rdo: Nowak, Samuel (2010), Gejowskim uchem. O dwiku w badaniach nad tosamociami seksualnymi i nie tylko.

W: Kultura Popularna 2(28) s.52-63.

Samuel Nowak

Gejowskim uchem. O dwiku w badaniach nad tosamociami seksualnymi i nie tylko

Dwik, w przeciwiestwie do zjawisk zwizanych z kultur wizualn, nigdy nie by przedmiotem szczeglnego zainteresowania teoretykw zajmujcych si studiami gejowsko-lesbijskimi oraz teori queer. Wiara w moc obrazw oraz ich spoeczne oddziaywanie skutecznie wykluczya dwik z obszaru bada koncentrujcych si na zwizkach polityk tosamociowych oraz mediw i powizanych z nimi praktyk spoecznych. Kategoria audialnoci jest zatem stosunkowa nowym przedmiotem refleksji w teorii gejowsko-lesbijskiej. Odbywajca si w czerwcu 2010 konferencja naukowa Sounds Queer w londyskim Kings College jest jedn z pierwszych tego typu inicjatyw, prbujcych zebra rozproszone badania na ten temat, wskazujc take na wako tematu. Opis strategii produkcji i posugiwania si dwikiem, w rnych jego formach od muzyki, przez szmer, haas, do mowy, okazuje si dla refleksji nad tosamoci gejw rwnie istotny jak studia nad wizualnoci. W moim artykule chciabym przywoa wybrane propozycje teoretyczne wice audialno z zagadnieniem seksualnoci w jej nieheteronormatywnym ujciu. Na uytek niniejszego tekstu wyodrbniam trzy obszary bada odnoszce si do dwiku towarzyszcego mediom audiowizualnym muzyki (1), telewizji (2) oraz funkcjonowania dwiku w internecie (3). Kolejno ta nie jest przypadkowa,

wyznacza j bowiem dynamika rozwoju mediw elektronicznych i audiowizualnych oraz chronologia pojawiania si wspomnianych zagadnie w debacie akademickiej. Kada z przywoanych perspektyw wie si take z nieco inn metodologi, chocia wszystkie trzy ujcia wpisuj si w kulturoznawczy model bada1. W dalszej czci artykuu powoam si na trzech teoretykw zwizanych ze studiami gejowskolesbijskimi oraz teori queer, ktrzy podjli si analizy audialnoci w swoim obszarze badawczym. Pierwsz, a zarazem najbardziej podstawow kategori organizujc przepyw dwiku jest muzyka.

Odkrywanie swojego ciaa na szklanym parkiecie: disco i polityki tosamociowe Utwory muzyczne zawsze umoliwiay i suyy wyraaniu swojej tosamoci indywidualnej, jak i zbiorowej (por. Roe, 1999; Whiteley, Bennett, Hawkins, 2005; Biddle, Knights, 2007). Muzyk szczeglnie silnie identyfikowan z kultur gejowsk jest disco, ktre jako gatunek triumfowao w drugiej poowie lat siedemdziesitych ubiegego wieku. Disco do dzisiaj obecne jest w dyskotekach, cho jego miejsce zajmuje wspczenie przede wszystkim muzyka electropop oraz electro. Inne s take praktyki odbiorcze, silniej identyfikujce disco z estetyk kampu oraz parodii. Krtki esej Richarda Dyera In Defense of Disco opublikowany w roku 1979 (i wielokrotnie wznawiany) by jedn z pierwszych teoretycznych prb analizy i obrony fenomenu disco w kulturze gejowskiej. Dyer jest brytyjskim badaczem filmu i kultury popularnej, autorem pionierskich prac w zakresie kina gejowskiego i lesbijskiego oraz kultury queer. Zauwaa, e disco to nie tylko muzyka: [] disco jest czym wicej ni tylko form muzyczn, jakkolwiek to muzyka jest jej rdzeniem. Disco to take rodzaje

Przez model kulturoznawczy rozumiem tutaj podejcie wypracowane w ramach dyscypliny, ktr s

anglosaskie Cultural Studies.

taca, klubw, mody, filmu etc, sowem, szczeglna wraliwo, specyficzna historycznie i kulturowo, determinowana ekonomicznie, technologicznie, ideologicznie i estetycznie (Dyer, 2002: 151). Badacz prowadzi swj wywd z pozycji lewicowej (ruchy kontrkulturowe lat siedemdziesitych). W tym rodowisku disco zawsze byo krytykowane ze wzgldu na swj kapitalistyczny charakter (muzyka masowa) oraz dyskredytowane na rzecz gatunkw takich jak rock and roll i folk. Fatalna reputacja nie oznacza jednak, e disco rzeczywicie jest wycznie kolejnym narzdziem ideologicznej manipulacji jednostki przez kapitalistyczny system produkcji. Std potrzeba obrony disco i potencjau, ktry niesie ze sob dla kultury gejowskiej. Wywd Dyera jest dwutorowy. W pierwszej czci brytyjski badacz podejmuje si obrony disco przed zarzutem uwikania w kapitalizm i kultur masow. Jakkolwiek argumenty te nie s kluczowe dla mojego artykuu, warto przywoa najwaniejsze tezy autora. Dyer przekonujco rozprawia si z dwoma zarzutami, ktre formuowano przeciwko muzyce disco. Po pierwsze dyskredytuje zarzut nieautentycznoci disco produkowanego dla mas, ktre przeciwstawiano autentycznym gatunkom muzycznym produkowanym przez twrcw. Badacz wskazuje, e tego typu mylenie zasadza si na ideologicznej nostalgii, ktra odsya nas do spoeczestw i wsplnot, ktre nigdy nie istniay. Drugi zarzut, odpierany przez Dyera, to dyskredytacja popu i disco poprzez wskazanie na fakt, e gatunki te wymagaj studia i olbrzymiej machiny produkcyjnej, podczas gdy rockn roll moe by swobodnie tworzony przez amatorw. Badacz pokazuje, e muzyka rockowa (dzi powiedzielibymy indie) jest raczej rozrywk klasy redniej: za spontaniczn twrczoci stoi bowiem odpowiednie wyksztacenie, moliwo zdobycia instrumentw, a take okrelony styl ycia i zwizanej z nim konsumpcji. Z zarzutem tym wie si take zaoenie automatycznej ideologizacji muzyki popularnej w muzyce pop artykuuje si ideologia kapitalizmu, a w rockn rollu do

gosu dochodzi prawdziwe ja artysty. Kwestia ideologii, jak przypomina Dyer, odsya nas do logiki kapitalistycznego systemu produkcji, ktry zasadza si na relacji pomidzy wartoci uytkow a wartoci wymienialn dbr. Zwizkowi temu towarzysz dwie sprzecznoci, ktr cechuje kulturowa produkcja kapitalizmu. Dynamik wyznacza tutaj relacja pomidzy produkcj dla zysku i produkcj dla uytku z jednej strony, a regulacyjnymi dziaaniami instytucji, ktra kontroluje pierwsz z przywoanych sprzecznoci. Co wynika z tego dla naszego rozumienia disco? Z faktu, e disco produkowane jest przez kapitalizm, nie wynika, e automatycznie, koniecznie i jednoznacznie wspiera ono kapitalizm (Dyer, 2002: 153). Nie oznacza to jednak, e disco zawsze posiada potencja wywrotowy. Jest raczej jedn z wielu si, ktre, uyte niezgodnie z przeznaczeniem, rozsadzaj system od rodka. Dowiadczenie disco i kultury klubowej (the disco experience), jak je ujmuje Dyer, zdaje si opiera na przekonaniu, e z samego faktu produkowania w systemie kapitalistycznym dbr dla pienidzy nie wynika, e system kontroluje praktyki niezorientowane na generacj zysku. Moliwe jest zatem przejcie pewnego produktu wraz z towarzyszcym mu dyskursem niejako wbrew intencjom jego nadawcy/producenta. Taki los spotka disco, ktre zostao wchonite przez kultur gejowsk. Dyer analizuje nastpnie trzy jakoci, ktre decyduj o istotnoci gatunku disco: erotyzm, romantyzm i materializm. Aby pokaza, na czym polega odmienna jako erotyzmu disco, badacz zestawia je z erotyzmem popularnych piosenek (Gershwin, Porter) oraz rocka. Dyer pisze: W popularnej piosence erotyzm jest odcieleniony: celuje w wyraeniu erotycznoci, ktra jednak zaprzecza fizycznoci erotyzmu (Dyer, 2002: 153). Innymi sowy, muzyka taka nie jest w stanie zawadn ciaem. Skoczona forma pieni i piosenki nie pozwala pogry si w szalonym tacu, jak ma to miejsce w przypadku muzyki klubowej. Dyer pokazuje, e

w klasycznej piosence, jak i rockn rollu zasad organizujc melodi (ktra zawsze zostaje domknita) jest struktura AABA. W takiej strukturze melodia i harmonia zawsze powracaj do punktu wyjcia. Inaczej jest w muzyce dyskotekowej, ktra z rzadka jest czym wicej ni tylko powtarzan w nieskoczono fraz. Brak domknicia skutkuje innym nastawieniem suchajcego/taczcego, ktry moe zatopi si szale dwiku. Erotyzm disco wie si take z odmiennymi tekstami (klasyczna pie pynie z gbi duszy lub serca), w ktrych nie ma miejsca na cielesno. Muzyka dyskotekowa jest take rytmiczna w sposb niespotykany w innych popularnych gatunkach. Dyer zauwaa, e w muzyce zachodniej rytm zawsze uwaany by za bardziej fizyczny, ni takie aspekty muzyki, jak melodia czy harmonia (Dyer, 2002: 155). Badacz ironizuje przy tym: Dlatego wanie tradycyjna muzyka zachodnia jest tak rytmicznie tpa [dull] nic lepiej nie oddaje naszego purytaskiego dziedzictwa. Rytm i zainteresowanie nim jako rodkiem muzycznego wyrazu przenikn do muzyki europejskiej z kultury afroamerykaskiej. Jednak i w tym wypadku wpyw ten najmocniej wyrazi si wanie w popularnej muzyce tanecznej rozwijajcej si od lat szedziesitych. Rockn roll take przesiknity jest erotyzmem opartym na rytmie, ale ma on charakter wyranie falliczny. Jako gatunek typowo mski, rock, nawet ten najbardziej progresywny, jest podszyty genderowym szowinizmem. Z kolei muzyka disco uwalnia rytm, bawi si nim, pozwala, by sta si dominant organizujc owo disco experience. Suy temu cay szereg zabiegw: opnianie rytmu, jego nage zmiany, bogactwo zastosowanych instrumentw perkusyjnych (por. Dyer, 2002: 155156). Erotyzm moe zosta w peni wyartykuowany, a ciao moe uwolni si od sztywnego podziau na mskie/kobiece trudno przecie wyobrazi sobie, gdzie przebiegaaby granica pomidzy bardziej mskim a bardziej kobiecym sposobem taczenia. Tumaczy to popularno muzyki disco wrd gejowskiej publicznoci. [] poniewa wielu z nas zwykle nie okrelao si jako

prawdziwi mczyni, a przy tym kultura gejowskiego getta jest przestrzeni alternatywnych granic, take seksualnych [] wydaje si, e znaczenie disco w rodowisku gejowskim wskazuje na otwarto seksualn, ktra nie jest definiowana w odniesieniu do fallusa (Dyer, 2002: 156). Z tej perspektywy muzyka staje si narzdziem w przekraczaniu (lub radzeniu sobie) z kultur przymusowego heteroseksualizmu2. Stwarza przestrze, gdzie swobodniej mona artykuowa swoj seksualno, zarwno na poziomie emocji, jak i ciaa. Drug charakterystyczn cech muzyki disco jest romantyzm. Chocia, jak pisze Dyer, nie kade disco jest romantyczne, istnieje silny romantyczny nurt w obrbie tego gatunku. Romantyzm wyraa si tutaj przede wszystkim poprzez specyficzne instrumentarium, czsto opierajce si o instrumenty smyczkowe. Rozwizania takie odsyaj nas, przez Hollywood, do Czajkowskiego, a zatem pitrzcych si i wylewnych emocji (Dyer, 2002: 156). Badacz przywouje piosenki Diany Ross i jej album Touch Me in the Morning. Dwa aspekty romantycznoci zwracaj jego uwag. S to przelotne romanse i towarzyszce im olbrzymie emocje. Znajomoci takie nie trwaj dugo, ale intensywno uczu, jakie wywouj, jest wrcz odwrotnie proporcjonalna do czasu ich trwania. Dyer cytuje piosenk Remeber Me Ross:

Remember Me As a sunny Day That you once had Along the way..

If Ive got to be strong

Pojcie to zaproponowaa Adrienne Rich dopiero w 1986 roku, zatem sze lat po ukazaniu si eseju

Dyera. Posuguj si nim, poniewa w moim przekonaniu najlepiej oddaje ono zamys autora.

Dont you know I need to have tonight when youre gone When you go Ill lie here And think about The last time you Touch me in the morning.

Jak zauwaa nic dziwnego, e Ross jest (bya) tak wana w kulturze gejowskiej [] ktra zakada, co jest nieuniknion rzeczywistoci (zwizkom nie udaje si przetrwa), a jednoczenie celebruje j i legitymuje (Dyer, 2002: 157). Muzyka disco bawi si tym paradoksem, pozwalajc si cieszy emocjami chwili, nie trywializujc przelotnych znajomoci, chocia z gry wiadomo, e nie uda si im przej prby czasu. Nie oznacza to jednak, e chwilowe romanse nie mog by rdem radoci i ekscytacji. Romantyzm disco ucielenia i uprawomacnia ten wanie aspekt kultury gejowskiej. Warto przy tym pamita, e muzyka dyskotekowa wie si z caym szeregiem praktyk uwikanych w dialektyk praca odpoczynek. Kultura klubowa, przynalena czasowi wolnemu, moe zatem sta si przestrzeni alternatywnych dowiadcze i emocji pozwalajc nam wymkn si dyskursom tosamoci, ktre funkcjonuj w sferze ycia codziennego i posiadaj spoeczn legitymacj. Ruch pomidzy banalnoci i czym innym ni banalno jest kluczow dialektyk spoeczestwa, nieustannie pozostawion otwart przestrzeni [gap] pomidzy tym, czym jest, a tym, czym powinno ono by (Dyer, 2002: 158). Utrzymanie owej luki jest tym wanie momentem, kiedy dowiadczenie sprzecznoci moe sta si (i staje si) podstaw budowania wsplnoty i wsplnego dowiadczenia w wiecie, gdzie na tosamo gejw 3 nie zawsze jest miejsce.
3

Rozrnienie na tosamo gejowsk i tosamo gejw funkcjonuje w Polsce jako rozrnienie na ujcie esencjalistyczne (tosamo gejowska) i postmodernistyczne (tosamo gejw bo tosamoci s procesualne i indywidualne nie ma tosamoci zbiorowych). Jako e nie podejmuj tutaj tej dyskusji, posuguj si zamiennie oboma terminami.

Ostatni kwesti, ktr podejmuje autor In Defense of Disco, jest materializm. Badacz powica mu krtki, ale wany akapit. Jak zatem kultura klubowa i muzyka disco, produkt pnego kapitalizmu i jego orientacji na zysk, mog cieszy socjalist oraz geja? Dyer zauwaa, e zarwno feminizm, jak i socjalizm s formami materializmu. Dlaczego wic disco nie mogoby sta si narzdziem materialistycznej polityki (por. Dyer, 2002: 159)? Celebracja materialnoci w disco jest wycznie celebracj wiata, w ktrym jestemy zawsze i w sposb nieunikniony zanurzeni, za materializm disco w jego technologicznej nowoczesnoci jest cakowicie historyczny i kulturowy (Dyer, 2002: 159). W konsekwencji kultura klubowa, poprzez czenie romantyzmu i materializmu, pozwala dostrzec nam, e yjemy w materialnym wiecie i moemy czerpa z tego rado, ale niekoniecznie w sposb zaoony przez kapitalistyczny system produkcji. Erotyzm [disco] umoliwia nam ponowne odkrycie wasnych cia jako dowiadczenia fizycznoci, jaki i moliwoci zmiany (Dyer, 2002: 159). Dyer konkluduje swj wywd: disco nie zmieni wiata ani nie wywoa rewolucji. Nie wywoa jej take sztuka i zbyteczne jest tego oczekiwa. Jednake, czciowo poprzez otwarcie naszego dowiadczenia, czciowo poprzez zmian kategorii, sztuka i disco mog mie zastosowanie. [] if it feels good, use it (Dyer, 2002: 159). Esej Dyera znakomicie komentuje i dopowiada Jaap Kooijman w artykule Turn the beat around: Richard Dyers In Defense od Disco revisited. Kooijman, holenderski kulturoznawca zainteresowany problematyk kultury gejowskiej oraz queer, przywouje w tym celu midzy innymi stanowisko Jeremego Gilberta i Ewana Pearsona (por. Gilbert, Pearson, 1999) i pokazuje, e disco nie tyle oferuje przestrze do re-konceptualizacji gejowskiej tosamoci [], ale potencjalnie do dekonstrukcji wszelkich tosamoci definiowanych podug podziau na hetero/ homo czy mskie i kobiece (Kooijman, 2005: 264). Esej Dyera oraz komentarz do niego pokazuj, jak bardzo sfera dwikowa jest aktywnie wczana w inne praktyki

kulturowe zwizane z wyraaniem siebie oraz swojej seksualnoci. Audiosfera nie jest czym rwnolegym wobec dowiadczenia codziennoci, ale jedn z jej kilku warstw. Jej zbadanie pozwala zatem lepiej zrozumie funkcjonujce w niej polityki tosamociowe i towarzyszce im strategie polityczne.

Gejowskim uchem: seksualno i telewizyjny dwik W przeciwiestwie do muzyki klubowej, ktrej dwik jest zorganizowany i w peni zaprojektowany, dwiki towarzyszce mediom audiowizualnym, gdzie cieka fonii nie jest jedynym punktem odniesienia, maj charakter procesualny. Kwestia ta nie zostaa do tej pory wyczerpujco omwiona na gruncie teorii mediw (poza filmoznawstwem) i jest zupenie nowym tematem w kulturowych studiach nad seksualnoci. W moim przekonaniu najbardziej przekonujce i najciekawsze ujcie tego problemu zaproponowa Glyn Davis, take Brytyjczyk i wykadowca Glasgow School of Arts. Davis sformuowa swoje stanowisko w eseju Hearing queerly, ktry ukaza si w redagowanej przez niego oraz Garyego Needhama antologii Queer TV. Theories, Histories, Politics. Autor sign do kluczowych koncepcji wypracowanych w nurcie teorii queer, zwaszcza prac Eve Kosofsky Sedgwick i w oryginalny sposb wczy je w kulturoznawcz refleksj nad audialn sfer telewizji. Punktem wyjcia s dla Davisa ustalenia teorii telewizji (television studies) w zakresie funkcjonowania dwiku. Autor przywouje trzy prace, ktre uznaje za kluczowe dla studiw nad audialnym aspektem tele-przekazu: Visibile Fictions Johna Ellisa (1992), Television/Sound Ricka Altmana (1986) oraz Interpreting television Karen Laury (2004). Nie s to oczywicie jedyne opracowania powicone telewizyjnemu dwikowi. Jak pisze Davis: muzyka w telewizji od promocyjnych materiaw pop, do wykona na ywo i klasycznych partytur w dokumentach przyrodniczych przykuwa nieustann uwag []. Zwykle teksty o telewizji bez

przekonania sprowadzaj si do faktu, e w tym medium relacja dwik/obraz jest inna ni w kinie, a sam dwik ujmuje si jako waniejszy ni telewizyjny obraz (Davis, 2009: 174). Badacz przywouje stanowisko Ellisa, aby wyjani centraln rol dwiku w omawianym medium: W telewizji dwik ma bardziej kluczow definicyjn rol. Dwik jest nonikiem fikcji i realizmu, obraz ma funkcj bardziej ilustracyjn. Obraz telewizyjny wydaje si prosty i bezporedni, pozbawiony szczegw i dodatkowych znacze. Dwik wydaje si nie detale []. Wiele typowych dla telewizji form przekazu zaley od dwiku jako gwnego nonika informacji i gwnego sposobu zapewniania cigoci uwagi (Ellis, 1992: 129). Davis rozwija koncepcj Ellisa i wskazuje na wyran dominacj sfery audialnej (syszalnej) nad wizualn w telewizyjnym strumieniu. Luki pomidzy obrazem i dwikiem oraz pomidzy medium i jego publicznoci s ontologicznymi komponentami medium (Davis, 2009: 176). W przypadku dziea filmowego, za spraw mechanizmu suture, ktry scala audiowizualno filmu i jego dowiadczenie, celem jest osignicie idealnej peni. Jak pisze Mary Ann Doane: Praktyki montau i miksowania dwiku su maskowaniu sprzecznoci poprzez specyfikacj dopuszczalnych zwizkw pomidzy obrazem i dwikiem. W technicznym dyskursie dwiku synchronizacja oraz totalno s fetyszyzowane, a nierozerwalno dwiku i obrazu ujmowane jako cel (Doane, 1985: 56). Z kolei telewizja i jej dyskurs ze wzgldu na szybki proces produkcji, efemeryczno i zaleno od przekazu na ywo s nieustannie naraone na momenty niecigoci i braku synchronizacji dwiku oraz wizji. Te wanie momenty, owe pknicia w dyskursie, nieregularnoci i braki koherencji s przedmiotem uwagi badaczy zajmujcych si teori queer [] rzeczywiste czy metaforyczne s przestrzeniami moliwoci, godnymi uwagi i interwencji (Davis, 2009: 176). Davis przywouje definicj queer za Eve Kosofsky Sedgwick. Pojcie queer mona zatem odnie do otwartej sieci moliwoci, luk,

krzyowa, dysonansw i rezonansw, przejzycze i naddatkw znacze, gdy konstytutywne elementy czyjej pci, czyjej seksualnoci nie s w stanie (lub nie mog) jednoznacznie rozstrzyga (Sedgwick, 1993: 8). Davis przekonuje, e argumenty Sedgwick mona zastosowa w badaniach nad telewizj, zwaszcza w relacji dwik/obraz. Specyficzne cechy telewizyjnego dyskursu takie, jak surowy monta, nage momenty ciszy, przerwy w transmisji, zmieszanie w czasie zappingu pomidzy kanaami i programami, zachcaj do pyta z perspektywy queer. Co ukazuje i sugeruje kana fonii, ktry nie pasuje do obrazw, ktrych jestemy wiadkami i w jaki sposb owa niezgodno jest, fenomenologicznie, dowiadczana? W jaki sposb to, co syszymy, komplikuje obrazy, ktre s nam pokazywane? Jeli zwizek obraz/dwik jest fragmentaryzowany w telewizji, co ta luka ujawnia na temat ideologicznych dziaa medium, narracji, komunikatw i fikcji nam prezentowanych? (Davis, 2009: 177). Odpowiedzi na te pytania autor szuka w tekstach analizujcych dwik w telewizji oraz filmach zaliczanych do queer cinema (kino gejowsko-lesbijskie). Powoujc si na prace Thomasa Waugha (por. Waugh, 1996) oraz Michela Chion (por. Chion, 1994, 1999), wskazuje na specyficzne konsekwencje efektu voice-off, gosu narratora oderwanego od jego ciaa. W sytuacji, kiedy gos naley do osoby nieznanej, ktrej nie potrafimy zidentyfikowa, dokonuje si wokalizacja specyficznej wadzy. Takie posugiwanie si dwikiem z offu funkcjonuje w teorii filmu pod pojciem acousmtre, ktre oznacza tajemniczy gos bez cile umiejscowionego rda, utosamiany przy tym z wadz i si (na przykad komputer Hall w 2001: Odysei kosmicznej Stanleya Kubricka, 1969). Jednake dwik taki posiada bardzo niejednoznaczny status wydobywa si spoza obrazu (jest niediegetyczny), chocia emitowany jest z przestrzeni ekranu, za ktrym umiejscowiono aparatur naganiajc. Podajc za ustaleniami Chion, Davis odnosi je do telewizji oraz wskazuje na tak sytuacj jako moment rozbicia opozycji

wewntrzny/zewntrzny. Z punktu widzenia ponowoczesnej teorii queer jest to przestrze, w ktrej dochodzi do sproblematyzowania binarnego systemu mylenia opartego na szeregu wykluczajcych si poj (por. Butler, 2008, Sedgwick, 1990). Nie oznacza to, e kady akuzmatyczny gos w telewizji jest zawsze i koniecznie nieheteronormatywny [queer]. Raczej telewizyjny acousmtre posiada potencja wytwarzania efektw, zarwno syszalnych i emocjonalnych, ktre mog by dowiadczane jako nieheteronormatywne (Davis, 2009: 178). W dalszej czci swojego wywodu Davis (za Wayneem Koestenbaumem) zwraca uwag na istotny w procesie formowania si nieheteronormatywnej tosamoci gest coming outu (wyjcia z ukrycia, ujawnienia swojej gejowskiej/ lesbijskiej tosamoci), ktry nie jest niczym innym, jak wokalizacj pewnej kondycji. Co wicej, nasz kultur cechuje silne przewiadczenie o cisej zalenoci pomidzy gosem a msk seksualnoci prawdziwi mczyni obdarzeni s niskim tembrem, przeciwstawia si im homoseksualistw o zdecydowanie wyszej tonacji i innej barwie gosu. Niezgodno pomidzy ciaem kulturowo oznaczonym jako mskie oraz gosem, ktry t msko podwaa, funkcjonuje jako wskanik seksualnej odmiennoci. Mechanizm ten atwo przeledzi w strategiach konstrukcji medialnych bohaterw, zwaszcza w Polsce. Wystarczy przypomnie posta Pshemka z Brzyduli (TVN, 20082009) czy wykreowanego take przez TVN modowego guru Tomasza Jacykowa. Zwizki pomidzy msk homoseksualnoci i gosem manifestuje si take w subkulturowym uyciu jzyka pisze Davis (Davis, 2009: 180), wskazujc na osobn leksyk, ktra ma wyraa odmienn tosamo seksualn. Telewizyjny dwik to rwnie cisza oraz dwiki otoczenia. To westchnienia i drenia dwiku tkwice w tle codziennych transmisji, umiejscowione poza gosami lub w przestrzeniach pomidzy sowami: szumy i trzaski, echa i szepty []. Czy wanie tutaj, poza i ponad codziennymi gosami, ktre wypeniaj przekaz, nie

mamy do czynienia z najbardziej dziwnymi (queerest) dwikami telewizji? (Davis, 2009: 181)4. Wedug Davisa, rozproszony dwik (przeciwstawiony dwikowi o konkretnym rdle i funkcji) moe by odczytany jak analogiczny wobec takiego rozumienia seksualnoci, ktre stara si uciec od definiowania granic poprawnych tosamoci pciowych i seksualnych. W podobnym kluczu badacz odczytuje momenty ciszy, wyjtkowo nienaturalnej w teledyskursie. Cisza jest raczej efektem mechanicznego wyczenia dwiku (klawisz mute) lub technicznej awarii, anieli zamierzonym efektem. Chwile ciszy zyskuj jednak szczeglny status i mog sta si przedmiotem teoretycznej interwencji; s jak pknicia w pewnej caoci, nieprzewidziane zdarzenia, sprzeczne z logik nowoczesnego porzdku rzeczy. Polityczny kontekst ciszy Davis odnajduje w badaniach Jonathana Katza, ktry zajmowa si cisz w muzyce Johna Cagea: Cisza nie bya wycznie symptomem opresji [] bya take wybranym rodkiem oporu (cyt. za: Davis, 2009: 182). Nie idzie tu bynajmniej o metafor pozostania w ukryciu wobec homofobicznego spoeczestwa, lecz o wykorzystanie kodu wbrew zaoonej logice. Mylenia w podobnych kategoriach o telewizyjnym dwiku prowadzi do paradoksalnego wniosku, e najbardziej queerowe dwiki to te, ktrych nie ma, lub te, ktre milkn (Davis, 2009: 182). Refleksji Davisa towarzysz take lune rozmylania o telewizji jako najbardziej queerowym (dziwnym, odstajcym) medium pord innych rodkw przekazu. Pynno i dynamika telewizyjnego dyskursu wymykaj si bowiem prostym klasyfikacjom i nie daj si uj w spjne modele. Praktyki odbiorcze rwnie ulegaj rozmaitym zakceniom, zarwno na poziomie przekazu (reklamy, przerwy techniczne, zmiany ramwki), jak i indywidualnych stylw ogldania czonych i przerywanych przez inne czynnoci. Teoria queer wydaje si
4

W tym zdaniu Davis posuguje si sowem queer w podwjnym znaczeniu: jako dziwaczne (dla medium) oraz queerowe, to jest rozbijajce pewn ontologiczn cao. T gr sw bardzo trudno odda w jzyku polskim.

zatem oferowa idealne narzdzia badawcze do analizy telewizyjnego strumienia. Oczywicie jest to mylenie niebywale postmodernistyczne, niechtne wszelkim rozstrzygniciom, co w czasach powrotu wielkich modeli narracyjnych jak psychoanaliza czy marksizm moe budzi uzasadniony opr. Jednake wywd Davisa jest zaskakujcy ze wzgldu na teoretyczny rozmach (mnogo przywoanych koncepcji) i oryginalne czenie rozmaitych perspektyw badawczych. Zaproponowana przez autora metoda jest inspirujca i z pewnoci wkrtce (tekst ukaza si rok temu) znajdzie swoje kontynuacje w debatach na styku teorii queer i teorii mediw.

Dwik i tosamo online: homo-audioprzestrzenie internetu Chocia internet i towarzyszce mu procesy kulturowe (zwaszcza zjawisko web 2.0) posiadaj liczne omwienia teoretyczne, zagadnienia pci i seksualnoci online s dopiero wschodzcym obszarem bada. Perspektywa ujmujca audialno w sieci oraz studia nad seksualnoci nie posiada natomiast prawie adnego zaplecza teoretycznego. Wyjtkiem s tutaj midzy innymi prace Ragana Foxa, modego amerykaskiego badacza zwizanego z California State University, autora ksiki Gays in (Cyber-) Space. Online Performances of Gay Identity (Fox, 2007). Chciabym przywoa jego artyku Sober Drag Queens, Digital Forests, and Bloated Lesbians. Performing Gay Identities Online, w ktrym omawia sposoby konstruowania tosamoci za pomoc komputerowo zaporedniczonej komunikacji (computer-mediated communication CMC). W tym miejscu konieczne s jednak dwa zastrzeenia. Po pierwsze, propozycja Foxa to raczej przyczynek do bada, ni w peni satysfakcjonujca metodologia. Co prawda teoretyk posiada rozlege horyzonty badawcze, czego dowodzi publikacja Gays in (Cyber-) Space, jednak brakuje mu siy przekonywania oraz swobody w czeniu rnych argumentw. W zestawieniu z Richardem Dyerem, ktrego

maestria stylu i wnikliwo obserwacji stanowi niedocigniony wzorzec tego, jak porywajce mog by teksty naukowe, publikacje Foxa wypadaj mniej korzystnie. Autor nie ma take zrcznoci w posugiwaniu si teori, ktr cechuj teksty Glyna Davisa. Pozwalam sobie jednak umieci Amerykanina obok dwjki uznanych ju autorw, nie tyle z powodu braku innych moliwoci, ile z racji aktualnoci tematu i sygnalizacji potrzeby dalszych bada w tym zakresie. Po drugie, tekst Foxa oferuje mniej teoretycznych tropw, skupiajc si przede wszystkim na analizie materiaw online. Wynika std skromniejsza objto materia ktry zamierzam omwi. Przedmiotem zainteresowania Ragana Foxa w eseju Sober Drag Queens s praktyki zwizane z tworzeniem i uytkowaniem podcastw, czyli materiaw dwikowych (czasem filmowych) regularnie publikowanych w internecie przy pomocy technologii RSS. Podcasty zwizane s z odtwarzaczem muzycznym iPod koncernu Apple, ale jego posiadanie nie jest konieczne do ich odtwarzania 5. Fox pisze: Technologie podcastu oferuj narzdzia, za pomoc ktrych geje mog kontrolowa produkcj obrazw i dwikw reprezentujcych ich podmiotowoci. W wiecie podcastingu homoseksualni mczyni dziaaj jako producenci, koordynatorzy PR, recenzenci, rzecznicy prasowi i twrcy wsplnot (Fox, 2008: 1246). Badacz pozostaje wierny ustaleniom socjologii i socjologii queer w zakresie polityk tosamociowych i procesw wsplnotowych. Za Michaelem Warnerem (por. Warner, 1999) przyjmuje koncepcj stygmafilnych przestrzeni (zapoyczone od Goffmana, por. Goffman, 2005), gdzie jednostki stygmatyzowane znajduj

wsplnot i tworz alternatywn rzeczywisto. Przywouje funkcjonowanie CMC

Warto pamita, e przy okazji dyskusji nad oprogramowaniem i technologiami Apple pojawia si czsto

kwestia lojalnoci wobec i tosamoci marki, ktra przybiera form konfliktu Mac versus PC. Jakkolwiek jest to bardzo interesujce zagadnienie, take ze wzgldu na silne utosamienie marki z miejsk kultur gejowsk, nie bd rozwaa tego problemu, ktry nie odnosi si bezporednio do kwestii audialnoci (por. Fox, 2007).

jako platformy dla aktywizmu i dalszych dziaa spoecznych. Internet jest take miejscem oporu i negocjacji maszynerii wadzy, ktrej mechanika moe zosta odwrcona i sta si rdem przyjemnoci. Powstajce w wyniku takich dziaa sieci tworz now geografi, gdy sieci wirtualne nie pokrywaj si z rzeczywistymi lokalizacjami. Kolejnym aspektem omawianym przez Foxa jest retoryka i zabieg retorycznego marginalizmu. Pojcie to odsya do performatywnych instancji, za pomoc ktrych kulturowi odmiecy odnosz si do opresywnych systemw, posugujc si maginalizmem jako miejscem oporu (Fox, 2008: 1247), co z kolei moe by rozumiane w duchu strategicznego esencjalizmu (por. Spivak, 1987). Nie sposb odmwi racji badaczowi parareli. Jak pisze Fox: porwnuj retoryczny marginalizm ze strategicznym esencjalizmem, poniewa wielu mczyzn, ktrych wylicza ten raport, angauje si w performatywne taktyki, ktre mona uzna za homofobiczne, mizoginistyczne, klasistowskie, rasistowskie i etnocentryczne. Moim celem jest pokaza kilka sposobw, poprzez ktre podcasty mona odczyta jako spektakle (performances), ktre raczej przezwyciaj i rozsadzaj ni utrwalaj systemy opresji (Fox, 2008: 1247). Autor analizuje ponad dwiecie podcastw o rnej zawartoci gatunkowej, z ktrych wybiera poszczeglne fragmenty. Nastpnie badacz dokonuje rekonstrukcji audialnej topografii, czyli sposobw wykorzystania rozmaitych dwikw w celu stworzenia spjnego nastroju podcastu. Podobnie jak w przypadku tekstu Glyna Davisa, tak i tutaj nie bd referowa analiz autora. Odnios si do wycignitych przez Foxa wnioskw. Po pierwsze, zebrany przez autora materia wskazuje na atwo, z jak twrcy podcastw adaptuj otaczajce ich rodowisko (ulica, otwarta przestrze) na wasny uytek. Nalecy do lesbijskiej, gejowskiej, biseksualnej i transgenderowej wsplnoty stosuj podobne taktyki w negocjacji ujawnienia homoseksualnoci w

nieprzychylnym otoczeniu (Fox, 2008: 1258). Przestrze taka jest rekonceptualizowana i dostosowywana do indywidualnych potrzeb w danej chwili poprzez dziaania, ktre maj charakter subwersywny wobec dominujcego porzdku. Sycha tu oczywicie echa prac Foucaulta i Butler, sugerujcych moliwo wywrotowych praktyk w obrbie istniejcego systemu wadzy. Tosamo jawi si jako pynna i fragmentaryczna; dziki retorycznym zabiegom, audioprzestrze podcastu staje si tosamociowym warsztatem, gdzie moliwe jest eksperymentowanie z rozmaitym sposobami autoekspresji. Chodzi tutaj o kombinacj chwytw retorycznych oraz dwikw, ktre rozbrajaj funkcjonujce w kulturze (zaporedniczone przez instytucje) zwizki pci i seksualnoci. Dziki cyfrowej reprodukcji, moliwa staje si ekspresja tosamoci seksualnej za pomoc elementw pochodzcych z rnych, rozcznych wobec siebie przestrzeni geograficznych i kulturowych. Wyraenie siebie staje si audiospektaklem, ktry opiera si o wielorakie, nieraz sprzeczne dowiadczenia. Zachca on przy tym do postrzegania wieloci moliwych identyfikacji podmiotowych (nieeuroatlantyckich), a take queerowania nowych przestrzeni6. Wreszcie audioprzestrzenie podcastu przezwyciaj tradycyjne rozumienia przywizania do miejsca (Fox, 2008: 1259)7. Nowe mapy tworzy si w oparciu o informacje o miejscach homofobicznych i naraonych na zbrodnie z nienawici (hate-crime). Poprzez nieustann repetycj wzmacnia si take wiadomo grupow, chocia w sposb przekraczajcy postulaty formuowane w obrbie feminizmu (w jaki dokadnie, Fox nie wyjania). Uytkownicy podcastw zwracaj si ku mediom alternatywnym zarwno aby uzupeni, jak i zastpi masowo
6 7

Poprzez strategi queerowania mona rozumie tutaj wszelkie praktyki przezwyciajce norm hetero. Z lokalnego punktu widzenia, najciekawsza wydaje si kwestia wirtualnych wsplnot gejowskich, ktre nie

pokrywaj si z rzeczywistymi sieciami spoecznymi (Fox pomija zupenie ten problem). Wynika to oczywicie z braku zaplecza instytucjonalnego (miejsca spotka, organizacje, kluby) i koniecznoci ucieczki w sie. Kwesti t staram si zbada w przygotowywanej rozprawie doktorskiej.

zaporedniczone sposoby konsumpcji. [] podcasty zachcaj marginalizowane grupy, aby dzieli si nieobecnymi tematami (Fox, 2008: 1260). Swj wywd autor podsumowuje rozwaaniami nad politycznymi implikacjami posugiwania si CMC oraz postulatem bada czcych performance studies, media studies oraz refleksj nad budowaniem ruchw spoecznych.

Niech nas usysz! Przywoane w niniejszym tekcie perspektywy badawcze mog mie szerokie zastosowanie w badaniu rodzimej kultury popularnej. Do tej pory autorzy i autorki sigali wycznie do analizy materiaw wizualnych; audioprzestrzenie czekaj zatem na odkrycie i teoretyczn analiz. W moim przekonaniu wyliczone zagadnienia warto take uzupeni o problemy, przed ktrymi stawiaj nas lokalne dyskursy mediw. Najbardziej interesujc kwesti wydaje si zaobserwowana przeze mnie dynamika medialnej reprezentacji gejw i lesbijek, opierajca si na opozycji syszalne i niewidzialne versus widzialne i niesyszalne. Z telewizji doskonale znamy obraz siedzcej tyem do kamery postaci, ktra wyjawia swoj homoseksualn orientacj (znane z odcinkw Rozmw w toku, reportay TVP Info czy polsatowskich Informacji). Kiedy jednak geje (lesbijki przecie nie istniej) staj si wanymi postaci fikcyjnych gatunkw (casus Sebastiana w serialu Magda M.), odbiera si im moliwo wokalizacji swojej seksualnej odmiennoci, ktra odczytana moe zosta wycznie na poziomie wizualnej konotacji. Przede wszystkim jednak przywoane teksty wskazuj na istotno analizy audiosfery w refleksji nad sposobami uczestnictwa w yciu spoecznym i budowania strategii politycznych. Studia gejowsko-lesbijskie oraz teoria queer (jak i feminizm w ogle) maj wiksze ambicje, ni pozostanie tylko uniwersyteckimi debatami. Pod auspicjami kulturoznawstwa jeszcze bardziej wzmacniaj swj polityczny potencja. W spoecznej walce o kontrol i produkcj znacze, audioprzestrze domaga si

pilnej interwencji. Skoro ju nas widz, niech nas w kocu usysz.

Chciabym podzikowa za pomoc prof. Richardowi Dyerowi, ktrego wiedza, wraliwo i talent stanowi dla mnie nieustajce rdo inspiracji.

I wish to thank prof. Richard Dyer whose expertise, sensivity and talent is my unceasing inspiration.

BIBLIOGRAFIA: Altman R. (1986). Television/Sound. W: T. Modleski (red.). Studies in Entretainment: Critical Approaches in Mas Culture. Bloomingtom Indianapolis. Biddle I., Knights V. (2007). Music National Identity and the Politics of Location: Between the Global and the Local. HantsBurlington. Butler J. (2008). Uwikani w pe, tum. K. Krasuska. Warszawa. Chion M. (1994). Audio-vision. Sound on Screen. Nowy Jork. Chion M. (1999). The Voice in Cinema. Nowy Jork. Davis, G. (2009). Heraing Queerly: Televisions dissident sonics. W: G. Davis, G. Needham (red.). Queer TV. Theories. Histories, Politics. LondynNowy Jork. Doane, M.A. (1985). Ideology and the Practice of Sound Editing and Mixing. W: J. Belton, E. Weis (red.). Film Sound: Theory and Practice. Nowy Jork.

Dyer, R. 2002. Only Entertainment. LondynNowy Jork. Ellis J. (1992). Visible Fictions: Cinema, Television, Radio. Londyn. Fox, R. (2008). Performing Gay Identities Online Sober Drag Queens, Digital Forests, and Bloated "Lesbians". W: Qualitative Inquiry, vol. 14, . http:// qix.sagepub.com/cgi/content/abstract/14/7/1245, 5.05.2010. Fox, R. (2007). Gays in (Cyber-) Space. Online Performances of Gay Identity. Saarbrcken. Gilbert J., Pearson E. (1999). Discographies: Dance Music, Culture and the Politics of Sound. London. Goffman, E. (2005). Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, tum. A. Dzieryska, J. Tokarska-Bakir. Gdask. Lury, K. (2004). Interpreting television. London. Kooijman, J. (2005). Turn the beat around. Richard Dyers In Defense of Disco revisited. W: European Journal of Cultural Studies, vol. 8, http:// ecs.sagepub.com/cgi/reprint/8/2/257, 5.05.2010. Roe K. (1999). Music and identity among European youth. Music as communication. W: Journal on Media Culture, vol. 2, http:// www.icce.rug.nl/~soundscapes/DATABASES/MIE/Part2_chapter03.shtml, 5.05.2010. Sedgwick, E.K. (1993). Epistemology of the Closet. Nowy Jork. Sedgwick, E.K. (1993). Tendencies. Nowy JorkDurham. Spivak G. (1987). In Other Worlds: Essays in Cultural Politics. Londyn. Warner, M. (1999). The Trouble with Normal: Sex, Politics, and the Ethics of Queer Life. Cambridge. Waugh, T. (1996). Cockteaser, W: J. Doyle., J. Flatley, J.E. Munoz (red.). Pop Out: Queer Warhol. DurhamLondyn. Whiteley S., Bennett A., Hawkins S. (2005). Music, Space and Place: Popular

Music and Cultural Identity. HantsBurlington.