Miskantus - trawa energetyczna
Remigiusz Gostkowski - 2008-03-31
Rosnący popyt na energię przy coraz bardziej
ograniczonych możliwościach jej pozyskania
powoduje systematyczną zwyżkę cen jej nośników.
Należy sądzić, że zjawisko to będzie się nasilało.
Przyczyny, to wzrost kosztów wydobycia związany z
korzystaniem z zasobów coraz trudniej dostępnych,
a tak- że alokacja złóż, zwłaszcza ropy naftowej i
gazu ziemnego, prowadzącą do napięć w całej
gospodarce światowej.
Poszukiwania nowych możliwości pozyskania
nośników energii coraz częściej kierowane są w
stronę rolnictwa.
Jest już przesądzone, że produkcja estrów
metylowych na bazie rzepaku, czyli popularnego
biodiesla będzie uzupełniała rosnące potrzeby rynku
motoryzacyjnego. Swoje potrzeby w kierunku
rolnictwa zgłasza także energetyka.
Biomasa to termin, który dotychczas kojarzył się
prawie wyłącznie z drewnem pozyskiwanym z lasów,
ewentualnie ze słomą zbóż. Systematyczny wzrost
wykorzystania biomasy do celów energetycznych
powoduje coraz większe zainteresowanie roślinami,
które można uprawiać w formie plantacji, tzw. roślin
energetycznych.
Wymagania, które im się stawia są bardzo wysokie:
• wydajność minimum kilkanaście ton z ha,
• niskie nakłady na uprawę,
• prosta technologia zbioru,
• łatwość magazynowania.
Wydaje się, że jedną z nielicznych roślin, która
spełnia w dużej mierze ww. warunki jest miskantus.
1. Opis botaniczny miskantusa
Okazała trawa kępowa, występująca w
kilkudziesięciu genotypach, z których największą
popularność osiągnęły triploidy oparte o krzyżówki
miskanta chińskiego (Miscanthus sinensis) i
miskanta cukrowego (Miscanthus sacchariflorus).
Inne nazwy tej rośliny - prócz miskatusa i miskanta -
to:trzcina chińska, trzcinnik olbrzymi czy trawa
słoniowa.
Należy do rodziny traw (Poaceae). Cechą
charakterystyczną tego gatunku są silnie
rozbudowane kłącza podziemne oraz rozległy system
korzeniowy, sięgający do 2,5 m w głąb ziemi, co
sprzyja efektywnemu pobieraniu składników
pokarmowych i wody.
Budowa części nadziemnej. Źdźbła grube,
sztywne, wypełnione gąbczastym rdzeniem, o
długości 200-350 cm. Blaszki liściowe ciemnozielone,
spłaszczone, lancetowate, długości 60-100 cm,
szerokości 0,8-3,2 cm, z grubym nerwem głównym.
Zawiera duże ilości celulozy i ligniny. Kilka odmian
miskantusa pod koniec lata wytwarza kwiatostany w
postaci pierzastej wiechy, barwy srebrzysto-
brunatnej, lecz ich nasiona w naszej strefie
klimatycznej są bezpłodne.
Pochodzenie. Naturalną ojczyzną występowania
gatunków z rodzaju Miscanthus są tereny Japonii,
Rosji, Chin, Mandżurii, Tajwanu, Korei, Tajlandii, a
także Polinezji i Stanów Zjednoczonych. W
środowisku naturalnym rośliny te dorastaj ą nawet
do 6 m wysokości, a średnica ich pędów osią- ga 5
cm. Jeszcze w 1935 r. Miscanthus sinensis był znany
jedynie na terenie Chin jako roślina zapobiegająca
erozji gleby dzięki mocnemu systemowi
korzeniowemu. Po sprowadzeniu do Europy przez
Duńczyka Olsena okazało się, że w warunkach
europejskich roślina ta także uzyskuje niezwykle
wymiary, stąd nazwa giganteus. Mimo wyjątkowych
cech miskantus przez wiele lat był jedynie
egzotyczną ozdobą ogrodów i parków. Dopiero w
1982 r. w Moser k. Magdeburga została po raz
pierwszy w Europie założona plantacja trzciny
chińskiej na powierzchni 1 ha.
2. Uprawa
Miskantus jest rośliną ciepłolubną (szlaku
metabolicznego C4), oznacza to szczególnie
efektywną formę fotosyntezy, która zapewnia duży
przyrost biomasy z powierzchni asymilowanej, a
wiąże się z koniecznością dobrego nasłonecznienia.
Średnia temperatura roku powinna wynosić
minimum 7oC. Roczna ilość opadów powinna
zawierać się pomiędzy 400 a 600 mm.
Doświadczenia wykazały, że rośliny uzyskiwały
normatywne przyrosty masy przy głębokości wód
gruntowych rzędu 2 m. Roślina ta dobrze znosi
czasowy deficyt wody, co nie jest bez znaczenia przy
okresach suszy występujących na obszarze Polski.
Trawa ta nie ma dużych wymagań co do jakości
gleby, mogą to być gleby nawet V i VI klasy, także
nieużytki. Powinny to być gleby średnio zwięzłe, o
podłożu piaszczystym, z niskim poziomem wód
gruntowych. Sprawdza się na terenach nierównych,
ze skłonami, gdzie gleba narażona jest na silną
erozję.
Jednak uprawiana jako roślina energetyczna, na
plantacjach produkcyjnych, powinna być sadzona na
glebach III i IV klasy, co gwarantuje systematyczne
wysokie plony (średnio 15 do 30 t masy przy
wilgotności 20% w zależ- ności od rodzaju gleby i
wielkości nawożenia).
3. Agrotechnika. Zakładanie plantacji
Miskantus jest rośliną wieloletnią. Jej gospodarcze
wykorzystanie możliwe jest przez ok. 20 lat. Gros
nakładów, które należy ponieść na uprawę plantacji
w okresie jej użytkowania przypada na pierwszy rok.
Ze względu na specyfikę prowadzenia wieloletniej
plantacji należy starannie przygotować glebę przed
wysadzeniem roślin. Poziom przygotowania powinien
być równorzędny poziomowi przygotowania ziemi
pod zasiewy zbóż. Pożądane pH 5,8-6,5. Nawożenie
podstawowe NPK 30:50:80.
Miskantus w warunkach europejskich nie rozmnaża
się generatywnie (przez nasiona). Możliwe jest
rozmnażanie tylko przy pomocy sadzonek
korzeniowych, uzyskanych z podziału kilkuletnich
karp lub sadzonek przygotowanych metod ą kultur
tkankowych (in vitro).W obu przypadkach koszt
sadzonek jest wysoki i waha się w granica 1,2 do 2,0
zł za jedną. Przy gęstości nasadzeń miskantusa
wynoszącej 10 tys. szt. na 1 ha, koszt założenia
plantacji jest wysoki. Nasadzeń dokonujemy
sadzarką ogrodniczą. Czynności te wykonujmy od 15
kwietnia do końca maja, w zależności od wilgotności
gleby. Nie zaleca się nasadzeń jesiennych, ze
względu na niski poziom udatności.
W pierwszym roku plantacja wymaga ochrony przed
chwastami, w następnych latach zabiegi
agrotechniczne ograniczają się do właściwego
nawożenia mineralnego.
4. Zbiór słomy
Zakończenie wegetacji miskantusa w zależności od
ilości dostępnych składników pokarmowych i
wilgotności gleby, przebiega od październik do
grudnia. Całkowite zasychanie łodyg i liści
rozpoczyna się z nadejściem pierwszych mrozów.
Mimo utraty barwy i widocznego więdnięcia, spadek
wilgoci odbywa się powoli. Najszybciej wysychają
odmiany o delikatnej strukturze, np. miskantus
cukrowy. Odmiany typu Giganteus zasychają na
przełomie stycznia i lutego. Ich wilgotność w tej
postaci wynosi 25-35%. Po zaschnięciu, mimo
ewentualnych deszczy czy odwilży, rośliny nie
wchłaniają ponownie wody. Miskantus w odróżnieniu
od innych roślin energetycznych po zakończeniu
okresu wegetacji nie traci liści. Ma to istotny wpływa
na jego plonowanie.
Bardzo cenną cechą miskantusa jest odporność na
duże opady śniegu. Gruba warstwa śniegu powoduje
nachylenie łanu, w skrajnych przypadkach nawet
jego położenie. Roślina nie ulega jednak złamaniu.
Po stopnieniu śniegu podnosi się z ziemi. Jest to
bardzo istotne w czasie zbioru. Przyleganie
położonych łodyg do ziemi utrudnia, a czasami wręcz
uniemożliwia zbiór, co ma miejsce w przypadku
innych roślin. Okres zbioru miskantusa jest długi.
Żniwa można przeciągnąć nawet do pierwszej
dekady maja, gdyż w tym czasie dopiero następują
pierwsze wybicia nowych pędów.
5. Technologia zbioru
Miskantus wywodzi się z rodziny traw. Jego łodygi
mimo znacznie większych rozmiarów są podobnie
zbudowane, jak źdźbła zbóż. Cecha ta pozwala na
zastosowanie do zbioru miskantusa większości
maszyn i sprzętu stosowanego przy zbiorze i zwózce
słomy.
Najwyższej jakości słomę uzyskuje się przy zbiorze
dwufazowym. W fazie pierwszej ścina się plantację
przy pomocy kosiarki rotacyjnej z kondycjonerem.
Słoma po takiej obróbce jest połamana i zmięta,
ułożona w równe, wysokie pokosy. Przetrzymana w
tej postaci na polu przez 2-3 dni, traci nawet 10%
wilgotności. Cięcie przy pomocy innego rodzaju
kosiarek jest nieefektywne. Miskantus ze względu na
wysokość i obfitość utrudnia koszenie, źle się układa
na pokosie, co powoduje problemy przy jego
prasowaniu. Samo prasowanie wykonuje się przy
pomocy pras wysokiego zgniotu, zagęszczających
słomę do poziomu 120-180 kg/m3, używanych w
lecie do prasowania siana, a podczas żniw - słomy.
Wysoki plon miskantusa, często przekraczający 20 t
z ha przekłada się na niskie koszty jego zbioru. Czas
pracy ludzi, sprzętu, liczba przejechanych
kilometrów w porównaniu do zbioru słomy zbóż, a
szczególnie rzepaku jest o 50% niższy.
Dane te uzyskano podczas zbioru słomy miskantusa,
w kwietniu 2006 r.
Zbiór przeprowadzono z powierzchni ok. 10 ha, na
roślinach 3-letnich, uprawianych na glebach IV klasy
w okolicach Elbląga.
Uzyskano średni plon 19,5 t z ha. Wilgotność
zebranej słomy wahała się w granicach 12-18%.
6. Magazynowanie
Zwózkę słomy miskantusa i jego magazynowanie
przeprowadza się przy pomocy tego samego sprzętu
i w tej samej technologii, jak słomy zbóż i rzepaku.
Jest to istotne. Sprzęt rolniczy jest bardzo drogi i
możliwość dodatkowego wykorzystania już
posiadanych maszyn w tzw. martwym okresie
poprawia znacznie rentowność jego użytkowania.
Cała technologia uprawy miskantusa jest praktycznie
przystosowana do wykorzystania sprzętu używanego
przy uprawie zbóż, co przyczyni się z pewnością do
popularyzacji jego uprawy.
Wykorzystanie praktyczne
Uprawa miskantusa na skalę lokalną (sołectwa,
gminy), jako uzupełnienie zbieranej podczas żniw
słomy zbóż i rzepaku, to możliwość stworzenia
lokalnego rynku biopaliw, z drugiej strony zaś
użytkowania gruntów, które z różnych przyczyn
wypadły z upraw. Przy wzrastającym niedobrze
drewna opałowego, produkcja roślin energetycznych,
w tym miskantusa, wydaje się kierunkiem, który
może zaspokoić oczekiwania rynku energii.
Prowadzone od kilku lat próby spalania miskantusa
wykazały jego wysokie walory jako paliwa.
Wykonano je w kotłowni we Fromborku, w kotłach
automatycznych, podając do paleniska poprzez
szarpacze rozdrabniające słomę w belach.
Własności fizykochemiczne miskantusa zbliżone do
słomy powodują, że jego spalanie w kotłach
przeznaczonych do spalania słomy nie nastręcza
większych problemów. W porównaniu z węglem,
temperatura zapłonu i całkowite spalanie i
miskantusa, i słomy następuje przy niskich
temperaturach. Duża zawartość substancji lotnych
oznacza, iż znaczna część właściwego spalania
następuje w fazie gazowej, lotnej; dlatego też
efektywne przeprowadzenie procesu spalania
wymaga znacznie większej komory spalania, oraz
dostarczenia dodatkowego powietrza do drugiej
części paleniska, tzw. powietrza wtórnego.
W kilku państwach Europy Zachodniej prowadzi się
badania nad innymi możliwościami wykorzystania
miskantusa. Obiecujące wyniki uzyskano przy
produkcji płyt meblarskich (płyty paździerzowo-
wiórowe) i w budownictwie - jako materiał izolacyjny.
Z pewnością najważniejsze zastosowanie miskantus
znajdzie w energetyce. W warunkach polskich
naturalnym kierunkiem rozwoju wykorzystania
biopaliw stałych jest i będzie produkcja energii
cieplnej. Szybki wzrost cen oleju opałowego i gazu
wywołał duże zainteresowanie biopaliwami
pozyskiwanymi regionalnie. Kotły olejowe są
zastępowane kotłami spalającymi rozdrobnione
drewno i różnego rodzaju granulaty. Hitem 2006 r.
stała się produkcja brykietów ze słomy. Producenci
brykieciarek mają pełne portfele zamówień.
Pojawienie się premii za produkcję zielonej energii
dla energetyki zawodowej spowodowało także
zainteresowanie możliwością współspalania biomasy
z węglem w dużych instalacjach energetycznych.
Próby współspalania słomy zbóż i rzepaku z węglem
zakończyły się pozytywnym wynikiem. Zasoby słomy
zbóż, rzepaku i siana możliwe do wykorzystania na
terenie naszego kraju szacuje się na ok. 10 mln t.
Aby zaspokoić przynajmniej w części oczekiwania
rynku, należałoby tę ilość podwoić. Na rynku
biopaliw tworzy się niekorzystna sytuacja, ceny
systematyczne idą w górę. Dochodzi do tego, że
mieszkańcy obszarów zasobnych w biomasę, gdzie
np. drewno było od zawsze paliwem zaspokajającym
energetyczne potrzeby ich domostw, przechodzą na
opalanie miałem węglowym. Jest to
zaprzepaszczenie idei poprawy stanu środowiska
naturalnego, pod sztandarem której Polska
przystępowała do Unii Europejskiej. Niestety, prawa
rynku są nieubłagane.
Polska Izba Biomasy, środowiska naukowe związane
z energetyką odnawialną, od dawna sygnalizują
potrzebę zwiększenia zainteresowania problematyką
biomasy, tworzenia tego rynku przez władze.
Niestety, bez dopłat do uprawy roślin
energetycznych, bez pomocy przy zakładaniu
plantacji rozwój uprawy energetycznych, w tym
także plantacji miskantusa, odbywa się dzięki
entuzjastom, których działalność może być
przykładem do naśladowania. Można od nich
pozyskać wiedzę na temat metod upraw, ale ich
działalność nie będzie podstawą do intensywnego
rozwoju produkcji nośnika energii, jakim na pewno
jest biomasa, a w tym szczególnie miskantus.
Piśmiennictwo
1. Ralf Pude, S. Jeżowski. Ocena wpływu niektórych
cech morfogennych na wzrost i rozwój miskanta.
Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin
2003.
2. M. Deuter, S. Jeżowski. Stan wiedzy o hodowli traw
olbrzymich z rodzaju Miscanthus. Postępy Nauk
Rolniczych nr 2/2002.
3. A. Grzybek, P. Gradziuk, K. Kowalczyk. Słoma -
energetyczne paliwo. Warszawa 2001.
4. B. Kościk (red.). Rośliny energetyczne. Lublin
2003.
5. Materiały konferencji Energia Odnawialna - wybór
na nowe stulecie. RCDRRiOW Poświętne 2003.
6. Materiały konferencji Stan polskiej energetyki
odnawialnej - Biomasa. RCDRRiOW Poświętne 2004.