Wpływ zbiorowisk grzybów glebowych na Rhizoctonia spp.

, sprawców zgorzeli siewek

sosny zwyczajnej w szkółce leśnej Garncarskibród

M. Bełka, M. Mańka

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Fitopatologii Leśnej

ul. Wojska Polskiego 71c, 60-625 Poznań, marta.belka @up.poznan.pl

Wstęp

Grzyby zgorzelowe każdego roku przyczyniają się do poważnych strat w szkółkach

leśnych. Spektrum gatunków tych patogenów jest szerokie, a zwykle przyczyną wystąpienia
choroby jest ten gatunek, któremu najbardziej sprzyja środowisko. Zgorzel siewek w szkółce
Garncarskibród powodowana jest przez grzyby rodzaju Rhizoctonia, w mniejszym stopniu
przez Cylindrocarpon destructans oraz grzyby rodzaju Fusarium. Rhizoctonia spp. uznawane
są za najgroźniejszych sprawców pasożytniczej zgorzeli siewek w wielu szkółkach leśnych na
terenie Wielkopolski [Gierczak 1963 Mańka i inni 2001, Stępniewska, Mańka 2003].
Celem badań było zbadanie zależności biotycznych pomiędzy saprotroficznymi
grzybami glebowymi a grzybami rodzaju Rhizoctonia występującymi w Szkółce Leśnej
Garncarskibród w dwóch następujących po sobie latach, 2004 i 2005.

Materiał i metody

Szkółka Leśna Garncarskibród (RDLP Poznań, Nadleśnictwo Oborniki) położona jest

na siedlisku boru mieszanego świeżego. Część izolatów patogenów uzyskano z chorych
siewek zebranych w czasie pobierania prób gleby. Większość izolatów Rhizoctonia spp.
uzyskano metodą pułapkową, wysiewając nasiona sosny zwyczajnej do wcześniej pobranej ze
szkółki gleby. Izolacji patogena na pożywkę Martina-Johnsona dokonano po wcześniejszym
zdezynfekowaniu powierzchni porażonych siewek 10% podchlorynem sodu.
Próby gleby pobrane zostały według zasad opisanych przez K. Mańkę [Mańka 1964,
Mańka, Salmanowicz 1987] w pierwszych dniach czerwca 2004 oraz 2005 roku.
Z gleby pobranej ze szkółki wyizolowano zbiorowiska saprotroficznych grzybów
glebowych metodą Warcupa [1950] w modyfikacji Mańki [Johnson, Mańka 1961, Mańka
1964, Mańka, Salamanowicz 1987].
 Izolaty Rhizoctonia spp. uzyskane z badanej szkółki w 2004 i 2005 roku,
charakteryzujące się zróżnicowaną morfologią kolonii na pożywce agarowo-ziemniaczanej
(PDA), zostały przebadane pod względem liczby jąder w komórce metodą opisaną przez
Bandoniego [1979]. Następnie przebadano wpływ zbiorowisk grzybów glebowych na wzrost
tych izolatów metodą szeregów biotycznych [Mańka 1974, Mańka, Mańka 1992, 1993].
W metodzie tej określa się indywidualny efekt biotyczny (IEB) na podstawie sytuacji na
hodowli dwugrzybniowej (patogen i grzyb glebowy) po dziesięciu dniach. IEB określa
wpływ, wywierany przez jeden izolat danego gatunku grzyba glebowego (składnika
zbiorowiska) na wzrost patogena. Izolat ten reprezentuje wszystkie izolaty danego gatunku
występujące w zbiorowisku. W przypadku, gdy grzyb glebowy sprzyja wzrostowi patogena
wartość IEB wyrażana jest liczbą ujemną, gdy zaś sytuacja jest odwrotna, IEB przyjmuje
wartość dodatnią. W sytuacji, gdy żaden z grzybów nie ogranicza wzrostu drugiego, IEB
przyjmuje wartość „0”. Ogólny efekt biotyczny (OEB) opisuje wpływ wszystkich izolatów
danego gatunku grzyba glebowego na wzrost patogena. OEB uzyskuje się poprzez
pomnożenie wartości IEB danego gatunku grzyba przez frekwencję jego występowania w
zbiorowisku. Sumaryczny efekt biotyczny (SEB) charakteryzuje wpływ całego zbiorowiska
grzybów glebowych na wzrost patogena. SEB otrzymuje się poprzez arytmetyczne
zsumowanie wszystkich wartości OEB z tego zbiorowiska. Każdy z efektów biotycznych
może przyjmować wartość ujemną, gdy wpływ na wzrost patogena jest sprzyjający, wartość
dodatnia natomiast oznacza ograniczający wpływ na wzrost patogena.

Wyniki i dyskusja

Wśród dziesięciu izolatów Rhizoctonia spp. z 2004 roku wystąpiło sześć izolatów
dwujądrowych i cztery izolaty o większej liczbie jąder w komórce, a wśród siedemnastu
izolatów z 2005 roku, było dziesięć izolatów dwujądrowych i siedem wielojądrowych.
Te ostatnie reprezentują gatunek Rhizoctonia solani. Do dalszych badań wybrano z każdego
roku po dwa izolaty dwujądrowe i dwa izolaty wielojądrowe, testując je wobec zbiorowisk
grzybów glebowych pochodzących z tego samego roku.
Zbiorowisko grzybów glebowych wyizolowane w czerwcu 2004 roku składało się ze
307 izolatów, z czego 274 (reprezentujące 10 najliczniej występujących gatunków,
stanowiących 89% wszystkich izolatów) zostały uwzględnione w testach biotycznych (Tabela
1). Zbiorowisko grzybów glebowych wyizolowane rok później z tej samej szkółki składało się
ze 116 izolatów, z czego 94 (reprezentujące 11 najliczniejszych gatunków, stanowiących 81%
wszystkich izolatów) zostały uwzględnione w dalszych badaniach (Tabela 2).
W znacznej większości izolaty grzybów glebowych obu zbiorowisk sprzyjały
wzrostowi izolatów Rhizoctonia spp. SEB miał w obu przypadkach wartość ujemną, co
świadczy o sprzyjającym wpływie zbiorowiska na wzrost wszystkich izolatów Rhizoctonia
spp., niezależnie od ich przynależności gatunkowej. Jest to częste zjawisko, jako że grzyby
rodzaju Rhizoctonia, w tym i przebadane izolaty, charakteryzuje szybkie tempo wzrostu.
Jedynie dwa szybko rosnące grzyby zbiorowiska, należące do rodzajów Rhizopus oraz
Trichoderma, wywierały ograniczający wpływ na wzrost badanych patogenów. Ze względu
na niską frekwencję ich występowania w zbiorowisku, nie odegrały one jednak zasadniczej
roli a zatem nie mają większego wpływu na wartości sumarycznych efektów biotycznych w
poszczególnych latach. Uzyskane wyniki zdają się nie potwierdzać poglądu Gierczak [1963],
która uważa, że duża częstotliwość występowania w glebie grzybów rodzaju Penicillium,
wpływa hamująco na występowanie pasożytniczej zgorzeli siewek wskutek wytwarzania
substancji antybiotycznych. W zbiorowisku pochodzącym z 2004 roku, grzyby rodzaju
Penicillium stanowiły 44%, natomiast w 2005 roku – 43% ogółu izolatów, a jednak żaden z
nich nie wpłynął hamująco na wzrost patogena. W wyodrębnionych reprezentacjach
zbiorowisk zidentyfikowanych zostało 12 gatunków grzybów, z czego 9 wystąpiło w obu
badanych zbiorowiskach. W oparciu o wzór Marczewskiego-Steinhausa na podobieństwo
zbiorów [Kowalski 1996, Tyszkiewicz 2001], określone zostało podobieństwo jakościowe
analizowanych zbiorowisk grzybów glebowych z 2004 oraz 2005 roku, które wyniosło 69%.
Liczba ta wskazuje na duże podobieństwo pod kątem występowania i liczebności w glebie
gatunków grzybów porównywanych zbiorowisk.
Przy sprzyjającym wzrostowi badanych izolatów Rhizoctonia spp. wpływie obu
zbiorowisk grzybów nasilenie sprzyjającego patogenom wpływu zbiorowiska grzybów
glebowych było znacznie większe w przypadku zbiorowiska z 2004 roku. Uzyskane w tym
roku wartości SEB wynosiły -1150 do -1559, podczas gdy w 2005 roku osiągnęły -372 do
-630. W obu latach wpływ zbiorowisk grzybów glebowych bardziej sprzyjał wzrostowi
izolatów Rhizoctonia solani niż izolatów dwujądrowych (Tabela 1 i 2). Wydaje się to
potwierdzać wyniki uzyskane przez Mańkę i innych [2001] w 1999 roku w szkółce leśnej
Wronczyn koło Poznania. Zgorzel siewek w tej szkółce wywołana była głównie przez
R. solani, któremu najbardziej sprzyjało zbiorowisko grzybów glebowych. Inne patogeny były
w chorych siewkach znacznie mniej liczne a wpływ zbiorowiska znacznie mniej im sprzyjał
(w odniesieniu do izolatów F. oxysporum i jednego izolatu dwujądrowego Rhizoctonia sp.)
albo ograniczał ich wzrost (o odniesieniu do jedynego izolatu C. destructans).
Warto zauważyć, że Sen [2001] w pracy wykonanej w Finlandii i w Norwegii uważa
dwujądrowe izolaty za nie wpływające negatywnie na wzrost siewek iglastych, a Herr [1995]
opisuje nawet kilka izolatów dwujądrowych, które uważa za obiecujące czynniki ochrony
biologicznej przed R. solani na niektórych roślinach ogrodniczych. Wydaje się, że udział i
rola dwujądrowych izolatów Rhizoctonia w populacji gatunków tego rodzaju w szkółkach
leśnych zasługują na dokładniejsze zbadanie.

Literatura

BANDONI R.J. 1979 Safranin O as a rapid stain for fungi. Mycologia 71: 873-874.
GIERCZAK M. 1963 Badania nad zgorzelą siewek sosny i modrzewia. Prace Kom. Nauk
Roln. i Kom. Nauk Leśn. PTPN 15(2): 131-145.
HERR L.J. 1995 Biological control of Rhizoctonia solani by binucleate Rhizoctonia spp. and
hypovirulent R. solani agents. Crop Protection 14: 179–186.
JOHNSOL L.F., MAŃKA K. 1961 Modification of Warcup’s soil-plate method for isolating
soil fungi. Soil. Sci. 92: 79-83.
KOWALSKI S. 1996 Biodiversity of soil fungi in converted stand of Pinus sylvestris L. as an
indicator of environment degradation as the effect of industrial pollution. Phytopathol. Pol.
12: 163-175.
MAŃKA K. 1964 Próby dalszego udoskonalenia zmodyfikowanej metody Warcupa
izolowania grzybów z gleby. Prace Kom. Nauk Roln. i Kom. Nauk Leś. PTPN, 17: 29-43.
MAŃKA K. 1974 Zbiorowiska grzybów jako kryterium oceny wpływu środowiska na choroby
roślin. Zesz. Prob.. Post. Nauk Roln. 160: 9-23.
MAŃKA K., MAŃKA M. 1992 A new metod for evaluating interaction between soil
inhabiting fungi and plant pathogens. IOBC/WPRS Bulletin 1992/XV/1: 73-75.
MAŃKA K., MAŃKA M. 1993 Próba oceny dotychczasowych badań nad fitopatologicznym
znaczeniem grzybów w środowisku rośliny-gospodarza. W: Materiały z Sympozjum na temat:
„Biotyczne środowisko uprawne a zagrożenia chorobowe roślin”. 7-9.09.1993 Olsztyn.
Polskie Towarzystwo Fitopatologiczne, Akademia Rolniczo-Techniczna im. M.
Oczapowskiego w Olsztynie: 35-46.
MAŃKA K., MAŃKA M., KACPRZAK M., STĘPNIEWSKA S. 2001 Damping-off of Scots
pine (Pinus sylvestris) seedlings in Wronczyn forest nursery and soil fungi community.
Phytopatol. Pol., 22: 163-170.
MAŃKA K., SALMANOWICZ B. 1987 Udoskonalenie niektórych technik zmodyfikowanej
metody płytek glebowych do izolowania grzybów z gleby z punktu widzenia potrzeb mikologii
fitopatologicznej. Roczn. Nauk Rol., s. E, 17 (1): 35-46.
SEN R. 2001. Multitrophic interactions between a Rhizoctonia sp. and mycorrhizal fungi
affect Scots pine seedling performance in nursery soil. New Phytologist 152: 543-554.
STĘPNIEWSKA S., MAŃKA M. 2003 Suppression of Rhizoctonia solani AG5 by
Trichoderma spp. from two soil fungi communities. Bull. Pol. Acad. Sci., Biol. Sci., Vol 51
(2): 87-93.
TYSZKIEWICZ Z. 2001 Zbiorowiska grzybów glebowych i ich wpływ na kształtowanie się
zdrowotności naturalnych odnowień dwóch różnych grądów. Zeszyty Naukowe PB,
Inżynieria Środowiska, Z. 12, Białystok: 143-185.
WARCUP J.H. 1950 The soil plate metod for isolation of fungi from soil. Nature 166: 117-
118.

Słowa kluczowe

Rhizoctonia, Pinus sylvestris, zgorzel siewek, zbiorowisko grzybów glebowych

Streszczenie

Na terenie Szkółki Leśnej Garncarskibród (RDLP Poznań, Nadleśnictwo Oborniki) co

roku występuje zgorzel siewek sosny zwyczajnej, powodowana w głównej mierze przez
patogeny rodzaju Rhizoctonia. Zbadano zależności biotyczne pomiędzy saprotroficznymi
grzybami glebowymi a grzybami rodzaju Rhizoctonia występującymi w tej szkółce, w dwóch
następujących po sobie latach, 2004 i 2005.
Izolaty Rhizoctonia spp. pozyskano z siewek chorujących w szkółce oraz metodą
pułapkową, z siewek rosnących w pobranej ze szkółki glebie.
Spośród nich cztery izolaty Rhizoctonia dwujądrowe oraz cztery izolaty wielojądrowe
(odpowiednio po dwa z każdego roku badań) zostały zestawione w testach szeregów
biotycznych ze zbiorowiskami grzybów glebowych uzyskanymi w tym samy roku.
 Oba zbiorowiska grzybów sprzyjały wzrostowi badanych izolatów Rhizoctonia spp.
Nasilenie sprzyjającego wpływu zbiorowiska grzybów glebowych było większe w przypadku
zbiorowiska z 2004 roku, a także większe w odniesieniu do R. solani.
Tabela 1. Biotyczny wpływ zbiorowiska grzybów glebowych na wzrost izolatów Rhizoctonia
spp. w 2004 roku
Biotic effect of soil fungi community from forest nursery in 2004 on the growth of
Rhizoctonia spp. isolates

Efekt biotyczny wobec

Gatunek grzyba Frekwen- Biotic effect on
Species of fungi cja R.. 3 * R.4* R.. 7 ** R.. 2 **
Frequency IEB OEB IEB OEB IEB OEB IEB OEB
IBE GBE IBE GBE IBE GBE IBE GBE
Penicillium 65 -5 -325 -5 -325 -3 -195 -2 -130
janczewskii
Chaetomium 58 -7 -406 -6 -348 -5 -290 -7 -406
globosum
Umbelopsis 42 -7 -294 -5 -210 -6 -252 -5 -210
vinacea
P. roseum 33 -7 -231 -5 -165 -4 -132 -6 -198
Haematonectria 27 -8 -216 -7 -189 -7 -189 -4 -108
haematococca
Penicillium 22 -4 -88 -7 -154 -6 -132 -7 -154
daleae
Gliocladium 8 -5 -40 -5 -40 -5 -40 -5 -40
viride
Rhizopus sp. 7 +5 +35 +6 +42 +8 +56 +7 +49
Truncatella 6 -4 -24 -2 -12 -3 -18 -5 -30
hartigii
Trichoderma 6 +5 +30 +6 +36 +7 +42 +6 +36
harzianum
Sumaryczny efekt biotyczny -1559 -1365 -1150 -1191
Summary biotic effect

* izolat Rhizoctonia wielojądrowy (multinucleate Rhizoctonia isolate)

** izolat Rhizoctonia dwujądrowy (binucleate Rhizoctonia isolate)
IEB (IBE) – indywidualny efekt biotyczny (individual biotic efect)
OEB (GBE) – ogólny efekt biotyczny (general biotic efect)
SEB (GBE) – sumaryczny efekt biotyczny (summary biotic efekt)
Tabela 2. Biotyczny wpływ zbiorowiska grzybów glebowych na wzrost izolatów Rhizoctonia
spp. w 2005 roku
Biotic effect of soil fungi community from forest nursery in 2005 on the growth of
Rhizoctonia spp. isolates

Efekt biotyczny wobec

Gatunek grzyba Frekwen- Biotic effect on
Species of fungi cja R . 19 * R.. 20 * R.. 71 ** R .21 **
Frequency IEB OEB IEB OEB IEB OEB IEB OEB
IBE GBE IBE GBE IBE GBE IBE GBE
Aspergillus 18 -8 -144 -8 -144 -7 -126 -7 -126
clavatus
Penicillium 16 -8 -128 -7 -112 -4 -64 -4 -64
janczewskii
Penicillium 15 -8 -120 -7 -105 -4 -60 -5 -75
roseum
Gliocladium 10 -8 -80 -6 -60 -5 -50 -4 -40
viride
Penicillium 9 -8 -72 -8 -72 -3 -27 -4 -36
daleae
Umbelopsis 6 -8 -48 -8 -48 -6 -36 -6 -36
vinacea
Haematonectria 5 -2 -10 -2 -10 -2 -10 -7 -35
haematococca
Chaetomium 5 -8 -40 -8 -40 -6 -30 -6 -30
globosum
Rhizopus sp. 4 +6 +24 +7 +28 +7 +28 +7 +28
Truncatella 3 -8 -24 -7 -21 -4 -12 -5 -15
truncata
Trichoderma 3 +4 +12 +5 +15 +5 +15 +7 +21
harzianum
Sumaryczny efekt biotyczny -630 -569 -372 -408
Summary biotic effect
Objaśnienia – jak w tabeli 1
Legend – see table 1
 The effect of soil fungi communities on Rhizoctonia spp., causing agents of Scots pine
seedling damping-off in Garncarskibród forest nursery

M. Bełka, M. Mańka

University of Life Sciences in Poznań

Key words
Rhizoctonia, Pinus sylvestris, damping-off, seedlings, soil fungi community

Summary
In Garncarskibród forest nursery Rhizoctonia spp. caused damping-off of Scots pine
seedlings in 2004 and 2005. The biotic relations between isolates of the pathogens and
communities of saprotrophic soil fungi isolated in June 2004 and 2005 were investigated.
Every year two binucleate and two multinucleate Rhizoctonia spp. were tested versus
the soil fungi communities of the year. Both soil fungi communities supported the growth of
all the Rhizoctonia spp. isolates. The support was bigger in 2004 and in both years R. solani
(multinucleate) isolates were supported more that the binucleate ones.