Johannes Brinktrine, Msza święta, Warszawa 1957

50. MODLITWA PAŃSKA

Miejsce i zadanie we Mszy rzymskiej. Od czasów papieża Grzegorza Wielkiego zaraz
po kanonie następuje Pater noster. Wydaje się, że poprzednio znajdował się przed „Modlitwą
Pańską" obrzęd łamania chleba. Potwierdza to w odniesieniu do Afryki św. Augustyn, a
liturgia mediolańska jeszcze dziś zachowuje ten porządek. Nowe rozporządzenie Grzegorza
spotkało się z licznymi głosami krytyki. Zarzucano mu między innymi, że naśladuje Greków
Na te zarzuty odpowiada Grzegorz w liście do biskupa z Syrakuz, Jana: „«Modlitwę
Pańską»... odmawiamy zaraz po kanonie, ponieważ apostołowie mieli ten zwyczaj, że tylko
przy (= z) niej konsekrowali ofiarę (ut ad ipsam solummodo orationem oblationis hostiam
consecrarent); i wydawało się, że jest rzeczą niestosowną odmawiać nad ofiarą modlitwę
ułożoną przez jakiegoś uczonego, a modlitwy tradycyjnej, którą ułożył nasz Zbawiciel, nie
odmawiać nad Jego Ciałem i Krwią" (PL, 77, 956).
Papież twierdzi, że apostołowie „konsekrowali" ofiarę przy Pater noster.1 Jednakże
słowa consecrare nie należy tu rozumieć w znaczeniu dzisiejszym „przemienić", lecz w
znacznie szerszym znaczeniu: „pobłogosławić" lub w ogóle „uświęcić", jak np. w modlitwie:
Haec commixtio et consecratio corporis et sanguinis Domini nostri Jesu Christi fiat
accipientibus nobis in uitain aeternam. Papież pragnie więc powiedzieć, że przepisuje
odmawianie Pater noster zaraz po kanonie, ponieważ apostołowie tej tylko modlitwy używali
do poświęcenia ofiar. (Oczywiście, że i my „konsekrujemy" w ten sposób ofiarę przez Pater
noster). Oprócz racji historycznej podaje papież jeszcze drugi powód, rację odpowiedniości:
niestosownie jest odmawiać nad ofiara modlitwę ułożoną przez uczonego2 i niestosownie jest
pomijać odmawianie nad Ciałem i Krwią Zbawiciela3 tej modlitwy, którą On sam ułożył
(wydaje się, jakoby w czasach Grzegorza Wielkiego niektórzy opuszczali w ogóle Pater
noster). Szczegóły dotyczące tego trudnego zagadnienia – w „Theologie und Glaube", IX
(1917) 152–154 (Das Vaterunser als Konsekrationsgebet) i XIII (1921) 275–280 (Das
Vaterunser in den Messliturgien); nadto w „Romische Quartalschrift", XXXI (1923) 23 ns.
Z tego listu można wyciągnąć poważne wnioski, odnoszące się do miejsca, które
zajmuje Pater noster we Mszy rzymskiej. Według Grzegorza Wielkiego, „Modlitwa Pańska"
jest nie tyle przygotowaniem do przyjęcia Komunii św., ile raczej modlitwą konsekracyjną w
pierwotnym znaczeniu, tj. świętą modlitwą błogosławiąca i ofiarną4; odmawia się ją nad
Ciałem i Krwią Chrystusa. Toteż Pater noster należy w liturgii rzymskiej bardziej do drugiej
części Mszy wiernych – konsekracji eucharystycznej5 aniżeli do części trzeciej, tj. Komunii
św.
W liturgii afrykańskiej uważano „Modlitwę Pańską" w czasach św. Augustyna za
przygotowanie do Komunii św. Św. Augustyn rozumie Pater noster (z powodu piątej
prośby)6 jako duchowne obmycie, które oczyszcza przed przyjęciem Najświętszego
Sakramentu.7 Takie tłumaczenie jest zrozumiałe, ponieważ wtedy Pater noster występowało
po łamaniu chleba.
Sposób, w jaki odmawia się w liturgii rzymskiej Pater noster, dobrze odpowiada
charakterowi „Modlitwy Pańskiej" jako „modlitwy konsekracyjnej". W liturgiach wschodnich
odmawia ją lud lub jego przedstawiciel; ukazuje się przeto jako rodzinna modlitwa
społeczności zebranej na Świętej Uczcie. Natomiast w liturgii rzymskiej, która zastrzega
„Modlitwę Pańską" dla kapłana8, jest ona podniesiona do godności uroczystej modlitwy
ofiarnej. Stanowi dokończenie prex, tj. kanonu. Pater noster zamyka go, tak jak prefacja go
rozpoczyna. Obie te modlitwy są oprawą modlitw kanonu odmawianych w tajemniczym
milczeniu. Bliższe szczegóły w naszym artykule: Das Vaterunser in den Messliturgien,
„Theologie und Glaube", XIII (1921) 277 ns.
Zdaniem Krampa, rzymski zwyczaj, według którego tylko kapłan odmawia Pater
noster, pochodzi od Grzegorza Wielkiego. Papież ten miał w tym wypadku kierować się
zwyczajem panującym u benedyktynów. Jednak wydaje się, że już św. Augustyn znał
zwyczaj, według którego tylko biskup odmawiał Pater noster.

1 Jeżeli nie chcemy, aby Grzegorz przeczył sam sobie, nie możemy rozumieć kanonu
przez słowo ad ipsam....orationem, jak to czynią niektórzy. Por. D. C. Lambot, Le Pater dans
la liturgie apostoliąue d’apres saint Gregoire, „Revue Benedictine", XLII (1930) 265–269.
Według mnie, nie należy odmawiać przyimkowi ad znaczenia instrumentalnego, jak to
uczynił Lambol.
2 Należy zwrócić uwagę na czas zaprzeszły, Grzegorz wyeliminował więc tę
modlitwę. Nie można przeto pojmować przez nią kanonu, jak chciano ostatnio.
3 Także z wyrażenia: super eius corpus et sanguinem non diceremus jasno wynika, że
consecrare polegało na recytowaniu modlitwy nad ofiarami już przeistoczonymi w Ciało i
Krew Chrystusa.
4 Jak dawny jest ten pogląd, widać z fragmentu, który, według Morina, ,,Revue
Benedict." (1929) 70, powstał około 500 r. w północnej Afryce: non poteris pei orationem
dominicam mysterii sacramenta complere, ut dicas ad plenitudinem periecti holocausti
orationem dominicam (PL, 125, 608). Nie można więc przyjmować, jak czyni to Jungmann,
Missarum Sollemnia, II, 349, przyp. 61, że takie rozumienie „Modlitwy Pańskiej" jest
„średniowieczną zmianą znaczenia".
5 Papież Innocenty III (De s. altaris mysterio, lib. 5, c. 13), zalicza Pater noster do
kanonu („czternasta część świętego kanonu"; embolizm określa on jako „ostatnią część
świętego kanonu"). Należy też pamiętać, że jeszcze dzisiaj w uroczystej Mszy papieskiej na
Wielkanoc opuszcza się Amen po końcowej doksologii kanonu, bezpośrednio przed Pater
noster.
6 Przy tej modlitwie biskup i lud bili się w piersi (por. Roetzer, /. c., 129).
7 Sermo 17, 5, 5 (PL, 38, 127).
8 Według Grzegorza Wielkiego, „Modlitwę Pańską" odmawia się a solo sacerdote (1.
c. PL, 77, 957). Toteż nie należy zaprzeczać temu — jak czyni to Jungmann, Missarum
Sollemnia, II, 349, przyp. 61 — że według rzymskiego obrządku jest ona zarezerwowana dla
kapłana. Jungmann bowiem sądzi (l. c., 348 ns.), że także we Mszy rzymskiej „Modlitwa
Pańska" należy do ludu, ponieważ jest podzielona między kapłana i lud; zasadniczo i tutaj lud
bierze udział w jej odmawianiu, jest to więc modlitwa wiernych przy Komunii św. Jednak
wiadomo, że we Mszy rzymskiej, w przeciwieństwie do innych liturgii, lud bierze udział w
odmawianiu „Ojcze nasz" tylko w formie krótkiej odpowiedzi. Podobnie jak oracja, jako
modlitwa zastrzeżona dla kapłana, nie traci swego charakteru przez to, że lud odpowiada
Amen, tak i Oratio dominica we Mszy rzymskiej nie traci przez odpowiedź wiernych
charakteru modlitwy zastrzeżonej dla kapłana. I tutaj ważna jest zasada: Parum pro nihilo
putatur.