraz Lubelszczyzny. Taka formuła wprawdzie jest
mniej elastyczna, ale daje równocześnie bardziej stabilne i szczegółowe narzędzie
prowadzenia polityki przestrzennej i inwestycyjnej, redukującej niebezpieczeństwo
niepożądanej fragmentacji obszaru gminy na niespójne elementy, w zależności od doraźnych
potrzeb. Ma to szczególne znaczenie właśnie na obszarach rozwijających się w sposób
najbardziej dynamiczny.
162
Analizy wykazują, że dostrzeżenie potrzeby uporządkowania sytuacji planistycznej (często

wymuszone wskutek naporu inwestycyjnego) nastąpiło w największych i najbardziej
rozwojowych aglomeracjach (zwłaszcza w warszawskiej) oraz w gminach leżących wzdłuż
korytarzy transportowych, szczególnie w rejonie istniejącej i planowanej autostrady A4. Z
drugiej strony klarowna sytuacja w zakresie planowania przestrzennego z pewnością sprzyja
pozyskiwaniu inwestycji.
7.4.3. Decyzje administracyjne
Ponieważ sporządzenie planu jest fakultatywne, w przypadku jego braku zmiana

zagospodarowania terenu możliwa jest po wydaniu decyzji administracyjnej ustalającej warunki
zmiany zagospodarowania, w tym zabudowy terenu. O ile jednak plan miejscowy może w
sposób twórczy określać nakazy, zakazy i ograniczenia w zagospodarowaniu terenów, o tyle
decyzja, jako jednostkowy akt prawny może wyłącznie opierać się o obowiązujące przepisy
prawa oraz o przewidzianą w ustawie analizę architektoniczno – urbanistyczną najbliższego
sąsiedztwa.
Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 roku dała możliwość ustalania
lokalizacji inwestycji – w przypadku braku planu miejscowego - poprzez decyzje o warunkach
zabudowy (Ryc. 72), względnie decyzje o lokalizacji inwestycji celu publicznego (Ryc. 73). O ile
w przypadku pierwszego instrumentu rozkład decyzji administracyjnych w zasadzie nawiązuje
do struktury osadniczej, to ustalanie inwestycji celu publicznego stało się pewną specjalnością
niektórych gmin, często niewspółmiernie do zajmowanej pozycji w hierarchii administracyjno-
osadniczej, warunkującej poziom inwestycji publicznych.
W 2005 roku złożonych zostało 32,9 tys. wniosków o wydanie decyzji o ustaleniu lokalizacji
celu publicznego (dane nie obejmują Warszawy, w której do końca 2004 roku złożono 5,8 tys.
wniosków). Do tego czasu rozpatrzono 30,0 tys. wniosków (91,4%), co oznacza, że wydawanie
decyzji jest prowadzone w zasadzie na bieżąco. Większe opóźnienia są przy tym w miastach,
co jest zrozumiałe ze względu na większą presję inwestycyjną i większą liczbę składanych
wniosków. Zwraca uwagę znikomy odsetek decyzji odmownych (około 1%), przy czym wskaźnik
ten jest nieco niższy w miastach, niż na wsi.
W 2005 roku złożonych zostało 185,0 tys. wniosków o wydanie decyzji o warunkach zabudowy
(w tym przypadku dane obejmują Warszawę). Do tego czasu rozpatrzono 167,8 tys. (90,7%),
co również oznacza bieżące rozpatrywanie spraw. Większe opóźnienia z podobnych przyczyn
są przy tym również w miastach. W przypadku warunków zabudowy notuje się większy odsetek
decyzji odmownych, ale jest on również na bardzo niskim poziomie (średnio w kraju 2,8%).
Decyzje dotyczące zabudowy mieszkaniowej (84,9 tys.) stanowiły nieco ponad połowę
wszystkich wydanych decyzji.
W roku 2005 odnotowano przyrost wniosków o wydanie decyzji o ustaleniu lokalizacji celu
publicznego (2005 – 32,9 tys., 2004 – 41,0 tys. za około 1,5 roku) oraz dotyczących ustalenia
warunków zabudowy (odpowiednio 185,0 i 202,4 tys.), przy tym w 2005 roku we wnioskach o
wydanie decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego nieznana jest wartość
dotycząca Warszawy (w 2004 roku – 5,8 tys.). Porównanie wskazuje wyraźnie na wzrost ruchu
inwestycyjnego na obszarach nie objętych planami miejscowymi (o około 1/4). Dojść można
zatem do wniosku, że sytuacja planistyczna nie dość, że jest niezadowalająca, to dodatkowo
tempo przyrostu planów miejscowych nie nadąża za rosnącym rozwojem społeczno-
gospodarczym.
163
Ryc. 72. Decyzje o ustaleniu warunków zabudowy według gmin, 2005

164
Ryc. 73. Decyzje o ustaleniu lokalizacji celu publicznego według gmin, 2005
165
7.4.4. Planowanie przestrzenne a procesy inwestycyjne
Obecny stan realizacji prac planistycznych jest lepszy w strefach podmiejskich, niż w
centralnych częściach obszarów metropolitalnych i zespołów miejskich. Wynika to zapewne z
kosztów przygotowania dokumentów, bardzo wysokich na terenach najintensywniej
użytkowanych i zaludnionych, gdzie ewentualne proponowane zmiany w zagospodarowaniu
terenów z reguły spotykają się z protestami mieszkańców, przedsiębiorców i inwestorów. W
części aglomeracji, w tym w stołecznej i krakowskiej bardzo zła sytuacja występuje w głównym
mieście, a znacznie lepsza w strefie podmiejskiej. Pomimo lepszej sytuacji w strefach
podmiejskich stan realizacji prac planistycznych i tak w większości przypadków jest nadal
niezadowalający, gdyż mamy do czynienia z pokryciem mniejszym od połowy powierzchni
gmin, co w strefach intensywnego zagospodarowania nie powinno mieć miejsca. Wśród miast
wojewódzkich dobra sytuacja występuje jedynie w Lublinie i Gdańsku, w których nieco mniej niż
połowa terenów posiada uporządkowaną sytuację planistyczną. Biorąc pod uwagę
projektowane plany, Lublin wkrótce osiągnie pełne pokrycie. Miasta, w których prace są
zaawansowane i plany obejmą powyżej 40% powierzchni to również Warszawa, Białystok,
Szczecin i Wrocław.
Gminy wiejskie w niewielkim stopniu pokryte są planami zagospodarowania przestrzennego.
Jest to niekorzystne zjawisko świadczące o małej presji inwestycyjnej na tych obszarach.
Najmniejsze pokrycie mają gminy typowo rolnicze. Ma też miejsce bardzo duże zróżnicowanie
regionalne, wyrażające się rozpiętością wojewódzkiego wskaźnika pokrycia gmin wiejskich od
0,4% (lubuskie) i 0,9% (kujawsko-pomorskie) do 46,8% (lubelskie). Najogólniej, miejscowe
plany zagospodarowania przestrzennego obejmują większe powierzchnie gmin wiejskich w
województwach południowej i środkowej części kraju.
Występująca sytuacja w zakresie zaawansowania prac planistycznych może stwarzać istotną
barierę rozwojową na niektórych obszarach. Przyczyniają się do tego w pierwszej kolejności:
brak planów miejscowych w niektórych jednostkach,
niski stopień pokrycia planami w rejonach obecnej i potencjalnej działalności
inwestycyjnej,
rozdrobnienie powierzchni objętych planami miejscowymi,
chaos planistyczny, wynikający z licznych decyzji o ustaleniu warunków zabudowy,
podejmowanych wyłącznie w oparciu o mało precyzyjne studia uwarunkowań i
kierunków zagospodarowania przestrzennego.
Zagrożenia i ograniczenia w oczywisty sposób kumulują się przede wszystkim na obszarach
rozwijających się najdynamiczniej. Są to miejsca, które w Polsce po 1989 roku uwidoczniły się
z dwóch powodów. Po pierwsze, procesy rozwojowe zachodzą wskutek przywrócenia
mechanizmów renty gruntowej oraz rachunku ekonomicznego i prawa popytu. Dotyczy to
zwłaszcza centrów miast oraz terenów wzdłuż korytarzy transportowych, wypełnianych lub
„obrastających” różnego rodzaju infrastrukturą komercyjną, najczęściej handlowo-usługową. Po
drugie, pewne obszary zintensyfikowały się inwestycyjnie z powodu naturalnych procesów,
wynikających z rozwoju społeczno-gospodarczego i wzrostu poziomu życia, a tym samym
wzrost ich atrakcyjności pod względem ekonomicznym. Problem ten w największym stopniu
dotyczy suburbanizacji, powodującej zjawisko chaotycznego rozprzestrzeniania się (rozlewania
się, rozwlekania) zabudowy komercyjnej i mieszkaniowej na tereny podmiejskie.54)
W sumie, jako dwie dziedziny życia społeczno-gospodarczego narażone w największym stopniu
na negatywne skutki istniejącego stanu rzeczy, wymienić należy budownictwo mieszkaniowe
54 ) angielski termin urban sprawl.
166
oraz transport drogowy. W pierwszym przypadku, efekt braków w dziedzinie planowania

prowadzi pośrednio do wzrostu cen nieruchomości. W drugim, opóźnia inwestycje, grozi
niewykorzystaniem unijnych funduszy strukturalnych oraz prowadzi do eskalacji – często
nieuzasadnionych, protestów społecznych przeciwko budowie dróg.
Inwestycje związane z wielkoskalową działalnością gospodarczą są w tym wypadku zagrożone
w nieco mniejszym stopniu. Przeprowadzone badania wskazują bowiem pośrednio, że
perspektywy ich realizacji skutkują wykonywaniem odpowiednich planów miejscowych
obejmujących wyłącznie niezbędny obszar (przygotowywanych „pod inwestora”). Zła sytuacja
planistyczna jest natomiast zdecydowanie większym zagrożeniem dla rozwoju małych i
średnich przedsiębiorstw oraz wszelkich prac inwestycyjnych w zakresie infrastruktury
technicznej.
W przypadku budownictwa mieszkaniowego problem dotyczy nie tylko zapewnienia
odpowiedniej rezerwy terenów pod samo budownictwo (w planach miejscowych
zagwarantowano na ten cel 4,4 tys. km 2 terenów), ale także zabezpieczenia komunikacji, usług
publicznych, terenów zielonych, itd. Jest rzeczą oczywistą, że żywiołowe rozprzestrzenianie
się, zwłaszcza miast, takich gwarancji odpowiednich warunków jakości życia dać nie może. W
ujęciu przestrzennym, największe problemy dotyczą tych stref podmiejskich, w których po 1989
roku następują najintensywniejsze procesy napływu mieszkańców, określane jako
suburbanizacja. W wymiarze ilościowym wiąże się to przede wszystkim ze strefą podmiejską
Warszawy. W sumie w wielkich aglomeracjach zagrożenie postępującym chaosem
inwestycyjnym jest największe.
W przypadku transportu drogowego kumulacja ograniczeń rozwojowych, związanych z
planowaniem przestrzennym, ma miejsce na obszarach podmiejskich niektórych aglomeracji (w
sąsiedztwie części tras wylotowych) oraz w rejonach dużych przejść granicznych dostępnych w
ruchu towarowym. W obu przypadkach istnieją na terenie kraju jednostki o praktycznym braku
pokrycia planami miejscowymi (zwłaszcza na granicy wschodniej). Spośród głównych szlaków
drogowych planowanych do priorytetowej realizacji w okresie 2007-2013, jako potencjalnie
zagrożone z tego punktu widzenia, uznać należy autostradę A-1 (część północna), A-2
(odcinek zachodni) oraz drogi ekspresowe S-3 i S-5.
W ujęciu regionalnym, o kumulacji zagrożeń rozwojowych mających podłoże planistyczne,
mówić możemy przede wszystkim w strefie zewnętrznej niektórych aglomeracji, szczególnie
Warszawy. Na obszarach tych mamy do czynienia z niczym nie uzasadnionymi różnicami w
pokryciu planami miejscowymi pomiędzy jednostkami o podobnych funkcjach i podobnej
sytuacji finansowej. Ponadto, nawet relatywnie wysokie poziomy pokrycia (w porównaniu do
sytuacji w innych rejonach kraju), uznać tam należy za dalece niewystarczające w odniesieniu
do istniejących potrzeb. W sąsiedztwie metropolii występuje bowiem kumulacja popytu (a co za
tym idzie konfliktów przestrzennych) na nowe tereny pod inwestycje gospodarcze,
mieszkaniowe oraz transportowe (trasy wylotowe). Kumulacji tej towarzyszy często
konieczność ochrony terenów leśnych stanowiących pierścienie ekologiczne metropolii. Trzeba
zatem powtórzyć, że w dużej części przypadków obszary metropolitalne potrzebują pełnego lub
prawie pełnego objęcia planami miejscowymi, co być może powinno mieć umocowanie prawne.
W praktyce funkcjonuje często wiele bardzo małych planów miejscowych, których wartość w
zakresie porządkowania przestrzeni jest w zasadzie taka sama, jak decyzji o ustaleniu
warunków zabudowy. Obecne zapisy prawne umożliwiają uchwalanie planów miejscowych dla
dowolnych powierzchni, co w oczywisty sposób, wraz z wymienioną swobodą interpretacyjną i
dowolnością zapisów studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego,
powodować może chaos zagospodarowania przestrzennego. Duża część gmin uchwala plany
miejscowe dla małych powierzchni ze względu na to, że istnieją naciski inwestorów, a
167
równocześnie uchwalenie dokumentu jest czaso- i kosztochłonne. Dlatego też duża liczba
małych planów jest przejawem aktywności gospodarczej, która mogłaby być w znaczący
sposób ograniczona. Pogodzeniem obu sprzeczności (wolności ekonomicznej i wymagań
porządku przestrzennego) byłyby działania, pozwalające na obniżenie kosztów i czasu
sporządzania dokumentów.
Należy też zwrócić uwagę na sytuację planistyczną na obszarach funkcjonalnych, szczególnie
tych kluczowych z punktu widzenia rozwoju społeczno-gospodarczego. Niewielkie obszary
objęte planami miejscowymi są niewątpliwie elementem niekorzystnym dla planowania i
rozwoju funkcji społeczno-ekonomicznych, zarówno na poziomie gminy jak i województwa. W
tym przypadku niebagatelną rolę mogłyby odgrywać władze województw, które powinny mieć
możliwość wpływania na obejmowanie poszczególnych dużych powierzchniowo obszarów
funkcjonalnych szczegółowymi dokumentami planistycznymi (planami obszarów
metropolitalnych lub obszarów funkcjonalnych).
7.5. Polityka miejska
7.5.1. Miasta a rozwój kraju
Europa charakteryzuje się wysokim poziomem urbanizacji ale tylko około jednej trzeciej jej
populacji mieszka w ważnych metropoliach. W kontraście do innych kontynentów, w strukturze
osadniczej Unii Europejskiej charakterystyczne są obszary wiejskie, które są stosunkowo gęsto
zaludniane. Około jednej trzeciej populacji mieszka w miastach małych i średniej wielkości,
poza aglomeracjami. Decentralistyczna tradycja Europy sprzyjała powstawaniu silnego
policentrycznego systemu sieci miejskiej. Powstała skomplikowana sieć dużych, średnich i
małych miast, które w znacznych częściach Europy tworzą podstawę przestrzennej struktury
miejskiej nawet w obszarach rolniczych. Przemiany urbanizacyjne naruszyły w wielu krajach
ten model – gwałtownie wzrosły największe ośrodki. W wielu krajach największa metropolia
całkowicie dominuje w strukturze przestrzennej, w innych niemal całkowicie zanikają obszary
wiejskie. Przemiany technologiczne, polityczne, społeczne i ekonomiczne wpływają na system
miejski - na jego funkcje i na kontekst przestrzenny. Wydaje się, że policentryczny układ
osadniczy, tak dobrze zachowany w Polsce, może być silnym atutem dla zrównoważonego
rozwoju. Dlatego należy ten wyjątkowy potencjał właściwie wykorzystać, jako jeden z głównych
czynników rozwoju.
W wyniku transformacji systemowej w Polsce pogłębiły się różnice w poziomie aktywności
gospodarczej między dużymi miastami i obszarami metropolitalnymi, a większością pozostałych
miast, co najostrzej uwidacznia się na lokalnych rynkach pracy. Słabo rozwinięta sieć miejska,
charakterystyczna dla znacznej części terytorium kraju, utrudnia aktywizację tych obszarów.
Podobna sytuacja występuje w otoczeniu wielu małych ośrodków miejskich, zwłaszcza w
regionach rolniczych, które utraciły dotychczasowe czynniki rozwoju, a pojawieniu się nowych
nie sprzyjają braki w miejscowej i okolicznej infrastrukturze technicznej i społecznej.
Otaczające miasta obszary wiejskie cechuje bardzo silnie rozproszone osadnictwo i brak
wyraźnej granicy miejsko-wiejskiej, co jest szczególnie charakterystyczne dla południowo-
wschodniej części kraju.
Alarmujące jest „rozlewanie” się największych miast i aglomeracji. Z powodu podwyższania
standardu życia i liczby gospodarstw domowych, rosną wymogi wobec substancji
mieszkaniowej oraz obszarów budowlanych. Nowe potrzeby mieszkaniowe mogą być
realizowane w obrębie istniejących obszarów mieszkaniowych albo na nowych terenach.
168
W wielu przypadkach jest to robione w trybie uporządkowanym i zaplanowanym, ale czasami

jest to w zasadzie niekontrolowane. Nieopanowany wzrost kończy się zwiększonym poziomem
prywatnego transportu, powiększonym zużyciem energii, zwiększonymi kosztami infrastruktury i
usług oraz negatywnymi skutkami wobec środowiska naturalnego. Presja rozwoju na obszary
otaczające stała się swoistym problemem. Dlatego konieczna jest współpraca dla znalezienia
zrównoważonych i trwałych rozwiązań w zarządzaniu wzrostem przestrzennym miast.
Specyficzne problemy dotyczą miast przechodzących proces transformacji związanej z utratą
dotychczasowej przemysłowej bazy ekonomicznej. Pewne braki funkcjonalne cechują również
miasta średniej wielkości, które nie są w stanie dobrze spełniać roli ogniw rozprzestrzeniania
innowacji. Występują też uwarunkowania wewnętrzne, silnie ograniczające rozwój obszarów
metropolitalnych. Wśród nich niebagatelną rolę odgrywa brak odpowiednio przygotowanych
terenów pod szeroko zakrojone inwestycje.
Zmieniają się podstawy rozwoju ekonomicznego miast i wzrasta ich konkurencja wobec
inwestycji zewnętrznych. Dla wielu ośrodków uzyskanie lub utrzymanie pozycji konkurencyjnej
stanowi wielkie wyzwanie, wobec konieczności rozwinięcia potencjału gospodarczego.
Tradycyjne miasta przemysłowe muszą prowadzić proces modernizacji ekonomicznej. Miasta
uzależnione od pojedynczego sektora gospodarki, także takiego jak administracja publiczna lub
turystyka - muszą spróbować poszerzyć swą bazę ekonomiczną. Niektórym z nich będzie
trudno zapewnić i rozwinąć taką bazę. Jednak część jest wystarczająco silna i atrakcyjna by
przyciągnąć inwestycje do siebie i do otaczających obszarów.
Miasta, które umieją wykorzystać swój własny potencjał - mogą wzmocnić pozycję
konkurencyjną całego otaczającego obszaru, kraju i wreszcie wesprzeć globalną pozycję
Europy jako wspólnoty. Ważne jest jednak, by konkurencja między miastami była wrażliwa
społecznie i odpowiedzialna wobec środowiska. Bezwarunkowa konkurencja, używająca
wszelkich dostępnych środków – może zniszczyć miasta, a w każdym razie nie przyczyni się do
zrównoważonego i trwałego rozwoju.
Mimo wielu problemów następuje stała poprawa jakości środowiska miejskiego. Większość
miast wprowadziła odpowiednie środki walki z problemami środowiska. Szczególnej troski
wymaga też historyczna tkanka miast. Zaniedbania w tym względzie mają nie tylko negatywne
skutki dla poczucia tożsamości ale też dla jakości życia mieszkańców. Mogą też nieść
niekorzystne efekty ekonomiczne z powodu utraty atrakcyjności i zmniejszenia inwestycji,
zatrudnienia i środków finansowych władz lokalnych.
Nowym zjawiskiem w Polsce jest wzrost podziałów społecznych w miastach. W tym wymiarze
upodobniają się one do innych miast europejskich. Rosnące różnice w dochodzie i stylach
życia znajdują odbicie w zróżnicowanych potrzebach, jeżeli chodzi o mieszkanie i lokalizację
stref mieszkaniowych oraz w różnych możliwościach zaspokajania tych potrzeb. Pojawiają się
strefy ubóstwa i enklawy dostatku, często odizolowane od struktury miast. Wiele rodzin o
średnich i wysokich dochodach opuszcza miasta. Biedniejsi koncentrują się w wewnętrznych
strefach lub na wielkich osiedlach mieszkaniowych. Dezintegracja społeczna staje się istotnym
problemem. Konieczne jest dostrzeżenie i sterowanie społecznym wymiarem zrównoważonego
i trwałego rozwoju obszarów miejskich.
Dla rozwiązania podstawowych problemów społecznych kraju i zmniejszenia bezrobocia
konieczne jest tworzenie nowych miejsc pracy. Większość nowych miejsc pracy zlokalizowana
może być na obszarach miejskich. Przy jednoczesnej redukcji zatrudnienia w rolnictwie,
problem ten dodatkowo się pogłębi. Polskie miasta są słabo przygotowane do przyjęcia nowych
funkcji wytwórczych i znaczącej liczby nowych mieszkańców. Mogą powstać tam dodatkowe
problemy związane z przemysłem, pracą, zamieszkaniem, infrastrukturą społeczną i
techniczną. To nie przygotowanie polskich miast do wchłonięcia nowych mieszkańców sprzyja
169
też nasileniu wyjazdów za pracą do innych państw – co utrwala problemy społeczne kraju i
utrudnia transformację struktur gospodarczych.
Uzyskanie wysokiej pozycji konkurencyjnej polskiej gospodarki wymaga nie tylko
przeprowadzenia restrukturyzacji gospodarki lecz również dokonania usprawnień układu
osadniczego, w którym ona funkcjonuje. Zmiany w systemie osadniczym kraju powinny
zmierzać w kierunku wzmocnienia roli miast średnich i stopniowego zwiększania poziomu
urbanizacji, zwłaszcza poprzez rozwój substancji miejskiej na obszarach słabo
zurbanizowanych. Jednocześnie należy wzmacniać potencjał obszarów metropolitalnych, które
powinny stanowić bieguny wzrostu społeczno-gospodarczego promieniujące na cały kraj.
Tak więc konkurencyjność polskiej przestrzeni zależy m.in. od polityki rządu związanej m.in. z:
poziomem i dynamiką rozwoju dużych ośrodków miejskich,
siłą związania ośrodków miejskich z otaczającymi je obszarami,
wspieraniem rozwoju aglomeracji miejskich pod kątem ich konkurencyjności względem
zagranicznych ośrodków wzrostu,
zdolnością polskich aglomeracji do zharmonizowanego oddziaływania na otaczające je
obszary.
7.5.2. Zarządzanie rozwojem
Struktura polskiej przestrzeni powinna być przekształcana, by sprzyjać równoważeniu

procesów rozwoju. Głównymi ogniskami tej struktury powinny być metropolie wraz z mniejszymi
miastami, przejmującymi niektóre ich funkcje i pośredniczącymi w przepływie innowacji.
Szczególnie na obszarach peryferyjnych konieczne jest wspieranie rozwoju takich ośrodków
pośredniczących. Ogniska różnych poziomów muszą być powiązane sprawną i łatwo dostępną
siecią powiązań, głównie informacyjnych (telekomunkacja) i transportowych. Jakość i
sprawność ognisk rozwoju i sieci powiązań pomiędzy nimi stanowić będzie o tempie awansu
cywilizacyjnego kraju.
Polityka miejska, kształtująca rozwój miast staje się ważnym problemem polskiej polityki
przestrzennej. Jest wiele różnorodnych aspektów tego zagadnienia. Część z nich dotyczy
samych miast, część wykracza daleko poza zasięg terytorialny i kompetencje władz lokalnych.
Wewnętrzny wymiar tej polityki wiąże się głównie z koniecznością poprawy jakości życia
mieszkańców. Ale działania rewitalizacyjne powinny też polegać na dostosowywaniu polityki
rozwoju i sposobów zarządzania obszarami miejskimi do nowych wyzwań cywilizacyjnych,
przemian gospodarczych, poszerzania zakresu demokracji i partycypacji społecznej, postępu
technologicznego, nowych wzorców kulturowych oraz wymogów trwałego i zrównoważonego
rozwoju. Policentryczna sieć powiązań ośrodków miejskich powinna zapewnić dyfuzję
procesów rozwoju na całe terytorium, co umożliwi solidarny udział całego społeczeństwa w
wypracowywaniu i konsumpcji dobrodziejstw postępu.
Polityka rozwoju przestrzennego, a w szczególności polityka miejska, wyrasta na pewien
wielosektorowy model sterowania rozwojem w większej skali. Powinien on być postrzegany
jako instrument generowania wzrostu i osiągania społecznych celów rozwoju. Wspieranie
rozwoju policentrycznej sieci miast może być jednym z najefektywniejszych instrumentów
realizacji ogólnych celów rozwoju regionów, krajów i całej Unii Europejskiej. Synergia
oddziaływania różnych czynników może pozwolić na wyższą efektywność, osiąganą przez
zintegrowane podejście. Taka polityka powinna obejmować sferę gospodarczą, społeczną oraz
zasoby naturalne i kulturowe. Te trzy grupy czynników powinny się wzajemnie przeplatać i
wspierać a praktyczne działania powinny utrzymywać stan równowagi pomiędzy nimi. Taka
170
sterowana równowaga może prowadzić do trwałości procesów wzrostu i do znaczących

postępów rozwoju, przy racjonalnych, wielokierunkowych nakładach.
Polityka miejska jest ze swej natury także wielopodmiotowa, wykracza poza obszar samych
miast i wymaga równie wysokiej podmiotowości i skuteczności na szczeblu ponadlokalnym,
regionalnym i krajowym. Policentryczny charakter polskiej przestrzeni stanowi wyjątkowy atut w
kreowaniu takiej polityki miejskiej, która przyspieszy rozwój całego terytorium i polepszy
sytuację wszystkich mieszkańców kraju w globalnym procesie rozwoju.
7.6. Polityka architektoniczna
Potoczne rozumienie pojęcia rozwój zrównoważony zawiera trzy komponenty: środowiskowy,

gospodarczy i społeczny. W ten ostatni wpisują się aspekty kulturowe, jak styl życia, poczucie
tożsamości i dziedzictwo. Wszystkie one odnoszą się do zagadnień zagospodarowania
przestrzennego i środowiska zurbanizowanego.
Postępująca standaryzacja i unifikacja współczesnego świata przynosi korzyści dla gospodarki
i środowiska, co jednak nie dotyczy spraw kultury. Dlatego w zagospodarowaniu przestrzennym
powinno się uwzględniać takie czynniki jak lokalne dziedzictwo, kulturę i przestrzenny wymiar
należenia do odmiennej grupy terytorialnej. Podmioty zaangażowane w zagospodarowywanie
przestrzeni muszą uwzględniać nie tylko ich własne potrzeby ale też działać w publicznym
interesie. Dlatego wysoka świadomość społecznej odpowiedzialności inwestorów budowlanych
oraz jakość architektury są tak ważne w przekształcaniu przestrzeni.
By wzmocnić aktywność wszystkich uczestników procesu budowlanego oraz uczulić ich na
kulturowe i ekonomiczne znaczenie dobrej architektury, wiele krajów europejskich przyjęło lub
przygotowuje narodowe polityki architektoniczne. Mają one na celu określenie zasad, które
zapewniałyby integrację kluczowych czynników, koniecznych dla osiągnięcia wysokiej jakości
środowiska życia społeczeństw, uwzględniając aspekty kulturalne, społeczne, ekonomiczne i
środowiskowe. Rozwijanie takich zasad i polityk jest ważnym wyzwaniem dla przyszłości.
Celem polityki architektonicznej powinno być osiągnięcie wysokiej jakości przestrzeni. Wysoka
jakość architektury sprzyja poprawie środowiska miejskiego, lecz ważna jest także na
obszarach wiejskich. Wraz z postępem cywilizacyjnym, zagadnienia jakości przestrzeni i form
jego zagospodarowania, decydują o atrakcyjności lokalizacyjnej. Dotyczy to nie tylko zabudowy
mieszkaniowej, ale w coraz większym zakresie także atrakcyjności dla inwestycji produkcyjnych
i usługowych. W nowoczesnym społeczeństwie wysoka jakość zagospodarowania
przestrzennego stanowi kluczowy czynnik postępu społecznego i rozwoju gospodarczego
danego obszaru.
Dobrobyt obywateli, jak i prawidłowe funkcjonowanie struktur społecznych zależy do wysokiej
jakości środowiska zamieszkania. Jest udowodnione, że złe warunki mieszkaniowe, niesprawny
transport i złe rozplanowanie funkcji miast czy brak przestrzeni rekreacyjnych - mają trwały
szkodliwy wpływ na ludzi, osłabiają ich aktywność w życiu społecznym, produktywność w pracy
i stan zdrowia.
Wysiłki europejskich miast i regionów dla zwiększenia swej atrakcyjności dla obywateli i
inwestorów prowadzą do nowego postrzegania architektury, która jest coraz częściej
postrzegana jako kluczowy czynnik przy wyborach lokalizacyjnych. Dobrze pomyślane i dobrze
zbudowane środowisko miejskie polepsza jakość życia jego mieszkańców, tworzy miejscową
tożsamość i działa jako bodziec do obywatelskiego zaangażowania. Poprzez dobrze
zaprojektowane przestrzenie publiczne, atrakcyjne dzielnice i rozległe obszary rekreacji
171
powiększa się ogólny dobrobyt społeczności lokalnych. Dzięki niemu dużo łatwiej jest
przyciągnąć nowe inwestycje w sferze gospodarczej. Postęp technologiczny i zmniejszenie
ilości przestrzeni potrzebnej dla takiej działalności umożliwia elastyczniejsze łączenie różnych
funkcji i ułatwia ich lokalizację. Modyfikuje to pojęcie "sąsiedztwa" zrozumianego dziś jako
obszar, z którym obywatele mogą zidentyfikować.
Władze lokalne będą musiały przyjąć nowe strategie dla przyszłości, zgodnie z
przygotowywaną przez kraje Unii Europejskiej Strategią Tematyczną Środowiska Miejskiego.
Przyszły rozwój miast polegać będzie głównie na uzupełnianiu i naprawianiu istniejącej
struktury miejskiej (miejska regeneracja) oraz na przekształceniach i rozszerzeniu istniejącej
zabudowy (renowacja i rehabilitacja). Ten model rozwoju kształtuje się równolegle z
opracowywaniem polityk społecznej reintegracji, co tym bardziej powinno zwiększyć aktywność
gospodarczą i dobrobyt.
Obowiązująca dyrektywa Rady Unii Europejskiej 85/384/EWG z 10 czerwca 1985, stwierdza, że
architektura, jakość budynków i sposób, w jaki wpisują się one w ich otoczenie, są istotne dla
środowiska naturalnego i kulturowego oraz stanowią przedmiot publicznego zainteresowania.
Także Komisja Europejska w dokumencie „Zrównoważony rozwój miast Unii Europejskiej"
określa te zagadnienia jako jeden z celów Unii Europejskiej.
Europejska Koncepcja Rozwoju Przestrzennego (ESDP) podnosi zagadnienie "twórczego
zarządzania dziedzictwem architektonicznym", włączając w to architekturę współczesną, przy
formułowaniu zaleceń dla ochrony dziedzictwa kulturowego.
W rezolucji Rady Unii Europejskiej z 2001 roku Jakość architektury w środowisku
zurbanizowanym i wiejskim podkreśla się przywiązanie Europy do wspólnych wartości,
charakteryzujących miasta europejskie, polegających na uwypuklaniu znaczenia historycznej
ciągłości, jakości przestrzeni publicznych, wielości powiązań społecznych i różnorodności form
zagospodarowania miejskiego.
Architektura jest zasadniczą materialną spuścizną historii, kultury i struktury życia każdego z
krajów, stanowi zasadniczy środek artystycznej ekspresji w codziennym życiu obywateli i
tworzy dziedzictwo dla przyszłych pokoleń. Tak więc kulturowy wymiar i jakość
zagospodarowania przestrzeni powinny być brane pod uwagę w polityce regionalnej i polityce
spójności. Wysoka jakość architektury, poprzez ulepszanie kontekstu życia obywateli i
związków między nimi a ich środowiskiem, zarówno w mieście jak i na wsi, może przyczynić się
skutecznie do osiągnięcia spójności społecznej i tworzenia nowych miejsc pracy, przez
promowanie turystyki kulturowej i regionalnego rozwoju gospodarczego.
Państwo powinno podejmować starania dla poprawy znajomości zagadnień przestrzeni oraz
promocji architektury i urbanistyki. Dzięki nim społeczeństwo oraz władze wydające decyzje w
sprawach budownictwa lub prowadzące inwestycje - będą bardziej świadome oraz nauczone
dostrzegania i oceny wartości architektonicznych, czy kultury krajobrazu. Poza tym w polityce
architektonicznej można promować jakość architektury za pomocą wzorcowych polityk
budownictwa publicznego, uwzględniać specyficzną naturę usług projektowych przy udzielaniu
zamówień publicznych oraz sprzyjać wymianie informacji i doświadczeń w polu architektury.
172
7.7. Współpraca międzynarodowa
Zgodnie z ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, minister właściwy do

spraw budownictwa, gospodarki przestrzennej i mieszkaniowej prowadzi współpracę
transgraniczną i przygraniczną w zakresie zagospodarowania przestrzennego. W wyniku tej
współpracy pojawiają się nowe wyzwania i nowe możliwości rozwoju przestrzennego dla Polski,
związane z procesami integracji europejskiej.
Okres transformacji spowodował zasadnicze, szybkie, a czasem wręcz trudne do śledzenia
zmiany w uwarunkowaniach gospodarki przestrzennej i w otoczeniu organizacyjno-prawnym
planowania przestrzennego. Przejście pomiędzy systemami politycznymi wymagało bowiem
zasadniczych zmian w tym zakresie. Podobnie jest w przypadku przystąpienia do struktur
europejskich. Zasady zarządzania rozwojem przestrzennym a zwłaszcza planowanie
przestrzenne regulowane jest co prawda autonomicznie przez poszczególne kraje członkowskie
i nie ma w tym względzie specjalnych wytycznych czy rekomendacji wynikających z acquis
communautaire. Wydaje się jednak, że zagadnienia rozwoju przestrzennego staną się
podstawą generowania nowych idei w rozwoju lokalnym lub regionalnym, przygotowania
inwestycji i udrożnienia dostępu do funduszy unijnych.
7.7.1. Współpraca transgraniczna
Współpraca transgraniczna pozwala na rozwiązywanie problemów dotyczących obszarów,

które przekraczają granice państw, nawet kilku czy kilkunastu. To typowe problemy
europejskie. Muszą być one rozwiązywane wspólnie. Należy je też wspólnie identyfikować –
pojawiają się bowiem wraz z nasileniem powiązań gospodarczych i społecznych wynikających z
integracji. Unia Europejska zachęca do poszukiwania takich problemów i rozwijania współpracy
na rzecz ich rozwiązywania – finansując tego typu prace. W wyniku międzynarodowej
współpracy na tym polu powstają dopiero zręby projektów inwestycyjnych, które mogą być
finansowane z innych, obfitych środków funduszy europejskich.
Stan posiadania i stan prac nad ponadnarodowymi dokumentami planistycznymi, obejmującymi
obszar rozszerzonej Unii Europejskiej – w niewystarczającej mierze odpowiada na stojące
przed Wspólnotą wyzwania. Przede wszystkim większość z tych dokumentów powstała przed
rozszerzeniem i ich ustalenia są bardzo ograniczone – zawierają tylko najbardziej ogólne
wytyczne, lub raczej niezobowiązujące wskazania. Oczywiście stanowią one dobrą podstawę
do koordynacji narodowych i regionalnych dokumentów planistycznych oraz wskazują
pożądane kierunki ewolucji samej metodologii planowania przestrzennego.
Dla procesu podejmowania strategicznych decyzji przestrzennych, a zwłaszcza inwestycji
infrastrukturalnych potrzeba jednak bardziej szczegółowych analiz i uzgodnień,
podejmowanych w wymiarze transgranicznym. Do tych celów istniejące „wizje” przestrzenne i
wytyczne polityk rozwoju przestrzennego nadają się w znikomym stopniu. Tak więc w gronie
wszystkich 27 państw członkowskich będą musiały być prowadzone dalsze prace planistyczne,
pozwalające na podejmowanie wiążących decyzji politycznych, decydujących wprost lub
pośrednio o alokacji istotnych środków z budżetu Unii.
7.7.1.1. Europejska koncepcja rozwoju przestrzennego
Wspólne dokumenty Unii Europejskiej, dotyczące rozwoju przestrzennego kontynentu, mogą

realnie oddziaływać na późniejszą politykę sektorową wspólnoty – np. na rozwój sieci
transportowej. Jako pierwszy o tym znaczeniu pojawił się w końcu lat 80-tych dokument
173
„Europa 2000”, następnie „Europa 2000+” a w roku 1999 opracowano „Europejską koncepcję
rozwoju przestrzennego” – znaną jako ESDP (European Spatial Development Perspective) 55).
Ten ostatni to najbardziej znany dokument Unii Europejskiej, dotyczący rozwoju
przestrzennego, uznawany także poza sferą polityki przestrzennej. Jest jedną z podstaw
programowania polityki Unii Europejskiej, więc wśród innych dokumentów posiada wyjątkowe
przełożenie na konkretne projekty inwestycyjne. Ale należy dostrzec, że dokument ten mocno
się zdezaktualizował, zwłaszcza wobec rozszerzenia Unii o nowe 10 krajów, których terytorium
w ogóle nie jest w ESDP ujęte. Trudno zatem traktować ten dokument jako rzeczywiste
narzędzie polityczne – dostarcza on dziś bardziej pewnego wzorca pojęć i metod
planistycznych, niż praktycznych wytycznych działania.
Dokument został pomyślany jako wyraz wspólnej wizji obszaru europejskiego jako całości, jako
ramowe wytyczne dla działań oraz jako wskazówka dla poszczególnych władz dotycząca
formułowania i realizowania polityki rozwoju przestrzennego. Nie ogranicza się on tylko do
kwestii planowania przestrzennego. Celem dokumentu było zaproponowanie ramowych
wytycznych, metodologii i metody postępowania dla osiągania ujęć zintegrowanych w polityce
rozwoju. Mogłoby to usprawnić realizację polityk Wspólnoty oraz zwiększyć ich efektywność,
poprzez zwrócenie większej uwagi na sferę przestrzenną.
ESDP określiła cele polityczne rozwoju w oparciu o trzy główne wytyczne, nakierowane na:
bardziej zrównoważony i policentryczny system miast oraz nowy typ stosunków między
miastem a wsią;
równość dostępu do infrastruktury i wiedzy;
ochronę i rozwój europejskiego dziedzictwa naturalnego i kulturowego.
Wyznaczyła też trzy podstawowe cele polityki Unii Europejskiej:

spójność ekonomiczna i społeczna,
trwały rozwój,
zrównoważona konkurencyjność obszaru europejskiego.
Wkład ESDP w politykę Unii polega w znacznym stopniu na ułatwianiu realizacji wymienionych
wyżej trzech celów przez tworzenie powiązań między nimi. Polega to na nadawaniu im
odpowiedniego znaczenia w zależności od zróżnicowania sytuacji terytorialnej w Europie i
obejmuje przede wszystkim działania na rzecz lepszej integracji polityki różnych sektorów
wywierających wpływ na określony obszar. W ten sposób również uwzględnia się fakt, że
Europa jako całość musi sprostać konkurencji w skali światowej. Jej szanse na powodzenie
będą większe, jeśli uda jej się przy tym doprowadzić do zrównoważonego zwiększenia swojej
konkurencyjności, wkroczyć na drogę stałego wzrostu i zachować, a nawet poprawić,
przestrzenną równowagę i spójność.
Strategia rozwoju przestrzennego zaproponowana w ESDP zmierzała do wywierania wpływu na
przyszłość w dłuższym okresie. ESDP zajmowała się prawie wyłącznie przestrzenią „starych
państw Unii” (tzw. „krajów 15-ki”), a w odniesieniu do przestrzeni nowych członków powoływała
się na dwa dokumenty, sporządzone pod egidą Unii dla obszaru bałtyckiego i „południowo-
wschodniego” (CADSES). Były to: VASAB 2010 – (Visions and Strategies around Baltic) oraz
55) W oryginale angielskim nazwa dokumentu brzmi „European Spatial Development Perspective”, co zostało najczęściej
przełożone wprost w polskiej literaturze – stąd niezbyt spójny z polskim nazewnictwem termin „perspektywa”; należy jednak
podkreślić, że oryginały w innych językach posługiwały się terminologią planistyczną poszczególnych krajów, co upoważnia
do użycia w przekładzie polskim terminu „koncepcja”, podobnie jak to ma miejsce w przypadku oryginału niemieckiego -
EUREK.
174
Vision PlaNet. Przy opracowywaniu obu tych dokumentów uczestniczyli przedstawiciele

zainteresowanych krajów, w tym również Polski.
7.7.1.2. Spójność terytorialna
Polityka europejska koncentruje się na ogólnych programach, jak Strategia Lizbońska i polityka
spójności. Strategia Lizbońska jest długoterminową wizją , którą przywódcy polityczni Europy i
głowy państw członkowskich odnoszą do rozwoju ekonomicznego i społecznego Unii
Europejskiej. Jednym z rezultatów realizacji strategii lizbońskiej miał być rozwój gospodarki
opartej na wiedzy. Rada Unii Europejskiej na konferencji w Goeteborgu w czerwcu 2001 roku
uzupełniła Strategię Lizbońską poprzez dodanie do niej zagadnień środowiska przyrodniczego.
W tzw. „Agendzie Goetenburskiej” położono nacisk na ochronę środowiska naturalnego i
możliwość wdrożenia bardziej zrównoważonego modelu rozwoju.
W kilka lat po upowszechnieniu dorobku ESDP w strukturach europejskich powszechnie
uznano znaczenie przestrzennego wymiaru spójności. Tzw. „Trzeci Raport Spójności” z roku
2004 mówi już wyraźnie o jej trzech wymiarach: ekonomicznym, społecznym i terytorialnym.
Raporty spójności są ważnymi dokumentami, gdyż wyrażają oficjalne stanowisko Komisji
Europejskiej w kwestii zasad polityki unijnej w nadchodzącym „okresie planowania” – faktycznie
decydują zatem o przeznaczeniu funduszy unijnych przez kolejne 6 – 8 lat.
Koncepcja spójności terytorialnej wykracza poza obszar pojęcia spójności gospodarczej i
społecznej, stanowiąc jej uzupełnienie i zarazem wzmocnienie. Ma być wytyczną realizowanej
polityki dla osiągnięcia bardziej zrównoważonego rozwoju, za sprawą zmniejszania
występujących zróżnicowań, zapobiegania stanom nierównowagi terytorialnej oraz zwiększania
spójności kierunków polityki realizowanej wobec sektorów czy branż jak i polityki regionalnej.
Istotna jest tu także poprawa integracji terytorialnej i tworzenie zachęt do współpracy
międzyregionalnej.
Istnieje szereg dokumentów, stanowiących deklarację woli, intencji – które dotyczą spójności
terytorialnej i rozwoju przestrzennego wprost lub pośrednio. Niektóre z nich powstają w
organizacjach, które nie wchodzą formalnie w struktury zarządzające polityką Unii. Wiele z
takich dokumentów planistycznych powstało np. z inicjatywy i w ramach działań Rady Europy.
Europejska Karta Planowania Regionalnego/Przestrzennego (Karta z Torremolinos, 1983)
określiła zasady polityki europejskiej i polityki poszczególnych krajów zmierzających do
ulepszenia organizacji przestrzennej Europy, obejmującej wówczas 22 państwa członkowskie
Rady Europy oraz do rozwiązywania problemów wykraczających poza granice państwowe.
Przez wiele lat przedstawiciele Europejskiej Konferencji Ministrów odpowiedzialnych za
Planowanie Przestrzenne / Regionalne (CEMAT) opracowywali Przewodnie Zasady
Zrównoważonego Rozwoju Przestrzennego Kontynentu Europejskiego, które ostatecznie
zostały przyjęte w roku 2002 przez Komitet Ministrów Rady Europy. „Przewodnie zasady” są o
tyle ważnym dokumentem, iż dotyczą całego obszaru Europy, a nawet wykraczają poza jego
ściśle geograficzne granice. Posiadają więc walor uzgodnienia przez znacznie większą liczbę
krajów niż jest to w przypadku dokumentów Unii Europejskiej.
Program Działania z Lille (The Lille Action Programme) stanowi propozycję wieloletniego
programu współpracy w zagadnieniach polityki rozwoju miast w ramach Unii Europejskiej. Był
on przyjęty podczas nieformalnego spotkania ministrów odpowiedzialnych za problematykę
rozwoju miast w Lille 2 listopada 2000 roku. Jego głównym celem jest pomoc krajom
członkowskim Unii, Komisji Europejskiej oraz poszczególnym miastom w definiowaniu celów
polityki europejskiej, odpowiednich do współczesnych wyzwań.
175
Trwają prace nad nowym raportem „Stan terytorialny i perspektywy Unii Europejskiej”
(Territorial State and Perspectives of the European Union), który ma być przyjęty w roku 2007.
Stanowić ma on rozwinięcie dorobku ESDP, obejmując swoim zasięgiem nowe problemy i nowe
obszary, składające się na problematykę rozwoju przestrzennego Unii Europejskiej po jej
rozszerzeniu.
Podstawą raportu Stan terytorialny i perspektywy Unii Europejskiej były wyniki prac
badawczych prowadzonych w ramach programu ESPON (European Spatial Planning
Obserwatory Network). Program badawczy ten został powołany jako narzędzie realizacji
założeń zawartych w ESDP. Celem Programu było prowadzenie zintegrowanych analiz
struktury europejskiej przestrzeni, trendów rozwoju przestrzennego, wypracowanie wspólnych
narzędzi badawczych, scenariuszy rozwojowych dla Europy oraz budowa europejskiej sieci
współpracy środowiska naukowego w dziedzinie rozwoju przestrzennego.
Wyniki badań programu ESPON w odniesieniu do polskiej przestrzeni pozostawiają wiele
wątpliwości, co wiąże się z ograniczonym udziałem przedstawicieli Polski w jego badaniach.
Jednak przewiduje się, że program ten będzie kontynuowany w latach następnych, przy
szerszym zaangażowaniu przedstawicieli nowych krajów członkowskich Unii. Wyniki badań
Programu ESPON będą wykorzystane także w dalszych pacach nad dokumentami związanymi
z Agendą terytorialną UE oraz w dokumentach krajowych.
7.7.1.3. Agenda terytorialna Unii Europejskiej
W związku z rozszerzaniem się terytorium Unii Europejskiej o nowe państwa członkowskie oraz
zwiększeniem rangi wymiaru terytorialnego w polityce spójności UE w 2004 roku w Rotterdamie
podczas nieformalnego spotkania ministrów podjęto decyzje o podjęciu prac nad polityką
rozwoju przestrzennego UE. W 2005 roku w Luksemburgu ministrowie UE przyjęli priorytety,
które stały się podstawą dalszych wspólnych działań nad opracowaniem raportu eksperckiego
„Stan terytorialny i perspektywy Unii Europejskiej” (Territorial State and Perspectives of the
European Union).
Raport ten stał się podstawą do rozpoczęcia w 2006 roku prac nad wspólnym dokumentem
politycznym państw członkowskich, dotyczącym kierunków rozwoju przestrzennego Unii
Europejskiej oraz wymiaru terytorialnego polityki spójności tj. Agendy Terytorialnej Unii
Europejskiej (Territorial Agenda of the European Union - TAUE). Jednym z postulatów państw
członkowskich było, by Agenda terytorialna odnosiła się do Strategii Lizbońskiej oraz Strategii z
Goeteborga, uwypuklała wymiar społeczny rozwoju Europy oraz podkreślała rolę małych i
średnich miast.
W maju 2007 roku w Lipsku, na konferencji ministrów odpowiedzialnych za rozwój i planowanie
przestrzenne zaplanowano przyjęcie Agendy Terytorialnej Unii Europejskiej jako wspólnego
dokumentu politycznego oraz dokumentów eksperckich: raportu Stan terytorialny i perspektywy
Unii Europejskiej oraz Atlasu agendy terytorialnej UE (Atlas of the Territorial Agenda of the
EU). Równolegle przyjęta zostanie Karta Lipska dotycząca zrównoważonego rozwoju miast.
Dokumenty te określają założenia przyszłej polityki przestrzennej Unii Europejskiej, które
dotyczą przede wszystkim zwiększenia konkurencyjności przestrzeni w celu realizowania
odnowionej Strategii Lizbońskiej.
Projekt dokumentu politycznego Agendy terytorialnej określa 6 podstawowych priorytetów:
wzmacnianie policentryzmu i innowacyjności dzięki sieci współpracy regionów miejskich
i miast;
176
nowe formy partnerstwa i zarządzania terytorialnego pomiędzy obszarami rolniczymi i

miejskimi;
transnarodowe klastry konkurencyjności i innowacyjności;
wzmacnianie i rozwijanie sieci transeuropejskich;
promocja transeuropejskiego zarządzania ryzykiem z uwzględnieniem zmian
klimatycznych;
wzmocnienie struktur ekologicznych i zasobów kulturowych dla nowego podejścia do
rozwoju.
Dokumenty przyjęte na nieformalnym szczycie w Lipsku w maju 2007r mają posłużyć w

kolejnych latach jako podstawa do skonstruowania powszechnie obowiązującej wizji
przestrzennej UE, która miałaby status dokumentu obowiązującego, stanowiącego punkt
odniesienia dla dokumentów krajowych. Zakłada się przy tym, że planowanie rozwoju będzie
zintegrowane horyzontalnie (planowanie społeczne-gospodarcze-przestrzenne) i wertykalnie
(planowanie krajowe-regionalne-lokalne), zaś w ślad za zintegrowanym planowaniem podążać
będzie też spójna polityka inwestycyjna. Przewiduje się sformułowanie Programu działań dla
realizacji Agendy terytorialnej (Action Programme for the implematnation of the TAEU-AP).
Dokument ten będzie zawierał 2 rodzaje działań:
działania polityczne, których celem będzie wzmacniania dialogu partnerskiego
(stakeholders dialogue) oraz promocję wdrażania Agendy terytorialnej;
działania techniczne zgrupowane wokół priorytetów i kluczowych działań zawartych w
Agendzie.
7.7.2. Współpraca przygraniczna
Polska, jako pierwsza w Europie Środkowej i Wschodniej, ratyfikowała w 1993r. Europejską

Ramową Konwencję o współpracy transgranicznej między wspólnotami i władzami
terytorialnymi oraz Europejską Kartą Samorządu Terytorialnego. Dała również wyraz otwartości
na wszelkie formy współpracy transgranicznej i międzynarodowej współpracy
międzyregionalnej, upatrując w tym szansę dla aktywizacji regionów przygranicznych.
Współpracują one w zakresie planowania rozwoju przestrzennego, wykorzystując
podobieństwa, zbliżoną specyfikę gospodarczą, infrastrukturę czy wspólne problemy do
rozwiązania.
Wiele ważnych z punktu widzenia województw przygranicznych studiów i koncepcji nt. rozwoju
przestrzennego powstało w ramach współpracy bilateralnej, w wyniku działalności
euroregionów oraz w ramach projektów realizowanych w programach Unii Europejskiej
Interreg.
Dla umożliwienia stałych roboczych kontaktów w dziedzinie planowania przestrzennego z
sąsiednimi krajami na wszystkich granicach zostały powołane Komisje Międzyrządowe do
Spraw Współpracy Transgranicznej, w ramach których działają m.in. wyspecjalizowane zespoły
robocze, zajmujące się sprawami zagospodarowania przestrzennego.
Najistotniejszym działaniem na rzecz wspomagania rozwoju przestrzennego i regionalnego
regionów przygranicznych są prace nad dwustronnymi studiami zagospodarowania
przestrzennego obszarów przygranicznych. Decyzję o ich opracowaniu podejmuje Komisja
Międzyrządowa. Opracowania te dają możliwość spojrzenia przez pryzmat całego odcinka
granicy z państwem sąsiedzkim, a nie tylko wycinkowego, ograniczonego do granic regionów.
177
Bardzo istotny dla tych prac jest współudział służb planistycznych województw
przygranicznych, bowiem pozwala on na uwzględnianie rezultatów ich prac analityczno-
studialnych. Współpraca w ramach zespołów roboczych pozwala na zaznajomienie się ze
stanem zagospodarowania przestrzennego i proponowanymi celami oraz kierunkami rozwoju
po obu stronach granicy. Generalną zasadą w podejmowanych wspólnych opracowaniach
planistycznych pogranicza jest doprowadzenie do konsensusu po obu stronach.
Znacznym utrudnieniem w pracach nad wspólnymi dokumentami jest trudno porównywalna
baza informacyjna materiałów statystycznych i kartograficznych poszczególnych krajów,
odmienna organizacja służb planowania przestrzennego, inne umocowania prawne
opracowywanych dokumentów w poszczególnych krajach i brak słowników czy leksykonów
pojęć z zakresu gospodarki przestrzennej opracowywanych dla potrzeb poszczególnych
studiów. Poważnym problemem metodycznym jest stopień konkretyzacji opracowywanych
dokumentów.
W trakcie prac nad "Studiami zagospodarowania przestrzennego" opracowywanymi w
bilateralnej współpracy z partnerami zagranicznymi okazało się, że poważnym problemem
metodycznym jest stopień konkretyzacji opracowywanych dokumentów. W zamierzeniu strony
polskiej "Studia..." miały zawierać makroregionalne wytyczne perspektywiczne do kolejnych
opracowań planistycznych po obu stronach granicy, natomiast przedstawiciele regionów
przygranicznych oczekiwali większej konkretyzacji odnośnie problemów ważnych dla obu
obszarów granicznych.
Na etapie powstawania dokumentów, bardzo istotne znaczenie ma szeroki udział podmiotów
regionalnych i lokalnych dla uwzględnienia w nich szerokiej i pełnej problematyki istotnej dla
danego obszaru pogranicza Polski. Samorządy województw oraz euroregiony pogranicza mają
możliwość aktywnego włączenia się do prac nad opracowaniami.
Dotychczasowe doświadczenia w dziedzinie współpracy przygranicznej wskazują na ogromne
znaczenie procesów integracyjnych również w odniesieniu do polskich obszarów
przygranicznych. Regiony te, bardziej niż wszystkie inne wymagają skoordynowania polityki
między państwami. W czasach szybkich strukturalnych zmian, studia obszarów pogranicza
stanowią pierwszy krok w procesie ciągłego planowania, przy założeniu pogłębiania kontaktów
transgranicznych i rozbudowy monitoringu przestrzennego po obu stronach granicy.
Dotychczasową współpracę przygraniczną Polski ze wszystkimi krajami ościennymi należy
ocenić pozytywnie, niezależnie od stopnia natężenia oraz osiąganych rezultatów. Tym
niemniej, często niezależnie od dobrej woli stron, tempo prowadzonych prac jest powolne.
7.7.2.1. Granica polsko-niemiecka
Od początku lat 90-tych współpraca Polski z Niemcami w zakresie gospodarki przestrzennej

była bardzo intensywna. Wspólne działania zaowocowały opracowaniem w roku 1995 „Studium
kierunkowego zagospodarowania przestrzennego obszaru wzdłuż granicy polsko-niemieckiej”.
Był to pierwszy tego typu dokument w Polsce (jeden z pierwszych w krajach Europy Środkowo-
Wschodniej), obejmujący zachodnią część pogranicza. Stał się on wzorcowym opracowaniem
dla obszarów przygranicznych z pozostałymi państwami sąsiedzkimi Polski.
W 1995 roku odbyło się spotkanie ministrów gospodarki przestrzennej i budownictwa obu stron,
na którym przyjęto Studium jako wspólny dokument, podpisując w tym celu odpowiednie
oświadczenie o przyjęciu tego opracowania. Studium zostało zaprezentowane Radzie Ministrów
oraz przekazane przedstawicielom Sejmu, Senatu, zainteresowanym ministerstwom oraz
czterem ówczesnym województwom przygranicznym do wiadomości i wykorzystania.
178
Zgodnie z decyzjami Komisji Międzyrządowej, Komitet ds. Gospodarki Przestrzennej w 1999r.

podjął działania zmierzające do przygotowania pełnej aktualizacji tego opracowania. Prace nad
pełną aktualizacją polskiej części Studium zostały zakończone w 2005r. Po stronie niemieckiej
powstało opracowanie Studium wstępne dla niemieckiej części obszaru przygranicznego –
konkretyzacja Studium kierunkowego dla poszerzonego obszaru przygranicznego. Strony
uzgodniły, że na podstawie dotychczas opracowanych studiów wykonanych dla obszaru
pogranicza Polski i Niemiec zostanie wykonana strategia rozwoju pogranicza.
7.7.2.2. Granica polsko-czeska
Na granicy polsko-czeskiej tematyka gospodarki przestrzennej znalazła się w zakresie działań

Grupy Roboczej ds. Rozwoju Regionu Pogranicza. Pierwsze Studium koordynacyjne rozwoju
pogranicza polsko-czeskiego przyjęto w roku 1993 a Strategię rozwoju pogranicza w roku
2000. Następnie w ramach Grupy Roboczej uzgodniono opracowanie nowego wspólnego
dokumentu planistycznego dla obszaru wzdłuż granicy. Obie strony prowadziły prace nad tym
dokumentem niezależnie, choć według wspólnie przyjętego harmonogramu.
Jedną z głównych zasad była bliska współpraca polskich i czeskich wykonawców dokumentu
tak przy opracowywaniu części graficznej, jak i tekstowej. Obie części opracowania zostały
wykonane zgodnie z terminarzem i zakończone w 2004r. Następnie przystąpiono do prac nad
syntezą obu dokumentów która po przyjęciu przez grupę roboczą została zaprezentowana na
posiedzeniu Komisji Międzyrządowej w roku 2005. Zgodnie z zaleceniami tej Komisji
ostateczny dokument został na początku 2007r. szeroko rozpowszechniony wśród
przedstawicieli samorządów obszaru pogranicza.
7.7.2.3. Granica polsko-słowacka
Współpraca polsko-słowacka w dziedzinie zagospodarowania przestrzennego obszarów

przygranicznych odbywa się w ramach Grupy Roboczej ds. planowania przestrzennego i
budownictwa. Prace nad „Studium zagospodarowania przestrzennego obszaru wzdłuż granicy
polsko-słowackiej” rozpoczęły się w 1997r. Głównym wykonawcą prac po stronie słowackiej
była Słowacka Agencja Środowiska Naturalnego. Ze strony polskiej w połowie 1999r. w prace
został włączony krakowski Instytut Rozwoju Miast.
Obecnie zakończono prace nad „Studium zagospodarowania przestrzennego obszarów na
granicy polsko-słowackiej”. Przygotowana została Synteza, zawierająca zwarty zbiór wniosków
wypływających z dokumentu, która została skierowana do podmiotów różnego szczebla pionu
rządowego i samorządowego. Współpraca ze Słowacją jest nadal bardzo aktywna. W ramach
prac Grupy Roboczej uzgodniono między innymi potrzebę prowadzenia stałej aktualizacji
wspólnego dokumentu oraz formułowania na jej podstawie koncepcji i programów
operacyjnych, które dadzą podstawę do realizacji konkretnych przedsięwzięć.
7.7.2.4. Granica polsko-ukraińska
Podstawę prawną polsko-ukraińskiej współpracy w zakresie gospodarki przestrzennej stanowi

umowa o współpracy między ministrem właściwym do spraw budownictwa, gospodarki
przestrzennej i mieszkaniowej a Państwowym Komitetem Ukrainy ds. Urbanistyki i Architektury,
w wyniku której została powołana Polsko-Ukraińska Komisja Gospodarki Przestrzennej.
Pierwsze posiedzenie Komisji odbyło się w grudniu 1996r. w Łucku na Ukrainie.
Ustalono, że praca Komisji ma stanowić ramy dla działalności planistycznej na polsko-
ukraińskim obszarze granicznym i określić priorytety przestrzenne rozwoju społeczno-
179
gospodarczego oraz ochrony środowiska. Komisja uzgodniła opracowanie wspólnego "Studium

zagospodarowania przestrzennego obszaru wzdłuż granicy polsko-ukraińskiej", z określeniem
zasad zrównoważonego rozwoju, pasa granicznego w zakresie infrastruktury społecznej,
technicznej, osadniczej i środowiska przyrodniczego w obu krajach (z horyzontem 2015roku).
W grudniu 1999r. Komisja na swoim II posiedzeniu przyjęła to Studium, określając
harmonogram dalszej współpracy.
7.7.2.5. Granica polsko-białoruska
Początek współpracy w zakresie gospodarki przestrzennej z Białorusią sięga roku 1992.

Początkowo współpraca była bardzo żywa, w roku 1995 opracowano “Studium kierunkowe
zagospodarowania przestrzennego wzdłuż granicy polsko-białoruskiej – Diagnoza stanu”, po
roku 1995 nastąpiła przerwa, kontakty z partnerami straciły na intensywności. Dopiero w 1998
r. opracowano drugi tom “Studium... – Cele i kierunki rozwoju”. Opracowanie to zostało przyjęte
przez Podkomisję ds. gospodarki przestrzennej dopiero w roku 2000, po niezbędnej
aktualizacji. Na posiedzeniu Polsko-Białoruskiej Międzyrządowej Komisji Koordynacyjnej ds.
Współpracy Transgranicznej zostały przedstawione jego wyniki.
Uznano, ze opracowany dokument to dobry materiał informacyjny na temat obszaru pogranicza
i stanowi punkt wyjściowy do formułowania programów i koncepcji zagospodarowania
przestrzennego obszaru pasma granicznego.
7.7.2.6. Granica polsko-litewska
Współpracę w zakresie gospodarki przestrzennej z Litwą rozpoczęła umowa między Ministrem

Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa RP a Ministrem Budownictwa i Urbanistyki RL o
utworzeniu Polsko - Litewskiej Komisji Gospodarki Przestrzennej, podpisana w 1994 roku.
Pierwsze posiedzenie Komisji odbyło się w Wigrach w roku następnym. W 1996 roku włączono
Polsko - Litewską Komisję Gospodarki Przestrzennej do Polsko - Litewskiej Komisji
Międzyrządowej ds. Współpracy Transgranicznej, jako samodzielną wyspecjalizowana grupę
roboczą.
W ramach współpracy polsko-litewskiej opracowano i wydano pierwszą część "Studium
zagospodarowania przestrzennego pogranicza polsko - litewskiego - Stan zagospodarowania
przestrzennego i możliwości rozwoju obszaru pogranicza" (1998r.) oraz przyjęto program
drugiej części Studium, zawierający zarys celów ważnych dla rozwoju regionu przygranicznego,
które powinny znaleźć swoje odniesienia w strategii rozwoju województwa podlaskiego.
7.7.2.7. Granica polsko-rosyjska
Współpraca polsko-rosyjska (Obwód Kaliningradzki) w zakresie gospodarki przestrzennej

rozpoczęła się w 1994r. Jednym z jej głównych celów miało być wspólne opracowanie “Studium
zagospodarowania przestrzennego obszaru wzdłuż granicy polsko – rosyjskiej”. Strona polska
dysponująca obszernym zasobem informacji i kompetentną kadrą planistyczną, zgrupowaną w
wojewódzkich Biurach Planowania Przestrzennego województw północnej Polski – elbląskiego,
olsztyńskiego i suwalskiego oraz w Instytucie Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej,
wykazała inicjatywę i dużą aktywność w podjęciu prac nad “Studium...”. Opracowany przez
stronę polską program został zaakceptowany przez Rosjan 20 września 1995r.
Planowane na lata 1996 i 1997 posiedzenia Komisji Gospodarki Przestrzennej nie odbyły się.
W związku z powyższym Strona polska podjęła decyzję o jednostronnym opracowaniu “Raportu
o stanie zagospodarowania przestrzennego polskiego obszaru granicznego”.
180
Strona polska nie rezygnuje z zamierzonych celów i podjęła kroki prowadzące do uaktywnienia
działań Komisji Gospodarki Przestrzennej, której zadaniem byłoby, wspólnie ze stroną
rosyjską, dokończenie i przyjęcie opracowania wspólnego "Studium zagospodarowania
przestrzennego obszaru wzdłuż granicy polsko - rosyjskiej".
7.8. Wnioski
Kolejne ustawy dotyczące gospodarowania przestrzenią i planowania przestrzennego w Polsce

powstawały w wyniku zmian uwarunkowań politycznych i systemowych. Szeroki ruch społeczny
lat 1980-81 zaowocował w sferze politycznej m.in. naciskiem na fasadowe formy partycypacji
społecznej w życiu publicznym. Znalazło to swoje odbicie (ustawa z 1984 roku)
w obligatoryjnym wariantowaniu projektów planów zagospodarowania przestrzennego, by
podkreślić, że planowanie to nie jest czynnością czysto administracyjną, a poddane jest
społecznej kontroli.
Przełom polityczny lat 1989-90 zaowocował zupełnie nowym modelem politycznym państwa,
którego kluczowymi elementami były m.in. prywatna własność i samorząd terytorialny na
szczeblu lokalnym. Wywołało to konieczność zmiany ustawy o zagospodarowaniu
przestrzennym (1994), by w procedurach lokalizacyjnych i planowania przestrzennego prawo
własności było szanowane, oraz by zwiększyć rolę samorządu terytorialnego w decydowaniu
o sposobie zagospodarowania przestrzeni. Ponieważ samorząd ten w początkowym okresie
transformacji funkcjonował jedynie na szczeblu lokalnym (gminnym), wprowadzone wówczas
rozwiązania narzuciły, funkcjonujący do dziś, prymat lokalnej polityki przestrzennej
w zarządzaniu przestrzenią.
W roku 1999 formułę samorządową rozszerzono na szczebel regionalny (wojewódzki)
i powiatowy. Powinno to znaleźć odbicie w modyfikacji przepisów dotyczących
zagospodarowania przestrzennego. Jednak w nowelizacji ustawy z roku 2003 dokonano w tym
zakresie jedynie kosmetycznych poprawek. Skoncentrowano się raczej na zamknięciu „okresu
przejściowego” transformacji polskiego systemu planowania przestrzennego, likwidując
ostatecznie plany powstałe w okresie sprzed transformacji, usprawniając procedury
planistyczne i zagadnienia odszkodowawcze. Problem upodmiotowienia planistycznego
szczebla regionalnego praktycznie nie został podjęty.
Uzyskanie członkostwa Polski w Unii Europejskiej w roku 2004 miała o tyle znaczący wpływ na
zmianę uwarunkowań politycznych planowania przestrzennego, iż otwierała okres
zwiększonego napływu środków na inwestycje infrastrukturalne, które wymagają sprawnego
systemu planowania. Zwielokrotniło to naciski na stosowne zmiany przepisów w zakresie
planowania przestrzennego.
Tak więc transformacja ustrojowa końca lat 80-tych nie wymusiła w Polsce gwałtownych zmian
w sferze gospodarki przestrzennej. Sytuacja w tej dziedzinie nie była bowiem istotnym
hamulcem reform społecznych i ekonomicznych. Polski system zarządzania przestrzenią
w swych podstawach niewiele różnił się już wówczas od systemów obowiązujących w innych
krajach europejskich.
Transformacja polityczna sprawiła jednak, że planowanie przestrzenne przestało mieć funkcje
nadrzędne wobec zarządzania przestrzenią. Plan zagospodarowania przestrzennego przestał
być kreatorem przemian, a stał jedynie narzędziem polityki przestrzennej. Jednak obowiązujący
w Polsce system gospodarowania przestrzenią, przepisy i metodologia planowania nie
dostosowały się do tej zmiany systemowej. Koncentrują się one nadal głównie na produkcie
181
planistycznym, czyli planie zagospodarowania przestrzennego, a mniej na rozpoznawaniu

procesów rozwoju przestrzennego i umiejętnym stosowaniu różnorodnych instrumentów
sterowania nimi.
Umiejętności zarządzania przestrzenią stają się coraz bardziej potrzebne. W dobrze
funkcjonującym systemie gospodarowania przestrzenią niezbędna jest koordynacja zamierzeń
wielu podmiotów, umiejętność komunikacji pomiędzy nimi i godzenia ich często sprzecznych
interesów. Jest to praktycznie niekończący się proces. Wyraźnie wzmacnia się w nim myślenie
projektowe, dotyczące wyodrębnionych przestrzennie i czasowo przedsięwzięć.
Wejście Polski do Unii Europejskiej postawiło nowe wyzwania, związane z wpisaniem się
w europejski system planowania rozwoju przestrzennego. W zakresie planowania
przestrzennego nie istnieje na szczeblu ponadnarodowym formalny wymóg współpracy
pomiędzy państwami ani nie ma „europejskich” regulacji dotyczących bezpośrednio tej sfery.
Ale procesy integracji wymagają daleko idącej współpracy państw członkowskich, choćby ze
względu na potrzebę koordynacji wspólnych przedsięwzięć infrastrukturalnych, jak
paneuropejskie korytarze transportowe.
Istnieje potrzeba zmian w polskim systemie gospodarowania przestrzenią, które
uwzględniałyby szeroki horyzont uwarunkowań i potrzeb czasów współczesnych. Członkostwo
w Unii Europejskiej sprawia, że w wielu kwestiach należy na nowo spojrzeć na rolę, zadania
i warsztat systemu planowania przestrzennego w naszym kraju.
Główne problemy wymagające rozwiązania w pracach nad usprawnianiem polskiego systemu

planowania przestrzennego to:
niedostatecznie wysoka skuteczność systemu, zarówno w aspekcie ochrony wartości
przestrzeni, jak i jako instrumentu rozwoju (co np. utrudnia wiele inwestycji
infrastrukturalnych, zwłaszcza drogowych);
zbyt wysoka niespójność przepisów dotyczących planowania przestrzennego z innymi
przepisami związanymi z gospodarowaniem przestrzenią;
fragmentacja polityk skutkujących zmianami w przestrzeni (polityki sektorowe), a często
nawet praktyczna „aprzestrzenność” tych polityk – wynika to z niskiej świadomości ich
skutków przestrzennych;
zbyt niska efektywność systemu planowania, przejawiająca się w niekorzystnej relacji
efektów, jakie daje, do kosztów, jakie pochłania – dotyczy to zwłaszcza mniejszych
jednostek osadniczych;
przewlekłość procedur postępowania lokalizacyjnego, skutkująca politycznym naciskiem
na wprowadzanie doraźnych i wycinkowych zmian w systemie; dokonywane w ich
wyniku zmiany posiadają jednak ograniczoną skuteczność a z drugiej strony czynią
system coraz mniej czytelnym i spójnym;
brak hierarchii dokumentów planistycznych, a często w ogóle brak dokumentów,
umożliwiających sprawne zarządzanie rozwojem przestrzennym, zwłaszcza na
wyższych szczeblach władzy publicznej;
niedostosowanie przewidzianych przepisami instrumentów zarządzania przestrzenią
(planowania przestrzennego) do faktycznie występujących problemów przestrzennych
(np. „rozlewania się” miast);
orientacja na „produkty” planistyczne – powstające okresowo, a nie na ciągłość
procesów zarządzania przestrzenią.
182
Pilnym zadaniem jest więc:

dokonanie nowelizacji ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym,
zawierającej niezbędne bieżące usprawnienia systemu planowania;
wprowadzenie korekt w innych przepisach związanych z gospodarką przestrzenną –
mających wpływ na proces inwestycyjny;
podjęcie prac nad nowymi regulacjami, wprowadzającymi nowy, zintegrowany system
planowania rozwoju przestrzennego.
Najpilniejsze potrzeby zmian to:

integracja i uporządkowanie systemu planowania przestrzennego;
skrócenie i uproszczenie procedur lokalizacyjnych, zwłaszcza dla inwestycji celu
publicznego (rozumianego szerzej niż w obecnych przepisach), związanych z
wykorzystaniem środków unijnych;
zwiększenie i racjonalizacja podaży terenów, zwłaszcza pod budownictwo
mieszkaniowe, przy nacisku na wykorzystanie pod budownictwo terenów już częściowo
zurbanizowanych, by uniknąć zjawiska „rozlewania się miast”;
doprecyzowanie przepisów dotyczących obowiązku sporządzania planów miejscowych;
wprowadzenie regulacji zapobiegających spiętrzeniu wydatków, związanych z
uchwaleniem planów zagospodarowania przestrzennego;
ograniczenie uznaniowości i zwiększenie jawności procedur lokalizacyjnych;
instrumentacja planowania na szczeblu regionalnym (wojewódzkim);
korekty związane z przepisami UE, np. dotyczącymi zarządzania środowiskiem
miejskim lub morską strefą przybrzeżną.
Obecny system jest niespójny - gdyż nie daje odpowiednich narzędzi wszystkim szczeblom
władzy, zarządzającym przestrzenią, oraz niesprawny – bo często prowadzi do paraliżu
decyzyjnego w kwestiach lokalizacyjnych.
Docelowy system planowania przestrzennego powinien być oparty o następujące główne
zasady:
subsydiarność – by każdemu szczeblowi władzy odpowiadały określone kompetencje
w zakresie gospodarki przestrzennej;
efektywność – aby wzmocnić szybkość podejmowania i skuteczność wdrażania decyzji
w zakresie gospodarowania przestrzenią i inwestycji celu publicznego. Te drugą zasadę
można zrealizować m.in. poprzez rozdzielenie w systemie planowania przestrzennego
prac analitycznych od dokumentów decyzyjnych.
Obie te zasady powinny być realizowane współbieżnie i na wszystkich szczeblach zarządzania
przestrzenią.
Za najistotniejsze kierunki przemian systemu należy przyjąć:

jednoznaczne i precyzyjne określenie zadań w zakresie planowania przestrzennego
na wszystkich szczeblach władzy;
operacjonalizację polityki przestrzennej wszystkich szczebli władzy publicznej;
racjonalizację procesu planowania i jego kosztów;
usprawnienie procesu inwestycyjnego dla inwestycji celu publicznego;
183
uwypuklenie ciągłości (integralności) przestrzeni i współzależności procesów jej

zagospodarowywania;
korekty przepisów i procedur związanych z postępowaniem lokalizacyjnym.
Jasne określenie zadań w zakresie planowania przestrzennego na wszystkich szczeblach

władzy powinno polegać na umocnieniu roli planowania przestrzennego, jako narzędzia polityki
przestrzennej. Jednocześnie system powinien wspierać motywację dla dobrego planowania,
dającego władzom możliwość realnego wpływu na kształt przestrzeni. Uczytelnione też
powinny być związki pomiędzy planami różnych szczebli – każdy szczebel władzy winien
odpowiadać za wycinek gospodarowania przestrzenią i posiadać odpowiednie narzędzia, by
wywiązać się z tych zadań.
Operacjonalizacja polityki przestrzennej wszystkich szczebli władzy publicznej wynikać
powinna przede wszystkim z uczytelnienia systemu planowania. Należy dążyć do oddzielenia
części analitycznych (obiektywnych) prac planistycznych od części stanowiących, będących
głównym zadaniem planów zagospodarowania przestrzennego. Prace analityczne mogą przyjąć
formę ciągłego monitoringu obiektywnych uwarunkowań, zorganizowanego na wszystkich
szczeblach zarządzania przestrzenią. Obejmowałby on zarówno zmiany w uwarunkowaniach i
stanie zagospodarowania przestrzennego, jak i ocenę aktualności planów różnych szczebli,
dotyczących monitorowanego obszaru. Pozwoliłoby to jednocześnie przyspieszyć procesy
przygotowania dokumentów stanowiących. Dobrze zorganizowany monitoring spowodowałby
wzrost roli informacyjnej (i integracyjnej) dokumentów planistycznych - dla wielu celów i wielu
podmiotów.
Racjonalizacja procesu planowania i jego kosztów, powinna polegać na dostosowaniu zakresu
czynności i zawartości dokumentów planistycznych do skali problemów przestrzennych
(wielkości ośrodka). Obecnie często dla małych miejscowości obowiązki planistyczne stanowią
zbyt duży ciężar, natomiast w dużych ośrodkach – posiadają zakres niewystarczający, aby
rozwiązać wszystkie istotne problemy przestrzenne. Zawartość merytoryczna dokumentów
powinna się tam zwiększać, zwłaszcza wobec nowych zobowiązań, wynikających z regulacji
Unii Europejskiej. Tak więc tym bardziej wobec małych ośrodków należałoby rozważyć
możliwość powierzania czynności planistycznych jednostkom administracyjnym o większym
potencjale (np. powiatom).
Usprawnienie procesu inwestycyjnego dla inwestycji celu publicznego wymaga zasadniczych
zmian systemu. Przede wszystkim konieczna jest nowa definicja pojęcia inwestycji celu
publicznego, hierarchia kategorii tych inwestycji oraz stosowne przyporządkowanie
odpowiedzialności i kompetencji. Konieczne jest nadanie wyższej rangi tym inwestycjom
w procesie inwestycyjnym.
Uwypuklenie ciągłości (integralności) przestrzeni i współzależności procesów
jej zagospodarowywania, powinno przejawiać się w zwiększonej koordynacji poziomej
(międzyobszarowej) planów zagospodarowania przestrzennego: rozciągnięciu przepisów na
nowe obszary, dotąd nie objęte jednolitym systemem planowania (np. obszary morskie, tereny
kolejowe) oraz wprowadzeniu obowiązku uwzględniania polityki przestrzennej prowadzonej na
obszarach sąsiednich (obszary ‘styku’, pas wybrzeża, pogranicze).
Korekty przepisów związanych z postępowaniem lokalizacyjnym polegać powinny na
racjonalizacji i usprawnieniu procedur, głównie na szczeblu lokalnym, poprzez wprowadzenie
obligatoryjnego monitoringu rozwoju przestrzennego i wyłączeniu go z procedur stanowiących
prawo miejscowe. Należałoby także stopniowo eliminować instrument decyzji lokalizacyjnych,
z zachowaniem okresu przejściowego. Postulowane jest też wprowadzenie standardów
i lokalnych przepisów urbanistycznych. Byłyby to nowe instrumenty planistyczne w systemie.
184
Np. wyznaczanie dla obszaru gminy czterech typów nie pokrywających się obszarów: rozwoju
zabudowy (obowiązek planu miejscowego), uzupełnienia zabudowy (fakultatywnie plan
miejscowy lub przepisy urbanistyczne), zachowania zabudowy (fakultatywnie plan miejscowy
lub powszechnie obowiązujące warunki sytuowania obiektów budowlanych - tylko na działkach
zabudowanych i w bardzo ograniczonym zakresie) oraz wyłączenia spod zabudowy
(obowiązek planu miejscowego) – usprawniłyby system i uczytelniłyby go dla obywateli.
Przepisy urbanistyczne stanowiłyby, podobnie jak plan zagospodarowania przestrzennego,
prawo miejscowe. Natomiast standardy urbanistyczne określałyby warunki sytuowania obiektów
budowlanych – byłyby to przepisy powszechnie obowiązujące i tylko na obszarach zachowania
zabudowy.
185
8. Podsumowanie
8.1. Przekształcenia przestrzeni
Struktura polskiej przestrzeni powinna być przekształcana, by sprzyjać dyfuzji procesów

rozwoju. Jakość i sprawność różnej wielkości ognisk rozwoju i sieci powiązań pomiędzy nimi
stanowić będzie o tempie awansu cywilizacyjnego kraju. Taki policentryczny model osadniczy
powinien być podstawą kształtowania rozwoju przestrzennego.
Polska może być konkurencyjna gospodarczo jeśli węzły jej struktury osadniczej będą miały
wystarczający potencjał gospodarczy. Koncepcje rozwoju przestrzennego nie powinny
ograniczać się jednak do wieloośrodkowego rozwoju poszczególnych głównych ośrodków i
metropolii. Nie odpowiada to kryterium podtrzymywania urbanizacyjnej różnorodności
terytorium Polski – policentrycznej, z hierarchicznym układem miast. Miasta powinny rozwijać
coraz więcej powiązań funkcjonalnych z otaczającymi je obszarami. Te współzależności
wymagają współpracy pomiędzy władzami lokalnymi, poprzez granice administracyjne, by
wzmocnić obszar jako całość w warunkach konkurencji. Dla wzmocnienia równowagi struktury
osadniczej, należy wspierać współpracę oraz wzajemną komplementarność jednostek
osadniczych.
Wzmacnianie policentrycznego i bardziej zrównoważonego systemu obszarów
metropolitalnych, skupisk miast i innych jednostek osadniczych, może odbywać się poprzez
bliższe współdziałanie polityki przestrzennej, strukturalnej środowiskowej i transportowej.
Wspieranie zintegrowanych strategii rozwoju przestrzennego dla skupisk miejskich, włączając
odpowiednio obszary wiejskie oraz małe miasta i miasteczka, powinno stać się istotnym
instrumentem polityki przestrzennej. Ważne jest zwłaszcza tworzenie sieci mniejszych
jednostek osadniczych w rejonach słabiej zaludnionych i ekonomicznie słabszych.
Zróżnicowanie profili rozwoju obszarów wiejskich musi wynikać z uwzględniania warunków
miejscowych i regionalnych. Należy traktować miasta i ich okolicę, jako spójny obszar
funkcjonalny i przestrzenny. Wiele obszarów wiejskich nie potrafiło jeszcze dokonać przemiany
strukturalnej i ma poważne problemy ekonomiczne, często z powodu swego peryferyjnego
położenia. W policentrycznym systemie miejskim małe i średnie miasta oraz ich sieci kształtują
struktury, szczególnie ważne dla regionów wiejskich. Miasta w obszarach wiejskich wymagają
więc szczególnej uwagi w zintegrowanym planowaniu rozwoju obszarów wiejskich.
Polska charakteryzuje się bogatą i różnorodną przyrodą, która może także generować rozwój
społeczno-gospodarczy, co nie jest w pełni dostrzegane. Znaczącą groźbę wobec dziedzictwa
przyrodniczego stanowi przestrzenne rozdrobnienie obszarów chronionych. Prawidłowo
skoordynowana polityka rozwoju przestrzennego na różnych poziomach administracyjnych i
przy udziale społeczeństwa, może pomóc w ochronie środowiska i ekosystemów, przyczyniając
się do utrzymania wysokiej jakości życia, a także do rozwoju cywilizacyjnego.
Sposoby, w jakie przez stulecia wspólnoty lokalne i regionalne traktowały środowisko i
uprawiały ziemie, utrwalone zostały w bogatej różnorodności krajobrazów i sposobów
wykorzystania przestrzeni. To pomaga określić tożsamość różnych regionów a ich
zróżnicowanie stanowi ważny element dziedzictwa kulturowego. Wyjątkowość danego
krajobrazu może być używana dla promocji obszaru, dla przyciągania nowych gałęzi
przemysłu, dla turystyki i dla innych typów aktywności ekonomicznej i inwestycji.
186
Ze względy na walory przestrzeni Polska może stanowić atrakcję turystyczną. Z tego względu
na wielu obszarach wymogi przemysłu turystycznego powinny stanowić strategiczny
wyznacznik rozwoju przestrzennego. Rozwój turystyki skupia się w obszarach najbardziej
atrakcyjnych, ale też najbardziej wrażliwych kulturowo i ekologicznie. Dlatego dla jego trwałego
rozwoju konieczna jest ścisła koordynacja przestrzenna podejmowanych działań
inwestycyjnych, nie tylko w obrębie sektora turystycznego, ale przede wszystkim w sektorach,
które mogą obniżać atrakcyjność przestrzeni.
Wymogi ochrony, np. wynikające z sieci NATURA 2000 mogą kolidować i często kolidują z
zamierzeniami inwestycyjnymi, koniecznymi dla pobudzenia rozwoju poszczególnych obszarów.
Jednak planowanie przestrzenne, jako elastyczne narzędzie rozwoju społecznego
i gospodarczego, może dostarczać skutecznych narzędzi osiągania kompromisu pomiędzy
nakazami ochrony a potrzebami rozwoju w szerszej, regionalnej skali. Narzędzia te powinny
być rozwijane i efektywnie wykorzystywane.
Istotne zagrożenia dotyczą zasobów wodnych. Mogą być one minimalizowane poprzez
zintegrowaną politykę rozwoju przestrzennego, przynoszącą poprawę zarówno w zapobieganiu
powodziom, jak i w zwalczaniu niedoborów wody. Doświadczenia pokazują, że bez integracji
środków zarządzania zasobami wodnymi z procesami zarządzania zagospodarowaniem terenu
w tym z rozwojem osadnictwa, nie można osiągnąć ani zrównoważonego i skutecznego
użytkowania wód, ani też nie można minimalizować ryzyka powodzi. Podobnie, w obecnym
sposobie zarządzania przestrzenią zbyt słabo dostrzegane są zagadnienia i problemy morskich
zasobów wodnych.
Procesy depopulacji obszarów w poszczególnych regionach oraz ogólny spadek liczby ludności
może nieść ze sobą wiele negatywnych zjawisk przestrzennych, w związku z tym zjawiskom
tym należy w miarę możliwości przeciwdziałać – głównie poza sferą polityki przestrzennej.
Jednak szczególne wysiłki należy skierować na poprawienie infrastruktury służącej rozwojowi
regionów peryferyjnych, wiejskich i zacofanych oraz wzmocnieniu miasteczek i miast średniej
wielkości. Zbyt duże zróżnicowania regionalne są bowiem niekorzystne nie tylko dla obszarów
biednych, ale także dla obszarów bogatych, nie wspominając o interesach całego państwa.
Przyjęta polityka przestrzenna musi koncentrować się na wzroście i opierać się na ściślejszym
powiązaniu z polityką regionalną i transportową oraz bliższej współpracy z sektorem
prywatnym. Jej celem w wymiarze społecznym powinien być wzrost zatrudnienia i zmiana
wzorców społecznych: wzrost aktywności zawodowej, uelastycznienie rynku pracy, poprawa
edukacji, unowocześnienie systemu zabezpieczeń społecznych, ograniczanie biedy i
wykluczenia społecznego.
W związku z integracją gospodarczą w ramach Unii Europejskiej oraz globalizacją, pojawiają
się nowe bodźce dla rozwoju gospodarczego. Istnieje ryzyko, iż rozwój Polski koncentrować się
będzie na wyizolowanych obszarach wzrostu, wokół największych ośrodków, zaś inne obszary
zostaną odłączone od tych procesów. Polska posiada potencjał, umożliwiający realizację
policentrycznego modelu rozwoju, z szeregiem ważnych obszarów wzrostu, łącznie z
obszarami peryferyjnymi. Policentryczna struktura przestrzenna może posłużyć do
przenoszenia impulsów rozwojowych, a także zapewnić niezbędną zewnętrzną „korzyść skali”,
pozwalającą na przyciągnięcie dalszych inwestycji. Rozwój policentryczny przyczynia się także
do obniżenia presji na środowisko naturalne oraz napięć społecznych.
Jednym z najistotniejszych zadań stojących przed polityką rozwoju przestrzennego jest
zapewnienie inwestorom prywatnym przyszłościowych perspektyw rozwoju. Prywatne
inwestycje są bowiem jedną z sił napędowych rozwoju społecznego i gospodarczego, a tym
samym i przestrzennego. Polityka rozwoju przestrzennego winna, wraz z odpowiednimi
187
politykami sektorowymi, przyczyniać się do zwiększania atrakcyjności gmin i regionów dla

prywatnych inwestorów na szczeblu regionalnym, jak i lokalnym.
Polityka przestrzenna władz musi gwarantować, iż efekty mnożnikowe dużych projektów
inwestycyjnych przyniosą korzyści także dla miast i gmin na sąsiednich obszarach. W ten
sposób polityka rozwoju przestrzennego może ograniczyć szkodliwe i zbędne
współzawodnictwo miedzy władzami lokalnymi, co z kolei będzie wywierać pozytywny wpływ na
klimat dla inwestycji.
Rozwój transportu i infrastruktury telekomunikacyjnej powinien być uznany za zadanie
priorytetowe polityki przestrzennej, a także gospodarczej i społecznej. Oddziałuje on bowiem
bezpośrednio na poprawę dostępności, służąc realizacji wszystkich głównych celów rozwoju.
Możliwości transportowe i telekomunikacyjne są istotnymi czynnikami promowania
policentrycznego rozwoju. Równość dostępu do podstawowych urządzeń infrastruktury a przez
to do różnego typu usług i rynków – dla każdego regionu stanowi zasadniczy warunek
terytorialnej spójności.
Sprawny system transportowy, z odpowiednimi połączeniami w obszarze całej Unii
Europejskiej, umożliwia przełamanie peryferyjności danego regionu. Regiony o lepszym
dostępie do rynków są z zasady bardziej wydajne i konkurencyjne niż regiony pozbawione ta-
kich warunków. Także połączenia regionalne między większymi i mniejszymi miastami są
niezmiernie ważne dla zmniejszania różnic w dostępności. Obok budowanych
transeuropejskich sieci transportowych należy więc zapewnić dobrą sieć powiązań
regionalnych (drugorzędnych) dla jej uzupełnienia.
Wielkie sieci transportowe niosą jednak niebezpieczeństwo wzmacniania koncentracji, gdyż
gospodarka relatywnie rozwija się słabiej w obszarach słabo połączonych z głównymi sieciami.
Szlaki transportowe powinny więc tworzyć “korytarze rozwoju”, mające często charakter
ponadnarodowy. Choć sprawnie funkcjonujący system transportu jest wstępnym warunkiem
niezbędnym do rozwoju gospodarczego i integracji międzyregionalnej, nie można zapominać o
wielu problemach z zakresu ochrony środowiska, które wiążą się głównie ze stale rosnącym
natężeniem ruchu drogowego i ulicznego.
Polityka przestrzenna powinna brać pod uwagę niebezpieczeństwo, że wysokiej jakości
infrastruktura może doprowadzić do przesuwania zasobów z regionów strukturalnie słabszych i
peryferyjnych (“efekt pompy”), albo że te obszary będą pokonywane bez połączeń (“efekt
tunelu”). Powinno się więc rozwijać też drugorzędne sieci transportowe, aby spowodować
pozytywne skutki w regionach.
W Polsce obserwuje się przesunięcie z transportu publicznego do indywidualnego oraz z
transportu kolejowego do drogowego. Przesunięcia te, oprócz wpływu wywieranego na
środowisko naturalne i zwiększonego zużycia energii, powodują również negatywne skutki
społeczne. Kryzys transportu publicznego jest przyczyną poważnych problemów w rejonach o
charakterze wiejskim, otaczających miasta oraz w obrębie wielkich aglomeracji miejskich.
Szersze użycie transportu morskiego łagodzi obciążenie transportu lądowego, pozwalając na
jego ograniczenie do krótszych odcinków. Warunkiem jest tu jednak jakość połączeń
transportowych z głębią lądu. Głównym ograniczeniem rozwoju śródlądowego transportu
wodnego są dziś trudności w doprowadzeniu dróg wodnych do odpowiednich standardów, brak
multimodalnych centrów transportowych i bodźców ekonomicznych promujących ten rodzaj
transportu.
Koncentracja usług transportowych i ich przeciążone korytarze, mogą zmniejszać funkcjonalną
efektywność i powiększać nacisk na środowisku naturalne w niektórych obszarach. Dla
zmniejszenia obciążenia ruchem bardzo ważne są też zintegrowane rozwiązania intermodalne,
188
które pociągają za sobą przejście do przyjaznych dla środowiska systemów transportu i

skuteczniejsze wykorzystanie istniejącej infrastruktury.
8.2. Ewolucja polityki przestrzennej
Pożądane przekształcenia przestrzenne wymagają prowadzenia aktywnej i świadomej polityki

na wszystkich szczeblach władzy, umiejącej wykorzystać lokalne warunki rozwoju. Należy więc
przede wszystkim redefiniować rolę, jaką planowanie przestrzenne będzie pełniło w systemie
zarządzania państwem. W praktyce zarządzania i w praktyce politycznej powinna wzrosnąć
świadomość, że przestrzeń jest dobrem niepomnażalnym, że zasoby polskiej przestrzeni są
i będą w przyszłości - podstawowym czynnikiem rozwoju kraju oraz podstawowym czynnikiem
poprawy jakości życia – obok, ale co najmniej na równi - z zasobami społecznymi i
gospodarczymi.
Polityka rozwoju przestrzennego wyrasta na pewien wielosektorowy model sterowania
rozwojem w większej skali. Postrzegana powinna być jako instrument generowania wzrostu i
osiągania społecznych celów rozwoju. Wspieranie rozwoju policentrycznej sieci osadniczej
może być jednym z najefektywniejszych instrumentów realizacji ogólnych celów rozwoju
regionów, krajów i całej Unii Europejskiej. W ten proces Polska musi się włączyć, określając
własną pozycję w Europie – zamiast udowadniać braki i opóźnienia, wskazywać na
endogeniczny, specyficzny potencjał, wynikający głównie z zasobów swej przestrzeni. Należy
więc m.in. rozszerzyć umiejętności kadr zajmujących się pozyskiwaniem funduszy
wspierających rozwój, o zagadnienia związane z czynnikami przestrzeni.
Wielosektorowa i wielopodmiotowa polityka przestrzenna daje możliwość pogłębiania integracji.
Współoddziaływanie różnych czynników (synergia) może pozwolić na wyższą efektywność,
osiąganą przez zintegrowane (wielosektorowe i wielopodmiotowe) podejście. Taka polityka
powinna obejmować sferę gospodarczą, społeczną oraz zasoby naturalne i kulturowe. Te trzy
grupy czynników powinny się wzajemnie przeplatać i wspierać a praktyczne działania powinny
utrzymywać stan równowagi pomiędzy nimi. Taka sterowana równowaga może prowadzić do
trwałości procesów wzrostu i do znaczących postępów rozwoju, przy racjonalnych,
wielokierunkowych nakładach. Polityka przestrzenna jest ze swej natury także
wielopodmiotowa i wymaga równie wysokiej podmiotowości i skuteczności na szczeblu
ponadlokalnym, regionalnym i krajowym.
Wyniki badania statystycznego realizacji zadań z zakresu planowania przestrzennego
w gminach wskazują na wykonanie przez te podmioty obowiązku opracowania studiów
uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. Szeroki front prac
w gminach polegający na wprowadzaniu zmian w studiach i ich aktualizacji świadczy
o zakotwiczeniu się w samorządach poglądu o konieczności posiadania dokumentu
planistycznego określającego kierunki zagospodarowania przestrzennego. Zwraca jednak
uwagę nierównomierny postęp prac planistycznych według kategorii administracyjno-
wielkościowych gmin. Okazuje się, że realizacja prac zależy od wielkości ośrodka – im większe
miasto, tym trudniej przychodzi programować politykę przestrzenną.
Oparcie procesów rozwoju o zasoby przestrzeni powinno przełożyć się na strategiczną
wytyczną polityki przestrzennej różnych szczebli zarządzania. Przede wszystkim w polityce
władz publicznych oraz w ramach procesów zarządzania rozwojem - należy rozpoznawać
ograniczenia i wykorzystywać strategiczne możliwości, wynikające ze specyfiki zasobów
przestrzennych każdego obszaru, niezależnie od jego położenia, wielkości i podmiotu władania
(własności). Jedynie to może dać szansę na przyspieszenie rozwoju, poprzez wykorzystanie
189
własnych atutów. Najczęściej leżą one w specyfice terytorium. Są więc różne w każdej części
kraju i w każdej części poszczególnych regionów. To daje wielkie pole do nowej aktywności na
polu gospodarki przestrzennej. Otwiera też nowe zadania przed analizami przestrzennych
uwarunkowań rozwoju.
W procesie programowania, planowania i w swych czynnościach wykonawczych władze
publiczne powinny godzić sprzeczne interesy pomiędzy różnymi użytkownikami przestrzeni,
chcącymi wykorzystać jej zasoby - obecnie i w przyszłości. Dla realizacji tych zadań powinny
one mieć do dyspozycji różne instrumenty, w tym skuteczny system planowania
przestrzennego.
Gospodarowanie przestrzenią, metody zarządzania nią, jak i specyficzny instrument w postaci
planowania przestrzennego, muszą być rozumiane jako składowe polityki rozwoju. Cały ten
proces musi być pro-rozwojowy, aby mógł zyskać zrozumienie i aprobatę społeczną. Polska
weszła w szczególny okres przyśpieszonego rozwoju kraju, związany ze wstąpieniem do Unii
Europejskiej. Podjętych będzie wiele nowych inwestycji, które muszą być koordynowane
w przestrzeni. Muszą też być znane wszystkie uwarunkowania i konsekwencje przestrzenne
podejmowanych działań.
Należy też budować potencjał, zdolny unieść nadchodzące zadania a także przygotować
i wdrożyć zmiany systemu planowania rozwoju, w tym planowania przestrzennego. Ten proces
należy oprzeć na szerokim partnerstwie, na powiązaniach i przepływie informacji pomiędzy
różnymi podmiotami. Problem rozwoju gospodarki przestrzennej, jako dyscypliny wiedzy
i praktycznego działania, zależy od poziomu świadomości potrzeby właściwego zarządzania
przestrzenią w społeczeństwie. Powinno się promować funkcje planowania przestrzennego,
jako narzędzia polityki rozwoju. Zagadnienia rozumienia wartości przestrzeni powinny być
włączane do programów edukacyjnych, bo rozwój kraju nie będzie przebiegał wystarczająco
sprawnie bez szerokiej świadomości wartości przestrzeni w społeczeństwie.
Pojawia się też kwestia rozwoju kadr gospodarki przestrzennej. Środowisko profesjonalistów
powinno być jednym z kluczowych uczestników procesu przemian. Powinno ono spróbować
określić w tym celu swą rolę i możliwe formy aktywności. Zmiany, które się dokonują obecnie
w kraju, i które będą się dokonywać w najbliższych latach – przełożą się także na sposób
wykonywania zawodu planisty czy urbanisty. Ale środowisko profesjonalne nie powinno
ograniczać działań wyłącznie do spraw zawodowych, lecz zacząć faktycznie reprezentować
szersze spojrzenie, wypełniając formułę zawodu zaufania publicznego.
Oddzielną kwestią są badania, ukierunkowane głównie na wypracowanie strategii zmian
w zarządzaniu polską przestrzenią. Należy przełamać słabość gospodarki przestrzennej
w systemie zarządzania rozwojem i systemie ustalania celów politycznych. Konieczne jest więc
prowadzenie badań i budowanie rzetelnej bazy wiedzy o gospodarowaniu przestrzenią.
Konieczne jest stałe doskonalenie systemu zarządzania rozwojem przestrzennym. Niezbędne
są zarówno bieżące uzupełnienia bądź poprawki w istniejących przepisach, jak i dyskusja nad
docelowym modelem systemu. Rząd we współpracy z samorządami terytorialnymi powinien
opracować nowe regulacje dla sprawnego, prorozwojowego zarządzania przekształceniami
w przestrzeni, dające nowe instrumenty planistyczne, zróżnicowane w zależności od wielkości
i złożoności podejmowanego problemu.
Szczególny nacisk powinien być położony na zarządzanie rozwojem miast i obszarów
metropolitalnych, oraz obszarów morskich wraz ze strefą obszarów przybrzeżnych. Z kolei
procesy i dokumenty związane z zarządzaniem rozwojem obszarów wiejskich powinny zostać
uproszczone tak, aby mogły być sprawnie i tanio stosowane w mniej zasobnych samorządach.
190
Wzmocnieniu powinny podlegać koordynacyjne funkcje planowania rozwoju, w trzech

obszarach:
koordynacji pionowej, pomiędzy różnymi szczeblami planowania (krajowym,
regionalnym i lokalnym, a także w pewnym zakresie w wymiarze międzynarodowym);
koordynacji poziomej, pomiędzy sąsiadującymi obszarami;
koordynacji międzysektorowej.
W zakresie współpracy międzynarodowej występuje potrzeba wzmocnienia koordynacyjnej roli

transgranicznych dokumentów planistycznych, oraz zwiększenia aktywności Polski w procesie
kreowania tych dokumentów – zarówno w wymiarze przygranicznym jak i europejskim.
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej może wpłynąć na poszukiwanie nowych nisz
aktywności w planowaniu rozwoju przestrzennego. Polityka Unii, podnosząca coraz silniej
kwestie spójności terytorialnej, oraz będące w tle tej polityki ogromne środki finansowe –
powinny ukierunkowywać działania polskich podmiotów polityki przestrzennej – władz
publicznych różnych szczebli. W ślad za tym powinny podążać przekształcenia systemu
zarządzania rozwojem oraz monitoringu i planowania przestrzennego – jako narzędzi tej
polityki.
191
9. Spis tabel
Tabela 1. Migracje wewnętrzne w latach 1989-2002 według kierunków ................................... 46
Tabela 2. Ludność w wieku 15 lat i więcej według aktywności ekonomicznej i miejsca
zamieszkania w latach 1988 i 2002 ......................................................................................... 57
Tabela 3. Dynamika eksportu 2000-2003 według województw ................................................. 88
Tabela 4. Praca przewozowa według rodzajów transportu w latach 1990-2005 (w %) ............. 94
Tabela 5: Obciążenie ruchem sieci dróg krajowych w latach 1995-2005 .................................. 96
Tabela 6. Średni dobowy ruch (SDR) na sieci dróg krajowych w podziale funkcjonalnym dla
kraju i województw w 2005 roku................................................................................................ 97
Tabela 7. Największe węzły transportu drogowego w Polsce ................................................... 98
Tabela 8. Sieć kolejowa i drogowa Polski w latach 2000-2005 według województw ...............102
Tabela 9. Transgraniczna infrastruktura drogowa w 2004 roku ...............................................102
Tabela 10. Liczba obsłużonych pasażerów w ruchu regularnym oraz czarterowym w wybranych
polskich portach lotniczych w latach 1990-2006 (w tys.) ........................................................106
Tabela 11. Przeładunki w największych portach morskich w mln ton w latach 1995-2004 ......107
Tabela 12. Rozwój telefonii przewodowej i komórkowej w latach 1990-2004 ..........................109
Tabela 13: Najwięksi operatorzy kablowi w Polsce:.................................................................110
Tabela 14: Usługi oferowane przez największych polskich operatorów kablowych .................111
Tabela 15. Liczba placówek pocztowych w latach 1990-2004 .................................................111
Tabela 16. Liczba skrzynek pocztowych w latach 1990-2004 ..................................................111
Tabela 17. Rozwój wybranych elementów infrastruktury technicznej w Polsce .......................112
Tabela 18. Udział ludności wiejskiej korzystającej z sieci wodociągowej i kanalizacyjnej w
2004 r. według województw .....................................................................................................115
Tabela 19. Mieszkania zamieszkane według okresu wybudowania budynku...........................121
Tabela 20. Ludność Polski według województw w 2006 roku (stan w dniu 30 czerwca)..........142
192
10. Spis rycin

Ryc. 1. Oczyszczalnie ścieków według gmin, 2005 ................................................................... 20
Ryc. 2. Lesistość według gmin, 2005 ........................................................................................ 22
Ryc. 3. Występowanie i wydobycie ważniejszych surowców mineralnych Polski (bez surowców
skalnych), 2006 ......................................................................................................................... 24
Ryc. 4. Emisja pyłów, 2005 ....................................................................................................... 25
Ryc. 5. Emisja gazów z zakładów szczególnie uciążliwych (bez dwutlenku węgla), 2005 ....... 26
Ryc. 6. Emisja dwutlenku węgla, 2005 ...................................................................................... 27
Ryc. 7. Odpady wytworzone i zebrane według gmin i powiatów, 2005...................................... 29
Ryc. 8. Użytkowanie ziemi według gmin, 2005.......................................................................... 32
Ryc. 9. Strefy obszarów morskich Polski oraz podział kompetencji urzędów morskich............. 34
Ryc. 10. Obszary chronione według gmin, 2005 ....................................................................... 36
Ryc. 11. Uzdrowiska w Polsce, 2007......................................................................................... 37
Ryc. 12. Sieć Natura 2000, 2007............................................................................................... 38
Ryc. 13. Sieć Natura 2000 na tle wybranych innych obszarów chronionych, 2005 ................... 39
Ryc. 14. Udział obszarów NATURA 2000 w powierzchni gmin w końcu 2005 roku ................... 41
Ryc. 15. Struktury biologiczne ludności według gmin, 2005 ...................................................... 45
Ryc. 16. Bezwzględne zmiany liczby ludności według gmin, 1989-2005................................... 47
Ryc. 17: Liczba cudzoziemców, którym w latach 1999- 2006 w I instancji wydano pozytywne
decyzje umożliwiające zalegalizowanie ich statusu w Polsce ................................................... 48
Ryc. 18. Względne zmiany liczby ludności według gmin, 1989-2005 ........................................ 49
Ryc. 19. Typy przyrostu rzeczywistego według klasyfikacji Webba w gminach, trzylecie 2003-
2005 .......................................................................................................................................... 51
Ryc. 20. Gęstość zaludnienia według gmin, 2005 ..................................................................... 52
Ryc. 21. Koncentracja ludności według heksagonów o powierzchni 500km 2 , 2005 .................. 53
Ryc. 22. Struktura zawodowa według gmin, 2002 ..................................................................... 58
Ryc. 23. Bezrobocie według gmin (liczba, zmiany) i powiatów (struktura), XII 2005 ................. 60
Ryc. 24. Produkt Krajowy Brutto i jego dynamika według podregionów, 1995-2004 ................. 64
Ryc. 25. Środki trwałe i nakłady inwestycyjne według powiatów, 2005 ..................................... 65
Ryc. 26. Ośrodki Przychody 2000 największych przedsiębiorstw według siedzib zarządów i
rodzajów działalności, 2003 ...................................................................................................... 66
Ryc. 27. Przychody 2000 największych przedsiębiorstw według siedzib zarządów i rodzajów
własności, 2003 ......................................................................................................................... 67
Ryc. 28. Podmioty gospodarcze według gmin, 2005 ................................................................. 68
Ryc. 29. Przeznaczenie produkcji rolnej według gmin, 2002.................................................... 70
Ryc. 30. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych według gmin, 2002 ................................... 72
Ryc. 31. Główne kierunki produkcji rolnej według gmin, 2002................................................... 73
Ryc. 32. Okręgi i ośrodki przemysłowe według gmin, 2002....................................................... 75
Ryc. 33. Przychody przedsiębiorstw przemysłowych, 2003....................................................... 76
Ryc. 34. Wybrane wskaźniki rozwoju przemysłu według powiatów i gmin, 2005....................... 77
Ryc. 35. Pracujący w usługach rynkowych według gmin, 2002 ................................................. 79
Ryc. 36. Handel detaliczny według gmin, 2005 ......................................................................... 81
Ryc. 37. Szkolnictwo wyższe według powiatów, 2004/2005 ...................................................... 82
Ryc. 38. Miejsca noclegowe według gmin, 2005 ....................................................................... 84
Ryc. 39. Ruch turystyczny według gmin, 2005 .......................................................................... 85
193
Ryc. 40. Obroty polskiego handlu zagranicznego według głównych korytarzy transportowych
oraz eksport według powiatów, 2000 ........................................................................................ 87
Ryc. 41. Tygodniowa liczba kursów powrotnych międzynarodowym pasażerskim transportem
publicznym według powiatów, 2002 .......................................................................................... 89
Ryc. 42. Sieć korytarzy paneuropejskich w Europie Wschodniej (1993 i 1997) ........................ 95
Ryc. 43. Rozwój ruchu na drogach międzynarodowych w Polsce w latach 1995-2005............. 96
Ryc. 44. Motoryzacja według powiatów, 2005 .......................................................................... 99
Ryc. 45. Sieć drogowa według gmin i ruch drogowy ................................................................100
Ryc. 46. Sieć kolejowa i jej zmiany, 1990-2004 .......................................................................103
Ryc. 47. Liczba obsłużonych pasażerów w ruchu regularnym oraz czarterowym w polskich
portach lotniczych w roku 2005................................................................................................105
Ryc. 48. Rozwój i decentralizacja obsługi pasażerów w ruchu regularnym oraz czarterowym w
polskich portach lotniczych w latach 1990-2006 ......................................................................106
Ryc. 49. Sieć wodociągowa według gmin, 2005 ......................................................................113
Ryc. 50. Sieć kanalizacyjna według gmin, 2005 ......................................................................114
Ryc. 51. Sieć gazowa według gmin, 2005................................................................................117
Ryc. 52. Elektroenergetyka według powiatów, 2005 ................................................................118
Ryc. 53. Krajowy System Przesyłowy gazu - gazociągi istniejące, realizowane i planowane;
lokalizacja podziemnych magazynów gazu ..............................................................................119
Ryc. 54. Krajowy System Elektroenergetyczny, 2005 ..............................................................120
Ryc. 55. Budownictwo mieszkaniowe według gmin, 2005........................................................122
Ryc. 56. Sytuacja mieszkaniowa według gmin i powiatów, 2002 .............................................123
Ryc. 57. Wyposażenie mieszkań według gmin, 2005...............................................................125
Ryc. 58. Rozmieszczenie garnizonów wojskowych wg rodzajów sił zbrojnych ........................126
Ryc. 59. Rozmieszczenie poligonów i placów ćwiczeń ............................................................127
Ryc. 60. Liczba i struktura pochodzenia ludności w miastach oraz urbanizacja według
podregionów, 2002-2005 .........................................................................................................132
Ryc. 61. Komunikacja miejska według gmin, 2005 ..................................................................138
Ryc. 62. Osadnictwo wiejskie, 2005.........................................................................................140
Ryc. 63. Demograficzne obszary problemowe według gmin, 2005 ..........................................147
Ryc. 64. Społeczne obszary problemowe według gmin, 2002-2005 ........................................148
Ryc. 65. Ekonomiczne obszary problemowe według gmin, 2005 .............................................149
Ryc. 66. Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju: elementy stabilizujące system
polskiej przestrzeni ..................................................................................................................153
Ryc. 67. Pokrycie studiami uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin,
2005 .........................................................................................................................................156
Ryc. 68. Pokrycie miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego według gmin, 2005
.................................................................................................................................................159
Ryc. 69. Przeciętna wielkość i koszt planu miejscowego według gmin, 2005 ..........................160
Ryc. 70. Powierzchnia gmin objętą projektami miejscowych planów zagospodarowania
przestrzennego według gmin, 2005 .........................................................................................161
Ryc. 71. Powierzchnia gruntów rolnych i leśnych, dla których zmieniono przeznaczenie, 2005
.................................................................................................................................................162
Ryc. 72. Decyzje o ustaleniu warunków zabudowy według gmin, 2005 ...................................164
Ryc. 73. Decyzje o ustaleniu lokalizacji celu publicznego według gmin, 2005 ........................165
194

74

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

74

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Druk nr 74

Warszawa, 13 grudnia 2007 r.

Panie i Panowie Posłowie

Uprzejmie przekazuję wniesiony przez Prezesa Rady Ministrów w dniu

- Raport o stanie zagospodarowania

(-) Bronisław Komorowski

DOKUMENT PRZYJĘTY PRZEZ RADĘ MINISTRÓW

Przygotowano na podstawie opracowania Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej

2. PODSTAWOWE ELEMENTY PRZESTRZENI PRZYRODNICZEJ ......................14

3. PODSTAWOWE ELEMENTY ZRÓŻNICOWAŃ SPOŁECZNYCH.......................44

4. ZRÓŻNICOWANIA PRZESTRZENNE GOSPODARKI ................................... 62

5. ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE INFRASTRUKTURY ........................... 93

6. ZRÓŻNICOWANIA STRUKTURY OSADNICZEJ ......................................... 131

7. SYSTEM ZARZĄDZANIA ROZWOJEM PRZESTRZENNYM........................146

8.1. Przekształcenia przestrzeni.............................................................186

9. SPIS TABEL .................................................................................................. 192

10. SPIS RYCIN ................................................................................................... 193

Zadaniem Raportu jest: udokumentowanie stanu zagospodarowania przestrzennego

1.1. Integracja europejska i globalizacja

Zmiany zagospodarowania przestrzennego zachodzą pod wpływem procesów generowanych w

1.2. Modernizacja społeczeństwa i gospodarki

Przemiany strukturalne w gospodarce charakteryzujące się przesunięciami w znaczeniu

1.3. Potrzeba ładu przestrzennego

Ładem przestrzennym nazywamy takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną

1.4. Ochrona krajobrazu

Polska ratyfikowała sporządzoną w 2000 roku Europejską Konwencję Krajobrazową, która

zależy od świadomości i woli organów regionalnych i lokalnych, które są odpowiedzialne za

2. Podstawowe elementy przestrzeni przyrodniczej

2.1. Stan środowiska a model zrównoważonego i trwałego rozwoju

2.1.1. Współpraca międzynarodowa

Współpracę transgraniczną w aspekcie gospodarowania środowiskiem zgodnego z założeniami

Transgraniczny charakter ma również Międzynarodowy Park Doliny Dolnej Odry. Celem

2.2. Zasoby przyrodnicze

2.2.1. Pokrywa glebowa

Poza przemysłowymi, komunalnymi i komunikacyjnymi zanieczyszczeniami powietrza, które

2.2.2. Zasoby wodne

Jednym z głównych problemów gospodarki wodnej w Polsce są relatywnie małe

W przeliczeniu na jednego mieszkańca daje to średnio tylko 1390 m 3 /rok. W porównaniu

W celu redukcji zagrożenia powodziami konieczne jest uporządkowanie gospodarki

Jeszcze jednym problemem związanym z regulacją rzek jest podtrzymywanie i ochrona

Ryc. 1. Oczyszczalnie ścieków według gmin, 2005

Jakość wód w polskich jeziorach nadal odbiega od oczekiwanych standardów jakościowych.

2.2.3. Zasoby leśne

Ryc. 2. Lesistość według gmin, 2005

14 ) miąższość drewna – objętość drewna, mierzona w metrach sześciennych (m 3 ).

2.3. Zagrożenia środowiska

2.3.1. Pozyskiwanie surowców mineralnych

Pozyskanie surowców mineralnych stanowi bardzo ważny element rozwoju gospodarczego

do ruchów i przemieszczeń warstw przypowierzchniowych i osiadania powierzchni terenu. Leje

Ryc. 3. Występowanie i wydobycie ważniejszych surowców mineralnych Polski

Na obszarze Polski największe zagrożenie dla środowiska stanowi pozyskiwanie węgla

Ryc. 4. Emisja pyłów, 2005

2.3.2. Zanieczyszczenie powietrza

Ryc. 6. Emisja dwutlenku węgla, 2005

Polska posiada sprawny system kontroli środowiska, oparty na standardach obowiązujących

Szczególną kategorię stanowią odpady, związane z przemysłem wydobywczym. Chociaż

21 ) Ochrona Środowiska, 2005

Składowiska są obiektami uciążliwymi dla środowiska a często nie spełniają wymogów

Ryc. 7. Odpady wytworzone i zebrane według gmin i powiatów, 2005

Realizacja programów poprawy sytuacji w składowaniu i odzysku lub unieszkodliwianiu

Obok odpadów, drugim bardzo istotnym ze względów zdrowotnych zagrożeniem środowiska

niektórych najbardziej uciążliwych zakładów przemysłowych. Do poprawy przestrzegania przez

2.4. Użytkowanie ziemi

Grunty zagospodarowane przez rolnictwo są główną formą użytkowania ziemi na przeważającej