De verongelijkten

en de onzichtbaren
Paul Blondeel

Het oude emancipatie-ideaal hield mensen voor zich te ontdoen van onnodige vormen van
afhankelijkheid, te onderscheiden van meer feitelijke afhankelijkheden zoals familie, ge-
meenschap en klasse. Een deel van de Vlaamse en socialistische strijd had juist deze ont-
voogding tot doel. In het postindustrieel tijdperk gelden nog andere afhankelijkheden en
zijn mensen op heel nieuwe manieren op elkaar aangewezen. Socialisten hebben in zo’n
inter-afhankelijke wereld een voetje voor: ze kunnen zich op de onzichtbaren richten, op
de mensen die grote delen van de economie draaiend houden maar daar maatschappelijk
erg slecht voor beloond worden. Beter dan de verongelijkten toont deze groep waar onze
samenleving haar energie en haar menselijkheid verliest. Wat doen wij met die signalen, wij
professionals uit de politieke en sociale praktijk?

Toen de socioloog Norbert Elias in 1965 na-
dacht over de structuur van maatschappelijke
problemen, noemde hij zijn essay ‘de geves-
tigden en de buitenstaanders’.1 Het beroemde
essay brengt verslag uit van Elias’ onderzoek
over de manier waarop een hechte arbeiders-
gemeenschap uit Winston Parva (UK) om-
gaat met een groep nieuwe bewoners. Tegelijk
illustreren Elias en zijn medewerkers hoe een
case study voedend kan zijn voor heel onze kijk
op de samenleving, ‘als het ware in een mini-
atuur’. Wat maakt een gemeenschap tot een ge-
meenschap, vragen de sociologen zich af, en ze
geven zelf een verrassend actueel antwoord:
‘mensen worden afhankelijk van elkaar als ze
met elkaar zaken doen, als ze met elkaar wer-
ken, spelen of hun religieuze plichten vervul-
len (…) Maar mensen raken ook afhankelijk
van elkaar als ze op dezelfde plaats bijeen wo-
nen, als ze zich vestigen in hetzelfde gebied.
De onderlinge afhankelijkheden die zich tus-
sen hen als buurtbewoners ontwikkelen, dát
zijn de specifieke onderlinge afhankelijkhe-
den, kenmerkend voor die gemeenschap’.2

sampol 2010/9|24
 Paul Blondeel
DE ZWAKKE PLEK VAN HET POPU-
LISME
Op een letterlijk niveau is het citaat van Elias
natuurlijk voorbijgestreefd (gemeenschappen
strekken zich uit tot ver buiten de buurt) maar
de sociologische bewering is uiteraard wel
juist: gemeenschappen bestaan en houden op
te bestaan op basis van onderlinge afhankelijk-
heid, op basis van interacties. Net dat basisin-
zicht staat vandaag op de tocht, niet in de theo-
Ziedaar de onmogelijkheid om rechtse populisten ooit in te halen:
omdat samenleven nu eenmaal zelf ‘een vorm van overlast’ is (een
vorm van inter-afhankelijkheid), stopt de overlast pas echt als het
sociaal contract zelf is opgeheven.
rievorming maar in de samenleving zelf. Grote
groepen trekken zich feitelijk uit de samenle-
ving terug en willen geen ‘onderlinge afhanke-
lijkheid’. Ze gedragen zich vaak als verongelijk-
ten en krijgen makkelijk gehoor bij de politiek
- helaas niet alleen bij de extremistische zijde.
Een groot deel van het politieke peloton vindt
immers dat de burger moet worden bediend,
wat diens vragen ook zijn. Diezelfde politici
weten ook wel dat de verongelijkte burger met
steeds nieuwe afhankelijkheden geconfron-
teerd zal worden. Maar toch klampen ze zich
vast aan hun profiel van goede zaakvoerders:
welke vraag de klant ook stelt, de vraag moet
ernstig genomen en professioneel beantwoord
worden. Ziedaar de onmogelijkheid om recht-
se populisten ooit in te halen: omdat samen-
leven nu eenmaal zelf ‘een vorm van overlast’
is (een vorm van inter-afhankelijkheid), stopt
de overlast pas echt als het sociaal contract zelf
is opgeheven. In veel beter gesitueerde wijken
zien we daar de voorafspiegeling van - de enor-
me eenzaamheid van de erg bemiddelde en in
zichzelf gekeerde rijkdom. Veel TV soaps heb-
ben van dit thema hun narratief gemaakt.
De verongelijkten en de onzichtbaren
In dit essay kijken we ook naar de onzichtba-
ren en hoe zij omgaan met de toenemende
inter-afhankelijkheid. Meer dan in Elias’ tijd
vormen de onzichtbaren een substantieel deel
van onze economieën. We denken aan men-
sen die een groot deel van onze industriële
en stedelijk recreatieve machinerie in stand
houden hoewel ze er onvoldoende geld voor
krijgen, er geen sociale rechten mee opbou-
wen en vaak totaal onbeschermd blijven. We
denken ook aan minder uitgebuite groepen;
mensen die in wijken wonen met slechte voor-
zieningen en op die manier een veel grotere
last van het samenleven dragen. Ondanks hun
aanhoudende bijdrage aan het maatschappe-
lijk en economisch leven, blijven ze onzicht-
baar of worden ze actief onzichtbaar gemaakt,
bijvoorbeeld door hen te criminaliseren, hun
geloof verdacht te maken, hun bijdrage aan
de samenleving systematisch te verdoezelen.
Wat doet de toenemende inter-afhankelijk-
heid met deze mensen?
De inter-afhankelijkheid speelt zich niet al-
leen in de buitenwereld af, bijvoorbeeld tus-
sen onzichtbaren en verongelijkten onderling,
maar ook in onszelf. Wat zich buiten op straat
afspeelt, komt ook onze private wereld bin-
nen - onze huiskamer en de nog meer private
wereld van ons Zelf. Dat maakt ieder van ons
kwetsbaar, althans diegenen die de buitenwe-
reld ook toelaten. We kunnen de rancuneuze
positie nooit helemaal bij de andere plaatsen;
net zo min kunnen we onverschillig blijven
voor de onzichtbare. De hoopvolle keerzijde
is natuurlijk dat we op die manier onze men-
sampol 2010/9|25
Paul Blondeel De verongelijkten en de onzichtbaren
selijkheid kunnen herwinnen. Eigenlijk wil-
len we niets liever dan solidair zijn; al weten
we doorgaans niet goed hoe en met wie. Het
mediagenieke leed van 33 Chileense mijnwer-
kers wekt ‘solidaire’ emoties op; een schuldig
bevonden parachutespringster krijgt ton-
nen sympathiebetuigingen; tegen de winter
aan geven we dekens of levensmiddelen aan
door de stad dolende asielzoekers of dakloze
Roma. Deze eenmalige of terugkerende emo-
tiefanfares zijn niet in tegenspraak met ons
vermogen tot reële solidariteit. Wat we echt
willen is dat het goed gaat met de ander; ieder
van ons wordt beter van solidariteit; geven
leidt niet tot verarming - wel integendeel. Zie-
daar het zeer nabije en haalbare failliet van elk
populisme. Nog nooit in de geschiedenis zijn
zoveel mensen van deze principes overtuigd,
nog nooit heeft het systeem zoveel weerstand
moeten bieden om die inderdaad erg subver-
sieve overtuigingen in te dammen. Want stel
u voor dat we inderdaad insluitend gingen kij-
ken, denken en leven: kom maar binnen, er is
plaats, er is tijd. Stel u voor dat we ons echt om
Brussel bekommerden, om de rijkdom die er is
en de schrijnende armoede die er bestaat. Stel
u ten slotte voor dat we op zo’n transparante
manier onze instellingen hervormden: we
houden met zijn allen op te frauderen, we ma-
ken onze gezamenlijke zwarte economie van
ongeveer 34 miljard euro in één keer wit; we
spijzen de staatskas met zo’n kleine 7 miljard
extra belastingsinkomsten per jaar. Op die
eenvoudige manier hebben we in minder dan
vier jaar tijd heel die draconische besparings-
klus geklaard. Of is het dan toch waar dat een
haalbaar en eenvoudig handelingsprincipe
(belastingen betalen zoals we dat met elkaar
afspreken) gemaskeerd moet worden door iets
dat elke keer wordt voorgesteld als aartsmoei-
lijk en feitelijk onmogelijk (met twee regio’s
samenleven)?
sampol 2010/9|26
IS DE ARMOEDE DAN TE DUUR?
Drie decennia geleden kon Elias de samenle-
ving nog kenschetsen als een tangodans van
zogenaamde figuraties waarbij gevestigden
en buitenstaanders elkaar aanhoudend op
afstand hielden. Vandaag lukt de tango niet
meer; ook de danspartners zijn veranderd.
Wie de verongelijkten steeds opnieuw gelijk
zou geven, bevriest het sociaal contract en dus
elke maatschappelijke dynamiek. Wie tegelijk
zou nalaten om de onzichtbaren te betrekken
en hun bijdrage als ‘hardwerkende burgers’
veronachtzaamt, laat de dansvloer net zo goed
onbezet. Het eerste scenario zien we bijvoor-
beeld in de nog steeds uitdijende verkavelin-
gen waar de gegoede burger zijn private wereld
optrekt, rijkelijk ondersteund door een ex-
treem eigendomsvriendelijk beleid dat dit land
al decennialang in haar greep houdt. Het is
niet overbodig erop te wijzen dat deze vormen
van wonen sociaal erg schraal, ecologisch be-
lastend en helemaal niet levensloopbestendig
zijn. Nog zorgelijker is de vaststelling dat een
deel van het verongelijkt electoraat juist uit
deze woongebieden afkomstig is, een vaststel-
ling die ook voor Nederland geldt en daar erg
nefaste implicaties heeft. We geven straks nog
andere voorbeelden van hoe verongelijkten
zich gedragen en welke implicaties het heeft
als de politiek er achteraan holt.
Het tweede scenario (de onzichtbaren verder
negeren) zien we helaas in Brussel. In zijn re-
portagereeks over twee Brusselse stadswijken
spreekt onderzoeksjournalist Rudi Rott hier
over een tiers mondalisering van de wijk Mo-
lenbeek: de kwaliteit en de dichtheid van het
wonen gaan die van de derde wereld benade-
ren. Overdag huurt familie A een woning,’s
nachts gezin B. Kelders en zolders worden on-
eigenlijk bewoond; slecht uitgeruste apparte-
menten raken steeds verder opgedeeld; elek-
 Paul Blondeel
triciteit wordt illegaal afgetapt. De mensen
voor wie de veiligheid afneemt, zijn in de eer-
ste plaats deze bewoners zelf - de ongemakken
voor de passant en de meer gegoede Brusse-
laar zijn natuurlijk vele keren kleiner. Hoewel
de kwetsbare Brusselaars in het verongelijkte
narratief nooit zo benoemd worden, gaat het
hier om hardwerkende Vlamingen: ze poetsen
de Brusselse kantoren, scholen en zieken-
huizen, ze werken bij DHL, ze onderhouden
de hardware van de stad, ze vullen de rekken
in de supermarkt, ze bakken de hotdogs van
Bart De Wever als die zich alweer bezondigt
aan een broodje in Brussel. Politici die zeg-
gen dat Brussel te veel geld kost en intussen
Politici die zeggen dat Brussel te veel geld kost en intussen uitvoerig
van de Brusselse centrumfuncties gebruikmaken, zeggen eigenlijk
dat de Brusselse armoede te duur is - ofwel zeggen ze dat ze er niets
mee te maken willen hebben.
uitvoerig van de Brusselse centrumfuncties
gebruikmaken, zeggen eigenlijk dat de Brus-
selse armoede te duur is - ofwel zeggen ze dat
ze er niets mee te maken willen hebben. Het
zou visionair zijn indien ze ook op dit vlak hun
communautair standpunt ‘verduidelijkten’.
ONS DENKEN MUTEREN
De politieke vraag is hoe we de instellingen
organiseren op een manier die ook de bijdrage
van de onzichtbaren zichtbaar maakt. Die an-
dere vraagstelling veronderstelt op haar beurt
een andere houding. We noemen die houding
inclusief of insluitend.
We gebruiken de term inclusiviteit hier in de
betekenis die de humanist Feitse Boerwinkel
aan dit woord gaf. In een uiterst populair es-
say uit 1966 pleitte Boerwinkel voor een soort
De verongelijkten en de onzichtbaren
universeel burgerschap3: inclusief denkende
burgers plaatsen het belang van de andere
op het voorplan, met name het belang van de
meer kwetsbare groep, de bedreigde waarde,
de weerloze kwaliteit. Door inclusief te den-
ken, leren mensen dat andermans bestaans-
ruimte cruciaal is voor hun eigen voortbestaan
- niet in abstracte of theoretische zin maar in
de concrete domeinen van het dagelijks leven
(politiek, ruimtelijke ordening, volkshuisves-
ting, onderwijs, rechtspraak). Insluitend han-
delen vergt weliswaar enige morele bekwaam-
heid maar het is in de visie van Boerwinkel
helemaal geen aristocratisch project voor al-
leen maar hoogstaande mensen - integendeel.
Onze tijd en onze aarde, zegt Boerwinkel,
heeft mensen nodig die hun eigenbelang beter
begrijpen en dat eigenbelang kunnen ze alleen
maar inclusief vormgeven: ‘De totaal nieuwe
situatie, waarin wij nu leven, vraagt een inclu-
sief denken dat er principieel van uitgaat dat
mijn welzijn niet verkregen wordt ten koste
van of zonder de ander (Boerwinkel noemt
dit het antagonistische zelf- en wereldbeeld),
maar alleen als ik tegelijk het welzijn van de
ander beoog en bevorder. (…) De bedoeling
is niet dat het edeler of mooier is om het heil
van de ander te bevorderen maar dat het ver-
standiger is. (…) Inclusief denken betekent
allerminst halfzachtheid of relativisme. Wel
zal men inclusief denkend (...) door alles heen
vast moeten houden dat wij als mensen met el-
kaar op deze kleine planeet een modus vivendi,
een manier om als mens te leven, moeten kun-
nen vinden, elkaar helpend door aanmoedi-
sampol 2010/9|27
Paul Blondeel De verongelijkten en de onzichtbaren
ging, maar niet minder door duidelijke kritiek
en als het moet door verzet.’
Kennelijk voorzag of voorvoelde Boerwinkel
de huidige stand van de globalisering met zijn
hyperactieve en ultrasnelle communicatie:
‘De televisie simultaniseert ons, maakt ons deel-
genoot van dit alles doordat wij via het beeld-
scherm plaatsgenoot en tijdgenoot van het ge-
beuren zijn.’ Deze ‘cascadische versnelling’ is
volgens de auteur kenmerkend voor de nieuwe
tijd. Het is een abrupte overschakeling op een
veel hogere versnelling die maakt dat de hele
mensheid als het ware muteert, een mutatie
die op haar beurt een mutatie van het denken
vergt.4 De transformatie richting inclusiviteit
moet worden geoefend, wat in de jaren na het
verschijnen van Boerwinkels boekje op rela-
tief grote schaal gebeurd is. Brandweerlui en
verenigingen voor huisvrouwen organiseer-
den oefendagen in inclusief denken en inclu-
De onzichtbaren van gisteren kunnen zeer wel de verongelijkten
van vandaag zijn - zie daar in de woorden van Feitse Boerwinkel
ons gezond ‘eigenbelang’ om de onzichtbaren van vandaag niet in
de steek te laten.
sief geld besteden; voor wereldwinkeliers was
Boerwinkel een tijd lang verplichte kost. Zelf
geven we aan Boerwinkels term een minder
voluntaristisch invulling. Inclusiviteit is dan
geen ethos voor denkbeeldige wereldburgers
maar een handelingsstrategie voor (onder
meer) welzijnsprofessionals en mensen uit
het middenveld. Maar eerst bekijken we een
andere effect van inter-afhankelijkheid, een
basishouding die helaas frequenter voorkomt:
rancune. Rancune pakt anders uit naargelang
je jezelf tot de verongelijkten rekent of feitelijk
onzichtbaar bent.
sampol 2010/9|28
WAT AAN RA NCUNE VOORA FGAAT
Erg vereenvoudigd kunnen we zeggen dat een
eerste groep mensen rancuneus is omdat ze
geen bijdrage meer willen geven aan het grotere
geheel; ze zijn verongelijkt en hebben zich
tamelijk defi nitief teruggetrokken. Andere
mensen worden rancuneus nadat ze gaande-
weg ervaren hebben dat hun inspanningen
nooit gehonoreerd raken. Hoezeer deze groep
ook mee probeert te doen, echt mee tellen zit
er niet in - ze blijven maatschappelijk en vaak
ook in hun eigen gemeenschap onzichtbaar.
Natuurlijk is het zo dat de onzichtbaren en
de verongelijkten elkaar overlappen: ook wie
zich terugtrekt, wordt onzichtbaar; aanhou-
dend miskend en/of gediscrimineerd worden,
kan ertoe leiden dat mensen zich behalve gela-
ten ook erg verongelijkt gaan gedragen,… De
onzichtbaren van gisteren kunnen zeer wel
de verongelijkten van vandaag zijn - zie daar
in de woorden van Feitse Boerwinkel ons ge-
zond ‘eigenbelang’ om de onzichtbaren van
vandaag niet in de steek te laten.
De erg uiteenlopende aanleidingen die maken
dat mensen zich rancuneus terugtrekken, zijn
niet dezelfde als de situaties die mensen on-
zichtbaar maken of houden. De Vlamingen die
nog rancuneus zijn omwille van de vroegere
onderdrukking als taalminderheid, zijn de 70
reeds ver voorbij. Bij dit Vlaamse kernelecto-
raat hebben zich heel andere groepen gevoegd:
Nederlandstaligen uit de randgemeenten rond
Brussel die door de stijgende woningprijzen
 Paul Blondeel
geen betaalbare woning meer vinden; men-
sen in stadswijken die zich verlaten voelen
door de politiek; een fl ink deel van het vroe-
gere Vlaams Blok electoraat; nogal wat vrije
beroepen; winkeliers en kleine ondernemers
die de belastingsdruk te hoog vinden;… Het
rijtje is allicht nog veel langer, even lang als de
afgeleide betekenissen die de term rancune
kan hebben: slachtofferschap; hulpeloosheid;
gebrek aan verantwoordelijkheidszin;… Het
geeft meteen ook aan hoe heterogeen de groep
‘verongelijkten’ waarschijnlijk is.
Maar hoe zit het met de tweede groep, de on-
zichtbaren? Die zijn natuurlijk onzichtbaar…
De situaties die aan deze rancune voorafgaan,
hebben te maken met uiteenlopende vormen
van lijden, met berusting en vaak ook met wan-
hoop; we denken aan mensen die in aanhou-
dende onzekerheid leven of juist af te rekenen
krijgen met erg onverwachte of heel nieuwe
vormen van armoede. 5 Best mogelijk dat ook
zij in het stemhokje bezweken zijn voor wat
later een ‘Vlaams-nationalistische tsunami’
bleek. In dit geval dringt zich een andere lec-
tuur op van de laatste stembusuitslag: behalve
verongelijkten hebben ook veel onzichtbare
mensen op de partij van De Wever gestemd.
Het schijnbaar zelfzekere antwoord op de ver-
kiezingsvraag (kunnen we in dit land nog met
Franstaligen samenleven?) zou dan een tweede
en meer fundamentele vraag gemaskeerd heb-
ben: hoe kunnen we de bijdrage van mensen
die erg hard werken maar zelf onzichtbaar
blijven, weer zichtbaar maken?
De Brusselse socioloog Eric Corijn wijst erop
dat die tweede vraag vooral in de grote steden
haar antwoord vindt: ‘Het Vlaams-nationalis-
me bouwt in feite voort op een zeer suburbane
cultuur, op een landelijk Vlaanderen dat de
stad als een lastig gebruiksvoorwerp ervaart’.
En dat terwijl ‘de globalisering zich voltrekt
De verongelijkten en de onzichtbaren
via stedelijke knooppunten. Die dynamiek
moet worden gedragen door een open, meer-
voudige en kosmopolitische cultuur (…).
Net die onzuiverheid en mengvorm lijken de
Vlaamse publieke opinie af te schrikken.’
Als Corijn gelijk heeft, is het vooral in de stad
dat we de nieuwe inclusiviteit kunnen vormge-
ven. Je ziet dat her en der ook al gebeuren. In
nogal wat centrumsteden ontstaan er feitelijke
coalities tussen politici en middenveldorganisa-
ties die ondanks de verzuring een sociale agenda
voeren. De civiele samenleving maakt er staps-
gewijs werk van een Marshallplan voor onder-
wijs; burgers leveren zelf inspanningen om de
immense taalachterstand omlaag te krijgen of
voeren acties die de wooncrisis voor lagere in-
komens aanpakken. Stadsbewoners hebben bij
zo’n beleidsprioriteiten een groter belang dan
mensen die de stad de rug hebben toegekeerd
of dat oord alleen nog kennen als een plek voor
consumptie, als een ‘lastig gebruiksvoorwerp’.
De Wever heeft zeker gesurft op die anti-urbane
onderstroom, al was het maar door alle proble-
men uit de actualiteit juist niet met solidariteit
te verbinden maar met de volgens hem stokken-
de staatshuishouding. Het nieuws leverde hem
maandenlang illustraties voor die omkering:
in enkele Brusselse wijken was het weken na
elkaar onrustig; er werden criminelen gesig-
naleerd met kalasjnikovs, een politieagent
liet het leven; asielzoekers waar geen opvang
voor was, werden in dure hotels gehuisvest of
zwierven rond op straat… Terwijl geen van
deze problemen met communautaire maat-
regelen opgelost raakt, gebruikte De Wever
ze iedere keer weer als bewijsmateriaal: zoals
het nu gaat werkt het niet. Ziedaar rancune in
haar meer gift ige verschijningsvorm: ga geen
engagement aan, trek je zelf terug, gebruik het
meest negatieve uit de actualiteit als bewijs-
materiaal voor je gelijk.
sampol 2010/9|29
Paul Blondeel De verongelijkten en de onzichtbaren
VAN WIE IS DE STAD?
Onder het succes van De Wever zit een kern-
ideologie die nog veel negatiever is dan het
brede electoraat dat de politicus heeft kun-
nen aanspreken. Zoals bekend is deze ideolo-
gie academisch verwoord door de Leuvense
prof Bart Maddens.6 Ze informeert ons over
belangrijke obstakels die het inclusieve maat-
schappijproject in de weg staan. Volgens de
Maddens-doctrine moeten strijdbare Vlamin-
gen het einde van België bespoedigen door in
steeds nieuwe stapjes voortdurend de federale
Als we de Maddens-strategie verbinden met het N-VA-standpunt
over Brussel, betekent dat het volgende: investeer niet meer, laat toe
dat wat nog werkt tot stilstand komt, wijs voortdurend op falen,
beloof de mensen de hemel als België ophoudt te bestaan.
staat uit te hollen. Als we deze strategie ver-
binden met het N-VA-standpunt over Brussel,
betekent dat het volgende: investeer niet meer,
laat toe dat wat nog werkt tot stilstand komt,
wijs voortdurend op falen, beloof de mensen
de hemel als België ophoudt te bestaan.
Indien de Maddens-doctrine wordt ingezet
als richtlijn voor het dagelijks leven, zal ze het
sociaal contract op de helling zetten. De indi-
viduele Vlaming zal dan ook in zijn eigen ge-
meenschap niets doen voor een samenleving
die zijn materiële belangen niet (of slecht) ver-
dedigt; hij trekt zich terug in verbanden waar
zijn ontplooiing maximaal gegarandeerd is.
Uiteraard is er nergens in Vlaanderen sprake
van zulk een aanbeveling maar in Vlaamse
cafés en tijdens familiefeestjes horen we al
decennia de erg herkenbare varianten: je kunt
maar beter een deel van je belastingen niet
betalen; wie dat toch doet is een halve gek;
de overheid is een instantie die zo niet cor-
sampol 2010/9|30
rupt dan toch bij voorbaat verdacht is. Dat is
wat Boerwinkel bedoelt met zijn uitspraak
dat inclusiviteit behalve noodzakelijk ook
verstandig is: wanneer we zo systematisch be-
lastingen ontduiken en ontwijken, kunnen we
straks geen wegen meer herstellen, geen zorg
en vergrijzing fi nancieren, geen kwaliteitsvol
onderwijs organiseren… De aanhoudende
en schaamteloze boycot van de publieke zaak
valt niet goed te praten. Het is geen couleur lo-
cale; geen typische uitkomst van de Vlaamse
geschiedenis die, aldus de vergoelijking, een
lange opeenvolging is geweest van steeds an-
dere heersers waardoor het DNA van de door-
snee Vlaming een gezonde dosis wantrouwen
heeft meegekregen.
EEN SOORT LOOPGRAVEN STEDEN-
BOUW
De vraag die ertoe doet is of deze boycot symp-
tomatisch is voor een wereldwijde evolutie. In
dat geval zou het basisargument van professor
Maddens kunnen kaderen in een planetaire
‘retrenchment of the rich’, de terugtrekking van
de rijke en zeer rijke middenklasse die in de
derde wereld extreme vormen aanneemt. De
fysieke afzondering in zwaar bewaakte en goed
uitgeruste nieuwbouwwijken, laat er een stads-
weefsel achter dat zichtbaar aan kwaliteit en
uitrusting inboet. De ruimtelijke afzondering
gaat dus gepaard met politieke en administra-
tieve terugtrekking: rijke groepen verlaten in
feite de publieke sfeer; ze creëren eigen winkels
en scholen en enkele keren ook eigen vervoers-
 Paul Blondeel
en bewakingssystemen. In haar studie over Sao
Paolo spreekt de Braziliaans antropologe Te-
resa Caldeira over een Alfastad voor de rijken
en een Omegastad voor de grote massa (Cal-
deira 1999 en 2002).7 Het zorgwekkende is dat
de sjablonen die in Sao Paolo gebruikt werden
bij de creatie van de rijke getto’s, steeds vaker
toegepast worden voor meer bescheiden en
modale ontwikkelingen; dat ook gewone mid-
dengroepen een ‘alfa stedenbouw’ opeisen.
Ook in Europa is er sprake van Alfastedenbouw,
hoewel niet op die schaal. Betere wijken slagen
erin om beter uitgeruste politiediensten aan te
trekken, met meer agenten per inwoner en met
de inzet van allerlei nevendiensten, vaak gele-
verd door geprivatiseerde firma’s. In België zijn
er de door politiediensten ondersteunde buurt-
informatienetwerken (BIN’s). Het verlangen
naar een Alfa stedenbouw herkennen we ook
in de beelden die de bewoners van de groene
stadsrand er over de stad op nahouden. De sub-
urbane bewoner - zowel Belg als Nederlander
- heeft de macht om eisen te stellen aan het uit-
zicht en de inrichting van het publieke domein
in de stad; hij vraagt en krijgt een commerci-
eel-recreatieve omgeving waarin elk ongemak
geweerd is. Kapitaalkrachtige groepen willen
in de groene stadsrand wonen maar tegelijk in
de slagschaduw van de vibrerende wijken in het
oude stadscentrum - vandaar de bloei in twee-
de verblijven en allerlei pieds á terres. De Euro-
pese Alfastad bevindt zich niet buiten de oude
stadscentra maar er middenin, als sluipende eis
om stedelijke omgevingen te modelleren naar
de smaak van de hoogste bieder, de best gesitu-
eerde consument.
In de winkelstraten van sommige Vlaamse ste-
den hebben de lokale zaakvoerders verkregen
dat bedelaars op de stoep verwijderd worden;
dikwijls is die eis zelfs opgenomen in een lo-
kale politieverordening. De potentieel veron-
De verongelijkten en de onzichtbaren
gelijkten kregen dus gelijk; de potentieel on-
zichtbaren werden nog meer onzichtbaar. De
stille instemming met zo’n politieverordening
vertelt iets over onszelf. Als mensen die verder
geen overlast berokkenen, verjaagd worden
uit het publieke domein, verandert zowel dat
domein (het wordt minder publiek) als wijzelf
(onze mogelijkheden als burgers worden een
stukje kleiner).
INCLUSIEF ONDERHANDELEN WERKT
BETER
Ongeacht de uitkomst van deze defi nitieve
staatshervorming, blijven we nog jaren zoet
met het peilen naar de betekenis van de re-
centste verkiezingsuitslag. De ochtend na
de verkiezingen van 13 juni 2010 is het land
hertekend en lijkt er ook in ons hoofd iets
verschoven. Dat onafhankelijkheid een be-
ter Vlaanderen oplevert, is voor separatisten
niet meer zo zeker; vurige unitaristen dragen
nu zelf argumenten aan voor een betere regi-
onalisering. Na weken van opgepompt gelijk
tijdens de campagne, werden we in enkele
etmalen tijd weer mensen met tegenstrijdige
gevoelens, erg vaak in tegenspraak met zich-
zelf. De gebeurtenissen illustreren dat antago-
nistisch denken niet langer loont. In het oude
‘België’ gunden Vlamingen en Walen elkaar
telkens een aantal claims zodat de tegenpartij
haar objectieven weer kon nastreven. Waarna
ieder onverschillig de weg vervolgde tot het
weer vastliep en een nieuwe ronde afspraken
nodig was. Die carrousel is sinds 13 juni voor-
bij. Onderhandelen kan niet meer op basis van
exclusieven, op basis van onverschilligheid
ten aanzien van de andere. Daar verhelpt ook
het genie van De Wever niet aan.
Kijk alleen al naar de feitelijke interdependen-
ties! De hele regio ten zuiden van Brussel en
een deel van de provincie Henegouwen zijn
sampol 2010/9|31
Paul Blondeel De verongelijkten en de onzichtbaren
economisch, cultureel en sociaal zo verstren-
geld met het noorden dat onverschilligheid
niet meer loont. Werkzoekenden en kandidaat
werknemers in heel de Brusselse regio trekken
zich niets aan van de taal- en bestuursgrenzen;
groeipolen in de Waalse regio (bijvoorbeeld
Namen en zelfs Charleroi) rekruteren veel
verder dan hun taalgebied; een van de Euro-
pese culturele hoofdsteden, de provinciestad
Mons (Bergen), organiseert zijn programma
op een bicommunautaire leest, o.a. samen
met de stad Gent.
In het nieuwe België moeten we wel samenle-
ven, met een gemeenschap die cultureel en nu
ook politiek anders functioneert dan wijzelf.
Het opent perspectieven die misschien ook
elders bruikbaar zijn. We worden vriendelijk
verplicht ons in te laten met de andere, niet
zozeer uit altruïsme maar uit welbegrepen ei-
De dominante cultuur heeft ons geleerd dat (zelf)ontplooiing het-
zelfde is als onafhankelijkheid; afhankelijk zijn van andermans
welbevinden is iets voor soft ies.
genbelang. We herkennen het ook in ons dage-
lijks leven: de andere moet zijn verzuchtingen
kunnen waarmaken en het is van belang dat
ik dat mee garandeer. Tegelijk hebben we het
moeilijk met inter-afhankelijke verhoudin-
gen. De dominante cultuur heeft ons geleerd
dat (zelf)ontplooiing hetzelfde is als onafhan-
kelijkheid; afhankelijk zijn van andermans
welbevinden is iets voor softies.
STEM GEVEN AAN ZIJ ‘DIE IN HET
DONKER STAAN’
Socialisten hebben in zo’n situatie een enorme
voorsprong. Ze kunnen zich laten leiden door
mensen die in het donker staan. Want juist
die mensen weten veel over al die (inter-)af-
sampol 2010/9|32
hankelijkheden, over de acupunctuurpunten
waar onze samenleving telkenmale haar ener-
gie verliest - en hoe we die energie eventueel
kunnen terugwinnen. Ik illustreer het graag
met een voorval uit mijn onderzoekswerk in
Rotterdam.
In de deelgemeente Delfshaven, interviewde ik
in één straat een tiental gezinnen waarvan alle
kostwinners minstens twee baantjes combi-
neerden.8 Sommige werkuren vielen ’s nachts;
anderen begonnen om half vijf ‘s ochtends.
Al deze mensen huurden woningen waar de
corporatie niet meer naar omkeek, met onder
meer kapotte rioleringen en beschimmelde
muren. Een aantal van die mensen was erg
actief in het lokale bewonerswerk. Groot was
mijn verbazing toen op een ruim bijgewoonde
bewonersbijeenkomst een directeur van de
corporatie vertelde over de afwezigheid van
de bewoners bij een werkbezoek aan de wijk:
‘We zijn toen om elf uur ’s ochtends hier bij
het kasteel van Spangen vertrokken’, zei hij,
‘maar van jullie was niemand aanwezig want
jullie lagen natuurlijk nog allemaal te pitten’.
Ik keek naar de aanwezigen in de zaal, onder
meer enkele mensen uit die bewuste straat.
Niemand verroerde een vin. Ik zag opeens hoe
succesvol vernedering en arrogantie elkaar
de hand geven. De spreker die het allemaal
wat amicaal bedoelde, behield op een bijna
belachelijke manier zijn gelijk; de luisteraars
bleven voorspelbaar ongezien en stil. In de
wereld van de spreker doen die luie bewoners
eigenlijk niet mee; ze vinden de sociale cohe-
sie van de directeur niet belangrijk; ze blijven
gewoon slapen op een vrije dag…
 Paul Blondeel De verongelijkten en de onzichtbaren

Onzichtbaar blijft de inspanning die ze dag
in dag uit wel leveren, onzichtbaar hun slecht
betaalde en nauwelijks beschermde baantjes;
onzichtbaar ook het cynisme van een sociale
huisvestingsmaatschappij die kapotte riole-
ringen niet herstelt. Ik zag twee erg uiteenlo-
pende aanleidingen voor mogelijke vormen
van rancune: iemand die geleerd heeft te
spreken en een zaal vol mensen die vooral het
zwijgen geleerd hebben. Het is een onnodige
afhankelijkheid die raakt aan onze positie als
politieke en sociale professionals. Het is in
ons eigen belang dat deze mensen het woord
nemen. Dat eigenbelang is inclusief: wanneer
we stem geven aan stemlozen, verandert ook
de structuur waarin we werken. Zo’n inclu-
sieve houding kan dus ook de verhoudingen
aantasten. Dat was precies wat Boerwinkel
voor ogen stond.

Paul Blondeel
Sociaal pedagoog en zelfstandig onderzoeker, Studio stadsonderzoek s2o.9

Noten boekje verkocht worden. Belgische constructie’ pas nu - als

1/ Norbert Elias en John L. Scot-
son, The Established and the Out-
siders. A Sociological Enquiry into
Community Problems, London:
Frank Cass & Co. Nederlandse
vertaling: De gevestigden en de
buitenstaanders. Een studie van de
spanningen en machtsverhoudingen
tussen twee arbeidersbuurten. Uitg.
E.R. Ruward b.v. Den Haag, 1987.
2/ O.c. p. 187 (in de Nederlandse
vertaling).
3/ Feitse Boerwinkel. Inclusief
denken: een andere tijd vraagt
een ander denken. Bussum/Paul
Brand, 1966 (eerste druk); 1971
(14de) druk. Er zouden uiteinde-
lijk 35.000 exemplaren van het
4/ Maarten Van der Linde, Feitse
Boerwinkel, inclusief denker. Horst-
cahier 26, Centrum voor sociaal
werk/de Horst, Amersfoort,
2006.
5/ Opeenvolgende jaarboeken
over armoede waarschuwen
niet alleen voor de toename
van de armoede maar ook voor
de weerbarstigheid van nieuwe
vormen van bestaansonzeker-
heid - bijvoorbeeld diegenen die
weliswaar werken maar toch arm
blijven; onderbetaalde beroepen
in de schoonmaakindustrie; …
6/ Maddens beweert dat België
eigenlijk nooit levensvatbaar was
en dat de overbodigheid van ‘de
een orgelpunt van de Vlaamse
emancipatie - aan het licht kan
komen.
7/ Caldeira T. Fortified enclaves.
The new urban segregation. In:
Setha Low (Ed.) Theorizing the
city: a new urban anthropological
reader. Rutgers university press,
pp. 83-106.
8/ Paul Blondeel, De rancune
voorbij. Beginnen te luisteren
naar wie we niet geluisterd heb-
ben. In: Bruggen bouwen. Aan de
slag met de kloof tussen burger en
politiek. Aedes Forum, 2010.
9/ Paul Blondeel bereidt een
boek voor over sociaal duurzame
stadsontwikkeling.

sampol 2010/9|33