Katarzyna Jasinska-Zdun

INGVA
ATINA
SKRYPT DLA STUDENTÓW POLONISTYKI
(60 godzin)
 2

LEGENDA

NOTA BENE Dobrze odnotuj; przeczytaj uwaŜnie

wyjątki
to TRZEBA zapamiętać

tak oznaczone są (na początku skryptu) łatwe teksty preparowane

tak oznaczone są (na początku skryptu) wybrane zwroty i zdania

z tekstów oryginalnych

 tak oznaczone są teksty o tematyce chrześcijańskiej i fragmenty

Biblii

wiekopomne tłumaczenia studentów; zupełnie błędne, ale warte

odnotowania

 niepreparowany oryginał

MATERIAŁY

J. Mańkowski Praktyczny słownik łacińsko-polski. Wydanie III rozszerzone

ewentualnie
K. Kumaniecki Słownik łacińsko-polski lub
J. Korpanty Mały słownik łacińsko-polski
 3

LECTIO PRIMA
HISTORIA JĘZYKA, ALFABET ŁACIŃSKI, AKCENTOWANIE I WYMOWA,
PODSTAWOWE WIADOMOŚCI O FLEKSJI ŁACIŃSKIEJ

1.Alfabet łaciński (złoty wiek) w zestawieniu z greckimi wzorami liter.

Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Kk Ll Mm
Αα Ββ Γγ ∆δ Εε Γγ Ηη Ιι Κκ Λλ Μµ
Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz
Νν Οο Ππ Ρρ Σσ Ττ Υυ Χχ Υυ Ζζ

Alfabet łaciński wywodzi się z alfabetu etruskiego i w II w. p.n.e. składał się z 21 znaków.
Pierwotnie pomiędzy F a H była litera Z. Została ona usunięta w IV wieku p.n.e. jako zbędna
(język łaciński nie ma tego dźwięku) przez cenzora Appiusza Klaudiusza Caecusa. Na to miejsce
wprowadzono literę G, która jest graficznym wariantem litery C. Do tamtej pory litera C słuŜyła
do oddawania zarówno głoski /K/, jak i głoski /G/, natomiast od czasu reformy C oznaczało
wyłącznie głoskę /K/. Zmiana ta spowodowała takŜe ograniczenie stosowania litery Q, a K prawie
zupełnie wyszła z uŜycia. Litera Y została dodana, a Z ponownie dodana w I wieku p.n.e. w celu
dokładnego oddawania na piśmie wyrazów greckich. W średniowieczu pojawia się litera W
powstała z podwojonego V oznaczającego samogłoskę /U/ (stąd angielska nazwa W - double U).
Jednak litera ta jest pierwotnie po prostu ligaturą stosowaną zamiast sekwencji VV, co oznacza
sylabę wu - i stąd pochodzi jej polska nazwa. Wreszcie w połowie XVI wieku litera I, oznaczająca
do tej pory zarówno samogłoskę, jak i półsamogłoskę zostaje rozróŜniona na I oraz J.
Analogicznego rozróŜnienia dokonuje się dla V, litera ta rozdziela się na U dla samogłoski oraz V
dla półsamogłoski (lub spółgłoski).

{}
 4

1. 2. Wymowa

 dyftongi (dwugłoski)
ae [e] saepe [sepe] często
oe [e] poena [pena] kara
au [ał] aurum [ałrum] złoto
eu [eł] Europa [europa] Europa

ale z rozdzielnikiem (trema):

aë [ae] aër [aer] powietrze
oë [oe] poëta [poeta] poeta

 litera qu nigdy nie występuje sama, ale zawsze z następującym po sobie u (qu)
qu [kw] aqua [akwa] woda quinque [kwinkwe]

 niektóre spółgłoski
c jak
1. [k] przed a, o, u, spółgłoskami oraz w wygłosie
2. [c] przed e, i, y, dyftongami
s [s] rosa [rosa] róŜa
t [t] otium [otium] czas wolny
v [w] vinum [winum] wino

 zbitki
ngu [ngw] lingua [lingwa] język
ph [f] philosophia [filosofia] filozofia
rh [r] rhombus [rombus] romb
th [t] cathedra [katedra] krzesło z poręczami
ch [ch] charakter [charakter] właściwość

 geminaty (podwójne spółgłoski)

wymawiamy obie spółgłoski ecclesia [ekklesia] kościół, nullus [nullus] Ŝaden

W pisowni wielkich liter stosuje się na ogół zasady polskiej ortografii z wyjątkiem przymiotników
urobionych od nazw własnych, które piszemy w łacinie wielką literą (lingua Latina język łaciński).

3. Podział na sylaby

Podział na sylaby w języku łacińskim przebiega podobnie jak w polskim. Pojedyncza spółgłoska
naleŜy do następnej sylaby: a-mor (miłość), lau-do (chwalę). Jeśli od jakiejś grupy liter nie moŜe
zaczynać się w łacinie wyraz, to przy podziale na sylaby rozdziela się tę grupę liter: ter-ra, nie:
te-rra (ziemia); om-nis, nie: o-mnis (kaŜdy). Wyrazy złoŜone z przyimkami dzieli się według ich
części składowych: ab-i-re nie: a-bi-re (odchodzić), post-e-a nie: po-ste-a (później).
 5

4. Iloczas (długość). Akcentowanie

W łacinie kaŜda z samogłosek moŜe być długa: ā, ē, ō, ū, ī,
lub krótka: ă, ĕ, ŏ, ŭ, ĭ.

Akcent pada na sylabę przedostatnią, jeśli jest ona długa (natūra natura, magīster nauczyciel); jeśli
jest krótka, akcent cofa się na trzecią od końca (con-di-cĭ-o warunek, ma-xĭ-mus największy).

`SAMOGŁOSKA STOJĄCA BEZPOŚREDNIO PRZED SAMOGŁOSKĄ

JEST ZAWSZE KRÓTKA

NOTA BENE
 6

1. Przeczytaj. Podziel na sylaby. Jakie polskie słowa pochodzą od tych łacińskich?

a) aqua, b) basis, c) carmen, d) dignĭtas, e) episcŏpus, f) familia, g) gratia, h) historia, i)
iurisdictio, k) Kalendae, l) lector, m) maiestas, n) nummus, o) opus, p) pagĭna, q) quaestio, r)
ratio, s) sanguis, t) terra, u) urbs, v) verbum, x) xenophobia, z) zona, α) argentum, β) bestia,
γ) gloria, δ) domĭnus, ε) exemplar, ζ) Zephyrus, η) hospitium, θ) thermae, ι) intentio,
κ) Karthago, λ) lingua, µ) manus, ν) nihil, ξ) Xerxes, ο) odor, π) pauper, ρ) rector, σ) sedes,
τ) templum, υ) ypsilon, ϕ) philosophia, χ) chorus, ψ) psalmus, ω) officium, ‫ )א‬aurum, ‫ )ב‬bis, ‫)ג‬
gravis, ‫ )ד‬dioecesis, ‫ )ה‬hostia, ‫ )ו‬vita, ‫ )ז‬zuppa, ‫ )ח‬charta, ‫ )ט‬thesaurus, ‫ )י‬ira, ‫ )כ‬katholĭcus, ‫)ל‬
lucrum, ‫ )מ‬manuscriptum, ‫ )נ‬nomen, ‫ )ס‬sol, ‫ ) ע‬eiacŭlor, ‫ )פ‬persona, ‫ )צ‬crimen, ‫ )ק‬quota, ‫)ר‬
rhombus, ‫ )ש‬signum, ‫ )ת‬tabernacŭlum

2. Podziel na sylaby. Zaznacz sylabę akcentowaną.

a) video (widzę) h) coërceo (otaczam)

b) extemporanea (improwizowana) i) coaequalis (rówieśnik)
c) viduus (wdowiec) j) quietus (spokój)
d) versutilŏquus (chytry) k) paenitentia (skrucha)
e) nominatio (wniosek) l) creatrix (matka)
f) facio (robię) m) puella (dziewczyna)
g) compressio (ściśnięcie)

3. Jakie polskie słowa pochodzą od poniŜszych łacińskich

a) medicus h) abstineo
b) universus i) lignum
c) totus j) aqua vitae
d) quinta essentia k) femina
e) maturo l) finis
f) studeo m) luna
g) prohibeo

4. Jakie polskie terminy komputerowe pochodzą (przez język angielski) ze słów

łacińskich?

a) delere b) inserere c) porta d) intrare e) computare f) com-primere,3,-pressi,-pressum

g) servire h) clavis i) discus j) demonstrare k) spatio l) partior m) fragmentum
 7

CZĘŚCI MOWY
główne części mowy szczegółowe części mowy przykład
odmienia się przez
polski łacina polski łacina polski łacina
rzeczownik substantivum pan dominus przypadki, liczby
jasny clarus
przymiotnik adiectivum przypadki, liczby
zaimkowy pronominale Ŝaden nullus
przysłówek adverbium jasno clare —
główny cardinale dziesięć decem — (z wyjątkami)
porządkowy ordinale dziesiąty decimus przypadki
liczebnik numerale podziałowy distributivum po dziesięć deni — (z wyjątkami)
przysłówkowy adverbium
dziesięć razy decies —
numerale
osobowy personale ja ego przypadki, liczby
zwrotny reflexivum się (jego) se przypadki, liczby
dzierŜawczy possessivum mój meus przypadki, liczby
zaimek pronomen
wskazujący demonstrativum ten hic przypadki, liczby
względny relativum który qui przypadki, liczby
nieokreślony indefinitum ktoś aliquis przypadki, liczby
czasownik verbum kocham amo osoby, czasy, strony
imiesłów participium kochający amans przypadki, liczby

FLEKSJA JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO (ZARYS)

I. DEKLINACJA (odmiana NOMINA) – odmiana przez przypadki i liczby (5 deklinacji)
1. rzeczownik (substantivum)
2. przymiotnik (adiectivum)
3. liczebnik (numerale)
4. zaimek (pronomen)
5. imiesłów (participium)

W odmianie NOMINA występują

1. PRZYPADKI (CASUS)
zaimek pytajny
1 NOMINATIVUS (Nom.) Mianownik Quis? Quid? Kto? Co?
2 GENETIVUS (Gen.) Dopełniacz Cuius? Kogo? Czego?
3 DATIVUS (Dat.) Celownik Cui? Komu? Czemu?
4 ACCUSATIVUS (Acc.) Biernik Quem? Quid? Kogo? Co?
5 ABLATIVUS (Abl.) Narzędnik + Miejscownik Quo? Kim? Czym?
6 VOCATIVUS (Voc.) Wołacz — —

2. LICZBY (NUMERI)
singularis (sg.) pojedyncza pluralis (pl.) mnoga

3. RODZAJE (GENERA)
masculinum m (męski) femininum f (Ŝeński) neutrum n (nijaki)
 8

II. KONIUGACJA (odmiana VERBA) – odmiana przez osoby, liczby, tryby, czasy, strony
(4 koniugacje)
1. czasownik
W odmianie VERBA występują
1. OSOBY (PERSONAE): 1os., 2os., 3os.

2. LICZBY (NUMERI): singularis (sg.) pojedyncza pluralis (pl.) mnoga

3. TRYBY (MODI)
a. indicativus tryb oznajmujący (orzekający), np. mówią, siedział, będziesz
b. imperativus tryb rozkazujący, np. mów! siedźcie! niech będzie!
c. coniunctivus tryb łączący

4. CZASY (TEMPORA)
a. praesens teraźniejszy, np. robi
b. imperfectum przeszły niedokonany, np. robił
c. futurum primum przyszły prosty, np. zrobi, będzie robił
d. perfectum przeszły dokonany, np. zrobił
e. plusquamperfectum zaprzeszły, np. zrobił był
f. futurum exactum przyszły uprzedni, np. będzie robił

5. STRONY (GENERA VERBI): activum (act.) czynna passivum (pass.) bierna

FUNKCJE PRZYPADKÓW W ZDANIU ŁACIŃSKIM

NOMINATIVUS PODMIOT, ORZECZNIK (w orzeczeniu imiennym) Marcus amat. Marcus est puer.
GENETIVUS PRZYDAWKA DOPEŁNIACZOWA Mater Marci.
DATIVUS DOPEŁNIENIE DALSZE Marco aquam do.
ACCUSATIVUS DOPEŁNIENIE BLIśSZE Marcum amo.
ABLATIVUS OKOLICZNIK Marcus hieme habitat in villa.

PRAWIDŁO DOTYCZĄCE RODZAJU niektórych rzeczowników

Miesiące, wiatry, rzeki, ludy

za męŜczyzn uchodziły wprzódy.
A drzewa, kraje, wyspy, miasta,
te rodzaj miały jak niewiasta
 9

SZYK ZDANIA ŁACIŃSKIEGO

Łacina jest językiem posiadającym pełną fleksję, dlatego szyk zdania, podobnie jak w
języku polskim, a odmiennie np. od angielskiego, nie musi być ściśle określony; zmiana
szyku nie musi powodować zmiany lub utraty sensu. Za najbardziej naturalny szyk uwaŜa
się jednak w łacinie szyk następujący:
Matka dobra synowi swojemu wodę zimną codziennie daje.

Mater bona filio suo aquam frigidam cotidie dat.

rzeczownik przymiotnik rzeczownik zaimek rzeczownik przymiotnik czasownik
podmiot przydawka dop. dalsze przydawka dop. bliŜsze przydawka okolicznik orzeczenie
grupa podmiotu dopełnienie dalsze dopełnienie bliŜsze okolicznik orzeczenie
grupa podmiotu grupa orzeczenia

1. grupa podmiotu przed grupą orzeczenia (tak samo jak w języku polskim)
a. orzeczenie na końcu zdania (inaczej niŜ w języku polskim)
2. rzeczownik przed przymiotnikiem (odwrotnie niŜ w języku polskim)

GALLIA EST OMNIS DIVISA IN PARTES TRES

1. Podaj odpowiednie formy.

Nominativus pluralis od wojsko - Accusativus singularis od słowo -

..............................................................
Genetivus singularis od Ŝołnierz -
..............................................................
Dativus pluralis od ksiąŜka -
..............................................................
Genetivus pluralis od pisarz -
..............................................................
Vocativus singularis od sławny -
..............................................................
Ablativus singularis od wojna -
..............................................................
Nominativus singularis od spodnie -
............................................................
Accusativus singularis od pies -
.............................................................
........................................................................
Ablativus pluralis od pan -
...........................................................................
Ablativus singularis od Ŝycie -
............................................................................
Accusativus pluralis od okręt -
...........................................................................
Dativus singularis od siła -
............................................................................
Accusativus pluralis od lud -
............................................................................
Genetivus pluralis od piękny -
............................................................................
Vocativus pluralis od syn -
.............................................................................
 10

LECTIO SECVNDA
I DEKLINACJA, CZASOWNIK SUM,ESSE, DATIVUS POSSESSIVUS

O PRZYNALEśNOŚCI DO DEKLINACJI DECYDUJE KOŃCÓWKA

GENETIWU SINGULARIS

DEKLINACJA I
Tematy na –a
Genetivus singularis –ae
I II III IV V
-ae -i -is -us -ei

masculinum femininum neutrum

Do pierwszej deklinacji naleŜą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju Ŝeńskiego,

zakończone w Nominativie singularis (mianowniku liczby pojedynczej) na -a, w Genetiwie
singularis (dopełniaczu liczby pojedynczej) na –ae. Np.: porta,portae (brama),
anima,animae (dusza).

WYJĄTKI

W łacinie, podobnie jak w języku polskim, pojawiają się rzeczowniki rodzaju

męskiego zakończone na -a (jak poeta, wojewoda, męŜczyzna). Odmieniają się one według
deklinacji pierwszej, pamiętać jednak naleŜy, Ŝe PRZYMIOTNIKI JE OKREŚLAJĄCE BĘDĄ W

RODZAJU MĘSKIM. Rzeczowniki rodzaju męskiego deklinacji I to między innymi:

advena,ae m przybysz agricola,ae m rolnik
auriga,ae m woźnica Belga,ae m Belg
evangelista,ae m autor ewangelii incola,ae m mieszkaniec
nauta,ae m Ŝeglarz Persa,ae m Pers
poeta,ae m poeta pirata,ae m pirat
scriba,ae m pisarz Scytha,ae m Scyta
 11

KOŃCÓWKI DEKLINACJI I
sg. pl.
Nom. -a -ae
Gen. -ae -arum
Dat. -ae -is
Acc. -am -as
Abl. -ā -is
Voc. -a -ae

ODMIANA RZECZOWNIKA Z PRZYMIOTNIKIEM

epistula longa – długi list
CASUS (PRZYPADEK) SINGULARIS (L. POJ.) PLURALIS (L. MN.)
NOMINATIVUS Quis? Quid? epistula longa długi list epistulae longae długie listy

GENETIVUS Cuius? epistulae longae długiego listu epistularum longarum długich listów
DATIVUS Cui? epistulae longae długiemu listowi epistulis longis długim listom

ACCUSATIVUS Quem? Quid? epistulam longam długi list epistulas longas długie listy

ABLATIVUS Quo? epistulā longā długim listem epistulis longis długimi listami

VOCATIVUS epistula longa! długi liście! epistulae longae! długie listy!

SUM, ESSE JESTEM, BYĆ

INDICATIVUS PRAESENTIS IMPERATIVUS PRAESENTIS
CZAS TERAŹNIEJSZY
TRYB ORZEKAJĄCY TRYB ROZKAZUJĄCY
singularis pluralis singularis pluralis
1 sum jestem sumus jesteśmy - -
2 es jesteś estis jesteście es! bądź! este! bądźcie!
3 est jest sunt są - -
infinitivus praesentis (bezokolicznik czasu teraźniejszego): esse być
 12

ORZECZENIE IMIENNE składa się z ŁĄCZNIKA (czasownik być, zostać, stać się
w dowolnym czasie) i ORZECZNIKA (dowolny rzeczownik, przymiotnik,
przysłówek, zaimek, imiesłów, liczebnik).
ORZECZNIK w łacinie jest zawsze w NOMINATIWIE: Puellae AMICAE sunt.
w języku polskim w Narzędniku : Dziewczynki są PRZYJACIÓŁKAMI.

D
ATIVUS POSSESSIVUS (posiadania)
Dativus w połączeniu z czasownikiem esse wyraŜa stan posiadania.
Przy tłumaczeniu na polski rzeczownik w datiwie staje się podmiotem
(mianownik), a orzeczenie (czasownik esse) tłumaczy się przez odpowiednią formę
polskiego czasownika mieć.
W ZDANIU ŁACIŃSKIM:
1. TEN, KTO POSIADA JEST W DATIWIE Puellis (dziewczynom)
2. TO, CO KTOŚ POSIADA, JEST W NOMINATIWIE amica (przyjaciółka)
3. czasownik esse musi zgadzać się z łacińskim podmiotem (nominatiwem) est
(jest)
SPOSÓB TŁUMACZENIA DATIWU POSSESSIWU
Puellis multae amicae sunt (Dziewczynom liczne przyjaciółki są) = Dziewczyny mają
liczne przyjaciółki
Italiae insulae sunt (Italii wyspy są) = Italia ma wyspy
Dominae serva pigra est (Pani niewolnica leniwa jest) = Pani ma leniwą niewolnicę

PLURALIA TANTUM (tylko liczba mnoga)

Plurale tantum to rzeczownik, który gramatycznie posiada tylko liczbę
mnogą, ale tłumaczymy go często na polski w liczbie pojedynczej. Np. noŜyczki,
spodnie itp.
tenebrae,arum – ciemność divitiae,arum – bogactwo scalae,arum – schody, drabina
Athenae,arum – Ateny Thebae,arum – Teby
 13

1. Odmień przez przypadki.

a) aula regia d) domina mala h) serva pigra
b) filia prima f) gloria aeterna i) regina nostra
c) amica nova g) femina pulchra

2. Przetłumacz na język polski.
WskaŜ orzeczenie.

De terris et linguis variis
Polonia terra Europae est. Germania quoque terra Europae est. Aliae terrae Europae
antiquae sunt Graecia, Italia, Gallia, Hispania, Britannia. Linguae in singulis terris variae sunt.
Lingua incolarum Graeciae nunc lingua Graeca nova est; diversa est a lingua Graeca antiqua.
Item lingua Italica diversa est a lingua Latina.

Creta insula est et Sicilia insula est. Incolae insularum saepe nautae sunt. Athenae in
Graecia sunt. Varsavia in Polonia est. Multae viae Varsaviae longae et latae sunt. Varsavia
incolis Poloniae cara est. Cracovia quoque in Polonia est. Roma in Italia est. Roma pulchra est.
Praga in Bohemia est. Praga quoque pulchra est. Roma et Praga pulchrae sunt. Romae multae
statuae sunt.

3. Przetłumacz na język polski.

a. Lingua Latina k. Ex gratia
b. Historia magistra vitae est (Cicero) l. Ex iusta causa
c. Ad Kalendas Graecas (Suetonius) m. Ex undis divitiae (ratusz w Gdańsku)
d. Ad futuram memoriam n. Pro patria
e. Ad vitam aeternam o. Gloria patriae
f. Ad gloriam p. Gloria umbra virtutis [cnoty] est
g. Ad operam q. Contra naturam
h. Aqua fons vitae est r. Hannibal ante portas. (Livius; Cicero).
i. In memoriam s. Domina nostra

4. Przetłumacz na język polski tekst De Dianae statua

In aula inter statuas etiam Dianae statua est. Ecce statua Dianae cum cerva. Cerva
Dianae dicata est. Diana autem cervarum patrona est. O, quam pulchra forma statuae deae est!
O, quam pulchra forma cervae est! Diana praeterea lunae dea est.
 14

5. Przetłumacz zdania.
a. Dianae cerva est ……………………………………………………………………..
b. Discipulis magistra nova est …………………………………………………………
c. Deis multae arae sunt …………………………………………………………………
d. Puellis memoria bona est .............................................................................................
e. Romae viae longae sunt ..............................................................................................
f. Europae terrae multae sunt ..........................................................................................
g. Amicae nostrae forma pulchra est ...............................................................................
h. Varsaviae historia longa est .........................................................................................
i. Poloniae agricolae sunt ................................................................................................
j. Graeciae permultae insulae sunt ..................................................................................
 15

LECTIO TERTIA

II DEKLINACJA, PRZYMIOTNIKI DEKLINACJI I/II

DEKLINACJA II
Tematy na –o
Genetivus singularis –i
I II III IV V
-ae -i -is -us -ei

masculinum femininum neutrum

Do drugiej deklinacji naleŜą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju męskiego

(zakończone w Nominatiwie singularis na –us lub –er) oraz nijakiego (zakończone w
Nominatiwie singularis na -um). Wszystkie rzeczowniki i przymiotniki tej deklinacji
w Genetiwie singularis kończą się na -i.

KOŃCÓWKI DEKLINACJI II
sg. pl.
m n m n
-us -er -um -us -er -um
Nom. -us -er -um -i -a
Gen. -i -orum
Dat. -o -is
Acc. -um =Nom. -os =Nom.
Abl. -o -is
Voc. -e =Nom. =Nom =Nom. =Nom.

Wszystkie NEUTRA mają w ACCUSATIWIE i VOCATIWIE własny mianownik (w

obrębie danej liczby).
Wszystkie NEUTRA mają NOMINATIVUS, ACCUSATIVUS, VOCATIVUS
PLURALIS zakończony na -A
 16

ODMIANA RZECZOWNIKA II DEKLINACJI

singularis

masculinum neutrum

-us -er -um

N. dominus pan puer chłopiec magister nauczyciel templum świątynia

G. domini pueri magistri templi

D. domino puero magistro templo

Acc. dominum puerum magistrum templum = nom. sg.

Ab. domino puero magistro templo

V. domine puer = nom. sg. magister = nom. sg. templum = nom. sg.

pluralis

N. domini panowie pueri chłopcy magistri nauczyciele templa świątynie

G. dominorum puerorum magistrorum templorum

D. dominis pueris magistris templis

Acc. dominos pueros magistros templa = nom.pl.

Ab. dominis pueris magistris templis

V. domini = nom. pl. pueri = nom. pl. magistri = nom. pl. templa = nom.pl.

Jak puer odmieniają się rzeczowniki: vesper, vesperi (wieczór); socer, soceri (teść); gener,
generi (zięć)
Pozostałe rzeczowniki na –er odmieniają się jak magister.

vir,viri m – mąŜ, męŜczyzna, człowiek, wojownik

CASUS (PRZYPADEK) SINGULARIS (L. POJ.) PLURALIS (L. MN.)
NOMINATIVUS Quis? Quid? vir mąŜ viri męŜowie
GENETIVUS Cuius? viri męŜa virorum męŜów
DATIVUS Cui? viro męŜowi viris męŜom
ACCUSATIVUS Quem? Quid? virum męŜa viros męŜów
ABLATIVUS Quo? viro męŜem / o męŜu viris męŜami / o męŜach
VOCATIVUS — vir! męŜu! viri! męŜowie!
 17

WYJĄTKI

1. rzeczownik filius (syn), zaimek meus 3 oraz imiona własne zakończone na - ius
mają vocativus sg. na -i: filius,i - voc.: fili!; meus – voc. mi!; Publius,i – voc. Publi!
2. od rzeczownika deus (bóg) vocativus jest deus, podobnie rzeczownik agnus
(baranek) w łacinie kościelnej ma vocativus agnus.

PRZYMIOTNIKI I i II deklinacji
Według deklinacji I i II odmieniają się przymiotniki zakończone w mianowniku rodzaju:
1. męskiego na –us (bonus), Ŝeńskiego na –a (bona), nijakiego na –um (bonum).
Rodzaj męski i nijaki odmieniamy według deklinacji II (jak dominus i templum),
rodzaj Ŝeński według deklinacji I (jak epistula). Przymiotników tych w słowniku
szukamy pod formą Nominatiwu rodzaju męskiego. W skrócie zapisywane są w
postaci bonus 3, gdzie 3 oznacza trzy zakończenia (-us, -a, -um) lub w postaci
bonus, a, um.
2. męskiego na –er (miser, pulcher), Ŝeńskiego na –era/-ra (misera, pulchra),
nijakiego na –rum (miserum, pulchrum). Rodzaj męski i nijaki odmieniamy
według deklinacji II (jak puer lub magister i templum), rodzaj Ŝeński według
deklinacji I (jak epistula). Przymiotników tych w słowniku szukamy pod formą
Nominatiwu rodzaju męskiego. W skrócie zapisywane są w postaci miser, era,
erum (pulcher, chra, chrum).

masculinum femininum neutrum

II I II

singularis
Nom. -us, -a, -um -er, -a, -um
bonus, bona, bonum miser, misera, miserum
Gen. -i, -ae, -i -i, -ae, -i
boni, bonae, boni miseri, miserae, miseri
 18

altus 3 (-us, -a, -um) = wysoki, głęboki miser,era,erum = nieszczęśliwy, biedny

singularis pluralis
II (m) I (f) II (n) II (m) I (f) II (n)
N altus alta altum alti altae alta
G alti altae alti altorum altarum altorum
D alto altae alto altis altis altis
Acc altum altam altum altos altas alta
Abl alto alta alto altis altis altis
V alte alta altum alti altae alta
N miser misera miserum miseri miserae misera
G miseri miserae miseri miserorum miserarum miserorum
D misero miserae misero miseris miseris miseris
Acc miserum miseram miserum miseros miseras misera
Abl misero misera misero miseris miseris miseris
V miser misera miserum miseri miserae misera

1. Odmień przez przypadki.

a. deus bonus b. verbum longum c. hortus noster d. auriga clarus e.pinus montana

2. Do podanych rzeczowników dobierz po jednym (najlepiej je określającym)

przymiotniku z listy poniŜej w odpowiednim rodzaju, przypadku i liczbie. KaŜdego
przymiotnika uŜyj tylko raz.

adversarius elephantus poeta

amicitia exemplum porta
amicus femina puella
annus hora Roma
aurum iudicium rosa
bellus liber scalae
capillus liberi silva
consilium lignum sociorus
corona lucrum templum
corvus medicus veto
discipulus Mendicus via
Domina oculus patria
donum oppidum pecunia
 19

aeternus 3 wieczny laetus 3 wesoły novus 3 nowy

albus 3 biały latus 3 szeroki nullus 3 Ŝaden
altus 3 wysoki, głęboki liber,era,erum wolny opulentus 3 bogaty
arduus 3 stromy longus 3 długi parvus 3 mały
aureus 3 złoty maestus 3 smutny peritus 3 (+ gen.) doświadczony
bonus 3 dobry magnus 3 duŜy pulcher, chra,chrum piękny
carus 3 drogi malus 3 zły purus 3 czysty
clarus 3 jasny, sławny meus 3 mój Romanus 3 rzymski
clausus 3 zamknięty miser, era, erum biedny sanctus 3 święty
dignus 3 godny multi,ae,a liczni serus 3 późny
durus 3 twardy mutuus 3 wzajemny stultus 3 głupi
futurus 3 przyszły niger, gra, grum czarny tener,era,erum młody
iustus 3 sprawiedliwy noster, tra, trum nasz verus 3 prawdziwy

3. Określ przypadek. Zamień na przeciwną liczbę. Przetłumacz.

a. domine e. vulgum i. fili
b. agnus f. vesperi j. dei
c. magistri g. agrorum k. amicum
d. fumo h. filios l. officia

4. Dopisz odpowiednik z pierwszej deklinacji (na zasadzie pan – pani).

a. dominus b. filius c. servus d. deus e. magister f. amicus g. Romanus h. Polonus i. agnus j. puer

5. Przetłumacz na język polski.

Terra, luna et stellae rotundae sunt. Caelum multis stellis ornatum est. Numerus stellarum magnus
est. Multae stellae populis antiquis ignotae sunt. Stella Mercurii Graecis et Romanis nota est,
stellae Urani et Neptuni populis antiquis ignotae sunt. Multis stellis locum certum est. Sed terra et
luna in numero stellarum fixarum non sunt.

Incolae Germaniae antiquae feri et bellicosi sunt. In Germania silvae magnae, in silvis autem
bestiae ferae sunt. Viris Germanorum figura magna capillique longi et flavi sunt. Feminae pulchrae
et probae, liberi autem Germanorum robusti et impigri sunt. Oppida Germanis antiquis non sunt -
domicilia tantum in silvis altis. Gladii et scuta et hastae arma virorum liberorum sunt. Membra
virorum Germanorum magna et robusta, animi autem duri et asperi sunt. In Graecia multi nautae
sunt. Nautae Graecorum stellarum periti sunt. Persae et Scythae viri bellicosi sunt.
 20

Aegyptus frugifera est, Delus autem templo Dianae clara. Graecis et Romanis multae
deae et dei sunt. In numero deorum Neptunus, Bacchus et Mercurius, in numero dearum
Minerva et Diana sunt. Neptunus, filius Saturni, dominus aquarum est. Neptuni donum equi
sunt. Bacchi donum vinum est. Litterae et numeri sunt donum Mercurii. Mercurius nuntius
deorum est. Minerva dea sapientiae, Diana dea silvarum est. Minervae hasta, Dianae sagittae
sunt, nam Minerva non solum dea sapientiae, sed etiam belli dea est. Incolis Athenarum statua
Minervae causa gloriae est. Statua Minervae aurea est.

6. Przetłumacz.

a. ab ovo usque ad mala g. anno futuro
b. ad astra h. anno praeterito
c. horrida bella i. digitus Dei
d. bellum mortiferum j. Agnus Dei
e. A.D. = Anno Domini m. Cena Domini
f. anno ante Christum natum

7. Do podanych słówek dobierz przymiotnik w odpowiednim rodzaju i przypadku.

Przetłumacz.
a. dominus___________________(bonus ) h. h. portas ___________________(magnus 3)
b. femina __________(pulcher,chra,chrum) i. scribam __________________(peritus 3)
c. incola _____________________(clarus 3) j. ex oppido ____________(vester,tra,trum)
d. insula ____________________(parvus 3) k. in oppidum __________________(tuus 3)
e. vir _____________________(Romanus 3) l. verbum ________________(longus 3)
f. amici ______________________(verus 3) m. liberorum ____________(noster,tra,trum)
g. amicae ____________________(malus 3)
 21

PRZYIMKI
NOTA BENE
PRZYIMKI łączą się tylko z dwoma przypadkami na
A: accusatiwem i ablatiwem

ACCUSATIVUS ABLATIVUS
ad (acc.) = do, na, ku, dla a (ab) (abl.) = od, przez
ante (acc.) = przed cum (abl.) = z (kimś, czymś)
apud (acc.) = u, pod de (abl.) = o
contra (acc.) = przeciw ex (e) (abl.) = z (skądś)
in (acc.) = do, ku in (abl.) = w
inter (acc.) = między, pomiędzy, pośród prae (abl.) = przed, nad
post (acc.) = po pro (abl.) = dla, w obronie, za
secundum (acc.) = według, zgodnie z sine (abl.) = bez

1. Napisz po łacinie
a. przeciw bogu –
b. pomiędzy męŜami –
c. po wojnie –
d. zgodnie z Markiem –
e. od rolników –
f. u Rzymian –
g. o ludzie rzymskim –
h. bez pana –
i. do lasu –
j. na wojnie –
k. ze świątyni –
l. za boga –
m. przez chłopców –
n. po zwycięstwie –
o. ku niebu –
p. z córkami
q. w ksiąŜce –
r. w obronie dzieci –
 22

LECTIO QVARTA

NAUKA O ZDANIU, CZĘŚCI ZDANIA, ZWIĄZKI MIĘDZY WYRAZAMI

BUDOWA ZDANIA

I. Grupa podmiotu
1. PODMIOT jest to część zdania, która odpowiada na pytanie kto? co?
Najczęściej jako podmiot występuje rzeczownik lub zaimek, rzadziej
liczebnik, imiesłów. W języku polskim podmiot stoi w mianowniku, a
jako tzw. podmiot logiczny moŜe występować w dopełniaczu np. kilku
chłopców idzie do szkoły; Marka nie ma w szkole.
W łacinie PODMIOT jest z a w s z e w NOMINATIWIE (Mianowniku)
Rolnik pracuje. Agricola laborat.
mianownik nominativus
Marka nie ma. Marcus abest.
dopełniacz nominativus
2. PRZYDAWKA to określenie rzeczownika. Najczęściej w tej funkcji
występuje przymiotnik lub inny rzeczownik, rzadziej liczebnik porządkowy,
zaimek dzierŜawczy, imiesłów.
a. Przydawka PRZYMIOTNA (przymiotnik, liczebnik porządkowy,
zaimek, dzierŜawczy, imiesłów) tworzy z określanym rzeczownikiem
związek zgody. Np.: Ojcowskie pole (Ager patrius). Podlega wszelkim
przemianom, którym podlega podmiot.
b. Przydawka RZECZOWNA (DOPEŁNIACZOWA) (rzeczownik)
występuje w dopełniaczu (genetivus). Nie podlega Ŝadnym
przemianom. Np. Pole ojca (Ager patris)

II. Grupa orzeczenia

1. ORZECZENIE jest to część zdania, która odpowiada na pytanie: co robi
podmiot? co się dzieje z podmiotem? Orzeczenie zgadza się z podmiotem w
liczbie, osobie i rodzaju (związek zgody). Odmienia się przez czasy, tryby,
strony, osoby, liczby. MoŜe mieć aspekt dokonany lub niedokonany, stronę
czynną lub bierną.
 23

2. DOPEŁNIENIE jest to część zdania, która uzupełnia treściowo

czasownik i odpowiada na pytania przypadków zaleŜnych (czyj?
komu? kogo? itd.)
a. DOPEŁNIENIE BLIśSZE występuje po czasowniku
przechodnim. W języku polskim dopełnienie bliŜsze moŜe
stać w bierniku np. czytam ksiąŜkę, w dopełniaczu - nie czytam
ksiąŜki, lub w narzędniku - zarządzam domem. Dopełnienie
bliŜsze odpowiada na pierwsze nasuwające się pytanie
czasownika, np. czytam kogo? co?, kocham kogo? co? daję
kogo? co? itp.
W łacinie DOPEŁNIENIE BLIśSZE stoi z a w s z e w ACCUSATIWIE (bierniku).

Chłopiec czyta ksiąŜkę. (biern.) Julia nie czyta ksiąŜki. (dopełn.) Matka zarządza domem. (narzęd.)
Puer librum legit. (acc.) Iulia librum non legit. (acc.) Mater domum administrat (acc.).
W łacinie dołoŜenie przeczenie nie powoduje zmiany przypadka, w którym stoi
dopełnienie bliŜsze.

Julia czyta ksiąŜkę. (biernik) Julia nie czyta ksiąŜki. (dopełniacz)

Iulia librum legit. (accusativus) Iulia librum non legit. (accusativus) `

b. DOPEŁNIENIE DALSZE stoi zwykle w celowniku

(dativus). Odpowiada na kolejne nasuwające się pytanie
czasownika, np. daję kogo? co? komu? czemu?, poŜyczam
kogo? co? komu? czemu? itp.
3. OKOLICZNIK jest to część zdania, która pełni funkcję
określającą orzeczenie. Uzupełnia orzeczenie o dodatkowe elementy,
bez których wypowiedź byłaby niekompletna. Odpowiada na pytania
miejsca, czasu, przyczyny, celu, sposobu, warunku, skutku,
przyzwolenia.
a. okolicznik miejsca, np. w domu, na polu
b. okolicznik czasu, np. w lecie, podczas wojny, rano
c. okolicznik przyczyny, np. z bólu, z powodu gorąca
d. okolicznik celu, np. dla zysku, po zakupy
e. okolicznik sposobu, np. w ciszy, szybko, po swojemu
 24

f. okolicznik warunku, np. przy dobrej pogodzie

g. okolicznik skutku, np. bezskutecznie
h. okolicznik przyzwolenia, np. mimo zakazu
CZĘŚCI ZDANIA A CZĘŚCI MOWY
CZĘŚĆ ZDANIA CZĘŚĆ MOWY
PODMIOT rzeczownik, zaimek, przymiotnik, liczebnik, imiesłów, bezokolicznik
ORZECZENIE czasownik, wyraŜenie czasownikowe
DOPEŁNIENIE rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik, imiesłów
PRZYDAWKA przymiotnik, rzeczownik, zaimek, liczebnik, imiesłów
OKOLICZNIK przysłówek, wyraŜenie przyimkowe
ZWIĄZKI MIĘDZY WYRAZAMI W ZDANIU
1. ZWIĄZEK ZGODY - relacja między powiązanymi elementami zdania wymagająca,
aby jeden miał taką samą formę jak drugi (osoba, liczba, rodzaj, przypadek). Jeśli
zmienia się forma jednego, zmienia się równieŜ forma drugiego.
k. podmiot i orzeczenie (związek główny), np. chłopiec stał, dziewczynka stała,
oni stali
l. rzeczownik i przydawka przymiotna (przymiotnik, liczebnik, imiesłów,
zaimek), np. dom ojcowski, ziemia ojcowska, pole ojcowskie
2. ZWIĄZEK RZĄDU - relacja między powiązanymi elementami zdania, w której jeden
musi mieć pewną z góry ustaloną formę, niezaleŜnie od formy drugiego. Jeśli zmienia
się forma jednego, forma drugiego pozostaje bez zmiany.
a. czasownik i dopełnienie, np. kocham matkę, pokochasz matkę, pokochali
matkę
b. rzeczownik i wyraŜenie przyimkowe, np. ksiąŜka z obrazkami, ksiąŜki z
obrazkami
c. rzeczownik i przydawka rzeczowna, np. dom ojca, pole ojca, ziemia ojca
3. ZWIĄZEK PRZYNALEśNOŚCI - relacja podrzędności między dwoma wyrazami:
członem podstawowym (czasownik), a wyrazem określającym (wyraz nieodmienny).
Związek ten łączy wyrazy nieuzgadnialne pod względem składniowym, lecz mające w
połączeniu sens logiczny. Zmiana formy jednego nie ma wpływu na wygląd formy
drugiego.
a. czasownik i okolicznik, np. zrobił źle, zasnął o świcie, wyszedł na dwór,
umarł na darmo
 25

I. Wykonaj następujące zadania na poniŜszych zdaniach.

1. Cyceron i Cezar są najbardziej znanymi autorami rzymskimi.
a. wypisz orzeczenie i określ jego typ …………………………………………….……………..
b. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami …………………………………………….
c. napisz, czym jest wyraz rzymskimi w stosunku do wyrazu autorami …………………………
2. O świcie Rzymianie wręczyli przeraŜonym nieprzyjaciołom ojczyzny sfałszowane listy.
a. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami ……………………………………….….….
b. napisz, jaką częścią mowy jest wyraz sfałszowane ……………………………………….……
c. napisz, czym jest wyraz ojczyzny w stosunku do wyrazu nieprzyjaciołom ………………….…
d. napisz, jaką częścią zdania jest wyraŜenie 1. przeraŜonym nieprzyjaciołom ……………
2. sfałszowane listy …………………..……..
3. Po bitwie zmęczeni Ŝołnierze obu wojsk pili wodę z pobliskiego strumienia.
a. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami 1.………………………………….………..
2. …………………………………………..
b. napisz, jaką częścią zdania jest wyraŜenie/wyraz 1. o świcie ………….………………………
2. wodę …………...………………………....

II. Nazwij elementy zdania: podmiot (grupa podmiotu), orzeczenie, dopełnienie bliŜsze,

dopełnienie dalsze, przydawka przymiotna, rzeczowna, okolicznik sposobu, miejsca,

czasu. Jakimi częściami mowy są wyraŜone te elementy?

a) Wódz nierz yjaciół wydaje Rz ymianom wojnę

na lądzie i morzu.

b)Brutus i inni spiskowcy zamordowali Juliusza Cezara przed kurią

w Id y marcowe dźgnąwsz y go wielokrotnie szt yletem.

 26

c)Liczne okręt y wrogów wczoraj pod Salaminą został y zniszczone

ogniem przez flotę Greków.

PRZYKŁAD

okol. okol. pod- okol. orze- dopełnienie

czasu miejsca miot sposobu czenie dalsze

Po skończonej bitwie, w obozie wódz chętnie rozdaje Ŝołnierzom

dopełnienie
bliŜsze

nagrod y.
 27

LECTIO QVINTA
PRAESENS ACTIVI, ZAIMKI OSOBOWE I DZIERśAWCZE,
GENETIVUS PARITTIVUS

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA

są to formy gramatyczne, dzięki którym wiemy, jak będzie się odmieniał czasownik
FORMY TEMAT PRAESENTIS TEMAT PERFECTI TEMAT SUPINI
PODSTAWOWE:

forma gramatyczna 1 sg. praesentis act. infinitivus 1 sg. perfecti act. supinum
praesentis act.
dico dicere dixi dictum
słownik
Mańkowskiego amo amare amavi amatum
forma gramatyczna 1 sg. praesentis act. infinitivus 1 sg. perfecti act. supinum
praesentis act.
dico (dic)ere dixi dictum
słownik Korpantego
amo (am)are (am)avi (am)atum
dico dixi dictum 3 (ere)
słownik
Kumanieckiego
amo amavi amatum 1 (are)
forma gramatyczna 1 sg. praesentis act. 1 sg. perfecti act. supinum infinitivus
praesentis act.

Słowniki podają czasowniki w tzw. formach podstawowych, np.: dico, dicere, dixi, dictum.
Formy te pokazują, jak będzie się odmieniał dany czasownik. Cyfra wśród form podstawowych
(jeśli jest) oznacza numer koniugacji. Jeśli jej nie ma, to przynaleŜność do danej koniugacji
rozpoznajemy po formie infinitiwu praesentis activi (bezokolicznika czasu teraźniejszego strony
czynnej), któremu odpowiada numer koniugacji. Wiadomo np., Ŝe: vinco, vici, victum, ĕre, gdzie
ĕre = 3 naleŜy do koniugacji trzeciej. KaŜda koniugacja ma sobie właściwe zakończenie
infinitiwu praesentis activi.
Zakończenia infinitiwu praesentis activi i tematy praesentis dla poszczególnych koniugacji:
koniugacja I: -are temat -a laudare, lauda-

koniugacja II: -ēre temat -e monēre, mone-

koniugacja III: -ěre temat -spółgłoska lub -u vincěre, vinc-

koniugacja IV: -ire temat -i audire, audi-

 28

ZESTAW KOŃCÓWEK DLA PRAESENS ACTIVI

-o -mus
-s -tis
CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS -t -nt

Praesens indicativi activi (czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony czynnej)

koniugacja I II III IV
infinitivus amare monēre legěre audire
temat praes. ama- mone- leg- audi-
znaczenie kochać upominać czytać słuchać
1. am-o kocham mone-o upominam leg-o czytam audi-o słucham
sg. 2. ama-s kochasz mone-s upominasz leg-i-s czytasz audi-s słuchasz
3. ama-t kocha mone-t upomina leg-i-t czyta audi-t słucha
1. ama-mus kochamy mone-mus upominamy leg-i-mus czytamy audi-mus słuchamy
pl. 2. ama-tis kochacie mone-tis upominacie leg-i-tis czytacie audi-tis słuchacie
3. ama-nt kochają mone-nt upominają leg-u-nt czytają audi-u-nt słuchają

Praesens imperativi activi (czas teraźniejszy trybu rozkazującego strony czynnej)

I II III IV
infinitivus amare monere legere audire
sing. 2. ama! mone! lege! audi!
kochaj! upominaj! czytaj! słuchaj!
plur. 2. amate! monete! legite! audite!
kochajcie! upominajcie! czytajcie! słuchajcie!

NOTA BENE
KONIUGACJA III na –io (III miękka)

Czasowniki zakończone w 1sg. na –io, ale naleŜące do koniugacji III, odmieniają się
jak czasowniki koniugacji IV. Jedynie bezokoliczniki tworzą wg koniugacji III.
Przykładowe czasowniki koniugacji III na –io (III miękkiej):
capio 3 (capere) – chwytam facio 3 (facere) - robię iacio 3 (iacere)
cupio 3 (cupere) - pragnę fugio 3 (fugere) - uciekam pario 3 (parere) - rodzę
 29

1. Utwórz pełny infinitivus praesentis activi czasowników:

orno 1 ozdabiam doceo 2 uczę kogoś

duco 3 prowadzę rideo 2 śmieję się

sentio 4 czuję, myślę punio 4 karzę

video 2 widzę timeo 2 boję się

quaero 3 szukam, pytam moveo 2 poruszam

capio 3 łapię sacro 1 poświęcam

sum jestem maturo 1 dojrzewam

habeo 2 mam tango 3 dotykam

sedeo 2 siedzę facio 3 robię, czynię

sto 1 stoję traho 3 ciągnę

2. Dla podanych w infinitiwie czasowników utwórz 1 os. sing. indicatiwu praesentis activi:
cogitare myśleć aperire otworzyć

discere uczyć się invidēre zazdrościć

servire słuŜyć mittere posyłać

finire kończyć spirare oddychać

laudare chwalić valēre być zdrowym

iubēre rozkazywać curare troszczyć się

ponere kłaść dicere mówić

fugere uciekać durare trwać

figere przymocować pellere wyrzucać

putare sądzić pugnare walczyć

gaudere cieszę się adorare uwielbiać

 30

JAK ŁATWO ROZPOZNAĆ PRZYNALEśNOŚĆ DO KONIUGACJI

1. Wszystkie czasowniki II koniugacji mają 1 os. sg. zakończoną na –eo, np. habeo,
gaudeo, video itp.
2. Prawie wszystkie czasowniki IV koniugacji mają 1 os. sg. zakończoną na –io, np. audio,
venio, sentio
3. Czasowniki I koniugacji mają przed końcówką osobową lub cechą czasową samogłoskę
tematyczną –a (z wyjątkiem 1 os. sg., gdzie –a nie widać), np. lauda-t, ama-nt, pugna-s
4. Czasowniki II koniugacji mają przed końcówką osobową lub cechą czasową samagłoskę
tematyczną –e, np. habe-t, gaude-nt, vide-s
5. Czasowniki III koniugacji mają w 3 os. pl. samogłoskę –u przed końcówką osobową (-
nt), np. dicu-nt, mittu-nt, legu-nt
6. Czasowniki IV koniugacji oraz czasowniki III miękkiej koniugacji mają w 3 os. pl.
zbitkę –iu przed końcówką osobową (-nt), np. audiu-nt, veniu-nt, sentiu-nt, faciunt
7. Akcent cofnięty na sylabę 3 od końca mają:
a. 1 os. sg. koniugacji II, III miękkiej, IV, np. vidĕo,
facĭo, audĭo NOTA BENE
b. infinitivus praesentis activi III koniugacji, np. legĕre, dicĕre
8. NIE MOGĄ zaistnieć:
a. 1 os. sg. I koniugacji kończąca się na –ao. ZBITKA taka nie występuje w
zakończeniach czasowników.
Nie amao tylko AMO.
b. Infinitivus praesentis zakończony na –iere. Takie zakończenie infinitiwu nie istnieje.
Nie capiere tylko CAPERE.
3. Pod jaką formą będziesz szukać w słowniku czasownika? Określ formę z tabeli.
sentiunt relinquunt
firmas inaudire
floret flatis
estis sali
impleo lucetis
declaramus terrete
iace despondent
fluunt sunt
 31

zaimki OSOBOWE ego, tu, nos, vos = ja, ty, my, wy

osoba 1 osoba 2
Nom. ego ja nos my tu ty vos wy
Gen. mei nostri/nostrum tui vestri/vestrum
Dat. mihi nobis tibi vobis
Acc. me nos te vos
Abl. me nobis te vobis

zaimki DZIERśAWCZE meus 3; tuus 3; suus 3; noster,tra,trum; vester,tra,trum

mój;twój; jej/jego/ich/swój; nasz; wasz
Zaimki meus 3; tuus 3; suus 3 odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I/II zakończone na
–us, np. jak bonus 3
Zaimki noster,tra,trum; vester,tra,trum odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I/II
zakończone na –er (tracące e w odmianie), np. jak pulcher,chra,chrum

zaimek SUUS, SUA, SUUM

znaczy SWÓJ, JEGO, ICH i odnosi się WYŁĄCZNIE do 3 os. sg. i pl.
suus amicus = jej, jego,ich przyjaciel; sua amica = jej, jego,ich przyjaciółka; suum templum = jej, jego,
ich świątynia
sui amici = jej, jego,ich przyjaciele; suae amicae = jej, jego,ich przyjaciółki; sua templa = jej, jego, ich
świątynie

NOTA BENE

G
ENETIVUS PARTITIVUS (CZĄSTKOWY) to uŜycie przypadka genetivus
pozwalające powiedzieć, Ŝe wyciągamy z całości jakąś część, bez uŜycia przyimka
ex. W genetiwie (bez Ŝadnego przyimka) staje wówczas całość, z której
wyciągamy/zabieramy/wybieramy część. Znaczenie genetiwu partitiwu jest identyczne, jak
wyraŜenia z ex.
Unus PUERORUM = jeden Z CHŁOPCÓW = unus EX PUERIS
Una PUELLARUM = jedna Z DZIEWCZĄT = una EX PUELLIS
Primus VIRORUM = pierwszy SPOŚRÓD MĘśÓW = primus EX VIRIS
Multi ROMANORUM = liczni/wielu Z RZYMIAN = multi EX ROMANIS
Unus NOSTRUM = jeden Z NAS = unus EX NOBIS; Unus VESTRUM = jeden Z WAS =
unus EX VOBIS
3. Przetłumacz wyraŜenia.

 32

a. Annuntio vobis gaudium magnum: k. Saepe viri fallunt, tenerae non saepe
Habemus papam. puellae. (Ov.)
b. Aquilam volare doces. l. Bis dat, qui cito dat.
c. Aquila non captat muscas. m. Dare est docere reddere.
d. Verba volant, scripta manent. n. Hic iacet.
e. Quo vadis? o. Nec sine te, nec tecum vivere possum.
f. Dum spiro, spero. p. Ad rivum lupus et agnus veniunt.
g. Leonem [Lwa] mortuum etiam catuli q. Bis peccare in bello non licet.
mordent. r. Qui dormit, non peccat.
h. Mortui non mordent. s. Panem [chleba] nostrum cotidianum da
i. Unde venis et quo tendis? nobis hodie!
j. Quid agis?
4. W miejsce kropek wstaw odpowiednie formy zaimka ego, tu, nos, vos, meus, tuus,
noster, vester. Przetłumacz.
a. (My) ............... (wam) ………. libros …………….. (nasze) monstramus.

b. Pecuniam (wasze) …………..... (mnie) ………….... date!

c. (Ja) ..…...……. (wam) …….………. dona opulenta fero.

d. (Wy) ……………... oppidum (nasze) ……………….. spectatis.

e. Liberos (wasze) .................... (do nas) ....................... invitamus.

5. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami zaimka osobowego (ego; tu; nos; vos) lub
dzierŜawczego (meus 3; tuus 3; suus 3; noster,tra,trum; vester,tra,trum). Przetłumacz
zdania.
Exemplum: Ego librum meum lego. Vobis liber est.
a. ……… librum ………… legis.
b. ……… libros …………. legimus.
c. ……… libros …………. legitis.
d. Pueri libros ……………. legunt.
e. Puellae libros ………….. legunt.
f. ……… (1 os. sg.) liber est.
g. ……… (2 os. sg.) liber est.
h. ……… (1 os. pl.) libri sunt.
 33

i. ……… (2 os. pl.) libri sunt.

j. ………. libros …………. (1 os. pl.) do.
k. Pueri ………. (2 os. sg.) vident et salutant.
l. Pueri ………. (2 os. pl.) libros dant.

6. Przetłumacz zdania
a. Salve, amice, salve, bone vir! b. Nauta bonus ventum non timet. c. Aeterna est clarorum
virorum memoria. d. Consilium tuum plenum sapientiae est. e. Consilia nostra cum vestris
consentiunt. f. In Graecia et in Italia vides pulchra monumenta Graecorum et Romanorum
antiquorum. g. Malum est aliud dicere aliud sentire. h. Quid est amicus? – Alter ego. i. Filius
amici nostri aegrotat; medicum advocate! j. Legati Graeciae Romam veniunt. k. De lingua stulta
veniunt incommoda multa. l. Numquam aliud natura, aliud sapientia dicit.

7. Przetłumacz tekst.

Romanis magnus numerus servorum est. Familia Romana ex viro, femina, liberis
servisque constat. Servos Romani bellis sibi parant. Servi liberi non sunt. Etiam liberi
servorum servi esse debent et in villis, latifundiis metallisque Romanorum opulentorum
laborant. Servus, nisi domino suo paret, dominum timere debet. Nam dominus servum suum
verbis malis durisque monet et flagellis verberat.

Etiam multi Graeci virorum Romanorum servi sunt. Servi Graeci saepe viri docti
sunt. Itaque in agris laborare non debent. Alii servorum morbos aegrotorum medici curant
sanantque, alii magistri liberos educant puerosque grammaticam, philosophiam aliasque
litteras docent et pueris puellisque multa et pulchra de claris poetis Graecis, ut de Homero et
Hesiodo, et de philosophis, ut de Democrito et Pythagora, et de aliis viris doctis narrant.
Liberi libros poetarum Graecorum amant, saepe tragoediis et comoediis Graecis student.
 34

SENTENCJE

1. A bonis bona disce. 12. Midae divitiae.

2. Clavum clavo pellere.
3. Delphinum natare, aquilam volare
doces.
4. Divitiae non semper optimis contingunt.
5. E paucis verbis magnum malum aut
bonum.
6. Felicitas (szczęście) multos habet amicos.
7. Flamma fumo est proxima.
8. Gratia gratiam parit.
9. Invidus vicini oculus.
10. Ligna in silvam portare.
11. Mali principii malus finis.
13. Mens caeli terraeque regina.
14. Mortui non dolent.
15. Mortuos rursus occidere.
16. Multa docet fames.
17. Piscis primum a capite foetet.
18. Quae semel ancilla, numquam hera.
19. Qualis vir, talis oratio.
20. Qui semel scurra, numquam pater
familias.
21. Signum bonum aut malum.
22. Umbram suam metuere.
23. Virtus gloriam parit.
 35

LECTIO SEXTA
PRAESENS PASSIVI, CZASOWNIK POSSUM, POSSE
ZAMIANA NA STRONĘ BIERNĄ

INFINITIVUS PRAESENTIS
ACTIVUM PASSIVUM
I am-are kochać I am-ari być kochanym
II mon-ēre upominać II mon-eri być upominanym
III leg-ĕre czytać III leg-i być czytanym
IV aud-ire słuchać IV aud-iri być słuchanym

Praesens indicativi passivi (czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony biernej)

koniugacja I II III IV
infinitivus amari monēri legi audiri
temat ama- mone- leg- audi-
znaczenie być kochanym być upominanym być czytanym być słuchanym

1. am-or mone-or leg-or audi-or

jestem kochany jestem upominany jestem czytany jestem słuchany
sg. 2. ama-ris mone-ris leg-e-ris audi-ris
3. ama-tur mone-tur leg-i-tur audi-tur
1. ama-mur mone-mur leg-i-mur audi-mur
pl. 2. ama-mini mone-mini leg-i-mini audi-mini
3. ama-ntur mone-ntur leg-u-ntur audi-u-ntur

ZESTAW KOŃCÓWEK DLA PRAESENS PASSIVI

-or -mur
-ris -mini
-tur -ntur

INDICATIVUS PRAESENTIS POSSUM, POSSE MOGĘ

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU TERAŹNIEJSZEGO
singularis pluralis
1 pos-sum mogę pos-sumus
2 pot-es pot-estis
3 pot-est pos-sunt
INFINITIVUS praesentis: posse - móc
 36

SINGULARIA TANTUM (tylko liczba pojedyncza)

Singulare tantum to rzeczownik, który gramatycznie posiada tylko liczbę
pojedynczą, ale tłumaczymy go często na polski w liczbie mnogiej.
pecunia,ae - pieniądze
NOTA BENE
ZAMIANA NA STRONĘ BIERNĄ
strona czynna
Dominus bonus filiae pavae pupas dat.
Pan dobry córce małej lalki daje.
podmiot dopełnienie dalsze dopełnienie bliŜsze orzeczenie
przydawka przym. przydawka

strona bierna
Pupae filiae parvae a domino bono dantur.
Lalki córce małej przez pana dobrego są dawane.
podmiot dopełnienie dalsze ablativus auctoris orzeczenie
przydawka przydawka przym.

NOTA BENE

Przy zamianie zdania ze strony czynnej na bierną:

1. Dopełnienie bliŜsze i wszystkie jego przydawki przymiotne (biernik) stają się

podmiotem (mianownik);
2. Podmiot i wszystkie jego przydawki przymiotne stają w ablativie z
przyimkiem a (ab) (dla Ŝywotnych) lub bez przyimka (dla nieŜywotnych);
3. Orzeczenie staje w stronie biernej. ORZECZENIE MUSI BYĆ W TEJ
SAMEJ OSOBIE I LICZBIE CO NOWY PODMIOT.
4. Pozostałe elementy (dopełnienie dalsze, okoliczniki, wszystkie wyraŜenia
przyimkowe) pozostają BEZ ZMIAN.
 37

1. Utwórz pełny infinitivus praesentis passivi czasowników:

orno 1 ozdabiam vendo 3 sprzedaję

duco 3 prowadzę emo 3 kupuję

audio 4 słyszę punio 4 karzę

video 2 widzę castigo 1 karcę

quaero 3 szukam, pytam moveo 2 poruszam

capio 3 łapię sacro 1 poświęcam

sum jestem veho 3 poruszam

habeo 2 mam tango 3 dotykam

mulceo 2 gładzę lenio 4 łagodzę

tego 3 pokrywam traho 3 ciągnę

2. Od podanych słów podaj formy strony biernej zachowując osobę, liczbę, tryb,
czas. Przetłumacz.

activum tłumaczeniepassivumtłumaczenieactivum tłumaczeniepassivumtłumaczenie

ducit audiunt
legere videre
spectatis mittis
traho regere
ornamus moneo

3. Zamień na stronę bierną. Przetłumacz.

a. Vir gladium acuit. –
b. Episcopus ecclesiam vestram visitat. –
c. Palatinus noster consilium convocat. –
d. Roma antiqua bella gerit. –
e. Romani terram populi finitimi invadunt. –
f. Oppidum aedificia alta ornant. –
g. Inimici incolas oppidi interficiunt. –
h. Romani multos captivos asportant. –
i. Christiani iustitiam, concordiam atque amicitiam colunt. –
 38

j. Libros clarorum poetarum libenter legimus. –

k. Tu, agricola, agros patrios colis. –

4. Przetłumacz wyraŜenia.

a.Equi donati dentes [zęby] non f. Tertium non datur.
inspiciuntur.
g. Stultum est timere, quod [tego, co] vitari
b. Troia a Graecis expugnatur. (Cic.) non potest.

c. Paulatim summa petuntur. h. Imperium terrae finitur, ubi finitur

d. Vincit nos fortuna, nisi tota vincitur. armorum potestas (moc, potęga).

e. Contraria contrariis curantur. i. Ama tu, si vis amari dicunt verba viri
clari.

5. Przetłumacz tekst.

De Graecia antiqua
Multi Graecorum a nobis clari habentur. Homerus, poeta Graecorum clarus, a multis
celebratur. Multorum enim animi nunc etiam Homeri libris delectantur. Phidiae statuis
magnificis nos quoque delectamur, nam Phidiae statuarum fragmenta hodie spectari possunt.
Herodoti fabulis multi quoque moventur. Graecorum antiquorum libri nobis valde placent et
nos delectant. Itaque Graecia antiqua disciplinarum et litterarum patria recte putatur.

6. Przetłumacz zdania.
a. Victoria ex concordiā gignitur. b. Magnā copiā aquae campus irrigatur. c. Si discipuli
bene student, a magistris laudantur. d. Statuae virorum clarorum rosis ornantur. e.Instrumenta
et arma e ferro parantur. f. Patria in periculis a viris defendi debet. g. Nullum periculum sine
periculo vincitur. h. Ex agro inculto frumentum frustra exspectatur. i. Agri ab agricolis coli
debent. j. Poetae leguntur, audiuntur, ediscuntur. k. Bellum, quod populos liberat, iustum ac
necessarium est. l. Clavus clavo pellitur.
 39

SENTENCJE

1. Alia dantur, alia negantur.

2. Annosa vulpes haud capitur laqueo.
3. Antiquis debetur veneratio.
4. Audi, quae ex animo dicuntur.
5. Aureo piscari hamo.
6. Gallus in suo sterquilinio plurimum potest.
7. Legatus non caeditur neque violatur.
8. Monstrari digito.
9. Nihil potest et addi et eximi.
 40

LECTIO SEPTIMA

ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (ACI) W PRAESENS

A CCUSATIVUS CUM INFINITIVO (biernik z bezokolicznikiem) jest

konstrukcją, którą tłumaczymy na język polski jako zdanie podrzędne zaczynające
się od spójnika śE (Ŝeby). PoniewaŜ konstrukcja zastępuje zdanie podrzędne, nigdy nie moŜe
pojawić się bez zdania nadrzędnego. Orzeczenie zdania nadrzędnego, od którego zaleŜy cała
konstrukcja, nazywamy VERBUM REGENS (słowo rządzące).
Sama konstrukcja w praesens składa się z ACCUSATIWU (rzeczownika,
przymiotnika, zaimka, liczebnika porządkowego, imiesłowu) i INFINITIWU (praesentis activi
lub praesentis passivi).
Przy tłumaczeniu ACI na język polski
1. tłumaczymy zdanie nadrzędne, a po jego orzeczeniu — verbum regens —
dodajemy słówko śE (śEBY)
2. accusativus konstrukcji czynimy podmiotem zdania podrzędnego zaczynającego
się od Ŝe
3. infinitivus konstrukcji czynimy orzeczeniem zdania podrzędnego zaczynającego
się od Ŝe
W rezultacie otrzymujemy zdania brzmiące: Widzę, Ŝe wojsko rusza do ataku. Wódz
rozkazał, Ŝeby nikt nie opuszczał szyku. Filozofowie twierdzą, Ŝe nic nie pozostaje zawsze na
swoim miejscu., itp.

Podobne konstrukcje istnieją do tej pory w językach nowoŜytnych, występowały równieŜ

w dawniejszej polszczyźnie:
Uznali go Mesyjaszem być prawym.
Ich sehe die Kinder spielen.
I see children to play.
Je voi les enfants jouer.
verbum regens accusativus infinitivus

NOTA BENE
 41

PAMIĘTAJ, śE W ACI
 VERBUM REGENS musi stać w stronie czynnej (czas dowolny).
 W ACCUSATIWIE występuje najczęściej rzeczownik lub zaimek, zwykle wraz z
określeniami.
 INFINITIVUS moŜe występować w dowolnym czasie i stronie (6 moŜliwości).
Od czasu i strony infinitiwu zaleŜy czas i strona orzeczenia zdania, w które zamieni się
w tłumaczeniu ACI

SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW praesentis w zwykłym zadaniu / ACI

activum passivum
praesens
am-are kochać / Ŝe kocha… am-ari być kochanym / Ŝe jest kochany…
vid-ere widzieć / Ŝe widzi… vid-eri być widzianym / Ŝe jest widziany…
leg-ĕre czytać / Ŝe czyta… leg-i być czytanym / Ŝe jest czytany…
aud-ire słuchać /Ŝe słyszy… aud-iri być słuchanym / Ŝe jest słyszany…

SPOSÓB BUDOWANIA ACI w praesens

verbum acc. dop. bl. infinitivus verbum acc. dop. bl. infinitivus
reg. reg.
praesens activi
Puer epistulam scribit. Pueri epistulas scribunt.
Video puerum epistulam scribere. Video pueros epistulas scribere.
Widzę chłopiec list pisze. Widzę, chłopcy listy piszą.
Ŝe, Ŝe
praesens passivi
Epistula a puero scribitur. Epistulae a pueris scribuntur.
Video epistulam a puero scribi. Video epistulas a pueris scribi.
Widzę, list przez jest Widzę, listy przez są pisane.
Ŝe chłopca pisany. Ŝe chłopców
 42

Analiza sposobu tworzenia ACI NOTA BENE

I. Strona czynna:
1. Zdanie niezaleŜne: Puer epistulas scribit (Chłopiec pisze listy)
2. UzaleŜniamy zdanie od verbum regens: video (widzę, Ŝe); nasze zdanie niezaleŜne staje
się zdaniem podrzędnym zaleŜnym od czasownika widzę
3. Nominativus zdania niezaleŜnego (Puer) zamienia się na accusativus (puerum)
4. Dopełnienie bliŜsze (accusativus) zdania niezaleŜnego (epistulas) pozostaje bez zmian
5. Orzeczenie zdania niezaleŜnego scribit zamienia się na infinitivus tego samego czasu i
strony (scribere)
II. Strona bierna
1. Zdanie niezaleŜne: Epistula a puero scribitur (List jest pisany przez chłopca)
2. UzaleŜniamy zdanie od verbum regens: video (widzę, Ŝe); nasze zdanie niezaleŜne staje
się zdaniem podrzędnym zaleŜnym od czasownika widzę
3. Nominativus zdania niezaleŜnego (Epistula) zamienia się na accusativus (epistulam)
4. WyraŜenie przyimkowe (a puero) pozostaje bez zmian
5. Orzeczenie zdania niezaleŜnego scribitur zamienia się na infinitivus tego samego czasu
i strony (scribi)

NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANE VERBA REGENTIA

Nie kaŜdy czasownik moŜe być verbum regens. Musi to być czasownik, po którym moŜe nastąpić zdanie
podmiotowe lub dopełnieniowe.

verba sentiendi ~myśleć, verba dicendi ~mówić, pisać verba voluntatis ~chcieć, kazać
spostrzegać
animadverto 3 spostrzegam, Ŝe narro 1 opowiadam, Ŝe cupio 3 pragnę
audio 4 słyszę, Ŝe affirmo 1 twierdzę, Ŝe nolo, nolle nie chcę
ignoro 1 nie wiem, Ŝe fero, ferre mówię, Ŝe sino 3 pozwalam
non ignoro 1 dobrze wiem, Ŝe nuntio 1 donoszę, Ŝe iubeo 2 rozkazuję, Ŝeby
puto 1 sądzę, Ŝe promitto 3 obiecuję, Ŝe veto 1 zakazuję
scio 4 wiem, Ŝe respondeo 2 odpowiadam, Ŝe malo, malle wolę
sentio 4 czuję, Ŝe nego 1 mówię, Ŝe nie moneo 2 upominam, Ŝeby
spero 1 spodziewam się, Ŝe scribo 3 piszę, Ŝe volo, velle chcę
video 2 widzę, Ŝe dico 3 mówię, Ŝe
trado 3 przekazuje, Ŝe
lego 3 czytam, Ŝe
verba affectus wyraŜenie wyraŜenia/ formy nieosobowe
wzruszenia
doleo 2 boleję, Ŝe constat wiadomo, Ŝe
gaudeo 2 cieszę się, Ŝe placet podoba się, Ŝe
oportet trzeba, Ŝeby
certiorem facio powiadamiam, Ŝe
 43

1. UzaleŜnij zdania od verbum regens tworząc konstrukcje ACI w praesens w activum

lub w passivum. Przetłumacz utworzone konstrukcje.
a. Vir Romanus patriam defendit. (legimus) ....................................................................

.............................................................................................................................................

b. Feminae pulchrae rosis aram ornant. (video) ................................................................

.............................................................................................................................................

c. Inimici patriae ab incolis necantur. (constat) ...............................................................

.............................................................................................................................................

d. Nos boni amici semper sumus. (pueri sciunt) ..............................................................

.............................................................................................................................................

e. Multa bella mortifera a viris peritis geruntur. (oportet) ..............................................

.............................................................................................................................................

f. Filia tua amicas suas in villam invitare potest. (certiorem te facio) ...........................

.............................................................................................................................................

2. Przepisz poniŜsze fragmenty tekstów uzaleŜniając zdania od odpowiednich

czasowników lub zdań (podanych w nawiasie) tworząc tekst w ACI.

a. Romanis magnus numerus servorum est (constat). Familia Romana ex viro, femina,
liberis servisque constat (magister docet). Servos Romani bellis sibi parant (historici tradunt).
Servi liberi non sunt (scimus). Etiam liberi servorum servi esse debent et in villis, latifundiis
metallisque Romanorum opulentorum laborare debent (Romani opulenti putant). Servus
dominum timet (oportet). Dominus servum suum verbis malis durisque monet et flagellis
verberat (in libris legimus). ..................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
 44

b. Multi Graecorum clari habentur (discipuli sciunt). Homerus, poeta Graecorum clarus, a
multis celebratur (antiqui narrant). Multorum animi nunc etiam Homeri libris delectantur
(animadvertimus). Phidiae statuis magnificis nos quoque delectamur (oportet), nam Phidiae
statuarum fragmenta hodie spectari possunt (videmus). Herodoti fabulis multi quoque
moventur (audimus). Graecorum antiquorum libri vobis valde placent et vos delectant
(gaudeo). Itaque Graecia antiqua disciplinarum et litterarum patria recte putatur (multi
affirmant). ......................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................

3. Przetłumacz tekst.

De bello Troiano
Vergilii libros de bello Troiano et de Aenea, Romanorum proavo legimus. Ex quibus eiusmodi
esse primordia Romae cognoscimus: Graecos Troiam invadere constat. Troianos diu se
defendere Homerus narrat. Graecos tamen Ilium expugnare atque incendio delere poetae ferunt.
Troiam a Graecis capi scimus. Inter Troianos Aeneam, virum pium, esse Vergilius nobis tradit.
Aeneam fugā vitam servare atque novam patriam quaerere statuere legimus.

4. Przetłumacz tekst.

De equo Troiano
Bellum Troianum geri, Troiam tamen diu vinci non posse constat. Homerus tradit equum
denique magnum, ligneum a Graecis aedificari. Equi uterum viris armatis impleri scimus.
Equum in oris maritimis relinqui fabula narrat. Troiani Graecos in patriam navigare putant.
Itaque Troiani ex oppido evadunt et de equo disputant. Tum exitium Troiae a Cassandra
praedici audiunt. Pauci Troianorum equum statim uri desiderant, reliqui equum in urbem trahi
volunt. Denique cuncti incolae in contrarias sententias distrahuntur. Multi enim equum in
oppidum trahi iubent. Denique equus perniciosus cum viris armatis in oppidum trahitur.
 45

LECTIO OCTAVA
IMPERFECTUM I FUTURUM PRIMUM ACTIVI I PASSIVI
ZŁOśENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA

temat praesentis infinitivus praesentis temat perfecti supinum
duc/o ducere dux/i ductum
1 os. sg. ind. praes. act. infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf. supinum
act.
   
indicativus praes. act. infinitivus praes. pass.
indicativus praes. pass.

indicativus imperfecti activi

indicativus imperfecti passivi ZESTAW KOŃCÓWEK DLA IMPERFECTUM
indicativus futuri i activi
indicativus futuri i passivi -m / -r -mus / -mur
-s / -ris -tis / -mini
CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS -t / -tur -nt / -ntur

INDICATIVUS IMPERFECTI ACTIVI et PASSIVI

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO STRONY
CZYNNEJ i BIERNEJ

Charakterystyczną cechą IMPERFECTUM jest –BA. Dodajemy ją we wszystkich

koniugacjach do tematu czasownika. W koniugacji III i IV między temat i cechę ba wstawiamy
spójkę e:
1. lauda – ba – m : chwaliłem 3. vinc – e – ba – m : zwycięŜałem
2. mone – ba – m : upominałem 4. audi– e – ba - m : słuchałem

Końcówki osobowe dla tego czasu są identyczne jak w praesens, z wyjątkiem końcówki 1 os.
sg . act.: - m

baM bas bat bamus batis bant

 46

IMPERFECTUM INDICATIVI ACTIVI

I II III IV
1 lauda-ba-m chwaliłem mone-ba-m upominałem vinc-e-ba-m zwycięŜałem audi-e-ba-m słuchałem

2 lauda-ba-s mone-ba-s vinc-e-ba-s audi-e-ba-s

3 lauda-ba-t mone-ba-t vinc-e-ba-t audi-e-ba-t

1 lauda-ba-mus mone-ba-mus vinc-e-ba-mus audi-e-ba-mus

2 lauda-ba-tis mone-ba-tis vinc-e-ba-tis audi-e-ba-tis
3 lauda-ba-nt mone-ba-nt vinc-e-ba-nt audi-e-ba-nt

IMPERFECTUM INDICATIVI PASSIVI

I II III IV
1 lauda-ba-r mone-ba-r vinc-e-ba-r audi-e-ba-r
byłem chwalony byłem upominany byłem zwycięŜany byłem słuchany
2 lauda-ba-ris mone-ba-ris vinc-e-ba-ris audi-e-ba-ris
3 lauda-ba-tur mone-ba-tur vinc-e-ba-tur audi-e-ba-tur

1 lauda-ba-mur mone-ba-mur vinc-e-ba-mur audi-e-ba-mur

2 lauda-ba-mini mone-ba-mini vinc-e-ba-mini audi-e-ba-mini
3 lauda-ba-ntur mone-ba-ntur vinc-e-ba-ntur audi-e-ba-ntur

INDICATIVUS IMPERFECTI sum, esse - jestem

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO

singularis pluralis
1 eram byłem eramus
2 eras eratis
3 erat erant

INDICATIVUS IMPERFECTI possum, posse - mogę

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO
singularis pluralis
1 pot-eram mogłem pot-eramus
2 pot-eras pot-eratis
3 pot-erat pot-erant
 47

INDICATIVUS i IMPERATIVUS FUTURI PRIMI ACTIVI et PASSIVI

TRYB ORZEKAJĄCY i ROZKAZUJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO
STRONY CZYNNEJ I BIERNEJ

CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS ZESTAW KOŃCÓWEK DLA

FUTURUM
FUTURUM PRIMUM tworzy się przez dodanie -o lub –m / -r -mus / -mur
do tematu praesentis -s / -ris -tis / -mini
1. dla koniugacji I i II: cechy B (-BI, BU), -t / -tur -nt / -ntur
2. dla koniugacji III i IV: samogłoski E (w 1 os. sg. –A)
1. lauda- b-o: pochwalę, będę chwalił 3. vinc-a-m: zwycięŜę, będę zwycięŜał
2. mone-b-o: upomnę, będę upominał 4. audi-a-m: usłyszę, będę słuchał

FUTURUM PRIMUM INDICATIVI ACTIVI

I II III IV
1 lauda-b-o mone-b-o vinc-a-m audi-a-m
pochwalę upomnę zwycięŜę usłyszę
2 lauda -bi-s mone-bi-s vinc-e-s audi-e-s
3 lauda-bi-t mone-bi-t vinc-e-t audi-e-t

1 lauda-bi-mus mone-bi- mus vinc-e-mus audi-e-mus

2 lauda-bi-tis mone-bi-tis vinc-e-tis audi-e-tis
3 lauda-b-u-nt mone–b-u-nt vinc-e-nt audi-e-nt

FUTURUM PRIMUM INDICATIVI PASSIVI

I II III IV
1 lauda-bor mone-bor vinc-a-r audi-a-r
zostanę pochwalony zostanę upomniany zostanę zwycięŜony zostanę usłyszany
2 lauda-b-e-ris (re) mone-b-e-ris (re) vinc-e-ris (re) audi-e-ris (re)
3 lauda-bi-tur mone-bi-tur vinc-e-tur audi-e-tur

1 lauda-bi-mur mone-bi-mur vinc-e-mur audi-e-mur

2 lauda-bi-mini mone-bi-mini vinc-e-mini audi-e-mini
3 lauda-b-u-ntur mone-b-u-ntur vinc-e-ntur audi-e-ntur

bo bIs bit bimus bitis bunt

 48

INDICATIVUS FUTURI PRIMI sum, esse - jestem

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO
singularis pluralis
1 ero bedę erimus
2 eris eritis
3 erit erunt

INDICATIVUS FUTURI PRIMI possum, posse - mogę

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO
singularis pluralis
1 pot-ero bedę mógł pot-erimus
2 pot-eris pot-eritis
3 pot-erit pot-erunt

ZŁOśENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE

Wszystkie złoŜenia z ESSE odmieniają się w identycznie jak ESSE z dodanym
odpowiednim przedrostkiem. Z wyjątkiem dwóch: PROSUM i POSSUM

PROSUM, PRODESSE - pomagam

praesens imperfectum futurum primum
1sg pro-sum pomagam prod-eram pomagałem prod-ero pomogę

2sg prod-es prod-eras prod-eris

3sg prod-est prod-erat prod-erit
1pl pro-sumus prod-eramus prod-erimus
2pl prod-estis prod-eratis prod-eritis
3pl pro-sunt prod-erant prod-erunt

POSSUM, POSSE – mogę

praesens imperfectum futurum primum
1sg pos-sum pomagam pot-eram pomagałem pot-ero pomogę

2sg pot-es pot-eras pot-eris

3sg pot-est pot-erat pot-erit
1pl pos-sumus pot-eramus pot-erimus
2pl pot-estis pot-eratis pot-eritis
3pl pos-sunt pot-erant pot-erunt
 49

ab-sum, ab-esse jestem oddalony POSSUM, POSSE MOGĘ

jestem nieobecny
ad-sum, ad-esse jestem obecny prae-sum, prae-esse jestem na czele
pomagam dowodzę
de-sum, de-esse nie ma mnie, ob-sum, ob-esse szkodzę
brak mnie
in-sum, in-esse jestem w czymś sub-sum, sub-esse jestem pod czymś
inter-sum, inter-esse uczestniczę super-sum, super-esse pozostaję (przy Ŝyciu)
pro-sum, prodesse pomagam

1. Określ i przetłumacz formę:

a) gaudebis - g) spectabamur - n) dicebant -

b) amabamus - h) audieris - o) laborabatis -

c) veniam - i) relinquere - p) debebit -

d) legetur - k) dabimus - q) facies -

e) molliebar - l) studebitis - r) ponam -

f) movebunt - m) dicam - s) mittitur -

2. PoniŜsze formy czasowników wpisz w odpowiednie miejsce w tabeli, a następnie

uzupełnij tabelę formami pozostałych czasów zachowując tryb, stronę, osobę, liczbę.

PRAESENS IMPERFECTUM FUTURUM

amo kocham amabam kochałem amabo pokocham
a
b
c
d
e
f
g
h
i

a) trahent, b) amabuntur, c) relinquitis, d) faciebat, e) eramus, f) regebamur, g) petitur, h) curabis

i) poteris
 50

3. Przetłumacz zdania.

a. Castra Romanorum a castris inimicorum longe aberant.

b. Viri nostri multis proeliis intererant et gloriam aeternam sibi parabant.

c. Viris probis in vita degenda amicitia bonorum non deerit.

d. Pecunia mihi deest.

e. In pugna Salaminia magnus numerus navigiorum Persarum non proderat, sed

oberat.

f. Cur ludis ceterorum discipulorum non interestis?

g. In periculo amicis adesse magna gloria est.

h. Nuntius erat in oppido et de periculo belli futuri nobis narrabat.

i. Inter amicos invidia abest.

4. Przetłumacz tekst.
De Romae futurae fata
Aeneam in Italia ad inferos descendere ibique umbram Anchisae mortui invenire
Vergilius narrat. Apud inferos gloriam Romae futurae ab Anchisa Aeneae monstrari legimus:
“Aenea, mi fili!” — Anchises dicit — “mox magna Romae gloria a te videbitur. Praeclari
Romae futurae viri tibi monstrabuntur. Oppidum Lavinium a te aedificabitur, ab Ascanio
autem, filio tuo, Alba Longa, oppidum novum, struetur. Alba Longa a multis viris claris
gubernabitur. Ibi post multos annos Rhea Silvia pueros geminos habebit”.
Anchisen in inferis fata Romanorum futura Aeneae aperire poetae nobis tradunt.
“Vade mecum, Aenea” — inquit — “mox clari Romanorum viri a te cognoscentur”. Primum
pueris geminis appropinquare et Anchisen dicere ferunt: “Vos, pueri gemini, Romulus et
Remus vocabimini et Roma aeterna a vobis condetur”. Deinde Anchises ad virum: “Tu —
inquit — Caius Iulius Caesar diceris. Multa bella a te gerentur et Gallia subigetur”. Tandem
Augusto eos accedere legimus: “Tu Augustus diceris et aureum saeculum a te in terras
reducetur”.

czasownik appropinquare rządzi datiwem czasownik accedere rządzi datiwem

bez przyimka: zbliŜać się do… bez przyimka: podchodzić do…
 51

5. Przetłumacz tekst.
De Heleni oraculo
Aeneam ad Epiri oram advenire in libro Vergilii legimus. In Epiro Helenus, Priami
filius, inveniebatur. Helenus fata futura sentire poterat. Itaque Aeneas Helenum interrogat:
“Quamdiu fata me per terras undasque iactabunt?” Cui Helenus: “Pauca tibi narrabo. Diu in
Italiam navigabis. Venti primum vos ad Siciliam admovebunt. Ibi videbitis fretum angustum,
ubi Scylla et Charybdis, saxa horrida, inveniuntur. Saxa nautis semper imminent et vobis
imminebunt. Saxa tamen vitabitis, si circum Siciliam navigabitis.”
Helenum ab Aenea iterum rogari audimus: “Quae pericula praeterea inveniam?”
Helenus respodet: “Varia pericula invenies et multa vinces, priusquam in Italiam advenies.
Cum Siciliam circumvenietis, Aetnam, quae saxa flammasque ad caelum mittit, cernetis.
Praeterea Troiani profugi, cum Siciliam circumvenient, Polyphemum — monstrum
horrendum — videbunt. In Sicilia Anchises de vita decedet. Deinde venti Troianos ad Libyae
oras agent. Post multos denique annos Troiani in Italiam pervenient.”

6. Przetłumacz zdania.
a. Adsum amicis, amici quoque mihi adsunt. b. Filius meus abest. c. Filius mihi deest. d. Inter
dominum et servum nulla amicitia esse potest. e. Facio, quod possum. f. Vir bonus patriae
suae prodest, dum potest. g. Vir belli peritus nobis praeest. h. Filii mei ludis ceterorum
liberorum semper insunt. i. Nihil vobis prodesse potest. j. Scientia tibi deest. k. Magistri,
adeste discipulis suis!
 52

LECTIO NONA
ZAIMEK WSKAZUJĄCY IS,EA,ID I WZGLĘDNY
DEKLINACJA IV I V

ZAIMEK WSKAZUJĄCY
is, ea, id = on, ona, ono (ten, ta, to)
singularis pluralis
m f n m f n
Nom. is ea id ei (ii) eae ea
Gen. eius eorum earum eorum
ei eis (iis)
Acc. eum eam id eos eas ea
Abl. eo ea eo eis (iis)

ZAIMEK WZGLĘDNY
qui, quae, quod = (ten) który (co), (ta) która (co), (to) które (co)
singularis pluralis
m f n m f n
Nom. qui quae quod qui quae quae
Gen. cuius quorum quarum quorum
Dat. cui quibus
Acc. quem quam quod quos quas quae
Abl. quo qua quo quibus

1. Przetłumacz zdania.
a. Post bellum Scythicum, quod Persis perniciosum erat, ii Graeci, qui in Asia
habitabant, cum Persis pugnabant.
b. Itaque auxilium ab eis, qui in Graecia habitabant, petebant.
c. Qui bonus erat, iudicium Dei non timebit.
d. Ea mihi placent, quae possidere non possum.
e. Eae mihi placent, quas possidere non possum.
f. Persae pontum, quo Graecia et Ionia separantur, superant et in campo
Marathonio castra sua ponunt.
g. Viri belli periti animos Graecorum, quibus patria cara erat, ad pugnam
incitabant.
 53

DEKLINACJA IV
Tematy na –u
Genetivus singularis –us

I II III IV V
-ae -i -is -us -ei

masculinum femininum neutrum

Według deklinacji IV odmieniają się rzeczowniki rodzaju męskiego

(zakończone w nom. sg. na –us) i nijakiego (zakończone w nom. sg. na –u). Ich
przynaleŜność do IV deklinacji poznajemy po zakończeniu genetiwu singularis -us.

KOŃCÓWKI DEKLINACJI IV
sg. pl.
m n m n
Nom. -us -u -us -ua
Gen. -us -uum
Dat. -ui -u -ibus
Acc. -um -u -us -ua
Abl. -u -ibus
Voc. -us -u -us -ua

ODMIANA RZECZOWNIKÓW IV DEKLINACJI

exercitus wojsko cornu róg exercitus wojsko cornu róg
sg. męski nijaki pl. męski nijaki
N. exercitus cornu N. exercitus corn-ua
G. exercit-us corn-us G. exercit-uum corn-uum
D. exercit-ui cornu = nom.sg. D. exercit-ibus corn-ibus
Ac. exercit-um cornu = nom.sg. Ac. exercitus = nom. pl. corn-ua = nom. pl.
Ab. exercit-u cornu = nom.sg. Ab. exercit-ibus corn-ibus
V. exercitus = nom.sg. cornu = nom.sg. V. exercitus = nom. pl. corn-ua = nom. pl.
 54

NAJPOPULARNIEJSZE SŁÓWKA IV DEKLINACJI

acus,us igła gelu,us mróz salus,us skok, wąwóz
arcus,us łuk genu,us kolano senatus,us senat

casus,us przypadek Idus,uum (f) Idy sensus,us czucie

cornu,us róg lacus,us jezioro spiritus,us duch, powiew

currus,us wóz lapsus,us upadek, błąd status,us stan, postawa

cursus,us bieg manus,us (f) ręka, oddział tribus,us (f) dzielnica

domus,us (f) dom metus,us strach usus,us uŜycie

exercitus,us wojsko motus,us ruch versus,us wiersz

fletus,us płacz quercus,us (f) dąb vultus,us twarz

fructus,us owoc reditus,us powrót

WYJĄTKI

1. feminina: domus,us; Idus,uum; manus,us; quercus,us; tribus,us

2. rzeczownik domus
a. odmienia się częściowo wg IV, częściowo wg II
b. jest rodzaju Ŝeńskiego sg. pl.
c. staje w formach BEZ PRZYIMKA (jeśli nie Nom. domus domus
ma przydawki): Gen. domus domorum (II)
Dat. domui domibus
- domum = do domu
Acc. domum domos (II)
- domo = z domu Abl. domo (II) domibus
- domi = w domu Voc. domus domus

DEKLINACJA V
 55

DEKLINACJA V
Tematy na –e
Genetivus singularis –ei

I II III IV V
-ae -i -is -us -ei

masculinum femininum neutrum

Według deklinacji V odmieniają się rzeczowniki rodzaju Ŝeńskiego

(zakończone w nom. sg. na –es). Ich przynaleŜność do V deklinacji poznajemy po
zakończeniu genetiwu singularis-ei.

ODMIANA RZECZOWNIKA V DEKLINACJI

res rzecz dies dzień
sg. pl. sg. pl.
Nom. res res dies dies
Gen. r-ei r-erum di-ei di-erum
Dat. r-ei r-ebus di-ei di-ebus
Acc. r-em res = nom. pl. di-em dies = nom. pl.
Abl. r-e r-ebus di-e di-ebus
Voc. res = nom. sg. res = nom. pl. dies = nom. sg. dies = nom. pl.

WYJĄTKI

1. rzeczownik V deklinacji dies jest rodzaju Ŝeńskiego, jeśli oznacza określony termin,
np.: dies prima, w przeciwnym razie jest rodzaju męskiego, np.: dies bonus.
2. wiele rzeczowników V deklinacji ma tylko liczbę pojedynczą, np.: spes,ei; fides,ei
 56

1. Określ przypadek i liczbę. Przetłumacz.

a) spei - f) in die - k) sine fructu -
b) in casu - g) ex usu - l) canitiem -
c) fide - h) domo - m) in versibus -
d) reditus - i) manuum - n) domum -
e) de exercitu - j) cornua - o) genu -

2. Odmień przez przypadki wyraŜenia.

a. senatus Romanus
b. mea manus dextra
c. id cornu longum
d. prima dies pulchra
e. nostra vera fides
f. is metus magnus qui
 57

3. Przetłumacz zdania.

a. Res publica est res populi, ut Cicero in libris suis De republica explicat.

c. Medium diem Romani meridiem nominabant.

e. Exitum rerum humanarum incertum esse philosophi antiqui putabant.

f. Senatus et multi magistratus rei publicae Romanae praeerant.

k. Post Romae incendium Nero domum auream sibi aedificat.

l. Romani alas exercitus cornua nominabant.

4. Przetłumacz wyraŜenia.

a. lapsus linguae h. Usus est optimus rerum magister.

b. Nihil semper in suo statu manet. i. Dum vita est, spes est.

c. Cornua cervum a periculis defendunt. k. Felix (szczęśliwy], qui potest rerum

cognoscere causas.
d. Demosthenes multos versus uno spiritu
pronuntiabat. l. Manus manum lavat.

e. Domus propria - domus optima. m. Domi manet, lanam facit (inskrypcja nagrobna
dla dobrej Ŝony)
f. manu propria

g. parva domus, parva cura

5. Przetłumacz zdania.
g. Romulus inimicorum exercitum fugat et multos viros occidit. b. Exercitus territus fugae se
mandat. c. Canes domos custodiebant. d. Nunc pro domo mea dicam. e. Caesar in bello, quod
in Britannia gerebat, ad varios casus subsidia comparabat. f. Matronarum ornatus non est in
vestimento et figurae cultu, sed in casta pudicaque vita et ornamentis animi. g. Taurorum
arma sunt cornua. h. Is est amicus, qui te in re dubia iuvat. i. Usus est magister rerum. j. Spero
vos liberosque vestros in re publica multa bona videre. k. Imperator aciem pleno gradu contra
inimicos induxit. l. Dies diem docet. m. Exercitus unum in locum conglomeratur. n. Is, qui
 58

agrum non colit, frustra fructum exspectabit. o. Antiqui putabant sensus nuntios rerum esse.
p. Exercitus sine duce est figura sine spiritu. q. Est res publica res populi – sic Cicero docet
in libro suo De re publica. r. Iustitia est fundamentum rei publicae. s. Pulchrum est bene
facere rei publicae. t. Caesar intellegebat Gallos a vicinis ad bellum gerendum excitari. u.
Aegroto dum spem esse, animum esse dicunt. v. Felix, qui potuit rerum cognoscere causas. x.
Senatus rei publicae praeerat.

SENTENCJE

1. De fructu malum cognosco.

2. E cantu dignoscitur avis.
4. Mortuus per somnium vacabis curis.
5. Nullus dies omnino malus.
 59

LECTIO DECIMA

III DEKLINACJA, PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI

DEKLINACJA III.
Tematy róŜne
Genetivus singularis –is

I II III IV V
-ae -i -is -us -ei

masculinum femininum neutrum

RZECZOWNIK i PRZYMIOTNIK
Do trzeciej deklinacji naleŜą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów.
Odmieniają się według niej takŜe przymiotniki. Cechą charakterystyczną, po której
rozpoznajemy przynaleŜność do tej deklinacji, jest zakończenie Gen. sg. na –is.
Podgrupy tej deklinacji (spółgłoskowa, samogłoskowa, mieszna) róŜnią się
między sobą jedynie abl. sg.i gen. pl. Pozostałe przypadki mają jednakowe końcówki dla
wszystkich podgrup.

WSZELKIE DALSZE FORMY DEKLINACYJNE URABIAMY W TEJ DEKLINACJI

OD GENETIWU SINGULARIS. PO ODCIĘCIU KOŃCÓWKI –IS
DO POZOSTAŁEJ CZĘŚCI WYRAZU DODAJEMY BEZPOŚREDNIO
KOŃCÓWKI
DLA KOLEJNYCH PRZYPADKÓW.

Nominativus: rex Genetivus: reg-is
REG-

Nominativus: pars Genetivus: part-is
PART-
Nominativus: caritas Genetivus: caritat-is
CARITAT-
Nominativus: navis Genetivus: nav-is
NAV-
Nominativus: lectio Genetivus: lection-is
LECTION-
Nominativus: sus Genetivus: su-is
SU- NOTA BENE
 60

KOŃCÓWKI DEKLINACJI III

singularis pluralis
-es -a -ia
Nom. róŜne
(m, f) (n, spł.) (n, sam.)
-um -ium
Gen. -is
(spł.) (sam., miesz.)
Dat. -i -ibus
-em = Nom.
Acc. = Nom.
(m, f) (n)
-e -i
Abl. -ibus
(spł., miesz.) (samogł.)
Voc. = Nom. = Nom.

Najczęstsze zakończenia/końcówki wyrazów III deklinacji

zakończenie/końcówka przykład charakterystyka
-x rex, lux, vox, nix
-trix creatrix, matrix feminina, oznaczają działające kobiety
-r femur, exemplar, celer
-or creator, amor masculina, często oznaczają działających męŜczyzn
-o ordo, caro
-tio/cio lectio, conditio, condicio feminina abstracta
-s mus, navis, nubes
-as caritas, facultas feminina abstracta
-os flos, mos masculina
-l mel, fel
-t caput
-e mare, celere rzeczowniki i większość przymiotników w rodzaju nijakim
-n lumen, flumen
zbitka 2 spółgłosek hiems, pars, mens

DWU- I TRZYLITEROWE SŁOWA III DEKLINACJI

aes,aeris (n) spiŜ nox,noctis (f) noc
aer,aeris (m) powietrze ops,opis (f) moc, siła
ars,artis (f) sztuka os,oris (n) usta
arx, arcis (f) zamek os,ossis (n) kość
bos,bovis (m i f) wół pax,pacis (f) pokój
cor,cordis (n) serce pes,pedis (m) noga, stopa
cos,cotis (f) krzemień pix,picis (f) smoła
dos,dotis (f) posag, dar pus,puris (n) ropa, jad
dux,ducis (m i f) wódz rex,regis (m) król
fax,facis (f) pochodnia ros,roris (m) rosa
ius,iuris (n) prawo, zupa rus,ruris (n) wieś
lac,lactis (m) mleko sal,salis (m i n) sól
lex,legis (f) prawo sol,solis (m) słońce
lis,litis (f) sprzeczka sus,suis (m i f) świnia
lux,lucis (f) światło tus,turis (n) kadzidło
mas,maris (m) samiec vas,vadis (m) poręczyciel
mel,mellis (n) miód vas,vasis (n) naczynie
mos,moris (m) obyczaj ver,veris (n) wiosna
mus,muris (m) mysz vis (f) siła
nex,necis (f) morderstwo vox,vocis (f) głos
nix,nivis (f) śnieg
 61

GRUPA SPÓŁGŁOSKOWA
abl. sg. na –e, gen. pl. na –um, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –a.

masculina i feminina neutra masculina i feminina neutra

singularis pluralis
Nom. pater ojciec corpus ciało patr-es corpor-a
Gen. patr-is corpor-is patr-um corpor-um
Dat. patr-i corpor-i patr-ibus corpor-ibus
Acc. patr-em corpus patr-es corpor-a
Abl. patr-e corpor-e patr-ibus corpor-ibus
Voc. pater corpus patr-es corpor-a

Do grupy spółgłoskowej naleŜą:

a. rzeczowniki naleŜące do rodziny z pieskiem (bez względu na budowę), a więc:

pater, tris ojciec iuvenis, is młodzieniec
mater, tris matka senex, senis starzec
parentes, um rodzice vates, vatis wieszcz
frater, tris brat canis, is pies
soror, oris siostra

b. rzeczowniki, których temat kończy się na pojedynczą spółgłoskę origo, origin/is

(origin-] (początek), aetas, aetat/is (aetat-] (wiek), mus, mur/is (mur-] (mysz)

c. przymiotniki w stopniu wyŜszym

d. przymiotniki pauper,eris,e; vetus,eris; dives,itis; princeps,ipis w stopniu równym

 62

GRUPA SAMOGŁOSKOWA
abl. sg. na –i, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –ia.
neutra
singularis pluralis
Nom. mare morze mar-ia
Gen. mar-is mar-ium
Dat. mar-i mar-ibus
Acc. mare mar-ia
Abl. mar-i mar-ibus
Voc. mare mar-ia

Do grupy samogłoskowej naleŜą:

a. rzeczowniki NEUTRA zakończone na - e, -al, -ar: m. in.: mare, is-morze,
animal, is - zwierzę, exemplar, aris-przykład.
b. wszystkie przymiotniki III deklinacji (z wyjątkiem 4)

GRUPA MIESZANA
abl. sg. na –e, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –a lub –ia
masculina, feminina
singularis pluralis singularis pluralis
Nom. nubes chmura nub-es pars część part -es
Gen. nub-is nub-ium part-is part-ium
Dat. nub-i nub-ibus part-i part-ibus
Acc. nub-em nub-es = Nom. pl. part-em part-es = Nom. pl.
Abl. nub-e nub-ibus part-e part-ibus
Voc. nubes = Nom. sg. nub-es = Nom. pl. pars = Nom. sg. part-es = Nom. pl.
Do grupy mieszanej naleŜą:

a. rzeczowniki równozgłoskowe - parisyllaba (równa liczba sylab w nom. i gen. sg.)

na –es i –is (nubes, nubis; navis, navis)
b. rzeczowniki nierównozgłoskowe - imparisyllaba (więcej sylab w gen. sg. niŜ w
nom. sg.) ze zbitką dwóch spółgłosek bezpośrednio przed zakończeniem gen. sg.
(-is) (pars, part-is; gens, gent-is)
c. participia praesentis activi (ppa)
 63

PRZYMIOTNIKI III DEKLINACJI

odmieniają się według typu SAMOGŁOSKOWEGO

Przymiotniki III deklinacji mają w nominatiwie singularis:

 j e d n o zakończenie wspólne dla wszystkich trzech rodzajów, np.: felix,icis (m.,

f., n.) (szczęśliwy, szczęśliwa, szczęśliwe); puella felix; puer felix; animal felix

felix, felix, felix przymiotnik o jednym zakończeniu

singularis pluralis
masculinum/femininum neutrum masculinum/femininum neutrum
Nom. felix szczęśliwy/szczęśliwa felix szczęśliwe felic-es felic-ia
Gen. felic-is felic-is felic-ium felic-ium
Dat. felic-i felic-i felic-ibus felic-ibus
Acc. felic-em felix felic-es felic-ia
Abl. felic-i felic-i felic-ibus felic-ibus
Voc. felix felix felic-es felic-ia

 d w a zakończenia. Pierwsze dla rodzaju męskiego i Ŝeńskiego, drugie, oddzielne,

dla nijakiego, np.: facilis,e = facilis (m., f.) (łatwy, łatwa), facile (n.)(łatwe); puer
facilis; puella facilis; exemplar facile

facilis, facile przymiotnik o dwóch zakończeniach

singularis pluralis
masculinum/femininum neutrum masculinum/femininum neutrum
Nom. facilis łatwy/łatwa facile łatwe facil-es facil-ia
Gen. facil-is facil-is facil-ium facil-ium
Dat. facil-i facil-i facil-ibus facil-ibus
Acc. facil-em facile facil-es facil-ia
Abl. facil-i facil-i facil-ibus facil-ibus
Voc. facilis facile facil-es facil-ia
 64

 t r z y zakończenia, oddzielne dla kaŜdego rodzaju, np.: celer (m.) (szybki),

celeris (f.) (szybka), celere (n.) (szybkie); puer celer, puella celeris, animal celere.

celer, celeris, celere przymiotnik o trzech zakończeniach

singularis pluralis
masculinum femininum neutrum masculinum femininum neutrum
Nom. celer szybki celeris szybka celere szybkie celer-es celer-es celer-ia
Gen. celer-is celer-is celer-is celer-ium celer-ium celer-ium
Dat. celer-i celer-i celer-i celer-ibus celer-ibus celer-ibus
Acc. celer-em celer-em celere celer-es celer-es celer-ia
Abl. celer-i celer-i celer-i celer-ibus celer-ibus celer-ibus
Voc. celer celeris celere celer-es celer-es celer-ia
UWAGA: W genetiwie singularis wszystkie przymiotniki III deklinacji mają –is, tak
samo jak rzeczowniki.

WYJĄTKI

Przymiotniki pauper,eris,e; vetus,eris; dives,itis; princeps,ipis – odmieniają się inaczej:

według grupy spółgłoskowej.

NOTA BENE

Jako formy podstawowe w przypadku przymiotników słownik moŜe podawać:

1. dla tych o jednym zakończeniu: nom. sg. i zakończenie gen. sg., np.: ingens, ntis
(wielki), minax, acis (groŜący)
2. dla tych o dwóch zakończeniach: nom. sg. masculini i feminini oraz zakończenie nom.
sg. neutri, np.: omnis, e (cały) = omnis, omne; brevis, e (krótki) = brevis, breve
3. dla tych o trzech zakończeniach: nom. sg. masculini oraz zakończenia nom. sg.
feminini i neutri lub pełne formy dla wszystkich rodzajów, np.: acer, acris, acre
(ostry); celer, eris, e (szybki) = celer, celeris, celere
 65

NAJPOPULARNIEJSZE PRZYMIOTNIKI III DEKLINACJI

brevis,e krótki acer,cris,e ostry, bystry
facilis,e łatwy celer,eris,e szybki
fortis,e silny, odwaŜny difficilis,e trudny
frequens,entis częsty gravis,e cięŜki
ingens,ntis ogromny omnis,e cały, kaŜdy
iuvenis,e młody pauper,eris,e ubogi, biedny
levis,e lekki (dis)similis,e (nie)podobny
mendax,acis kłamliwy (in)credibilis,e (nie)wiarygodny
nobilis,e szlachetny (in)fidelis,e (nie)wierny
sapiens,entis mądry, rozumny (im)mortalis,e (nie)śmietelny
tristis,e smutny (im)possibilis,e (nie)moŜliwy
turpis,e brzydki (in)felix,icis (nie)szczęśliwy
vetus, eris stary (in)utilis,e (nie)uŜyteczny
vilis,e nędzny, tani, słaby celeber,bris,e uczęszczany, uroczysty, znany

TEMAT PRAESENTIS

PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI (PPA)

Participium praesentis activi (ppa) - imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej.
W języku polskim oddajemy to participium przez imiesłów odmienny na –ący, -ąca, -ące
lub przysłówkowy współczesny –ąc.
PPA odmienia się według deklinacji III typu mieszanego.
PPA tworzymy od tematu praesentis czasownika.
infinitivus temat spójka cecha cecha forma
nom/acc. sg.
pozostałe
laudare lauda- ns nt laudans, laudantis
chwalący, chwaląca, chwalące; chwaląc
monere mone- ns nt monens, monentis
upominający, upominjąca, upominjące; upominając
legere leg- e ns nt legens, legentis
czytający, czytająca, czytające; czytając
audire audi- e ns nt audiens, audientis
słuchający, słuchająca, słuchające; słuchając
femina audiens = słuchająca kobieta; dominus audiens = słuchający pan; animal
audiens = słuchające zwierzę; femina audiens scribit = kobieta pisze słuchając.
 66

UWAGA: Cechą charakterystyczną tego participium jest zbitka ns w

nominativie/accusativie sg. (n) oraz zbitka nt w pozostałych przypadkach

NOTA BENE
GRUPA MIESZANA odmiana ppa
abl. sg. na –e, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –ia
masculina, feminina neutra
laudans laudans
singularis pluralis singularis pluralis
Nom. laudans chwalący, laudant-es chwalący, laudans laudant-ia
chwaląca chwalące chwalące chwalące
Gen. laudant-is laudant-ium laudant-is laudant-ium
Dat. laudant-i laudant-ibus laudant-i laudant-ibus
Acc. laudant-em laudant-es = Nom. sg. = Nom. pl.
Abl. laudant-e laudant-ibus laudant-e laudant-ibus
Voc. laudans laudant-es = Nom. sg. = Nom. pl.

WYJĄTKI

Rzeczownik ułomny III deklinacji vis siła (f)Rzeczownik II deklinacji vir mąŜ (m)

femininum masculinum
singularis pluralis singularis pluralis
Nom. vis siła vir-es vir mąŜ vir-i
Gen. — vir-ium vir-i vir-orum
Dat. — vir-ibus vir-o vir-is
Acc. vim vir-es vir-um vir-os
Abl. vi vir-ibus vir-o vir-is
Voc. vir-es vir vir-os

Vis vim vi pellit

Siła siłę siłą wypiera
 67

1. Utwórz genetivus singularis. Według jakiego typu będzie odmieniać się to słówko?

a) mater,tris (matka) - n) corpus,oris (ciało) -

b) pars,tis (część) - o) exemplar,aris (przykład) -

b) grus,uis (Ŝuraw) - p) lectio,onis (lekcja) -

4. aetas,atis (wiek) - q) miles,itis (Ŝołnierz) -

5. avis,is (ptak) - r) celer,eris,e (szybki) -

6. animal,is (zwierzę) - s) dens,entis (ząb) -

7. brevis,e (krótki) - t) ordo,inis (porządek) -

8. laus,dis (chwała) - u) ingens,entis (ogromny) -

9. tempestas,atis (burza) - v) canis,is (pies) –

10. homo,inis (człowiek) - x) tempus,oris (czas) -

11. dives,itis (bogaty) - y) Caesar,aris (Cezar) -

12. consuetudo,inis (przyzwyczajenie) - z) vectigal,alis (podatek) -

13. Cicero,onis (Cyceron) - α) caput,itis (głowa) –

2. Podaj formy podstawowe wyrazów III deklinacji. Określ przypadek, typ odmiany.
Przetłumacz.
a) urbe - n) calamitates -

b) leges - o) nationibus -

c) duci – p) regem -

d) pax - q) vim -

e) decoris - r) finibus -

f) mortem - s) hostis -

g) facili - t) veritas -

h) centuriones - u) acre -

i) legio - v) mensis -
 68

j) rationum - w) maria -

k) itinera - x) felicium -

l) multitudinis - y) navium -

m) audacia - z) frigora -

3. Odmień przez przypadki.

a) homo nobilis g) gens humana n) ea immortalis anima
b) virtus incredibilis h) genus masculinum quae
c) iter breve i) dies tristis o) oppidum celebre quod
d) corpus mortale k) miles fortis p) sacerdos maximus qui
e) reditus felix l) id animal magnum
f) mare nostrum m) ars rara quae

4.Przetłumacz.
n.
a. Scribit carmina, quae legunt cacantes. o. Omnis ars naturae imitatio est.
b. pro fide, lege et rege p. omnis homo mendax
c. Femina est finis familiae. q. Amor omnia vincit.
d. ferro et igni (Cic.) vel ferro ignique (Liv.) r. Navis, quae in flumine magna est, in
e. flos et decus urbium Italiae [o Padwie] mari parvula est. (Sen.)
f. Lex non cogit ad impossibilia. s. qualis rex, talis grex.
g. Lex lege tollitur. t. ars longa, vita brevis
h. Lex nihil frustra facit. u. Homo est animal sociale.
i. Urbi et orbi v. Audaces fortuna iuvat.
j. Urbs aeterna ε. w. omne principium difficile
k. usque ad finem ζ. x. forma - dei munus (Ov.)
l. novus rex, nova lex
m. more antiquo
.
5. Przetłumacz tekst.

Multos cives Romae in senatu de republica disputare audimus. Hostes Romanis imminere
et Romae interitum parare senatores sapientes monent. Exercitus fortes patriam defendere et
hostes crudeles prohibere debent. Romam in magno periculo esse constat. Cives miseri
 69

senatum et magistratus omnes rogant: ‘Date exercitui nostro imperatorem audacem et

peritum! In virtute ducis exercitusque salus etiam omnium civium est!’
Exercitus iam Urbem relinquere constat, sonitum tubarum et cornuum signum exercitui ad
impetum dare cives sciunt. Fortis et peritus dux spem civium incitat: ‘Omnes reditum
exercitus victoris expectate!’ Milites quoque spe victoriae laudisque ad pugnam incitari
notum est. Milites victores ab omnibus salutari cunctosque cives pro eorum felici reditu deis
gratias agere constat.
Cives enim Romani et in rebus adversis et in rebus secundis deis sacrificabant. Dux victor
primum Iovi sacrificabat, tum exercitum fortiter pugnantem laudabat militibusque coronas
stipendiaque multa tribuebat, denique dux felix domum properabat. Domi familia atque amici
eum exspectabant.

6. Przetłumacz tekst.

Aponius ad auctionem venit, ubi imperator Caligula gladiatores varii generis vendebat.
Aponius longo itinere fessus mox dormiebat et per sominum nutabat. Brevi tempore amicus
eum excitat et dicit: "Surge, amice, surge, Aponi!" Aponius sedes circumspectat et videt
prope se duo murmillones, tres retarios, tres bestiarios... "Quid est ?" - amicum rogat. "Cuius
omnes ei gladiatores sunt?" "Nunc sunt tui, omnes enim nutans emebas."

7. Od następujących czasowników utwórz ppa w określonych przypadkach.

czasownik ppa tłumaczenie czasownik ppa tłumaczenie

venio 4 Dat.pl. facio 3 Gen.sg.

amo 1 Gen.pl. duco 3 Dat.sg.

laudo 1Nom.pl (m,f) video 2 Acc.sg.

gaudeo 2 Nom. pl. (n) sum,esse Nom.sg.

lego 3 Abl.sg. audio 4 Acc.pl.

 70

8. Przetłumacz zdania.
a. In mari Mediterraneo vivunt varia genera animalium. b. Multitudo civium in Capitolium
convenit. c. Vergilius turrim dicit, non turrem, securim, non securem. (Gell.) d. Nocturnorum
animalium, veluti felium, luporum, in tenebris fulgent oculi. e. Galli spatia temporis numero
noctium finiunt. f. Is, qui neutri parti amicus est, omnibus hominibus odiosus est. g. Lupus -
malus ovium custos. h. Parentum virtus – dos optima. i. Multae urbes, olim florentes, nunc
incultae iacent. j. Nautae audaces per maria omnia currunt. k. Finis coronat opus. l. In Gallia
antiqua plebs, quae ingenti vectigali premebatur, servorum paene loco habebatur; sors eius
tristis erat. m. Vim vi repellere decet. n. Magna pars sanitatis – velle sanari. o. Maria vel a
provinciis, vel ab insulis, vel a civitatibus nomina accipiunt. p. Ursus, lupus, equus, taurus
animalia sunt; etiam homo animal est, sed animal sociale. q. Gallus habet calcaria. r. Populo
prodesse summa laus civium est. s. Nomina civium fortium semper memoriā tenebuntur. t.
magna est vis scientiae. u. Antiquis temporibus Romani in Tiberi, postea in maribus quoque
navigabant. v. In civitate libera lingua mensque liberae esse debent. x. Otium sine libris mors
est et hominis vivi sepultura. y. Milites Romani ante castra hostium turrim constituunt. z.
Plerisque hominibus, litterarum ignaris, libri non studiorum instrumenta, sed aedium
ornamenta sunt. α. Cibus famem explet, potio – sitim, vestis a frigore hominem defendit.
β. Procul ab oculis – procul ex mente. γ. Non est fumus absque igne. δ. Una hirundo non facit
ver. ε. Et fabula partem veri habet. ζ. Non est facilis ad astra iter. η. Longum et difficile est
iter per praecepta, breve et efficax per exempla. θ. Nominativus et vocativus pluralis primae
declinationis similis est genetivo et dativo singularis. ι. Homines inter se studiis, moribus,
omni vitae ratione differunt. κ. Dives est, qui sapiens est. λ. Divitiae hominem felicem non
faciunt. µ. Homo verum non dicens mendax appellatur. ν. Amor quasi foedere iungit amantes.
ξ. Frigus intolerabile est corpori nudo. ο. Timeo Danaos et done ferentes. π. Si caput dolet,
omne corpus simul laborat. ρ. Sagitta in lapidem numquam figitur; interdum resiliens ferit
dirigentem. σ. Raro senex mutat sententiam. τ. Primā luce milites nostri ab eo loco castra
movebunt. υ. Matrimonium solidum est, si mutuā voluntate iungitur. ϕ. I, bone, quo virtus tua
te vocat, i, pede fausto! χ. Aër undique terram cingit; sine aëre nulla vita esse potest. ψ. Sol
totum mundum sua luce complet. ω. Caecus non iudicat de colore.
 71

NAJPOPULARNIEJSZE SŁÓWKA III DEKLINACJI

nominativus rodzaj genetivus temat znaczenie

acer,cris,e mfn acris acr- ostry, bystry
actio f actionis action- działanie
aequor n aequoris aequor- równina, morze
aër m aëris aër- powietrze
aes n aeris aer- spiŜ, brąz, miedź
aetas f aetatis aetat- wiek
agmen n agminis agmin- gromada, zastęp
amans m,f amantis amant- kochanek, kochający
amor m amoris amor- miłość
animal n animalis animal- zwierzę
ars f artis art- sztuka
arx f arcis arc- zamek, twierdza
audax mfn audacis audac- śmiały, odwaŜny
avis f avis av- ptak
brevis,e mfn brevis brev- krótki
Caesar m Caesaris Caesar- Cezar
canis mif canis can- pies
caput n capitis capit- głowa
caritas f caritatis caritat- miłość
carmen n carminis carmin- pieśń, wiersz
caro f carnis carn- mięso, ciało
Cato m Catonis Caton- Katon
celeber,ris,e mfn celebris celebr- uczęszczany, sławny
Cicero m Ciceronis Ciceron- Cyceron
civis mif civis civ- obywatel
civitas f civitatis civitat- państwo
consuetudo f consuetudinis consuetudin- przyzwyczajenie
consul m consulis consul- konsul
cor n cordis cord- serce
corpus n corporis corpor- ciało
dulcis,e mfn dulcis dulc- słodki
dux mif ducis duc- wódz, ksiąŜę
exemplar n exemplaris exemplar- przykład
felix mfn felicis felic- szczęśliwy
fidelis,e mfn fidelis fidel- wierny
finis mif finis fin- koniec
flos m floris flor- kwiat
flumen n fluminis flumin- rzeka
 72

fors f fortis fort- przypadek

fortis,e mfn fortis fort- silny, dzielny
fortitudo f fortitudinis fortitudin- siła, dzielność, moc
frigus n frigoris frigor- zimno
grex m gregis greg- trzoda, stado
homo m hominis homin- człowiek
honor m honoris honor- zaszczyt
hospes m hospitis hospit- przyjaciel, gość, obcy
hostis mif hostis host- wróg
humilis,e mfn humilis humil- uniŜony, pokorny
ignis m ignis ign- ogień
imago f imaginis imagin- wyobraŜenie, obraz
ingens ingentis ingent- ogromny, wielki
iter n itineris itiner- droga
ius n iuris iur- prawo
iuvenis m iuvenis iuven- młodzieniec
labor m laboris labor- praca
latro m latronis latron- łotr, zbój
laus f laudis laud- chwała
lectio f lectionis lection- lekcja, czytanie
legio f legionis legion- legion
lex f legis leg- prawo
libertas f libertatis libertat- wolność
lumen n luminis lumin- światło
lux f lucis luc- światło
mare n maris mar- morze
mater f matris matr- matka
mens f mentis ment- umysł, rozum
mensis m mensis mens- miesiąc
mentio f mentionis mention- wzmianka
miles mif militis milit- Ŝołnierz
mitis,e v mitis mit- miękki, łagodny
moles f molis mol- cięŜar, bryła
mollis,e mfn mollis moll- miękki
mons m montis mont- góra
mors f mortis mort- śmierć
mortalis,e mfn (im)mortalis (im)mortal- (nie)śmiertelny
mos m moris mor- obyczaj
mulier f mulieris mulier- kobieta
multitudo f multitudinis multitudin- wielka ilość, mnóstwo
 73

munus n muneris muner- obowiązek, dar, pogrzeb

natio f nationis nation- naród, plemię
navis f navis navi- okręt, statek
nomen n nominis nomin- imię, nazwa
nox f noctis noct- noc
nubes f nubis nub- chmura
omnis,e mfn omnis omn- cały, kaŜdy, wszelki
ops f opis op- zasób
opus n operis oper- dzieło, praca
oratio f orationis oration- mowa
orator m oratoris orator- mówca
orbis m orbis orb- świat
origo f originis origin- początek
os n oris or- usta, mowa
os n ossis oss- kość
pars f partis part- część, strona
pater m patris patr- ojciec
pauper,eris,e mfn pauperis pauper- ubogi, biedny
pavor m pavoris pavor- strach
pax f pacis pac- pokój
pectus n pectoris pector- pierś, serce
pecus n pecoris pecor- bydło, trzoda
pes m pedis ped- stopa
pons m pontis pont- most
potestas f potestatis potestat- moc, potęga
praedo m praedonis praedon- łupieŜca, korsarz
pulvis n pulveris pulver- proch, pył
ratio f rationis ration- rozum, rachunek
rex m regis reg- król
salus f salutis salut- ocalenie, zbawienie
sapiens mfn sapientis sapient- mędrzec/mądry
Scipio m Scipionis Scipion- Scypion
similis,e mfn (dis)similis (dis)simil- (nie)podobny
sol m solis sol- słońce
sors f sortis sort- los
tempestas f tempestatis tempestat- burza, niepogoda
tempus n temporis tempor- czas
timor m timoris timor- strach
tristis,e mfn tristis trist- smutny
turpis,e mfn turpis turp- brzydki, szpetny
 74

urbs f urbis urb- miasto

utilitas f utilitatis utilitat- uŜytek, poŜytek
uxor f uxoris uxor- Ŝona
vectigal n vectigalis vectigal- podatek
ver n veris ver- wiosna
veritas f veritatis veritat- prawda
vetus mfn veteris veter- stary
victor m victoris victor- zwycięzca
virgo f virginis virgin- dziewica, panna
virtus f virtutis virtut- cnota
vox f vocis voc- głos, wyraz
vulnus n vulneris vulner- rana

SENTENCJE

1. A capite usque ad calcem. 15. Inter malleum et incudem.

2. Aliam aetatem alia decent.
3. Alterum pedem in cumba Charonis habere.
4. Amicorum communia omnia.
5. Aquam igni miscere.
6. Arcem ex cloaca facere.
7. Asinus asino et sus sui pulcher.
8. Bonae leges ex malis moribus procreantur.
9. Calcar addere currenti.
10. Dulce pomum, cum abest custos.
11. Dii omnia possunt.
12. Furem fur cognoscit, lupus lupum.
13. Hostium munera – non munera.
14. In discrimine apparet, qui vir.
16. Mors omnibus communis.
17. Mulierem ornat silentium.
18. Nemo mortalium omnibus horis sapit.
19. Non omnis fert omnia tellus.
20. Oboedientia felicitatis mater.
21. Quot servos habemus, totidem habemus hostes.
22. Simile gaudet simili.
23. Sine ope divina nihil valemus.
24. Terra amat imbrem.
25. Una hirundo non facit ver.
26. Vita mortalium brevis.
27. Vinum senem etiam et nolentem saltare compellit.
 75

LECTIO VNDECIMA
CZASOWNIKI NIEREGULARNE, ZAIMKI WSKAZUJĄCE I OKREŚLAJĄCY,
NEMO, NIHIL, PRZYMIOTNIKI ZAIMKOWE

Cechy deklinacji zaimkowej

1. Oddzielne końcówki rodzajowe dla kaŜdego rodzaju w Nominatiwie singularis.
2. GENETIVUS singularis wspólny dla wszystkich rodzajów, zakończony na –ius
3. DATIVUS singularis wspólny dla wszystkich rodzajów
4. DATIVUS i ABLATIVUS pluralis taki sam i wspólny dla wszystkich rodzajów
5. Większość form przybiera cechy podobne do: dla Ŝeńskich-I deklinacji, męskich-II
deklinacji, nijakich-II deklinacji
6. Neutra mają Nom. = Acc. w obu liczbach NOTA BENE
7. Brak Vocatiwu

ZAIMKI WSKAZUJĄCE

hic, haec, hoc = ten, ta, to

singularis pluralis
m f n m f n
Nom. hic haec hoc hi hae haec
Gen. huius horum harum horum
Dat. huic his
Acc. hunc hanc hoc hos has haec
Abl. hoc hac hoc his

ipse, ipsa, ipsum = on sam, ona sama, ono samo

singularis pluralis
m f n m f n
Nom. ipse ipsa ipsum ipsi ipsae ipsa
Gen. ipsius ipsorum ipsarum ipsorum
Dat. ipsi ipsis
Acc. ipsum ipsam ipsum ipsos ipsas ipsa
Abl. ipso ipsa ipso ipsis
 76

ille, illa, illud = tamten, tamta, tamto; ów, owa, owo (ten znany, ta znana, to znane)
singularis pluralis
m f n m f n
Nom. ille illa illud illi illae illa
Gen. illius illorum illarum illorum
Dat. illi illis
Acc. illum illam illud illos illas illa
Abl. illo illa illo illis

idem, eadem, idem = ten sam, ta sama, to samo

singularis pluralis
m f n m f n
Nom. idem eadem idem iidem eaedem eadem
Gen. eiusdem eorundem earundem eorundem
Dat. eidem eisdem (iisdem)
Acc. eundem eandem idem eosdem easdem eadem
Abl. eodem eadem eodem eisdem (iisdem)

1. Przetłumacz. Znajdź w tekście wszystkie zaimki i zamień ich liczbę z singularis

na pluralis lub z pluralis na singularis (zachowaj przypadek i rodzaj).

De Numa Pompilio
Romulum Romae conditorem appellari scimus. Hunc multa bella cum gentibus finitimis gerere
civitatemque suam amplificare constat. Post huius regis mortem Numa Pompilius regnum
occupat. Qui Romam a Romulo vi et armis conditam (załoŜoną) legibus moribusque confirmat.
Imprimis Numam Pompilium civium animos bellis assiduis feroces mitigare hacque in re ab
Egeria nympha adiuvari Livius scribit. Huius nymphae consilio nova sacra instituere novosque
sacerdotes creare. Iovis sacerdotem veste insigni ornare. Huic duos flamines addere, alterum
Martii, alterum Quirino. Virgines quoque Vestae legere. His stipendium de publico statuere
easque virginitate venerabiles et sanctas facere. His rationibus Numa Pompilius religionem
genti Romanae creat: Tantae molis erat Romanam condere gentem! Inter arma silent leges.
 77

2. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami zaimków w nawiasach. Przetłumacz

tekst.
a. Arminius, ów ..................... (ille,illa,illud) fortis Germanorum princeps, Germanos ad
pugnam incitans tymi ............................. (hic,haec,hoc) verbis et tą ........................
(hic,haec,hoc) oratione militum swoich......................... (suus 3) animos firmabat: “Romanos in
magno periculo esse scite! Ci ............................ (is,ea,id) milites tych ............................
(hic,haec,hoc) angustiarum et tych .............................. (hic,haec,hoc) regionum imperiti sunt et
samym .................................... (ipse,ipsa,ipsum) umbrā silvarum naszych..........................
(noster,tra,trum) perterriti erunt. Te......................... (hic,haec,hoc) regiones, to...........................
(hic,haec,hoc) caelum samo .......................... (ipse,ipsa,ipsum), omnia te rzeczy..........................
(hic,haec,hoc) Romanos territant. Dei sami................................. (ipse,ipsa,ipsum)
nam.......................... (nos) viam libertatis monstrant. In owych...............................
(ille,illa,illud) silvis nulla via Romanis aperta est. Ta......................... (hic,haec,hoc) patria
nasza........................ (noster,tra,trum), ten.......................... (hic,haec,hoc) sol,
to............................ (hic,haec,hoc) caelum testes sunt iniuriarum Romanorum.”
 78

CZASY NA TEMACIE PRAESENTIS

CZASOWNIKI NIEREGULARNE w indicativie

volo, velle, volui – chcę

praesens activi imperfectum activi futurum I activi

singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis

1 volo volumus vole-ba-m vole-ba-mus vol-a-m vol-e-mus
chcę chciałem zechcę, będę chciał
2 vis vultis vole-ba-s vole-ba-tis vol-e-s vol-e-tis
3 vult volunt vole-ba-t vole-ba-nt vol-e-t vol-e-nt

infinitivus: velle - chcieć

nolo, nolle, nolui – nie chcę

praesens activi imperfectum activi futurum I activi

singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis

1 nolo nolumus nole-ba-m nole-ba-mus nol-a-m nol-e-mus
nie chcę nie chciałem nie zechcę
2 non vis non vultis nole-ba-s nole-ba-tis nol-e-s nol-e-tis
3 non vult nolunt nole-ba-t nole-ba-nt nol-e-t nol-e-nt

infinitivus: nolle - nie chcieć

malo, malle, malui – wolę

praesens activi imperfectum activi futurum I activi

singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis

1 malo malumus male-ba-m male-ba-mus mal-a-m mal-e-mus
wolę wolałem będę wolał
2 mavis mavultis male-ba-s male-ba-tis mal-e-s mal-e-tis
3 mavult malunt male-ba-t male-ba-nt mal-e-t mal-e-nt

infinitivus: malle - woleć

fero, ferre, tuli, latum – niosę, znoszę

praesens activi imperfectum activi futurum I activi
singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis

1 fer-o niosę fer-i-mus fere-ba-m fere-ba-mus fer-a-m fer-e-mus

niosłem będę niósł, zniosę
2 fer-s fer-tis fere-ba-s fere-ba-tis fer-e-s fer-e-tis
3 fer-t fer-u-nt fere-ba-t fere-ba-nt fer-e-t fer-e-nt

infinitivus: ferre – nieść, znosić

 79

fero, ferre, tuli, latum – niosę, znoszę

praesens passivi imperfectum passivi futurum I passivi
singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis

1 fero-r fer-i-mur fere-ba-r fere-ba-mur fer-a-r fer-e-mur

jestem niesiony byłem niesiony będę niesiony
2 fer-ris fer-i-mini fere-ba-ris fere-ba-mini fer-e-ris fer-e-mini
3 fer-tur fer-u-ntur fere-ba-tur fere-ba-ntur fer-e-tur fer-e-ntur

infinitivus: ferri – być niesionym

eo, ire, ii, itum – idę

praesens activi imperfectum activi futurum I activi
singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis

1 eo imus i-ba-m i-ba-mus ib-o i-bi-mus

idę szedłem pójdę
2 is itis i-ba-s i-ba-tis i-bi-s i-bi-tis
3 it eunt i-ba-t i-ba-nt i-bi-t i-bu-nt

infinitivus: ire - iść Bywa uŜywana forma 3 os. sg. passivi: itur = idzie się

NEMO - NIKT NIHIL - NIC

Nom. nemo nikt nihil nic
Gen. nullius nikogo nullius rei niczego
Dat. nemini nikomu nulli rei niczemu
Acc. neminem nikogo nihil nic
Abl. nullo nikim nulla re niczym
 80

ĆWICZENIA NA POSZCZEGÓLNE CZASOWNIKI NIEREGULARNE

1. FERO, FERRE, TULI, LATUM

a. Homo sapiens feret, quae mutari non possunt, ut viri magni ferebant suas calamitates.
………………………………………………………………………………………………
………..……………………………………………………………………………….….…
b. Homines, si patienter (cierpliwie) ferunt, quae accidunt, mala ipsa minuunt ..………...
………………………………………………………………………………………………
c. Quodcumque (cokolwiek) sors feret, ferte animo aequo! ………...……………….........
………………………………………………………………………………………………
d. Calamitatem patienter ferre non solum laus magna, sed etiam solatium magnum est
…………………………………………………………………………………………..……
……………………..………………………………………………………………….…..…
e. Homo fortis res adversas constanti animo fert et in rebus adversis alteram sortem
sperat ………………………………………………………………………………..…..
……………………………………………………………..…..……………………………
f. Leviter fertur, quod patienter fertur …………………………….…..…..………………
g. Fer patienter onus, fac sapienter opus ………………………..……..….……………….
2. EO, IRE, II, ITUM

a. Qui Deo confidit, is forti animo omnibus periculis obviam ibit eaque superabit.
………………………………………………………………………………………………
b. Sic itur ad astra ……………………….…………………………………………...……
c. Mi fili, i, quocumque te Deus vocabit. Ubicumque ibis, signa divini amoris et divinae
sapientiae invenies. …………………………………..……………………………………
………………………………………………………………………………………………
3. VOLO, VELLE, VOLUI
a. Nisi potest id effici, quod vis, id velle debes, quod potes ………….………..…………
……………………………………………………………………….…………..…………
b. Saepe volumus, quae facere non possumus ……………………..…………………..…
c. Qui prudens est, et sibi et aliis prodesse vult …………………………….…………….
d. Si vis amari, ama! ………………………………………………………………………
e. Idem velle et idem nolle, ea demum firma amicitia est ………………………………...
……………………………………………………………………….…………..…………
 81

4. MALO, MALLE, MALUI

a. Qui te meliorem facere non vult, is tibi mavult nocere quam prodesse …………….…
…..……………………………………………………………………….………..…..……
b. Homines sapientes malunt sine amicis virtutem colere, quam per amicos a virtute
abduci ………………………………………………………………….……………….
……………………………………………………………………….…….……..…………
c. Qui malet bonus videri quam esse, eum vita! ……………………..…….……………
d. Vos ipsi maletis boni esse quam videri ………………………………………………...

5. NOLO, NOLLE, NOLUI

a. Non raro e duobus amicis alter vult, quod alter non vult ……………………….……..
……………………………………………………………………….…………..…………
b. Nolite cum iis amicitias iungere, qui a via virtutis vos abducere volunt …………....…
……………………………………………………………………….…………..…………

{}
1. Przetłumacz.
a. Cato esse quam videri bonus malebat. ………………………………………………….…..
b. Eodem anno ………………………………………………………………………………....
c. Abeunt hirundines hibernis mensibus. ………………………………………………………
d. Stultum facit natura, quem vult perdere. ……………………………………………………
e. Nemo nostrum sine culpa est. …………...………………………………………………..…
f. Quid tibi vis? …………………………………………………………………………………
g. It Fama per urbes. ……………………………………………………………………………
h. Cum duo faciunt idem, non est idem. ……………………………………………...………..
i. Haurit aquam cribro, qui discere vult sine libro. ……………………………………….……
k. Non omnes flores eosdem colores aut eosdem odores habent. …………………….….….…
……………………………………………..…………………………….…………..…………
l. Et prodesse volunt et delectare poetae. ………………………………………………………
 82

m. Nullus homo sine culpa est. ………………………………………………………………..

n. Non semper iidem eritis. …………………………………………………………………….
o. Mors parcit nulli. …………………………………………………………………………….
p. Neuter nostrum id vult. ………………....................................................................................
q. Nemo amat eum, quem timet. ………………………………………………………………
r. Non semper iidem mores vobis erunt. ………………………………………………………
s.. Non eidem flori semper idem color aut eadem forma est. ………………………………….
……………………………………………..…………………………….…………..…………
t. Nemo intelligit ………………………………………………………………………….……
u. Nemo non intelligit. ………………………………………………………………….….…..
v. Nihil facere possumus. ………………………………………………………………………
x. Neminem eorum accusabimus. ……….…..…………………………………………………
y. Neminem eorum non accusabimus. ………………………………………………...………..
z. Spiritus flat, ubi vult (Vg.)…………………..……………………………...………………...

2. Przetłumacz tekst De Aesopo et viatore.

Aesopus aliquando Athenis ibat multa secum cogitans. Subito viator quidam ei obviam
iens: “Quot horas, — inquit, — usque ad urbem ibo?” Aesopus nihil respondet. Postquam ille
iratus aliquantum prodiit, Aesopus, qui euntem observat, magna voce: Duas, — dicit, —
horas ibis, amice.” Tum ille: “Cur, — inquit, non statim respondes?” Et Aesopus: “Nunc
tantum video quam te celeriter ire posse.”

SENTENCJE

1. Altera manu fert lapidem, altera panem ostendit.

2. Asinus stramenta mavult quam aurum.
3. Cantilenam eandem canis.
4. Felix, qui nihil debet.
5. Mus non uni fidit antro.
6. Qui a nuce nucleum esse vult, frangit nucem.
7. Qui nocere potest, idem et prodesse.
8. Qui, quae vult, dicit, quae non vult, audiet.
9. Sapiens sua bona secum fert.
 83

LECTIO DVODECIMA
DVODECIMA
INDICATIVUS PERFECTI ACTIVI, VERBA DEFECTIVA
ZŁOśENIA Z EO I FERO

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA

temat praesentis infinitivus praesentis temat perfecti supinum
duc/o ducere dux/i ductum
1 os. sg. ind. praes. infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf. act. supinum
act.
   
indicativus praes. act. infinitivus praes. pass. INDICATIVUS
PERFECTI ACTIVI
indicativus praes.
pass.
participium praes. act.

Końcówki indicatiwu perfecti activi

sing. pl.
1. - i - imus
2. - isti - istis
3. - it - erunt (-ere)
infinitivus perf. act.- isse

PERFECTUM JEST CZASEM PRZESZŁYM DOKONANYM z własnym tematem

CZAS NA TEMACIE PERFECTI

INDICATIVUS i INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI

tryb orzekający i bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego strony czynnej
I II III IV
infinitivus amav-isse monu-isse leg-isse audiv-isse
temat amav- monu- leg- audiv-
kochać upominać czytać słuchać
amav-i monu-i leg-i audiv-i
1.
pokochałem upomniałem przeczytałem usłyszałem
sg.
2. amav-isti monu-isti leg-isti audiv-isti
3. amav-it monu-it leg-it audiv-it
1. amav-imus monu-imus leg-imus audiv-imus
pl. 2. amav-istis monu-istis leg-istis audiv-istis
3. amav-erunt monu-erunt leg-erunt audiv-erunt
 84

ZłoŜenia z czasownikiem ZłoŜenia z czasownikiem

EO, IRE, II, ITUM (IDĘ):
ab-eo, ab-ire, ab-ii, ab-itum - odchodzę
ad-eo, ad-ire, ad-ii, ad-itum - podchodzę
ex-eo, ex-ire, ex-ii, ex-itum - wychodzę
in-eo, in-ire, in-ii, in-itum - wchodzę
FERO, FERRE , TULI, LATUM(NIOSĘ):
af-fero, af-ferre, at-tuli, al-latum - przynoszę
re-fero, re-ferre, ret-tuli, re-latum - odnoszę
con-fero, con-ferre, con-tuli, col-latum - znoszę
of-fero, of-ferre, ob-tuli, ob-latum - podaję
trans-fero, trans-ferre, trans-tuli, trans-latum - przenoszę

ZŁOśENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE (być)

jestem oddalony, jestem na czele

ab-sum, ab-esse, a-fui prae-sum, prae-esse, prae-fui
jestem nieobecny
jestem obecny,
ad-sum, ad-esse, ad-fui pro-sum, prod-esse, pro-fui pomagam
pomagam
de-sum, de-esse, de-fui nie ma mnie, brak mnie ob-sum, ob-esse, ob-fui szkodzę
in-sum, in-esse, in-fui jestem w czymś sub-sum, sub-esse, sub-fui jestem pod czymś
pozostaję (przy
inter-sum, inter-esse uczestniczę super-sum, super-esse, super-fui
Ŝyciu)
pos-sum, posse, potui mogę

ODMIANA NA TEMACIE PERFECTI

VERBA DEFECTIVA
czasowniki ułomne

Czasowniki ułomne nie posiadają pełnej odmiany.

Od poniŜszych czasowników moŜemy tworzyć wyłącznie formy od tematu perfecti.

INDICATIVUS i INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI

memini,meminisse; odi,odisse; coepi,coepisse
memini odi coepi
pamiętam nienawidzę zacząłem
infinitivus meminisse odisse coepisse
1. memin-i od-i coep-i
sg. 2. memin-isti od-isti coep-isti
3. memin-it od-it coep-it
1. memin-imus od-imus coep-imus
pl. 2. memin-istis od-istis coep-istis
3. memin-erunt od-erunt coep-erunt
 85

1. Zmień czas praesens na perfectum lub perfectum na praesens. Przetłumacz.

Wzór: laudat — laudavit; amaverunt — amant
dico tuli
vidit venisse
stetit vivimus
dixisti potuistis
ponimus scribunt
ago legimus
fuere fugiunt
audivit putavi

2. Przeczytaj wiersz Juliana Tuwima. Przetłumacz fragmenty napisane przez poetę po

łacinie.

Bogobojnej macierzy polskiej z córką satanistką dyskurs, w którym poczciwym uszom

folgując, figle sprośne szatanów łacińską wyraŜone są mową

1. - Córuś moja, córuś moja, 6. - Czy to robił lege artis

Jak to tam bywało? Czy był jaki feler?
- Pudet dicere, o mater! - Titillabat, osculabat,
- Powiedz, córciu, śmiało. Fervidus et celer.

2. - In cubiculum me iecit 7. - A jak często? Wymień, złoto,

Magno cum fervore, Całkowitą sumkę!
O, puella, inquit, vide: - Mater mea, mater mea,
Ardeo amore. Semel iterumque!

3. - Córuś moja, córuś moja 8. - Córuś moja, straszne rzeczy

Jakie miał maniery? I skończenie świata!
- Tetigit me impudice, - O eximia delectatio,
Femora aperi. Eram tam beata!

4. - Córuś moja, córuś moja, 9. - Wstydź się córko, bo to hańba

Co było poza tem? I kompromitacja.
- Hic satanas fecit mihi - Sed iuvabit meminisse!
Magnam voluptatem. - Racja, córuś, racja!

5. - Powiedz wszystko, gdy cię córko

JuŜ na spytki wzięłam.
- Totis artubus concepi
Artem Veneream.
 86

3. Przetłumacz tekst.


Romulus primus Romanorum rex fuit. Qui, postquam muros Urbi addidit et hostes
superavit, in foro civibus suis iura dabat. Subito nubes densa solem obscuravit, ex qua imber
magnus incidit. Omnes cives tremorem ingentem senserunt, fulmina enim usque ad terram
descenderunt. Tum omnes paventes fugerunt. At Romulum eo tempore Iuppiter ad caelum
portavit. Cives Romani, postquam in forum redierunt, senatores accusabant: "Ubi est
Romulus? Nonne vos eum necavistis?!"
Sed proxima nocte Iulius, proconsul ab Alba Longa ad Urbem venit. Luna in caelo
lucebat. Subito saepes sinistrae tremuerunt. Tum Iulius perterritus Romulum in media via
conspexit et vocem mirabilem audivit: "Gaudete, o cives Romani! Ego nunc deus sum, ex hoc
tempore sub mea tutela estis!" Et subito Romulus evanuit. Iulius proconsul ad Urbem
festinavit et rem totam senatui civibusque narravit.

4. Przetłumacz tekst.

De Latino, Latii domino ac regulo

Aliquando in Latio Latinus regnavit. Tum in Latium Aeneas cum paucis Troianis
advenit. Latinus, terrae dominus, advenas vidit, Aeneam ad colloquium vocavit et dixit:
“Unde venistis? Ubi habitavistis? Quid quaeritis? Aeneas respondit: “Troiae incolae fuimus,
cum in Asia habitavimus. Postquam Troia cecidit, errabamus per multas terras undasque et
nunc ad te advenimus.” Latinus et Aeneas amicitia se iunxerunt et amicitiae vincula
firmaverunt: Aeneas Laviniam, Latini filiam, in matrimonium duxit. Ita Troiani profugi in
Italia remanserunt atque habitaverunt, Aeneas oppidum aedificavit et a Lavinia Lavinium
appellavit.

.
5. Przetłumacz zdania.

a. Natura sic voluit. d. Venimus, vidimus, Deus vicit. (Jan
b. In principio creavit Deus caelum et terram, Sobieski przesyłając 13 IX 1683 r. papieŜowi
Innocentemu XI zielony turecki sztandar, uwaŜany
terra autem inanis erat et vacua. Et creavit
za chorągiew Proroka)
Deus hominem ad imaginem suam. (Gen.1.27)
e. Primus itaque Polonorum rex Mesco
c. Veni, vidi, vici. (Juliusz Cezar po zwycięstwie
gratiam baptismi suscepit. (Kadłubek II 8.4)
nad królem Pontu, Farnacesem, pod Zelą, w 47 r. a.
Ch.n.) (Suet. Iul. 37.2)
f. Tu, qui legisti nomina nostra, vale!
 87

g. Antiqua quae nunc sunt, fuerunt olim k. Formavit igitur Dominus Deus
nova. (wg Quint. I.O. 8.3.34) hominem de limo terrae. (Gen. 2.7.1)
h. Cicero consul rem publicam servavit. l. Vixit annos plus minus centum
i. Socrates venenum laetus hausit. m. Dominus dedit, Dominus abstulit (Hi
j. Exegi monumentum. (Hor. C. III 30) 1.21)

6. Przetłumacz zdania.
a. Promisisti ad me venire, sed non venisti. b. Milites Romani multas urbes in Gallia
expugnaverunt et ingentem earum numerum deleverunt. c. Senatores Romani Ciceronem
consulem, postquam civitatem Romanam servavit, patrem patriae nominaverunt. d. Iuppiter
in taurum conversus, Europam rapuit et in Cretam transportavit. e. Milites Caesaris montem
ceperunt et ibi prope hostes castra posuerunt. f. Multi rivi in flumen influunt. g. Multitudo
librorum non semper vocatur bibliotheca. h. Apud Romanos is adulescens, qui ad negotia
publica parabatur, a patre ad eum oratorem deducebatur, qui in civitate primum locum
obtinebat. i. Corpora iuvenum labore firmantur. j. Non liberat diadema capitis dolore. k.
Homines, qui alios docent, ipsi discunt. l. Numquam malum malo nec vulnus curatur vulnere.
m. Apud Romanos magna erat auctoritas patrum. n. Opus laudat artificem. o. Iuno et Minerva
temporibus antiquis deae clarae erant.

TABELA PERFECTÓW I SUPINÓW

indicativus,
ind. perf. tłumaczenie tłumaczenie
infinitivus SUPINUM
act. 1 os. praes. 1 os. perf.
praesentis activi
abeo,abire abii odchodzę odszedłem abitum
absum,abesse afui jestem nieobecny byłem nieobecny —
adeo,adire adii przychodzę przyszedłem aditum
jestem byłem
adsum,adesse adfui/affui —
obecny/pomagam obecny/pomogłem
affero,afferre attuli przynoszę przyniosłem allatum
ago, agere egi prowadzę zaprowadziłem actum
aperio, aperire aperui otwieram otworzyłem apertum
audio, audire audivi słyszę usłyszałem auditum
aufero,auferre abstuli zabieram zabrałem ablatum
cado,cadere cecĭdi upadam upadłem, runąłem casum
rąbałem, biłem,
caedo,caedere cecīdi rąbię, biję, ścinam caesum
ścinałem
 88

idę, kroczę,
cedo,cedere cessi poszedłem, odstąpiłem cessum
odstępuję
capio, capere cepi chwytam chwyciłem captum
claudo, claudere clausi zamykam zamknąłem clausum
cognosco,
cognovi znam poznałem cognitum
cognoscere
colo, colere colui uprawiam uprawiłem cultum
credo, credere credidi wierzę uwierzyłem creditum
cresco, crescere crevi rosnę urosłem cretum
cupio, cupere cupivi(-ii) pragnę zapragnąłem cupitum
deleo, delere delevi niszczę zniszczyłem deltum
desum,deesse defui brak mnie brakło mnie —
dico, dicere dixi mówię powiedziałem dictum
disco, discere didici uczę się nauczyłem się —
divido, dividere divisi dzielę podzieliłem divisum
do, dare dedi daję dałem datum
doceo, docere docui uczę nauczyłem doctum
eo, ire ii (ivi) idę poszedłem itum
exeo,exire exii wychodzę wyszedłem exitum
facio, facere feci robię zrobiłem factum
fallo,fallere fefelli zwodzę, oszukuję zwiodłem, oszukałem falsum
fero, ferre tuli niosę zniosłem, zaniosłem latum
fugio, fugere fugi uciekam uciekłem fugitum
gigno, gignere genui rodzę urodziłem genitum
habeo, habere habui mam miałem, posiadłem habitum
iaceo, iacēre iacui leŜę leŜałem —
iacio, iacere ieci rzucam rzuciłem iactum
iubeo, iubere iussi rozkazuję rozkazałem iussum
lego, legere legi czytam przeczytałem lectum
malo, malle malui wolę wolałem —
maneo, manere mansi pozostaję pozostałem mansum
mitto, mittere misi posyłam posłałem missum
moveo, movere movi poruszam poruszyłem motum
noceo, nocere nocui szkodzę zaszkodziłem nocitum
nolo, nolle nolui nie chcę nie zechciałem —
pando,pandere pandi rozwijam rozwinąłem passum
pepegi
pango,pangere /panxi
wbijam, spajam wbiłem, spoiłem pactum
oszczędzam, oszczędziłem,
parco,parcere peperci zaniechuję
(parsurus)
zaniechałem
pario,parere peperi wydaję, rodzę wydałem, zrodziłem partum
 89

pello, pellere pepuli uderzam uderzyłem pulsum

pereo,perire perii ginę zginąłeś peritum
peto, petere petivi Ŝądam zaŜądałem petitum
pono, ponere posui kładę połoŜyłem positum
possum, posse potui mogę mogłem —
praesum,praeesse praefui stoję na czele stanąłem na czele —
puto, putare putavi sądzę osądziłem putatum
quaero, quaerere quaesivi pytam, proszę zapytałem, poprosiłem quaesitum
redeo,redire redii wracam wróciłem reditum
rego, regere rexi kieruje pokierowałem rectum
relinquo,
reliqui opuszczam opuściłem relictum
relinquere
respondeo,
respondi odpowiadam odpowiedziałem responsum
respondere
scribo, scribere scripsi piszę napisałem scriptum
sentio, sentire sensi czuję poczułem sensum
sino, sinere sivi pozwalam pozwoliłem situm
solveo, solvere solvi rozwiązuję rozwiązałem solutum
specto, spectare spectavi oglądam obejrzałem spectatum
spero, sperare speravi mam nadzieję miałem nadzieję speratum
sto, stare steti stoję stanąłem (staturus)
sum, esse fui jestem byłem —
sumo, sumere sumpsi biorę wziąłem sumptum
tango, tangere tetigi dotykam dotknąłem tactum
teneo, tenere tenui trzymam (za)trzymałem —
timeo, timere timui boję się bałem się —
tollo, tollere sustuli biorę zabrałem sublatum
traho, trahere traxi ciągnę zaciągnąłem tractum
uro,urere ussi palę spaliłem ustum
(e)vasum,
vado, vadere vasi idę poszedłem
(in)vasum
venio, venire veni przybywam przybyłem ventum
video, videre vidi widzę zobaczyłem visum
vinco, vincere vici zwycięŜam zwycięŜyłem victum
vivo, vivere vixi Ŝyję przeŜyłem victum
volo, velle volui chcę zechciałem —
 90

LECTIO TERTIA DECIMA

STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW I PRZYSŁÓWKÓW

STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW

stopień NAJWYśSZY (supero = przewyŜszam) gradus SUPERLATIVUS

stopień WYśSZY (comparo = porównuję) gradus COMPARATIVUS

stopień RÓWNY (pono = kładę) gradus POSITIVUS

PRZYMIOTNIKI REGULARNE
POSITIVUS Przymiotniki w stopniu równym odmieniają się wg I/II deklinacji i wg III
deklinacji np. clarus 3; pulcher,chra,chrum || vetus,eris; facilis,e; acer,cris,e

COMPARATIVUS tworzymy na temacie fleksyjnym przymiotnika (od genetiwu

odcinamy końcówkę). Do uzyskanego w ten sposób tematu fleksyjnego przymiotnika
dodajemy przyrostek –IOR (dla m i f) lub –IUS (dla n). Przymiotniki w stopniu wyŜszym
odmieniają się zawsze wg grupy spółgłoskowej (abl. sg. –e; gen. pl. –um; nom.,acc.,voc. pl.
n –a) III deklinacji.
stopień równy: carus || gen. sg. = car-i || temat fleksyjny: car-

m/f n m/f n
singularis pluralis
Nom. car-ior droŜszy, droŜsza car-ius droŜsze carior-es carior-a
Gen. carior-is carior-um
Dat. carior-i carior-ibus
Acc. carior-em = nom. sg. carior-es = nom. pl.
Abl. carior-e carior-ibus
Voc. carior = nom. sg. carior-es = nom. pl.
 91

SUPERLATIVUS odmienia się zawsze wg deklinacji I (f) / II (m, n). Sposób tworzenia:

1. do przymiotników zakończonych w stopniu równym m na -er (mogą to być przymiotniki

deklinacji I/II np. pulcher,chra,chrum lub III np. acer,cris,e) dodajemy przyrostki -rimus m
-rima f -rimum n do nominatiwu sg. masculini (pulcher-, acer-)
stopień równy: pulcher (II)|| przyrostek: -rimus, -rima, -rimum
stopień równy: acer (III)|| przyrostek: -rimus, -rima, -rimum
positivus masculinum femininum neutrum
I/II pulcher pulchra pulchrum
II m If II n
Nom. sg. pulcher-rim-us pulcher-rim-a pulcher-rim-um
najpiękniejszy najpiękniejsza najpiękniejsze
acer-rim-us acer-rim-a acer-rim-um
najostrzejszy najostrzejsza najostrzejsze
Gen. sg. pulcher-rim-i pulcher-rim-ae pulcher-rim-i
acer-rim-i acer-rim-ae acer-rim-i

2. dla 6 przymiotników: facilis (łatwy), difficilis (trudny), similis (podobny), dissimilis

(niepodobny), humilis (niski, pokorny), gracilis (wdzięczny) dodajemy do tematu
fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostki -limus m, -lima f, -limum n.
stopień równy: facilis (III) || gen. sg. = facil-is || temat fleksyjny: facil-
positivus masculinum femininum neutrum
III facilis facile
II m If II n
Nom. sg. facil-lim-us facil-lim-a facil-lim-um
najłatwiejszy najłatwiejsza najłatwiejsze
Gen. sg. facil-lim-i facil-lim-ae facil-lim-i

3. dla większości pozostałych przymiotników dodajemy do tematu fleksyjnego

przymiotnika w stopniu równym przyrostki –issimus m, -issima f, -issimum n.
stopnień równy: carus (II)|| gen. sg. = car-i || temat fleksyjny: car-
positivus masculinum femininum neutrum
I/II carus cara carum
II m If II n
Nom. sg. car-issimus car-issima car-issimum
Gen. sg. carissimi carissimae carissimi
 92

PRZYMIOTNIKI NIEREGULARNE NOTA BENE

Najpopularniejsze przymiotniki zarówno w łacinie, jak w innych językach,
stopniują się nieregularnie. Nieregularność nie dotyczy sposobu odmiany
(jest identyczny jak dla przymiotników regularnych) ani sposobu tworzenia (te same
przyrostki, co dla przymiotników regularnych). Nieregularne są tylko tematy comparatiwu i
superlatiwu. Porównaj: dobry/lepszy/najlepszy || good/better/the best || gut/besser/der best ||
bon/meilleur || хoрошйй/лучшый
POSITIVUS COMPARATIVUS SUPERLATIVUS
I/II III I/II
bonus, -a, -um dobry melior m/f, melius n lepszy optimus, -a, -um najlepszy
malus, -a, -um zły peior m/f , peius n gorszy pessimus, -a, -um najgorszy
magnus, -a, -um wielki maior m/f, maius n większy maximus, -a, -um największy
parvus, -a, -um mały minor m/f, minus n mniejszy minimus, -a, -um najmniejszy
multi, -ae, -a liczni plures m/f, plura n liczniejsi plurimi, -ae, -a najliczniejsi

PRZYMIOTNIKI OPISOWE
Przymiotniki zakończone na –eus, -ius, -uus stopniujemy opisowo. Przymiotniki te
odmieniają się jak w stopniu równym (wg deklinacji I/II), poprzedzone są nieodmiennym
dla COMPARATIWU: magis (bardziej), dla SUPERLATIWU: maxime (najbardziej).
POSITIVUS COMPARATIVUS SUPERLATIVUS
magis idoneus,-a,-um maxime idoneus,-a,-um
idoneus,-a,-um stosowny
bardziej stosowny najbardziej stosowny
magis necessarius,-a,-um maxime necessarius,-a,-um
necessarius,a,-um potrzebny
bardziej potrzebny najbardziej potrzebny
magis arduus,-a,-um maxime arduus,-a,-um
arduus,-a,-um stromy
bardziej stromy najbardziej stromy

 Przymiotniki zakończone na –quus (np. antiquus) NIE STOPNIUJĄ SIĘ OPISOWO.

Stopniują się jak przymiotniki regularne.
 Opisowo stopniuje się bardzo niewiele przymiotników, oto niektóre NOTA BENE
z nich: strenuus 3(dzielny), mutuus 3 (wzajemny), ferreus 3 (nieczuły)
 Wśród trzech stopni 2 muszą zawsze odmieniać się wg tej samej deklinacji, a 1 wg innej:
POSITIVUS COMPARATIVUS SUPERLATIVUS
I/II carus 3 III carior, -ius I/II carissimus 3
III facilis,e III facilior, -ius I/II facillimus 3
 93

 ZauwaŜ, Ŝe regularne SUPARLATIWY są bardzo charakterystyczne: długie i zawierające w

środku geminatę (podwójną taką samą spółgłoskę): pulcherrimus, facillimus, carissimus.
Jedyne, z czym moŜna je pomylić, to infinitivus perfecti activi, np. amavisse, dixisse i
coniunctivus plusquamperfecti activi, np. amavissemus, dixissemus. UWAGA!
 Jak odmieniać COMPARATIWY? Mam formę na -ior, -ius, i co dalej? Słownik nie podaje
zakończenia genetiwu dla comparatiwów – trzeba wiedzieć, jak będzie ono wyglądało.
Zapamietaj, Ŝe gen. sg. wszystkich regularnych i nieregularnych comparatiwów (z
wyjątkiem opisowych) zrobisz łatwo dodając koncówkę –IS do formy m/f nom. sg. Czyli:
1. robisz nom. sg. comparatiwu: car-ior m/f, -ius n
2. do formy nom. sg. m/f dodajesz –is, masz w ten sposób gen. sg. m/f,n: car-ior-is
3. w pozostałych przypadkach dodajesz do swojego car-ior- kolejne końcówki odmiany
spółgłoskowej III deklinacji. Pamiętaj tylko o neutrach! Mają nom. = acc. = voc.
 Podobnie jak w innych językach, nie wszystkie przymiotniki da się stopniować. O tym
decyduje znaczenie.
 Ogromna większość przymiotników stopniuje się regularnie, w superlatiwie przez dodanie –
issimus,a,um
 Łacińskie formy stopnia wyŜszego i najwyŜszego moŜna oddawać w tłumaczeniu na polski
w sposób zwykły lub opisowy, bez względu na sposób, w jaki zostały te stopnie utworzone
w łacinie. O wyborze decyduje tylko natura języka polskiego, np. magis idoneus = bardziej
stosowny lub stosowniejszy; felicissimus = najbardziej szczęśliwy lub najszczęśliwszy itd.
 GRADUS ELATIVUS to takie uŜycie SUPERLATIWU, w którym nie tłumaczymy stopnia
wyŜszego lub najwyŜszego jako „bardziej”, „najbardziej”, „naj-„ ale jako „bardzo”. Dzieje
się tak wtedy, kiedy spotykamy któryś z tych stopni, ale nie w kontekście porównywania.
Np.: Puella pulcherrima omnium = Dziewczyna najpiękniejsza ze wszystkich ale Puella
pulcherrima hic habitat = tu mieszka bardzo piękna dziewczyna (elativus).
 bonus 3 (dobry  bon, bonifikata, bonus), melior,ius (lepszy  melioracja, ulepszenie gruntu), optimus
(najlepszy  optymalny)
malus 3 (zły  mal, malade, malice), peior,ius (gorszy  pejoratywny, zły), pessimus (najgorszy 
pesymistyczny)
magnus 3 (wielki  magnifique, magnat), maior,ius (większy  majority, większość), maximus
(największy  maksymalny)
parvus 3 (mały  parweniusz z małego miasteczka), minor,minus (mniejszy  minus), minimus 3 (
najmniejszy  minimalny)
multi,ae,a (liczni  multimilioner), plures,plura (liczniejsi  pluralizm), plurimi,ae,a (najliczniejsi 
pluralizm)
 94

PRZYSŁÓWKI
POSITIVUS. Przysłówki tworzymy od PRZYMIOTNIKÓW. śeby utworzyć positivus
przysłówka, dodajemy do TEMATU przymiotnika w stopniu równym odpowiednie
przyrostki:
przymiotnik dodajemy do tematu
I/II deklinacji -e
III deklinacji -iter
zakończone na -ns -er

cecha
przymiotnik znaczenie temat przysłówek znaczenie
przysłówka
carus,-a,-um drogi car- -e car-e drogo
pulcher,-chra,-chrum piękny pulchr- -e pulchr-e pięknie
brevis,e krótki brev- -iter brev-iter krótko
sapiens,ntis mądry sapient- -er sapient-er mądrze

COMPARATIVUS. Do TEMATU przymiotnika w stopniu równym dodajemy końcówkę -IUS

cecha
przymiotnik znaczenie temat przysłówek znaczenie
przysłówka
carus,-a,-um drogi car- car-ius droŜej
pulcher,-chra,-chrum piękny pulchr- pulchr-ius piękniej
-ius
brevis,e krótki brev- brev-ius krócej
sapiens,ntis mądry sapient- sapient-ius mądrzej

SUPERLATIVUS tworzymy od przymiotnika na 3 sposoby (na tej samej zasadzie, co

superlativus przymiotników)
1. do przymiotników zakończonych w stopniu równym m na -er (mogą to być
przymiotniki deklinacji I/II np. pulcher,chra,chrum lub III np. acer,cris,e) dodajemy
przyrostek –rime do nominatiwu sg. masculini (pulcher-, acer- + -rime).
przymiotnik pulcher
przysłówek pulcher-rime
2. dla 6 przymiotników: facilis (łatwy), difficilis (trudny), similis (podobny),
dissimilis (niepodobny), humilis (niski, pokorny), gracilis (wdzięczny) dodajemy do
tematu fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostek –lime.
przymiotnik facil-is
przysłówek facil-lime
3. dla większości pozostałych przymiotników dodajemy do tematu fleksyjnego
przymiotnika w stopniu równym przyrostek -issime.
przymiotnik car-us
przysłówek car-issime
 95

PRZYSŁÓWKI NIEREGULARNE
POSITIVUS COMPARATIVUS SUPERLATIVUS
bene dobrze melius lepiej optime najlepiej
male źle peius gorzej pessime najgorzej
magnopere bardzo magis bardziej maxime najbardziej
parum mało minus mniej minime najmniej
multum wiele plus więcej plurimum najwięcej

A BLATIVUS COMPARATIONIS/COMPARATIVUS (PORÓWNANIA). Jest

to uŜycie przypadka Ablativus pojawiające się przy stopniach wyŜszych
(comparatiwach). SłuŜy do wyraŜania porównania. Zastępuje konstrukcję z quam (niŜ) +
nom. lub acc.
W ablatiwie comparationis kładziemy osobę lub rzecz, z którą coś porównujemy.
a. Puer fortior est QUAM PUELLA = Puer PUELLĀ fortior est
Chłopiec jest silniejszy NIś dziewczyna
b. Avis celerior est QUAM EQUUS = Avis EQUO celerior est
Ptak jest szybszy NIś koń
c. Romani fortiores erant QUAM GERMANI = Romani fortiores GERMANIS erant
Rzymianie byli dzielniejsi NIś Germanie
d. Platonem plus QUAM ARISTOTELEM existimo = Platonem plus ARISTOTELE
existimo
Platona cenię bardziej NIś Arystotelesa

1. Zapisz zdania posługując się ablatiwem comparationis. Przetłumacz je.

a. Argentum quam aurum vilius est …………………………………………………………...
b. Aurum quam virtus vilius est …………………………………………………….………...
c. Exegi monumentum quam aes perennius ………………………………………………..…
d. Hoc est quam lux clarius ………………………………...…………………….…………..
e. Nihil citius quam lacrimae arescit ……………………..…………………………………..
f. Ex Nestoris lingua quam mel dulcior fluit oratio ………………………………………….
 96

2. Od podanych przymiotników utwórz przysłówki w stopniu równym. Przetłumacz

utworzone formy.

przymiotnik przysłówek tłumaczenie przymiotnik przysłówek tłumaczenie

clarus 3 similis,e
turpis,e verus 3
sapiens,ntis felix,icis
utilis,e certus 3

3. Od podanych przymiotników utwórz stopień wyŜszy. Przetłumacz utworzone formy.

przymiotnik comparativus tłumaczenie przymiotnik comparativus tłumaczenie

castus 3 aequus 3
difficilis,e citus 3
acer,cris,e humilis,e
strenuus 3 mobilis,e

4. Od podanych przymiotników utwórz stopień najwyŜszy. Przetłumacz utworzone formy.

przymiotnik superlativus tłumaczenie przymiotnik superlativus tłumaczenie

miser, era, erum dulcis,e
parvus 3 fortis,e
iustus 3 pauper,eris,e
dissimilis,e crudelis,e

5. Przetłumacz zadania.

a. Aeschines, orator Graecus celeberrimus, ”Memoria — inquit — Themistoclis et
Aristidis apud Athenienses immortalis erit. Illius, quod nobis magnam classem comparavit,
huius, quod pecuniam publicam maxima diligentia administravit.”
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
b. Romulus, vir excellentissimā prudentiā, urbi, quam condere in animo habebat,
locum maxime idoneum delegit. Neque enim eam ad mare admovit, quod ei facillimum fuit,
neque in ostio Tiberis fluminis construxit, quem in locum multis annis post rex Ancus
coloniam deduxit.
 97

…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
c. Caesar et Hannibal clarissimi omnium imperatorum fuerunt. Hic ipse sibi veneno
mortem paravit, illum Brutus et Cassius interfecerunt.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
d. Hoc dictum Ciceronis clarissimum est: ‘Res publica mihi carior est quam vita
mea’. ‘Melle dulcior fluxit oratio’- de pulcherrima oratione Cicero dixit.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
e. Apud Helvetios longe nobilissimus et potentissimus fuit Orgetorix.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………

6. Przetłumacz zdania.
a. Fertilissima et felicissima regio Italiae Campania erat. Sed clarissima et florentissima
omnium urbium Italiae Roma erat. ……………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
b. Graeci fama litterarum et artium praestantiores erant, Romani peritia rei militaris et
fortitudine. Romani enim fortiores Graecis erant. …………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
c. Exercitus populi Romani fortissimi et audacissimi erant, duces eorum belli peritissimi.
…………..……………..............................................................................................................
…………………………………………………………………………………………………
d. Pericles vir acerrimi ingenii erat, mors tamen Periclis miserrima erat, nam pestilentia
taeterrima Pericli causa mortis erat. ……………………………………………….………….
…………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………...…
 98

e. Mores Germanorum antiquorum similiores moribus Scytharum quam Romanorum erant.

Romanis pulcherrima aedificia erant, Germanis humillima angustissimaque.
………………………………………..……………………......................................................
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………...…
f. Magnum erat regnum Persarum, maius Alexandri Magni, maximum quidem imperium
Romanorum. …………………………………………………………………………….……
…………………………………………………………………………………………………
g. Vincula verae amicitiae firmiora ferro sunt. ………………….……………………………
…………………………………………………………………………………………………
h. Vita turpis miserior morte honesta est. …………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………
i. De misera morte Hectoris poeta plura quam de Achillis morte narravit.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
k. Nihil est anno velocius (Ov. Met.) …………………………………………………………
l. Nihil est bello civili miserius (Cic. Ad fam. ) ……………………………………………….
m. Nihil est veritatis luce dulcius (Cic. Lucullus) …………………………………………….

7. Przetłumacz zdania.

a. Quo studiosius id absconditur, eo magis
apparet.
b. Video meliora proboque, deteriora sequor.
c. Potius sero quam numquam.
d. Heu, Fortuna, quis est crudelior in nos te
deus?
e. Melior est canis vivus leone mortuo.
f. Exegi monumentum aere perennius.
g. Fama candida rosa dulcior.
h. Fames est optimus coquus.
i. Ignorantia futurorum malorum utilior est
quam scientia.
k. Deo Optimo Maximo (D.O.M.)
l. Iucundiorem facit libertatem servitutis
recordatio.
m. Fertilior seges est alienis semper in
agris.
n. Fertilissimus in agro oculus domini est.
o. Melius est abondare quam deficere.
p. Optimum medicamentum quies est.
q. Maximum ius est saepe maxima iniuria.
r. Et optima et pessima pars corporis est
lingua.
 99

8. Przetłumacz tekst De domo ac vita Romanorum

Domus Romana primo ex atrio, tablino paucisque cubiculis sive cameris constabat. In
atrio mater familias negotia domestica conficiebat, ibi cenam parabat, lanam tractabat puellasque
docebat. In atrio liberi quoque ludebant. Pater familias post negotia in tablinum se recipiebat
ibique requiescebat aut amicos accipiebat. Antiquissimi Romani multo simpliciorem et
modestiorem vitam agebant quam posteriores. Deos quoque sinceriore religione colebant.
Posterioribus vero temporibus opulentiores Romani magnificas domos cum pulchris porticibus
aedficabant et cenas elegantissimas parabant. Cives opulentissimi parietes domuum marmore, auro
pulcherrimisque picturis ornabant vitamque curis vacuam agebant. Nullus locus domestica sede
iucundior
9. Przetłumacz tekst De uxoribus Romanis.

Antiquissimis temporibus uxores Romanae plerumque domi manebant et negotia
domestica conficiebant. Si forte negotiis liberae erant, amicas visitabant et cum eis inter
colloquia et sermones tempus suaviter agebant. Posterioribus vero temporibus uxores Romanae
multo liberius elegantiusque vivebant. Nam et ludos publicos frequentabant et cenis
elegantissimis crebrius intererant. Liberos rarissime educabant, sed curam eorum ancillis et
servis mandabant. Ipsae corpora curabant, vestes egregias induebant capillosque curiosissime
comebant magnam diei partem in his rebus consumentes. Tales uxorum mores multi Romani non
probabant, sed antiquos mulierum mores libentissime in memoriam revocabant.

10. Przetłumacz zdania.

a. Lingua celerior est mente. b. Nemo melior fuit homine illo, nemo clarior, nemo honestior. c.
Epicurus putavit solem aut tantum esse, quantum videmus, aut paulo maiorem. d. Quid stultius
est, quam incerta pro certis habere, falsa pro veris? e. Graviores et difficiliores animi sunt
morbi, quam corporis. f. Antiqui putabant nihil sale et sole utilius esse. g. Turpis vita morte ipsa
peior. h. Utilius est fortes milites esse quam grandes. i. Proletarii erant pauperrimi homines in
plebe Romana. j. Vetera proverbia breviter et simpliciter verbis prudentiam exprimunt. k.
Aures nostrae audita velocius quam lecta praetereunt. l. Imitatio bonorum hominum ex indoctis
doctos, ex doctis doctiores facit. m. Sallustius, auctor certissimus, scripsit tam Tigris, quam
Euphratis in Armenia fontes reperiri. n. Laco quidam homini, dicenti maximum esse hostium
numerum, respondit: “Tanto maior gloria nostra erit.”
 100

SENTENCJE

1. Aetate prudentiores reddimur. 9. Melius nobis est quam heri.

2. Amicus magis necessarius quam aqua et ignis. 10. Mortuo vilior.
3. Bene natis turpe est male vivere. 11. Multae manus onus levius reddunt.
4. Ex minimis initiis maxima. 12. Nihil dulcius quam omnia scire.
5. Femina nihil pestilentius. 13. Sale nihil utilius.
6. Iucundissima navigatio iuxta terram, ambulatio 14. Simiarum pulcherrima etiam deformis
iuxta mare. est.
7. Libero lecto nihil dulcius. 15. Senecta leonis praestantior hinnulorum
8. Mors optima rapit, deterrima relinquit. iuventa.
 101

LECTIO QVARTA DECIMA

ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (ACI)
W CZASACH PRZESZŁYCH ACTIVI

A CCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASACH

PRZESZŁYCH ACTIVI

Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają ten sam

infinitivus czynny, jest to INFINITIVUS PERFECTI. Tworzymy go na TEMACIE
PERFECTI dodając zawsze końcówkę –ISSE. Pozostałe elementy i sposób tworzenia
pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji
decyduje jedynie zmiana infinitiwu. Bezokolicznik w ACI w czasach przeszłych tłumaczymy
w sposób dokonany lub niedokonany, w zaleŜności od kontekstu.

SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW

perfecti activi w ACI NA TEMACIE PERFECTI

amav-isse Ŝe (po)kochał, -ła, ło TEN SAM INFINITIVUS STOSUJEMY DLA IMPERFECTUM,

Ŝe (po)kochali, -ły, -ły PERFECTUM, PLUSQUAMPERFECTUM ACTIVI
vid-isse Ŝe zobaczył, -ła, -ło
Ŝe zobaczył, -ły, -ły kon. I: amav-isse
leg-isse Ŝe (prze)czytał, -ła, -ło kon. II: vid-isse
Ŝe (prze)czytali, -ły, -ły temat perfecti
audiv-isse Ŝe (u)słyszał, -ła, -ło kon. III: - isse leg-isse
Ŝe (u)słyszeli, ły, -ły +
kon. IV: audivi-isse
fu-isse Ŝe był, -ła, -ło
Ŝe byli, -ły, -ły niereg. fu-isse, potu-isse itp.

Sposób budowania ACI w perfectum activi

perfectum activi
verbum reg. acc. dop. bl. infinitivus verbum acc. dop. bl. infinitivus
reg.
Puer epistulas scripsit. Pueri epistulam scripserunt.
Video puerum epistulas scripsisse. Video pueros epistulam scripsisse.
Widzę, Ŝe chłopiec listy (na)pisał. Widzę, Ŝe chłopcy list (na)pisali.
 102

1. Przetłumacz tekst Nasica Ennium poetam visitat

Nasica aliquando ad Ennium poetam venit, cui ab ostio quaerenti ancilla dixit dominum
domi non esse. Nasica tamen sensit illam id domini iussu dixisse et poetam domi fuisse.
Paucis diebus post ad Nasicam Ennius venit eumque ad ianuam quaerebat. Tum Nasica
exclamat se domi non esse. Cui Ennius: ‘Quid? Ego non cognosco vocem tuam?!’ Huic
Nasica: ‘Homo es impudens. Ego ancillae tuae dicenti te domi non esse credidi, tu mihi non
credis ipsi?’

2. UzaleŜnij zdania od podanych w nawiasach czasowników tworząc konstrukcje ACI.

Przetłumacz utworzone konstrukcje.
a. Iuppiter omnes deos deasque ad epulas convocaverat. (Poetae tradunt) …………………
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
b. Dux vulnus mortiferum accepit. (Milites viderunt) ……………………………………...…
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
c. Ulixes noluit bello Troiano interesse. (Homerus narrat) ……….…………………………..
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
d. Romani multa bella cum hostibus gerebant. (Constat) .………………………………...…
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
e. Graeci Troiam ceperunt omnesque incolas necaverunt (In libro Iliados legimus) ………
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
f. Omnibus militibus una spes erat et una via salutis. (Imperator dixit) ……………………...
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
g. Hannibal a puerulo gentem Romanam oderat et cum Romanis semper pugnare iurabat.
(Scimus)..................................................................................................................................
................................................................................................................................................
 103

3. W tekście a. uzaleŜnij zdania od czasowników w nawiasie tworząc konstrukcje ACI.

Przetłumacz zmieniony tekst. W tekście b. usuń wszystkie konstrukcje ACI.
Przetłumacz zmieniony tekst.

a. De Latino, Latii domino ac regulo

Aliquando in Latio Latinus regnaverat (fabula fert). Tum in Latium Aeneas cum paucis
Troianis advenit (Livius nobis tradidit). Latinus, terrae dominus, advenas viderat, Aeneam ad
colloquium vocavit et dixit (legimus): “Unde venistis? Ubi habitabatis? Quid quaeritis?”
Aeneas respondit (constat): “Troiae incolae fuimus, cum in Asia habitabamus. Postquam
Troia ceciderat, errabamus per multas terras undasque et nunc ad te advenimus.” Latinus et
Aeneas amicitia se iunxerunt et amicitiae vincula firmaverunt Aeneasque Laviniam, Latini
filiam, in matrimonium duxit (fama est). Ita Troiani profugi in Italia remanserunt atque
habitaverunt, Aeneas oppidum aedificavit et a Lavinia Lavinium appellavit (historici
scripserunt).

………………………………………………………………………………………………………
….………………………………………………..……………………………………………
…..………..…..…………………………………………………………………..……………
……………………..…………………………………………………………………………
………………..………..………………………………………………………………………
……………………………………………..…………………………………………………
………………………………..………………………..………………………………………
………………………………….…………………………………………….….……………
…………………………………….……………………………………………………………
…….…….…………………………..…………………………………………………………
………………………….………….….………………………………………………………
………………………………………………….…………….………………………………
………………………………………………..…………………………………………………
………………………………………………..………………………………………………
…………………………………………………………………………..……………………
…………………………………………………………………………………………………
…..……………………………………………………………………………………………
……………………………..…………………………………………………………………
…………………………………………………………..……………………………………
 104

b. De Romanorum proavo
Aeneam Romanorum proavum fuisse scimus. Audivistis enim Aeneam cum
paucis amicis Troiam a Graecis captam reliquisse. Vergilius narrat Troianos primum in
Macedoniam venisse. Etiam Livius ex Macedonia Aeneam in Siciliam navigavisse,
postremo in Italiam venisse tradidit. Tum in Italia Latinum regnavisse eaque loca tenuisse
scitis eumque Laviniam, filiam suam, Aeneae in matrimonium dedisse non ignoratis. Tum
Aeneam novum oppidum aedificavisse idque oppidum Lavinium appellavisse constat.

………………………………………………………………………………………………….
.…………………………………………………………………………………………………
..………………………..………………………………………………………………………
…………………………………………………..……………………………………………
……………………………………………………………………………..…………………
…………………………………………………………………………………………………
………..………………………………………………………………………………………
…………..………..……………………………………………………………………………
………………………………………….….…………………………………………………
………………………………………………………………….…….………………………
……………………………………………………………………………………….…………
 105

LECTIO QVINTA DECIMA

TEMAT SUPINI: PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI (PPP)
PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI (PFA)

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA

temat praesentis infinitivus praesentis temat perfecti temat supini
duc/o ducere dux/i duct/um
1 os. sg. ind. praes. infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf. act. SUPINUM
act.
   
indicativus praes. act. infinitivus praes. pass. indicativus perf. act. indicativus perf. pass.

indicativus praes. PARTICIPIUM

pass. PERFECTI
PASSIVI

PARTICIPIUM PARTICIPIUM
PRAESENTIS FUTURI ACTIVI
ACTIVI
NA TEMACIE SUPINI

SUPINUM to forma podstawowa czasownika. Jest zawsze zakończona na –um.

TEMAT SUPINI uzuskujemy odcinając od formy podstawowej –um. Temat ten słuŜy za
podstawę tworzenia dwóch participiów (perfecti passivi i futuri activi) i trzech czasów w
stronie biernej (perfectum, plusquamperfectum, futurum II). Samo SUPINUM jest
rzeczownikiem odsłownym. Pojawia się rzadko. Występuje w dwóch formach:

1. supinum na –um (forma podstawowa) pełni funkcję akuzatiwu. Oznacza cel

czynności przy czasownikach oznaczających ruch, np.: Legati salutatum veniunt =
Posłowie przybywają aby pozdrowić; Ad Caesarem legatos miserunt auxilium
rogatum = Posłali do Cezara posłów aby prosili/ aby prosić/ z prośbą o pomoc.

2. supinum na –u (po odcięciu –m od formy podstawowej) pełni funkcję ablatiwu.

Występuje przy niektórych przymiotnikach, np.: facilis dictu = łatwy do
powiedzenia; difficilis factu = trudny do zrobienia; hoc est iucundum auditu = to
jest przyjemne w słuchaniu
 106

NA TEMACIE SUPINI

PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI (PPP) jest to imiesłów czasu przeszłego

dokonanego strony biernej. W języku polskim oddajemy to participium przez imiesłów
przymiotnikowy bierny (z zachowaniem aspektu dokonanego): pochwalony, napomniany,
zamknięty, zrobiony itp. lub nieosobowo, przez imiesłów przysłówkowy uprzedni:
pochwaliwszy, napomniawszy, zamknąwszy, zrobiwszy itp.

PPP odmienia się jak przymiotnik deklinacji I f / II m, n.

Tworzymy je na TEMACIE SUPINI czasownika dodając końcówki –us m, –a f, –um n

infinitiv. supinum temat participium perfecti passivi

supini
laudare laudatum laudat- laudat-us laudat-a laudat-um
pochwalony pochwalona pochwalone
monere monitum monit- monit-us monit-a monit-um
upomniany upomniana upomniane
legere lectum lect- lect-us lect-a lect-um
przeczytany przeczytana przeczytane
audire auditum audit- audit-us audit-a audit-um
usłyszany usłyszana usłyszane

NA TEMACIE SUPINI

PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI (PFA) jest to imiesłów czasu przyszłego

strony czynnej. Tłumaczymy je oddając czynność przyszłą przez imiesłów mający, mający
zamiar + bezokolicznik w stronie czynnej.
PFA odmienia się jak przymiotnik deklinacji I f / II m, n.
Tworzymy je na TEMACIE SUPINI czasownika dodając końcówki –urus m, –ura f, –urum
n.
infinitiv. supinum temat participium futuri activi
supini

laudare laudat/um laudat- laudat-urus laudat-ura laudat-urum

mający chwalić mająca chwalić
mające chwalić
monit-urum
monere monit/um monit- monit-urus monit-ura
mające
mający upominać mająca upominać
upominać
legere lect/um lect- lect-urus lect-ura lect-urum
mający czytać mająca czytać mające czytać
audire audit/um audit- audit-urus audit-ura audit-urum
mający słuchać mająca słuchać mające słuchać
esse — — fut-urus fut-ura fut-urum
mający być mająca być mające być
 107

1. PPP występuje bardzo często, jest podstawą wielu innych form; PFA występuje rzadko.
2. PFA róŜni się od PPP tylko cząstką –UR: amatus  amatURus. Dzięki tej cząstce jest
łatwe
do rozpoznania w tekście.
3. Temat praesentis, perfecti i supini - formy podstawowe czasownika - NIGDY nie
wygladają identycznie. Najczęściej kaŜdy jest inny. ama- || amav- || amat- lub fer- || tul-
|| lat-
4. Jeśli widzisz formę supini na –um, masz raczej do czynienia z PPP niŜ czystym
SUPINUM.

NOTA BENE

1. Od podanych czasowników utwórz supinum w obu przypadkach, ppp, pfa i ppa.

Przetłumacz je.
participium
formy podstawowe supinum
perfecti passivi futuri activi futuri passivi praesentis activi

dico,3,dixi,dictum

facio,3, feci, factum

amo 1

mollio 4

paro 1

ago,3,egi,actum
 108

2. Do podanego participium dopisz 3 pozostałe zachowując przypadek i liczbę

oraz dostosowując je do rzeczownika. Przetłumacz utworzone formy wraz z
towarzyszącymi im rzeczownikami.

a. puella amans …………………………………………………………………………....

b. lex servanda ………………………………………………………………………….…
c. animal occidendum …………………………………………………………………..…
d. parentes castigantes ………………………………………………………………….…
e. rex victus …………………………………………………………………………….…
f. imperator electurus ………………………………………………………………………

3. Przetłumacz tekst De leone et musculo.

Prope leonem dormientem musculi ludebant. Unus eorum leoni appropinquavit
atque animalium regem ex somno excitavit. Leo ex somno excitatus musculum cepit
devorare eum cupiens, sed a musculo rogatus ignovit ei et vitam donavit. Paulo post leo
per silvam praedam parum caute investigans in rete, quod venatores tetenderunt, incidit.
Diu frustra ex rete se expedire temptans magno clamore totam silvam implevit. Musculus
vocem leonis, cui ipse vitam debebat, audivit, celeriter ei appropinquavit, dentibus
acribus rete rupit et leonem periculo liberavit.

………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
……………………….………………………………………………………..……………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
……………………….………………………………………………………..……………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
 109

4. Przetłumacz tekst De amicitia.

Duo amici, qui per montes iter faciebant, subito procul ursum appropinquantem
conspexerunt. Tum alter eorum celeriter arborem ascendit, alter relictus certam habebat
ante oculos mortem. Tum ‘ursus mortuorum corpora non attingit’ — in mentem ei venit.
Itaque humi se prostravit spiritumque continuit. Ursus iacenti appropinquavit, corpus eius
temptavit, denique discessit iuvenem intactum relinquens. Tum alter amicorum ex arbore
descendit et amicum per iocum interrogavit: ‘Quid ursus tibi in aures insusurravit?’
‘Pulchrum et notum proverbium — respondit alter — Amicus certus in re incerta
cernitur.’

…………………………………………………………………………………….………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………...…………………
………………..….………….………………………………………………………………
…………………………………………………..…..………………………………………
………………………………………………………………………………………………
……………..….………….…………………………………………………………………
………………………………………………..…..…………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
……………………….………………………………………………………..……………
………………………………………………………………………………………………
 110

LECTIO SEXTA DECIMA

INDICATIVUS PERFECTI, PLUSQUAMPERFECTI, FUTURI EXACTI PASSIVI
VERBA DEPONENTIA I SEMIDEPONENTIA

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA

infinitivus
temat praesentis temat perfecti temat supini
praesentis
duc/o ducere dux/i duct/um
1 os. sg. ind. perf.
1 os. sg. ind. praes. act. infinitivus praes. act. supinum
act.
   
infinitivus praes.
indicativus praes. act. indicativus perf. act. participium perf. pass
pass.
indicativus praes. pass.
INDICATIVUS,
participium praes. act.
PERFECTI PASSIVI

NA TEMACIE SUPINI FORMY DWUCZŁONOWE

PERFECTUM jest czasem przeszłym dokonanym.

PERFECTUM PASSIVI tworzymy na TEMACIE SUPINI (podczas gdy perfectum activi – na
temacie perfecti). Passivum w perfectum składa się z dwóch elementów: participium perfecti
passivi + odmiana czasownika esse w praesens. Participium moŜe pojawić się tylko w Nominativie
lub Accusativie wszystkich rodzajów obu liczb. Tłumaczenie rozpoczynamy od słowa zostałem itd.
i dodajemy imiesłów przymiotnikowy bierny w formie dokonanej, np.: pochwalony.
czasownik supinum temat supini ppp cz. posiłkowy IND. PERF. PASS.
lego czytam lectum lect- lectus,a,um sum… lectus,a,um sum

INDICATIVUS I INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI

laudo: laudatum moneo: monitum lego: lectum audio: auditum
1sg. laudatus/a/um sum monitus/a/um sum lectus/a/um sum auditus/a/um sum
zostałem/am pochwalony/a zostałem/am upomniany/a zostałem/am przeczytany/a zostałem/am wysłuchany/a
2 laudatus/a/um es monitus/a/um es lectus/a/um es auditus/a/um es
3 laudatus/a/um est monitus/a/um est lectus/a/um est auditus/a/um est
1pl. laudati/ae/a sumus moniti/ae/a sumus lecti/ae/a sumus auditi/ae/a sumus
2 laudati/ae/a estis moniti/ae/a estis lecti/ae/a estis auditi/ae/a estis
3 laudati/ae/a sunt moniti/ae/a sunt lecti/ae/a sunt auditi/ae/a sunt
INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI:
laudatum m / laudatam f / laudatum n // laudatos m / laudatas f / laudata n esse
 111

INFINITIVUS PASSIVI CZASÓW PRZESZŁYCH. Wszystkie czasy przeszłe

(imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają wspólny infinitivus, słuŜący wyłącznie do
tworzenia składni (ACI, NCI). Jest to infinitivus perfecti. Tworzymy go na TEMACIE SUPINI.
Składa się z dwóch elementów: participium perfecti passivi w Accusativie (przy ACI) lub
Nominativie (przy NCI) + infinitivus praesentis czasownika esse.
czasownik supinum temat ppp w accusatiwie czasownik INFIN. PERF. PASS.
supini posiłkowy
SG:
lectum/lectam/lectum
lectum/lectam/lectum
lego czytam lectum lect- esse lectos/lectas/lecta
PL:
esse
lectos/lectas/lecta

1. Formy perfecti passivi są DWUCZŁONOWE.

Zanim dojdziesz do wniosku, Ŝe orzeczeniem zdania jest forma czasownika esse, zobacz, czy
w pobliŜu nie stoi participium perfecti passivi.
2. Pamiętaj, Ŝe w indicativie perfecti passivi participium moŜe pojawić się w trzech rodzajach:
laudatus m, laudata f, laudatum n i dwóch liczbach. Formy 1,2,3 os. pl. mają participium w trzech
rodzajach liczby mnogiej: laudati m, laudatae f, laudata n. Participium musi tworzyć związek
zgody z podmiotem: puer laudat-us est m sg.; puella laudat-a est f sg.; animal laudat-um est n sg.;
pueri laudat-i sunt m pl.; puellae laudat-ae sunt f pl.; animalia laudat-a sunt n pl.; musisz zatem
wybrać odpowiednią dla podmiotu formę. Działa to teŜ w drugą stronę: dzięki wyglądowi
participium, widzisz, w jakim rodzaju i liczbie jest podmiot, nawet jeśli po nim samym tego nie
widać, np.: arbor caesa est; Persa occisus est itd.

NOTA BENE

V ERBA DEPONENTIA
Verba deponentia, to czasowniki, które nie tworzą czynnych form odmiany (depono:
pozostawiam, odkładam), mogą mieć wyłącznie łacińskie formy passivi. Formy te tłumaczymy na
polski w sposób CZYNNY. śadne verbum deponens nie moŜe mieć łacińskiej czynnej formy
odmiany, ani polskiego biernego tłumaczenia. Dlatego w przypadku deponentiów zachodzi
rozbieŜność pomiędzy biernym wyglądem łacińskiej formy, a czynnym jej tłumaczeniem.
Jeśli w/w rozbieŜność miedzy wyglądem a tłumaczeniem nie zachodzi, został popełniony błąd
albo przy tworzeniu formy od verbum deponens, albo w tłumaczeniu jej na polski.
1. Verba deponentia nie są nieregularne – naleŜą zawsze do jednej z 4 koniugacji, odmieniają
 112

się, jak odmienia się kaŜdy czasownik z tej koniugacji w stornie biernej. Od zwykłego
czasownika w stronie biernej róŜni je to, Ŝe mimo biernej formy mają czynne znaczenie.
Sposób tłumaczenia:
czasownik I koniugacji indicativus praesentis passivi 1 sg. znaczenie
zwykły laudo, laudare laudor jestem chwalony
czasownik
verbum hortor, hortari hortor zachęcam
deponens
2. W słowniku poznasz łatwo verbum deponens po tym, Ŝe jego pierwsza foma podstawowa
kończy się zawsze na -or, a nie na -o
3. Wszystkie verba deponentia mają w słowniku wszystkie formy podstawowe bierne.
4. Verba deponentia mają zawsze tylko 3 formy podstawowe. Nie znaczy to, Ŝe są
nieregularne.
5. Verba deponentia III koniugacji, podobnie jak zwykłe czasowniki, mogą naleŜeć do
koniugacji III, lub III miękkiej.

PORÓWNANIE FORM PODSTAWOWYCH

ZWYKŁEGO CZASOWNIKA I VERBUM DEPONENS
formy podstawowe zwykłego czasownika
1 os. sg. ind. praes. act. infinitiv. praes. act. 1 os. ind. perf. act. supinum (acc.)
scribo scribere scripsi scriptum
piszę pisać napisałem/-am aby napisać
formy podstawowe verbum deponens
1 os. sg. ind. praes. pass. infinitiv. praes. pass. 1 os. ind. perf. pass. —
utor uti usus sum —
uŜywam uŜywać uŜyłem/-am —
 113

V ERBA DEPONENTIA

I II
hortor, hortari, hortatus sum zachęcam fateor, fateri, fassus sum wyznaję
infitor, infitari, infitatus sum zaprzeczam polliceor, polliceri, pollicitus sum obiecuję
moror, morari, moratus sum przebywam reor, reri, ratus sum sądzę
III vereor, vereri, veritus sum boję się
amplector, amplecti, amplexus sum obejmuję IV
aggredior, aggredi, aggressus sum podchodzę blandior, blandiri, blanditus sum schlebiam
egredior, egredi, egressus sum wychodzę mentior, mentiri, mentitus sum kłamię
irascor, irasci, iratus sum gniewam się metior, metiri, metitus sum odmierzam
labor, labi, lapsus sum ślizgam się molior, moliri molitus sum usiłuję
loquor, loqui, locutus sum mówię, rozmawiam orior, oriri, ortus sum rodzę się, wschodzę
morior, mori, mortuus sum umieram potior, potiri, potitus sum opanowuję
nascor, nasci, natus sum rodzę się
obliviscor, oblivisci, oblitus sum zapominam
patior, pati, passus sum cierpię, znoszę
proficiscor, proficisci, profectus sum wyruszam
queror, queri, questus sum skarŜę się
sequor, sequi, secutus sum postępuję za kimś
ulciscor, ulcisci, ultus sum mszczę się
utor, uti, usus sum uŜywam, korzystam

V ERBA SEMIDEPONENTIA

Verba semideponentia, to czasowniki, które na pewnych tematach zachowują się jak

deponentia, a na innych jak zwykłe czasowniki (semi: pół). Przebiega to konsekwentnie: jeśli
jakaś forma podstawowa jest aktywna, to na tej formie semideponens tworzy wyłącznie odmiany
czynne. Jeśli forma podstawowa jest bierna, to na tej formie semideponens tworzy wyłącznie
odmiany bierne. Semideponentia zatem mogą mieć łacińskie formy passivi lub activi. Nigdy
wyłącznie aktywne, nigdy wyłącznie pasywne. Formy te tłumaczymy na polski zawsze w sposób
CZYNNY. śadne verbum semideponens nie moŜe mieć polskiego biernego tłumaczenia. W
 114

przypadku semideponentiów, na niektórych tamatach zachodzi rozbieŜność pomiędzy biernym

wyglądem łacińskiej formy, a czynnym jej tłumaczeniem, na innych nie. Verba semideponentia
nie są nieregularne – naleŜą zawsze do koniugacji II lub III. Wszystkie, z wyjątkiem jednego,
semideponentia mają ten sam układ form podstawowych. Jedynie czasownik revertor (wracam)
ma układ odmienny.
UKŁAD CZYNNYCH I BIERNYCH FORM PODSTAWOWYCH SEMIDEPONENTIÓW
1. Typ gaudeo = forma czynna, forma czynna, forma bierna (wszystkie semideponentia)
czynna czynna bierna —
1.os.ind. praesentis activi infinitivus praesentis activi 1 os. ind. perfecti passivi supinum
gaudeo gaudere gavisus sum —
cieszę się cieszyć się ucieszyłem się —

2. Typ revertor = forma bierna, forma bierna, forma czynna (tylko revertor)
bierna bierna czynna —
1.os.ind. praesentis passivi infinitivus praesentis passivi 1 os. ind. perfecti activi supinum
revertor reverti reverti —
wracam wracać wróciłem —

PORÓWNANIE FORM PODSTAWOWYCH

ZWYKŁEGO CZASOWNIKA, VERBUM DEPONENS i VERBUM SEMIDEPONENS
formy podstawowe zwykłego czasownika
1 os. sg. ind. praes. act. infinitiv. praes. act. 1 os. ind. perf. act. supinum (acc.)
scribo scriběre scripsi scriptum
piszę pisać napisałem/-am aby napisać
formy podstawowe verbum deponens
1 os. sg. ind. praes. pass. infinitiv. praes. pass. 1 os. ind. perf. pass. —
utor uti usus sum —
uŜywam uŜywać uŜyłem/-am —
formy podstawowe verbum semideponens
1 os. sg. ind. praes. act. infinitiv. praes. act. 1 os. ind. perf. pass. —
fido fiděre fisus sum —
ufam ufać zaufałem/-łam —
1 os. sg. ind. praes. pass. infinitiv. praes. pass. 1 os. ind. perf. act. —
revertor reverti reverti —
wracam wracać wróciłem —
 115

NAJPOPULARNIEJSZE VERBA SEMIDEPONENTIA

II III
audeo, audere, ausus sum odwaŜam się confido, confidere, confisus sum ufam
gaudeo, gaudere, gavisus sum cieszę się diffido, diffidere, diffisus sum nie ufam
soleo, solere, solitus sum mam zwyczaj fido, fidere, fisus sum ufam
revertor, reverti, reverti wracam
Verba semideponentia na formach podstawowych czynnych tworzą odmiany wyłącznie
w łacińskich formach czynnych, na formach podstawowych biernych tworzą odmiany
wyłącznie w łacińskich formach biernych. Verba semideponentia nie mają śADNYCH
tłumaczeń biernych. MoŜe tu zdarzyć się, Ŝe formę czynną tłumaczymy czynnie (jak w
zwykłym czasowniku), moŜe zaś zdarzyć się, Ŝe formę bierną tłumaczymy CZYNNIE
(jak w deponensie).
1. Zarówno verba deponentia, jak i semideponentia typu gaudeo tworzą trzy formy czynne.
Są to:
a. participium praesentis activi, np.: sequor 3 = sequens (postępujący za); gaudeo 2 =
gaudens (cieszący się)
b. participium futuri activi, np.: sequor 3, secutus sum = sequuturus,a,um (mający zamiar
postąpić za); gaudeo 2, gavisus sum = gavisurus (mający zamiar cieszyć się )
c. infinitivus futuri activi, np.: sequor 3, secutus sum = sequturum,am,um,os,as,a esse (Ŝe
postąpię za); gaudeo 2, gavisus sum = gavisurum,am,um,os,as,a esse (Ŝe ucieszę się)
2. UWAGA: od czasownika morior, mori, mortuus sum pfa jest moriturus,a,um (mający
umrzeć)

NOTA BENE

1. Przetłumacz i zamień na stronę bierną.

a. Neptunus navem Ulixis fregit. -

b. Consul victor praemia militibus dedit. -

c. Romulus et Remus Romam condiderunt. -

d. Hostes Romam legatos miserunt. -

e. Ego tibi has litteras misi –

 116

f. Tu omnes homines quaesivisti –

g. Rebus in arduis philosophus aequam servavit mentem –

2. Przetłumacz i zamień na stonę czynną.

a. Alexander Magnus ab Aristotele, viro sapienti, eruditus est —

b. Romulus et Remus a pastoribus educati sunt. —

c. Magna classis Persarum parvo numero navium Graecorum apud Salaminam victa est.

d. Legati ad Caesarem ab iis nationibus, quae trans Rhenum incolunt, missi sunt. —

e. In Gallia multae urbes a Caesare deletae sunt. —

f. Oppida, quae ab Helvetiis incensa erant, a Caesare restituta sunt. —

g. Acies a duce instructa erit. —

3. Przetłumacz.
Podkreślone zdania zamień z activum na passivum lub z passivum na

activum.
De Marco Porcio Catone
Cato, ut dicunt, vere vir Romanus fuit. Ab adulescentia in Sabinis habitabat, quod ibi agros a
patre relictos habuit. Cato non solum agricola bonus, sed etiam vir iuris peritus et orator
gravis et litterarum cupidus fuit. Cuius magna vis animi ingeniique ab antiquis laudata est.
Adulescens Romam demigravit et in foro esse coepit. Variis magistratibus honeste et
diligenter praefuit. Is censor de moribus publicis meruit, nam in nobiles, quorum luxuria ab
eo severe vituperata est, animadvertit. Idcirco Cato Censorius appellatus est. Multa opera a
Catone scripta sunt. Ad nostra tempora liber De Agricultura asservatus est. Lingua Catonis
— ut Livius scripsit — acerba fuit, animus asper et a cupiditatibus invictus.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
 117

…………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………

ĆWICZENIA NA DEPONENTIA I SEMIDEPONENTIA

4. Przetłumacz formy.
a. loqueris g. patiebantur m. mentitus sum s. loqui

b. obliviscitur h. gavisae sunt n. morieris t. morabimur

c. passi sumus i. oriebamini o. utitur u. hortantur

d. revertimus j. egrediar p. sequebaris v. orta est

e. nascimur k. pollicebimini q. gaude x. fisus sum

f. solebam l. infitati estis r. blandiri y. audere

5. Przetłumacz zdania.
a. Homines, qui semper assentiuntur, blandiuntur. Saepe mentitur, qui blanditur.
b. Et gaudia et dolores nobiscum semper partiris.
c. Caesar exercitui frumentum metiri debebit.
d. Obiit Gustavus, natus est Conradus. (Mickiewicz, Dziady, III)
e. Nascuntur poetae, fiunt oratores. (Cic. Pro Archia)
f. Si bellum omittimus, numquam pace fruemur. (Cic. Phil.)
g. Novus nascitur ordo.
h. Dulce et decorum est pro patria mori. (Hor. Carm.)
m. Dux Persarum Graecis ante pugnam apud Thermopylas factam dixit glorians: ‘Solem
prae iaculorum multitudine non videbitis’. Cui Leonidas, dux Lacedaemoniorum: ‘In
umbra igitur — inquit — proeliabimur’.
 118

6.Przetłumacz zdania. Określ formy czasowników. Czy wszystkie są deponentiami?

a. Hannibal patrem comitatus est.

b. Caligula multum in castris versabatur maximeque delactabatur gloriā belli.

c. Hannibal cum Germanis bellare conatus est.

d. Copiae Romanorum multis in proeliis a Cartaginiensibus superatae sunt.

e. Urbi Romae Hannibal interitum minatus est.

f. Romani Graecorum fortitudine et prudentia admirati sunt.

g. Lacedaemoni pueros docebant senes vereri, capiti cano debetur maxima reverentia.

h. Qui non miserabuntur eorum, qui miseri sunt, eorum Deus olim non miserabitur.

i. Sequimini exempla bonorum hominum, qui semper officio suo fungebatur!

j. Gloria virtutem tamquam umbra sequitur.

k. Sine vitiis nemo natus est, nemo nascitur, nemo nascetur.

l. Qui fortunā sapienter usus est, vere sapiens nominabitur.

m. Qui tibi laudem tribuit, quam non meruisti, tibi blanditur.

n. Mentiri semper est turpe.

7. Przetłumacz następujące formy czasowników:
a. reri (reor): h. ulciscimur (ulciscor):
b. audebas (audeo): i. hortabuntur (hortor):
c. fassi sunt (fateor): j. confisae sumus (confiteor):
d. irascemini (irascor): k. aggressus est (aggredior):
e. amplectebatur (amplector): l. orta sunt (orior):
f. fateris (fateor): m. audebere (audeo):
g. revertemini (revertor): n. labi (labor):
 119

LECTIO SEPTIMA DECIMA

SKŁADNIA NAZW MIAST, ACI W CZASACH PRZESZŁYCH PASSIVI

NA TEMACIE SUPNII
A CCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASACH

PRZESZŁYCH PASSIVI
Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają ten sam
infinitivus bierny, jest to INFINITIVUS PERFECTI. Tworzymy go na TEMACIE SUPINI.
Najpierw z tematu supini tworzymy participium perfecti passivi (ppp). Następnie stawiamy je w
accusatiwie i dodajemy słowo esse. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne,
jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana
infinitiwu. Bezokolicznik bierny w ACI w czasach przeszłych tłumaczymy w sposób dokonany
lub niedokonany, w zaleŜności od kontekstu, rozpoczynajac od Ŝe został + imiesłów
przymiotnikowy bierny w fromie dokonanej lub Ŝe był + imiesłów przymiotnikowy bierny w
formie niedokonanej, np., Ŝe został pokochany lub Ŝe był kochany.
temat ppp w accusatiwie infinitivus perfecti passivi w ACI
ppp w nominatiwie
supini
amatus,amata,amatum amatum,amatam,amatum amatum,amatam,amatum esse
1 amare amat-
amati,amatae,amata amatos,amatas,amata amatos,amatas,amata esse

monitus,monita,monitum monitum,monitam,monitum monitum,monitam,monitum esse

2 monere monit-
moniti,monitae,monita monitos,monitas,monita monitos,monitas,monita esse

lectus,lecta,lectum lectum,lectam,lectum lectum,lectam,lectum esse

3 legere lect-
lecti,lectae,lecta lectos,lectas,lecta lectos,lectas,lecta esse

auditus,audita,auditum auditum,auditam,auditum auditum,auditam,auditum esse

4 audire audit-
auditi,auditae,audita auditos,auditas,audita auditos,auditas,audita esse

Sposób budowania ACI w czasach przeszłych passivi

imperfectum
Epistula a puero scribebatur. Epistulae a pueris scribebantur.
List przez chłopca był pisany. Listy przez chłopców były pisane.
perfectum
Epistula a puero scripta est Epistulae a pueris scriptae sunt
List przez chłopca został napisany. Listy przez chłopców zostały napisane.
plusquamperfectum
Epistula a puero scripta erat. Epistulae a pueris scriptae erant.
List przez chłopca został był napisany. Listy przez chłopców zostały były napisane.
Accusativus cum infinitivo w czasach przeszłych passivi
v. regens accusativ. abl. auctoris infinitivus accusativ. abl. auctoris infinitivus
Video epistulam a puero scriptam esse epistulas a puero scriptas esse
Widzę, był pisany. były pisane.
list przez chłopca listy przez chłopców
Ŝe został napisany. zostały napisane.
 120

NOTA BENE

1. Infinitivus perfecti passivi jest DWUCZŁONOWY (ppp + esse).

2. Tworzymy go na tej samej zasadzie, co indicativus perfecti passivi, tyle, Ŝe w infinitiwie ppp
stawiamy w accusatiwie (liczby pojedynczej lub mnogiej jednego z 3 rodzajów), a czasownik
posiłkowy jest w infinitiwie (esse).
3. Infinitivus perfecti passivi MA RODZAJE (m,f,n) i LICZBY (sg., pl.) dlatego stosując go,
musisz dokładnie zbadać, w jakim rodzaju i liczbie jest accusativus konstrukcji: video puerum
amatum esse | video puellam amatam esse | video verbum amatum esse | video pueros amatos
esse | video puellas amatas esse | video verba amata esse
Pomiędzy accusatiwem w ACI, a formą ppp będącą częścią infinitiwu perfecti passivi
musi zachodzić związek zgody. Czy oznacza to, Ŝe rzeczownik w accusatiwie musi mieć zawsze
identyczną jak ppp końcówkę? NIE! Związek zgody nie musi oznaczać identycznej końcówki,
np. puellam amatam; związek zgody oznacza jedynie końcówkę tego samego przypadka,
rodzaju, liczby, osoby itp. Połączenie mulierem amatam jest równie poprawne, jak puellam
amatam. Jeśli masz szczęście – końcówka będzie identyczna, jeśli nie – nie oznacza to jeszcze,
Ŝe nie ma związku zgody.

SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW perfectum passivi w ACI

amatum, -am, -um esse
amatos, -as, -a esse
visum, -am, -um esse
visos, -as, -a esse
lectum, -am, -um esse
lectos, -as, -a esse
auditum, -am, -um esse
auditos, -as, -a esse
Ŝe został, -ła, -ło (po)kochany, -a, -e
Ŝe zostali, -ły, ły (po)kochani, -e, -e
Ŝe został, -ła, -ło zobaczony, -a, -e
Ŝe zostali, -ły, ły zobaczeni, -e, -e
Ŝe został, -ła, -ło (prze)czytany, -a, -e
Ŝe zostali, -ły, ły (prze)czytani, -e, -e
Ŝe został, -ła, -ło (u)słyszany, -a, -e
Ŝe zostali, -ły, ły (u)słyszeni, -e, -e

1. Uzupełnij tabelę wstawiając pozostałe formy czasowników. Zachowaj tryb, stronę,

osobę, liczbę. Przetłumacz.
praesens imperfectum futurum I perfectum

mittebat

datum est
 121

eris

videtur

dicam

ferunt

usi sumus

2. Przetłumacz tekst.
Socrates philosophus saepe in foro et in viis cum civibus disputabat. Is ab oraculo
Apollinis sapientissimus iudicatus est. Ante Socratem philosophi imprimis originem mundi et
cuncta caelestia explicabant. Thales - aquam, Anaximenes - aërem, Heraclitus - ignem initium
omnium rerum fuisse putabat. Socrates autem primus de hominum vita moribusque bonis et malis
loquebatur. Boni – beati, improbi – stulti ab eo appellati sunt. Docebat enim scientiam virtutem
esse.
Socrates,is = Sokrates; Apollo,inis = Apollo; Thales,is = Tales; Anaximenes,is = Anaksymenes; Heraclitus,i = Heraklit

3. Uzupełnij tabelę analogicznymi formami czasowników innych koniugacji i

nieregularnych. Przetłumacz.

koniugacja I koniugacja II koniugacja III koniugacja IV nieregularne

laudo video scribo punio esse fero nolo
laudabas

videbimus

scribi

punita est

este

feram

noluisti
 122

fertis

fui

puniemur

scribentem

vidisse

laudaverunt

videt

4. UzaleŜnij poniŜsze zdania od wyraŜeń w nawiasie tworząc poprawne konstrukcje ACI.

Przetłumacz utworzone konstrukcje.
a. Romae numquam victi a victoribus crudeliter tractabantur. (historici tradunt) …………...
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
b. Dumnorix Haeduus ab equitibus Romanis occisus est. (Caesar iussit) ……………….……
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
c. Alexander, Philippi filius, ab Aristotele, clarissimo philosopho illius temporis, litteris
diligentissime instituebatur. (scimus) ……………………………………………..……….
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
d. Urbs a hostibus capta erat, virgines rapiebantur, templa atque domus spoliabantur, caedes
et incendia facta sunt. (Omnes videbant) ………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
 123

e. Hostes a Caesare superati erant et ab eis legati Romam missi sunt. (ferunt) …………..….
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………...……….
f. In obsidione omnes urbis introitus multis arboribus caesis clausi erunt (vidimus). ……….
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
g. Temporibus Neronis Roma flammis omnino fere deleta est. (constat) …………………….
………………………………………………………………………………………………
……………………….……………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
h. Antiquissimis temporibus homines, ut ferae, in silvis et speluncis et nemoribus
nascebantur ciboque agresti utebantur. (fama fert) ………………………………………..
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
i. Verres, propraetor provinciae Siciliae, ab incolis eiusdem insulae crudelitatis accusatus
est. (tradunt) ….………………………………………………………………………….…
………………………………………………………………………………………………
………………………………………………….…………..………………………………
………………………………………………………………………………………………
.
Dumnorix,igis – Dumnoryks; Verres,is – Werres
 124

S KŁADNIA NAZW MIAST

Miasta i wyspy występują BEZ PRZYIMKA (jak domus) w odpowiedzi na
pytania: dokąd? skąd? gdzie?
PYTANIE DEKLINACJA PRZYPADEK PRZYKŁAD

Quo? Dokąd? wszystkie accusativus Varsoviam do Warszawy; Gdanum do Gdańska; Carthaginem do Kartaginy

Unde? Skąd? wszystkie ablativus Varsovia z Warszawy; Gdano z Gdańska; Carthagine z Kartaginy

Ubi? I, II genetivus Varsoviae w Warszawie; Gdani w Gdańsku

Gdzie? III i pluralia ablativus Carthagine w Kartaginie; Athenis w Atenach; Delphis w Delfach
 125

LECTIO DVODEVICE
DVODEVICESIM
VICESIMA
SIMA
ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO W FUTURUM
POWTÓRZENIE ACI W PRAESENS I PERFECTUM, ZAIMEK SE W ACI

BEZOKOLICZNIKI w ACI (powtórzenie)

temat praesentis temat perfecti temat supini

KONIUGACJA PRAESENS PRAESENS PERFECTUM PERFECTUM

ACTIVI PASSIVI ACTIVI PASSIVI
amavisse
I amo amare amari amatum,am,um /os,as,a esse
(amasse)
II moneo monere moneri monuisse monitum,am,um /os,as,a esse
III lego legere legi legisse lectum,am,um /os,as,a esse
audivisse
IV audio audire audiri auditum,am,um /os,as,a esse
(audisse)
sum | volo esse | velle — fuisse | voluisse —
ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASIE PRZYSZŁYM ACTIVI I PASSIVI
Futurum I tworzy INFINITIVUS FUTURI. ACTIVUM tworzymy na TEMACIE
SUPINI za pomocą participium futuri activi (pfa) w accusatiwie i bezokolicznika esse.
Najpierw z tematu supini tworzymy participium futuri activi (pfa). Następnie stawiamy je w
accusatiwie i dodajemy słowo esse. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają
identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie
zmiana infinitiwu.
temat infinitivus futuri activi w ACI
pfa w nom.
supini
amaturus,amatura,amaturum amaturum,amaturam,amaturum esse
amare amat-
amaturi,amaturae,amatura amaturos,amaturas,amatura esse
moniturus,monitura,moniturum moniturum,monituram,moniturum esse
monere monit-
monituri,moniturae,monitura monituros,monituras,monitura esse
lectvus,lectura,lecturum lecturum,lecturam,lecturum esse
legere lect-
lecturi,lecturae,lectura lecturos,lecturas,lectura esse
auditurus,auditura,auditurum auditurum,audituram,auditurum esse
audire audit-
audituri,auditurae,auditura audituros,audituras,auditura esse

esse — futurus,futura,futurum futurum,futuram,futurum esse = FORE

futuri,futurae,futura futuros,futuras,futura esse = FORE
Infinitivus futuri activi MA RODZAJE (m,f,n) i LICZBY (sg., pl.) dlatego stosując go musisz
dokładnie zbadać, w jakim rodzaju i liczbie jest accusativus konstrukcji: video puerum
amaturum esse | video puellam amaturam esse | video verbum amaturum esse | video pueros
amaturos esse | video puellas amaturas esse | video verba amatura esse
 126

SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW futuri activi w ACI

amaturum, -am, -um esse
amaturos, -as, -a esse
moniturum,-am,-um esse
monituros,-as,-a esse
lecturum, -am, -um esse
lecturos, -as, -a esse
auditurum, -am, -um esse
audituros, -as, -a esse
futurum,-am,-um esse = FORE
futuros,-as,-a esse = FORE
Ŝe pokocha / będzie kochał,-a,-o
Ŝe pokochają / będą kochali,-ły
Ŝe upomni / będzie upominał,-ła,-ło
Ŝe upomną / będą upominali,-ły
Ŝe przeczyta / będzie czytał,-ła,-ło
Ŝe przeczytają / będą czytali,-ły
Ŝe usłyszy / będzie słuchał,-ła,-ło
Ŝe usłyszą / będą słuchali,-ły
Ŝe będzie
Ŝe będą

PASSIVUM tworzymy za pomocą SUPINUM w accusatiwie i dodanej oddzielnie cząstki

IRI. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie
teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu. Infinitivus
ten jest nieodmienny, zawsze wygląda tak samo.
czasownik supinum infinitivus futuri passivi tłumaczenie
I amare amatum amatum iri Ŝe zostanie pokochany, -na, -ne
II monere monitum monitum iri Ŝe zostanie upomniany, -na, -ne
III legere lectum lectum iri Ŝe zostanie przeczytany, -na, -ne
IV audire auditum auditum iri Ŝe zostanie usłyszany, -na, -ne

Sposób budowania ACI w futurum activi

verbum verbum
acc. dop. bl. infinitivus acc. dop. bl. infinitivus
reg. reg.
futurum activi
Puer epistulam scribet. Pueri epistulas scribent.
Video puerum epistulam scripturum esse. Video pueros epistulas scripturos esse.
Widzę, Widzę,
chłopiec list napisze. chłopcy listy napiszą.
Ŝe Ŝe
Sposób budowania ACI w futurum passivi
verbum acc. dop. bl. infinitivus verbum acc. dop. bl. infinitivus
reg. reg.
futurum passivi
Epistula a puero scribetur. Epistulae a pueris scribentur.
Video epistulam a puero scriptum iri. Video epistulas a pueris scriptum iri.
Widzę, list przez zostanie Widzę, listy przez zostaną napisane.
Ŝe chłopca napisany. Ŝe chłopców
 127

NOTA BENE ZAIMEK ZWROTNY se Odnosi się do 3 os. sg. i pl.

Nom. —
Gen. sui siebie (jego, jej, ich, je)
Pamiętaj, Ŝe zaimek se wolno stosować tylko do osoby 3
sg. lub pl. Dat. sibi sobie (jemu, jej, im)
Dla osoby 1 stosujemy wyłącznie zaimek me/nos, a dla 2 Acc. se siebie (jego, ją, ich, je)
te/vos.
Zaimek se w ACI tłumaczymy jako: Ŝe on/Ŝe ona/Ŝe Abl. se(cum) (z) sobą (nim, nią, nimi)
ono/Ŝe oni/Ŝe one wtedy, kiedy zdanie nadrzędne o sobie (nim, niej, nich)
wypowiadane jest przez 3 os. sg. lub pl.
Np.: Cezar powiedział, Ŝe on… śołnierze sądzili, Ŝe

1. Od podanych czasowników utwórz bezokoliczniki.

futurum perfectum
activum passivum activum passivum
a. dico, 3, dixi, dictum

b. fero, ferre, tuli, latum

c. lenio 4

d. mitto, 3, misi, missum

e. moveo, 2, movi, motum

f. possum,posse,potui

g. probo 1

h. relinquo, 3, reliqui,
relictum

i. traho, 3, traxi, tractum

2. Przetłumacz zdania.
a. Dux se esse fortissimum putat. –
 128

b. Germani se vicisse putabant. –

c. Permultae puellae et feminae se pulcherrimas omnium credunt. –

d. Ille homo se prophetam putat. –

e. Illae se filias eius putant. –

f. Te omnium sapientissimum esse puto. –

g. Neminem te stultiorem puto. –

h. Dareus, rex Persarum, a se Graecos facile victum iri putat. –

i. Thales, philosophus Graecus antiquus, docebat ex aqua constare omnia. –

k. Vos amicos meos esse et fuisse et futuros esse (fore) gaudeo. –

3. PoniŜsze zdania uzaleŜnij od podanych w nawiasach czasowników tak, by

stworzyć konstrukcje AcI. Przetłumacz utworzone konstrukcje.
a. Iuno, uxor et soror Iovis, mulierum patrona erat. (constat)

b. Minerva Iovi dignitate proxima fuit. (scimus)

c. Artifices Cererem deam facem tenentem fingunt. (videmus)

d. Pecunia mox nobis deerit. (amicus dixit)

e. Libri philosophorum Graecorum ab omnibus libenter legentur. (speramus)

f. Terra, caelum et homines a Deo creati sunt. (Christiani credunt)

g. Populus Romanus fortissimum exercitum habet. (ferunt)

h. Multa bella a Romanis gerebantur. (Didicimus)

 129

i. Troia a Graecis expugnata est. (Homerus narrabat)

j. Navis hostium ancoram solvet. (Omnes videbunt)

k. Pons a militibus deletur. (Caesar iussit)

l. Plato omnium philosophorum clarissimus est. (Putatisne)

m. Oceanus magnus totam terram cingit. (Populi antiqui credebant)

n. In scriptorio medievali codices a scribis transcribebantur. (non ignoramus)

o. Aetas aurea in terras iterum veniet. (homines antiqui credebant)

4. Przetłumacz zdania.

a. Quisquis amat cervam, cervam putat esse Minervam,
quisquis amat ranam, ranam putat esse Dianam. –

b. Vulgus existimat mortuorum animas circa tumulos et membrorum suorum reliquias

oberrare. –

c. Post mediam noctem, ferunt, vera esse somnia. –

d. Rarum et insolitum est, feminam scire Latine. –
e. Scio me nihil scire. –
g. Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto. –
 130

5. Przetłumacz tekst De Tantalo.

Tantalus, Iovis filius, dis carus fuit. Itaque Iuppiter eum ad convivias deorum admitti
iussit. Vetuit tamen ei in conviviis audita cum hominibus communicare. Ille autem putabat sibi
licere de consiliis deorum cum hominibus colloqui. Ob eam perfidiam Iuppiter iussit eum apud
inferos in aqua media collocari et perpetua siti et fame cruciari. Nam quamquam in aqua stetit,
Iuppiter iussit aquas recedere, quotiens ille haurire volebat. Item mala ei super caput pendebant,
sed quotiens ille ea decerpere volebat, pater deorum iussit ramos vento amoveri. Item Iuppiter
iussit saxum super Tantali caput pendere et semper timenti imminere.
 131

I. ZDANIA do ĆWICZENIA sposobu TWORZENIA ACI

Utwórz ACI uzaleŜniając od verbum regens w nawiasie. Przetłumacz zdania.

1. Aesopus, fabularum auctor, servus fuit/est.

Dicunt……………………………………………….……………………………………....
………………………………………………………………………………………………
2. Urbs a militibus dolo capta erit.
Dicunt………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………….………………………………
3. Consuetudo et mos vim legis habent/habebant.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
4. Pisistratus primus Homeri libros, confusos antea, sic disposuit, ut nunc
habemus.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
5. Primus in Italiam Saturnus venit.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
6. Pitagoras nonnullas Italiae partes visitavit/visitat.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
7. Iam ante Homerum poetae fuerunt.AcI:
Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
8. Prometheus hominibus ignem dedit/dat/dabit.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
9. Cicero omnes oratores eloquentiā superavit/superat.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
10. Iuppiter, pater omnium deorum, imperium caeleste tenet/tenebat.
 132

Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
11. Multa oppida Galliae Germaniaeque a Caesare capta deletaque sunt/
capiuntur delenturque.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
…………………………………………..…………………………………………………
…….………………………………………………………………………………………...
12. Epistulam illam Romam Iulianus misit.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
13. Ille vir bonus, nimio dolore atque tristitia affectus, infra triduum mortuus
est.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
…………………………………………..............................................................................
14. Anaxagoras annos LXXII vixit.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
15. Milites nostri hostes facile vincent/vicerunt/vincunt.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
16. Athenae multarum artium mater et nutrix sunt/erant.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
17. Prometheus Caucaso affixus est/erat.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
18. Humanitas, artes, litterae aliaeque etiam fruges a Graecis inventae sunt.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
19. Bellum civile brevi tempore finietur.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
 133

20. Omnes dei deaeque a Iove in convivium convocati sunt/convocantur.

Dicunt……………………………………………….……………………………………....
………………………………………………………………………………………………
21. Discordiae dea ad epulas deorum non admittitur.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
22. Paris Venerem pulcherrimam trium dearum iudicavit/iudicat.
Dicunt……………………………………………….………………………………………
………………………………………………………………………………………………
23. Troia post novem annos a Graecis expugnata est.
Dicunt………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………
 134

LECTIO VNDEVI
VNDEVICESIMA
VICESIMA
a.
ABLATIVUS ABSOLUTUS

A BLATIVUS ABSOLUTUS jest składnią polegającą na połączeniu

ablatiwu rzeczownika (przymiotnika, zaimka, liczebnika) z ablatiwem
imiesłowu (ppa lub ppp).

ZESTAWIENIE KOŃCÓWEK ABLATIWU WSZYSTKICH DEKLINACJI

ABLATIVUS I deklinacja II III IV V
deklinacja deklinacja deklinacja deklinacja
singularis -a -o -e/-i -u -e
pluralis -is -is -ibus -ibus -ebus

ZESTAWIENIE KOŃCÓWEK ABLATIWU DLA PPA I PPP

ABLATIVUS participium praesentis activi participium perfecti passivi
singularis -e -o m -a f -o n
pluralis -ibus -is

ABLATIVUS ABSOLUTUS pełni funkcję zdania podrzędnego, dlatego zawsze

towarzyszy mu zdanie nadrzędne. Zatem tłumacząc ablativus absolutus tworzymy z
niego zdanie podrzędne zaczynające się od: gdy (kiedy, skoro, po), poniewaŜ, chociaŜ,
jeŜeli.
ablativus absolutus zdanie nadrzędne
— Urbe expugnata milites domum properaverunt.
Po zdobyciu miasta Ŝołnierze pospieszyli do domu.
— Militibus pugnantibus senatus de pace disputat.
Gdy Ŝołnierze walczą senat rozprawia o pokoju.

1. ABLATIVUS ABSOLUTUS z participium praesentis activi wyraŜa czynność

równoczesną w stosunku do czynności zdania nadrzędnego.
 135

2. ABLATIVUS ABSOLUTUS z participium perfecti passivi wyraŜa czynność

wcześniejszą w stosunku do czynności zdania nadrzędnego.

Sposób tłumaczenia:
1. Tłumaczymy zdanie nadrzędne (moŜe to być dowolne zdanie – Ŝadnych
ograniczeń)
2. Tłumaczymy ABLATIVUS ABSOLUTUS dodając przedtem spójnik zdania
podrzędnego
a. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppa rozpoczynamy od podczas gdy,
kiedy, poniewaŜ, chociaŜ lub jeśli
b. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppp rozpoczynamy od po tym, jak lub po
3. rzeczownik i/lub przymiotnik, zaimek, liczebnik składni (w ablatiwie) staje
się podmiotem zdania
4. participium składni tłumaczymy jako
a. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppa: orzeczenie zdania w stronie czynnej
(podmiot coś robi)
b. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppp: orzeczeniem zdania w stronie
biernej (z podmiotem coś się dzieje)

czynność równoczesna czynna

ablativus absolutus zdanie nadrzędne
ablativus ablativus
ablativus ppa
zaimka rzeczownika
Nostro duce vincente hostes fugiebant.
GDY nasz wódz zwycięŜał wrogowie uciekali.

podmiot zdania orzeczenie

czynne

czynność uprzednia bierna

ablativus absolutus zdanie nadrzędne
ablativus ablativus ablativus ppp
zaimka rzeczownika
Nostro duce victo hostes fugiunt.
PO TYM JAK nasz wódz został zwycięŜony wrogowie uciekali.
orzeczenie
podmiot zdania
bierne
 136

PRZYKŁADY TŁUMACZENIA
participium praesentis activi

czynność zdanie ablativus absolutus

równoczesna nadrzędne
Hoc agitur omnibus adversantibus.
zdanie czasowe To dzieje się podczas gdy wszyscy się sprzeciwiają
zdanie mimo sprzeciwu wszystkich / chociaŜ wszyscy się
To dzieje się
przyzwalające sprzeciwiają.
zdanie To dzieje się poniewaŜ wszyscy się sprzeciwiają.
przyczynowe
zdanie warunkowe To dzieje się jeśli wszyscy się sprzeciwiają.
participium perfecti passivi
czynność uprzednia ablativus absolutus zdanie nadrzędne
Oratione facta dux milites dimisit.
Po tym jak mowa została wygłoszona wódz odesłał Ŝołnierzy.
zdanie czasowe Po wygłoszeniu mowy wódz odesłał Ŝołnierzy.
(Wygłosiwszy mowę) wódz odesłał Ŝołnierzy.

1. Z poniŜszych elementów utwórz ablativus absolutus z ppa i ppp. Przetłumacz

powstałe konstrukcje.
a. dominus + castigo 1
z ppa: ……………………………………………………………………………………….
z ppp: …………….…………………………………………………………………………
b. milites nostri + laudo 1
z ppa: ……………………………………………………………………………………….
z ppp: ………………………………………………………………………………………
c. animal + lingo,3,linxi,linctum
z ppa: ……………………………………………………………………………………….
z ppp: ……….………………………………………………………………………………
d. exercitus fortis + vinco,3,vici, victum
z ppa: ……………………………………………………………………………………….
z ppp: ………………….……………………………………………………………………
 137

e. parentes dilecti + venio 4

z ppa: ……………………………………………………………………………………….
z ppp: …………………….…………………………………………………………………
2. Z poniŜszych elementów utwórz odpowiedni ablativus absolutus, a następnie
przetłumacz całe zdania.
a. Caesar,aris + ipse,ipsa,ipsum + specto
......................……………........……………………………. milites fortiter pugnabant.
……………………………………………………………………………………………
b. Troia,ae + urbs,urbis + capio,3,cepi,captum …….…………………………. Graeci in
patriam properaverunt. ...................................................................................................
……………………………………………………………………………………………
c. Bellum,i + ferox,ocis + finio 4…………………..………………….………….............
mulieres deis gratias agebant. .........................................................................................
……………………………………………………………………………………………
d. Romulus + regno 1 + guberno 1……... ………………………….……… Romani cum
Sabinis bellum gerunt. ...................................................................................................
……………………………………………………………………………………………
f. Periculum + cresco,3,crevi,cretum ……………………….……….....………………...
crescunt vires.
..........................................................................................................................................
………………………................................................……………………………………
g. Qui,quae,quod + res,ei + audio 4
…………………………..……………………….orator in forum rediit.
……………………………………………………………………………………………

ABLATIVUS ABSOLUTUS BEZ PARTICIPIUM

W składni ablativus absolutus zamiast participium wystąpić mogą

1. przymiotniki jak vivus (Ŝywy), invitus (niechętny), ignarus (nieświadom),
conscius (świadom) itp.
2. rzeczowniki oznaczające osobę działającą, urząd lub wiek, np.: auctor, dux,
consul, imperator, caesar, senatus, iudex, adiutor, auctor, adulescens, puer,
senex etc.
 138

Składnia tego typu moŜe być wyłącznie czynna, w domyśle pozostaje bowiem ppa
od czasownika esse

 Hannibale vivo = Za Ŝycia Hannibala  gdy Hannibal był Ŝywy, Ŝył

 Cicerone consule = Za konsulatu Cicerona  Gdy Cicero jest (był, został) konsulem
 Me puero = Gdy byłem chłopcem
 Omni senatu invito = ChociaŜ/gdy/mimo Ŝe cały senat był niechętny

3. Przetłumacz zdania ze składnią ablativus absolutus.

a. Duobus litigantibus tertius gaudet.

b. Mutato nomine de te fabula narratur.

c. Latrante uno latrat statim et alter canis.

d. Graeci advenientibus Persis Thermopylas occupavere.

e. Etiam sanato vulnere cicatrix manet.

f. Clausae erant aures obstrepante ira.

g. Anaxagoram ferunt nuntiata morte filii dixisse: “Sciebam me genuisse mortalem” .

h. Odor rosarum manet in manu etiam rosa submota.

i. Caritate benevolentiaque sublata omnis est e vita sublata jucunditas.

j. Omnia summa consecutus es virtute duce, comite fortuna.

k. Medicus heri venit aegroto dormiente.

l. Non multi incolae ex oppido deleto servari poterant.

Oppido deleto incolae magna in inopia erant.

m. Hostibus circumventibus Romani proelium comiserunt.

n. Exercitu exposito et loco castris idoneo capto Caesar ad hostes contendit cohortibus X.
 139

o. Hostes loco superiore occupato Romanos prohibere coepere.

p. Galli ab exercitu Romano obsessi consilium ceperunt ex oppido fugere monente et

iubente Vercingetorige.

q. Cicerone consule coniuratio Catilinae detecta est.

r. Galli Vercingetorige duce Romanis restiterunt.

s. Xerxes Thermopylis expugnatis protinus ad urbem accessit eamque nullis

defendentibus, interfectis sacerdotibus, quos in arce invenerat, incendio delevit.

t. ‘Pater meus — inquit Hannibal — Hamilcar, puerulo me in Hispaniam cum exercitu

properans, Karthagine deis hostias immolavit’.

u. Ne Ciceronis quidem temporibus intellegebantur ea, quae regnante Romulo aut Numa

scripta erant.

5. Przetłumacz tekst De imperio Romano.

Initio Romam reges gubernavisse scitis. Regibus exactis Romae quotannis duo consules
creabantur, qui rei publicae consulebant. Tarentinis devictis et Pyrrho rege pulso tota fere Italia
in potestatem Romanorum subacta est. Gentibus Italiae subactis Romani finitimi facti sunt
Carthaginiensibus, quibuscum eos tribus bellis Punicis dimicavisse scimus. Punicis bellis finitis
Romani Carthaginiensium imperio potiti sunt. Ita Carthaginiensibus Hispaniā expulsis
imperium Romanum mare Atlanticum tetigit. Carhagine autem captā Africa provincia Romana
facta est. Postea Macedonibus, Graecis, Pergamenis imperio Romano adiunctis fines imperii
Romani ad Asiam propagati sunt. Potentiā Romanorum crescente reges atque liberae civitates
arbitrio populi Romani se subiciebant. Multae igitur terrae et Africae, et Europae, et Asiae
imperio Romano adiunctae sunt: Aegyptus, Hispania, Gallia, Britannia, Pannonia, Dacia,
Macedonia, Graecia, Syria, aliaeque. Sed crescente magnitudine imperii luxuria et avaritia in
civitatem Romanam invaserunt, quibus magnum illud Romanorum imperium dirutum est.
Aegyptus,i – Egipt; Macedones,um – Macedończycy; Macedonia,ae – Macedonia; Pannonia,ae – Panonia; Pergameni,orum –
mieszkańcy Pergamonu; Punicus,i – punicki; Pyrrhus,i – Pyrrus; Syria,ae – Syria; Tarentini,orum – tarentyjczycy, mieszkańcy
Tarentu
 140

LECTIO VICE
VICESIMA
SIMA
GERUNDIUM I GERUNDIVUM

NA TEMACIE PRAESENTIS

GERUNDIUM jest rzeczownikiem odsłownym (tworzonym od NOTA BENE

czasownika). W tłumaczeniu oddajemy je przez polskie
rzeczowniki odsłowne, np.: stanie, siedzenie, pisanie itp.
Gerundium odmienia się wg II deklinacji, nie ma liczby mnogiej, ani vocatiwu.
Nominativus gerundii jest identyczny, jak infinitivus praesentis activi. Pozostałe
przypadki tworzymy dodając do TEMATU PRAESENTIS czasownika cechę –nd i
końcówki odmiany II deklinacji. W koniugacji III i IV między temat, a cechę –nd
wchodzi spójka e.
I II III IV
sg. ama- + nd- mone- + nd- leg- + e + nd- audi- + e + nd-
Nom. amare słuchanie monere upominanie legere czytanie audire słuchanie

Gen. ama-nd-i mone-nd-i leg-e-nd-i audi-e-nd-i

Dat. ama-nd-o mone-nd-o leg-e-nd-o audi-e-nd-o
Acc. (ad) ama-nd-um (ad) mone-nd-um (ad) leg-e-nd-um (ad) audi-e-nd-um
Abl. ama-nd-o mone-nd-o leg-e-nd-o audi-e-nd-o
1. Gerundium ma tylko liczbę pojedynczą rodzaju nijakiego.
2. Accusativus gerundii występuje zwykle z przyimkiem ad.
3. Nie znajdziesz gerundium w słowniku: jeśli widzisz w słowie NOTA BENE
cechę –nd, szukaj pod czasownikiem!
3. GERUNDIUM RZĄDZI TYM SAMYM PRZYPADKIEM, JAKIM RZĄDZI
CZASOWNIK, OD KTÓREGO GERUNDIUM POCHODZI (zwykle accusatiwem).
ZASTOSOWANIE GERUNDIUM W ZDANIACH
Nom. Discere utile est. Uczenie się jest poŜyteczne.
Gen. Discendi ars difficilis est Umiejętność uczenia się jest trudna.
Dat. Discendo multum temporis impendimus. Uczeniu się poświęcamy wiele czasu.
Acc. Ad discendum haec aetas apta est. Ten wiek jest odpowiedni do uczenia się.
Abl. Discendo mens hominis alitur. Z uczenia się czerpie poŜytek umysł
człowieka.
 141

RZĄD GERUNDIUM (ten sam, co rząd czasownika, od którego gerundium

pochodzi)
polski łacina
czytanie ksiąŜki dopełniacz lego 3 (acc.) legere librum accusativus
stawianie mostu dopełniacz facio 3 (acc.) facere pontem accusativus
przyglądanie się córce celownik specto 1 (acc.) spectare filiam accusativus
posługiwanie się noŜem narzędnik utor (abl.) uti cultro ablativus
Np.: Tempus dicendi verbum nobis non est datum. = Nie dano nam czasu na
wypowiedzenie słowa
NOTA BENE

UWAGA!!! Ogromna większość czasowników łacińskich rządzi accusatiwem.

Nieliczne rządzą innymi przypadkami. Oto niektóre z nich:
czasownik znaczenie przypadek czasownik znaczenie przypadek
caveo czuwać nad kimś dativus parco oszczędzam dativus
consulo starać się o coś dativus pareo jestem posłuszny dativus
foveo sprzyjam dativus persuadeo przekonuję dativus
fruor korzystam ablativus placeo podobam się dativus
insidior zasadzam się dativus praesum jestem na czele dativus
intersum biorę udział dativus prospicere dbać o kogoś dativus
irascor gniewam się dativus prosum pomagam dativus
metuere bać się o kogoś dativus provideo dbać o kogoś dativus
noceo szkodzę dativus studeo starać się dativus
nubo wychodzić za mąŜ dativus suadeo doradzać dativus
oboedio jestem posłuszny dativus supplico prosić dativus
obsum szkodzę dativus timeo bać się o kogoś dativus
obtempero jestem posłuszny dativus utor uŜywać, ablativus
posługiwać się
locus est jest miejsce dativus

NA TEMACIE PRAESENTIS

GERUNDIVUM (PARTICIPIUM FUTURI PASSIVI) jest imiesłowem

(przymiotnikiem odsłownym). Tworzymy je od czasownika dodając do TEMATU
PRAESENTIS cechę –nd i koncówki –us, -a, -um ( I/II deklinacji). Gerundivum
odmienia się jak przymiotnik na –us, -a, -um deklinacji I/II. W koniugacji III i IV między
temat, a cechę –nd wchodzi spójka e.
 142

SPOSÓB TWORZENIA GERUNDIVUM (PARTICIPIUM FUTRI PASSIVI)

kon. infinitivus temat spójka cecha końcówki pełna forma dla 3 rodzajów, Nom. sg.
I amare ama- nd us, a, um amandus, amanda, amandum
II videre vide- nd us, a, um videndus, videnda, videndum
III legere leg- e nd us, a, um legendus, legenda, legendum
IV audire audi- e nd us, a, um audiendus, audienda, audiendum
MoŜliwych jest kilka sposobów tłumaczenia gerundivum na polski.

ksiąŜka mająca być czytaną

ksiąŜka godna/warta czytania
liber legendus
ksiąŜka, którą naleŜy (prze-)czytać
ksiąŜka, która powinna być czytana

RÓśNICE między GERUNDIUM i GERUNDIVUM

gerundium gerundivum
consilium condendi urbes consilium urbium condendarum
cuius? genetivus sg. accusativus cuius? genetivus; ten sam rodzaj i
liczba

zamiar załoŜenia miast zamiar miast mających być załoŜonymi

= zamiar miast załoŜenia
spes liberandi patriam spes patriae liberandae
cuius? genetivus sg. accusativus cuius? genetivus; ten sam rodzaj i liczba

nadzieja oswobodzenia ojczyzny nadzieja ojczyzny mającej być oswobodzoną

= nadzieja ojczyzny oswobodzenia

WyraŜenie z gerundium i wyraŜenie z gerundivum tłumaczą się TAK SAMO

NOTA BENE
Jak odróŜnić gerundium od gerundivum w tekście?
1. GERUNDIUM występuje tylko w singularis neutri. W pluralis moŜe pojawić się
wyraz, którym GERUNDIUM rządzi. Zachodzi tu związek rządu.
2. GERUNDIVUM moŜe stać równieŜ w pluralis wszystkich rodzajów. Wówczas i
rzeczownik (przymiotnik, zaimek, liczebnik), który mu towarzyszy MUSI być w pluralis.
Zachodzi tu związek zgody.
 143

Jeśli widzisz formę z cechą –nd w pluralis lub/i rodzju Ŝeńskim, MUSI to być
GERUNDIVUM
ZAMIANA GERUNDIUM NA GERUNDIVUM I GERUNDIVUM NA GERUNDIUM
I. Zamieniamy gerundium na gerundivum. (spes) liberandi patriam  (spes) patriae
liberandae
1. Patrzymy, w jakim przypadku stoi gerundium (tu: w gen. sg. liberandi).
2. Patrzymy w jakim rodzaju stoi słówko, którym gerundium rządzi (tu: Ŝeński
patriam)
3. Na ten sam przypadek (tu: gen. sg.) i rodzaj (tu: Ŝeński) zamieniamy gerundivum
(liberandae)
4. W tym samym przypadku, liczbie i rodzaju (związek zgody) musi stanąć
towarzyszący rzeczownik (patriae)
Znaczenie obu wyraŜeń jest identyczne: (nadzieja) oswobodzenia ojczyzny
II. Zamieniamy gerundivum na gerundium. (spes) patriae liberandae  (spes)
liberandi patriam
1. Patrzymy, w jakim przypadku stoi gerundivum (tu: gen. sg. liberandae). Rodzaj
gerundivum nie jest istotny.
2. W tym samym przypadku stawiamy gerundium (liberandi)
3. Sprawdzamy, jakim przypadkiem rządzi nasze gerundium (tym samym, którym
rządzi czasownik libero 1). Prawie zawsze jest to accusativus. (Większość wyjątków
w tabeli powyŜej.)
4. Sprawdzamy, w jakiej liczbie stał rzeczownik przy gerundivum (tu: w sg. patriae).
5. Zatem stawiamy przy gerundium w genetivie (liberandi) rzeczownik w accusativie
(bo libero rządzi accusativem) singularis (bo powtarzamy liczbę z gerundivum)
(patriam)
Znaczenie obu wyraŜeń jest identyczne: (nadzieja) oswobodzenia ojczyzny

1. Zamień z gerundium na gerundivum z gerundivum na gerundium tak, by sens

pozostał niezmieniony. Przetłumacz.
2. Occasio (okazja) capiendi pilam –

3. Facultas (sposobność) librorum legendorum –

4. Spes (nadzieja) reddendi pecuniam meam –

 144

5. Utilitas (poŜytek z) Latinae discendae –

6. Potestas (moc) liberandi patriam caram –

7. Necessitudo (konieczność) dicendae sententiae –

8. Venia parcendi vitae –

9. Cupido (Ŝądza) magni imperii possidendi –

10. Ars (sztuka) ponendorum movendorumque castrorum –

2. Od podanych czasowników utwórz gerundium we wszystkich przypadkach i

gerundivum w mianowniku dla 3 rodzajów. Przetłumacz utworzone formy.
a. peto, 3, petivi,petitum
b. orno 1
c. nosco,3,novi,notum
d. moveo,2,movi,motum
e. lenio 4

3. Zamień gerundium na gerundivum lub gerundivum na gerundium. Zachowaj tę samą

treść zdania. Przetłumacz.
gerundium gerundivum
Necessitudo faciendi laborem.

Ars carminum scribendorum.

Occasio dicendi veritatem.

Difficultas initii omnium rerum cognoscendi

 145

4. Przetłumacz zdania. Zamień, tam, gdzie to moŜliwe, gerundium na gerundivum

lub gerundivum na gerundium.
a. Amicus meus saepe legit et scribit, nam audiendo et legendo amicus meus studet. b.
Non nobis tantum vivimus, sed amicis fovendis patriaeque defendendae. c. De patria
defendenda viri cogitare debent. d. Inter bella et pericula non est locus litteris studendis.
e. Romani ad castra ponendum a tribuno mittuntur. f. Semper locus est amicos
corrigendo. g. Philosophi de vita corrigenda disputant. h. Galli ad oppidum delendum
veniunt. i. Graeci ad Troiam expugnandam Helenamque liberandam navigant. j. Tribunus
suis signum ad navigia delendum dat. k. Cogitando et legendo animus viri boni alitur. l.
Equi albi a Germanis ad currum sacrum trahendum eliguntur. m. Populi antiqui ad deos
colendos prompti sunt. n. Vir belli peritus dicit nobis multa de bello cum inimicis gerendo
patriamque defendendo.

5. Od poniŜszych czasowników utwórz gerundium lub gerundivum w

odpowiednich formach. Przetłumacz utworzone formy.
OD UTWÓRZ WYNIK TŁUMACZENIE

a. mitto 3 Acc. sg. f gerundivi

b. punio 4 Dat. gerundii
c. timeo 2 Gen. pl. m gerundivi
d. canto 1 Nom. sg. gerundii
e. duco 3 Acc. pl. n gerundivi
f. facio 3 Acc. sg. gerundii
g. sentio 4 Abl. pl. gerundivi
h. peto 3 Gen. sg. n gerundivi
i. capio 3 Gen. pl. f gerundivi
 146

6. Przetłumacz.
a. Pugnandum est —

b. Militibus pugnandum est —

c. Tacendum est —

d. Nobis tacendum est —

e. Moriendum est —

f. Omnibus hominibus moriendum est —

g. Laudandum fuit —

h. Laudandum tibi fuit —

i. Amandus fuisti —

k. Amanda viro fuisti —

7. Przetłumacz.
a. Discenda est virtus.

b. Pacta sunt servanda.

c. Argumenta non numeranda, sed ponderanda sunt.

d. Existit quaestio, num amici novi veteribus sunt anteponendi.

e. Ut desint vires tamen est laudanda voluntas.

f. Facite, quod libet, daturus non sum amplius.

g. Dulcibus est verbis mollis alendus amor.

h. Tota vita discendum est mori.

i. Audendum est: fortes adiuvat ipsa Venus.

k. Ceterum censeo Karthaginem delendam esse.

l. De gustibus non est disputandum.

m. Nemini vox neganda (est).

n. Nil desperandum (est).

 147

8. Przetłumacz wyraŜenia i zdania.

a) nigro dies notanda lapillo
b) Nil desperandum (Hor. Carm.)
c) status nascendi
d) flumen dicendi
e) rex tremendae maiestatis
f) Nemini vox neganda (est).
g) De republica emendanda libri Andreae

ALMA NOX, tacita nox!
Omnium silet vox.
Sola Virgo nunc beatum
ulnis fovet dulcem Natum.
Pax Tibi, Puer, pax!
Alma nox, tacita nox!
O Iesu, Tua vox
amorem nobis explanat,
nos redemptos esse clamat
in Tuo natali
Alma nox, tacita nox!
Angelorum sonat vox:
Alleluia! O surgite
pastores, huc accurrite!
Christus Deus adest.
SILENTIO NOCTIS sonus spargitur:
Pastores state Deus nascitur!
Iter cito praeparate
Ad Bethlehem properate
Cum muneribus.
Inventus Infans in praesepio
Secundum signa dat’ ab angelo.
Deum nat’ adoravere
Salutando clamavere
Pleni gaudio.
Redemptor salve, diu cupite,
Tot longos annos desiderate!
Te prophetae atque reges
Exspectabant, at te praebes
Nobis omnibus.
148
NASCITUR CUM CHRISTUS et mundo apparet,
Caeca nox fulgore radiante claret.
Angeli in caelis visi
Cantant hymnum paradisi:
Gloria, gloria , gloria,
In excelsis Deo. (bis)
Pavidos pastores angeli hortantur,
Bethehem quam primum ut proficiscantur:
Natus enim est Salvator,
Mundi machinae Creator.
Gloria, gloria, gloria,
In excelsis Deo. (bis)
Spiritus caelestes caelique legati,
Quidnam faciamus, nobis revelate.
Imperiti nil pollemus,
Metu capti vix vigemus.
Gloria, gloria, gloria,
In excelsis Deo. (bis)
HODIE BETHLEHEM, hodie Bethlehem
Gaudio personat.
Maria Virgo, Maria Virgo
Mundo natum donat.
Christus est natus, homo levatus,
Angeli cantant, reges salutant
Pastoresque orant, pecora adorant,
Mira, mira nuntiantur.
Maria Virgo, Maria Virgo
Natum amplexatur.
Et Ioseph Sanctus, et Ioseph Sanctus
Illum admiratur.
Christus est natus, homo levatus,
Angeli cantant, reges salutant
Pastoresque orant, pecora adorant,
Mira, mira nuntiantur.

DEUS PARET, vis vilescit
Caeli Rex est denundatus
Ignis tepet, lux tabescit
Limen scit Illimitatus
Princeps glori’humiliatus
Immortalem mors domavit
Dei Verbum Carto factum
Et in nobis habitavit.
Neque, caelum, terram vincis
Deus tua bon’ abiecit
Intra plebem suam venit
Eius sortem suam fecit.
Multa est pro nobis passus
Culpa nostra haec patravit
Dei Verbum Carto factum
Et in nobis habitavit.
CUNIS IACET, quis non curret
Convocare Puero,
Iesu Christo Salvatori
Nobis hodie genito?
O pastores, properate,
Ei grate concantate
sicut nostro Domino!
Nos cantantes cantilenas
post vos festinabimus.
Redemptorem mundo natum
omnes sic videbimus.
Hic egene procreatus
flet in cunnis colligatus.
Flentem consolabimur.
149
ANGELUS PASTORIBUS
Dicit: "Natus omnibus
Puer est in Bethlehem Iudaeae.
In paupertate natus
Imperator mundi."
Tum edoct’ ab Angelo,
Laeti laeto nuntio,
Bethlehem cito properaverunt,
Infantem invenerunt
Ioseph et Mariam.
Magnae gloriae Dominus
Sese subdit omnibus.
Regiam non pretiosam habuit
Ipsi aedificatam
Omnium Plasmator.
ACCURRERUNT IN BETHLEHEM pastores,
Puero lyra gratiose canentes:
Summa in caelis gloria,
Summa in caelis gloria,
Pax autem in terris.
Salutabant verecunde, aperte,
Tibi, Deo, Tibi, pleno e corde.
Summa in caelis gloria,
Summa in caelis gloria,
Pax autem in terris.
Nobis ips’ id nuntiavit Angelus,
Nullus pastor id audivit, dum vivit.
Summa in caelis gloria,
Summa in caelis gloria,
Pax autem in terris.