436

Małgorzata KUĆ
Katolicki Uniwersytet Lubelski

PROBLEMATYKA WIKTYMOLOGICZNA NA STUDIACH PRAWNICZYCH

Wprowadzenie
Celem artykułu jest wskazanie na związek wiktymologii z problematyką nauk
prawnokarnych i uzasadnienie nauczania wiktymologii na studiach prawniczych.
Wiktymologia jako nauka o ofierze przestępstwa (wiktymologia kryminalna lub
inaczej penalna) ma swój początek w kręgu rozważań nad zjawiskiem przestęp-
1
czości. Pierwotnym i zasadniczym przedmiotem jej badań jest związek sprawca –
ofiara w kontekście ustalenia roli ofiary w genezie przestępstwa. Obszerność i
złożoność przedmiotu badań wiktymologii, który jest podstawą do różnych jej kon-
2
cepcji (wiktymologia: kryminalna, procesowa, ogólna, nowa, teologiczna, natural-
3
na, ekologiczna, indywidualna, grup społecznych, społeczna ) zobowiązuje do
ścisłych jej związków z innymi naukami. Wiktymologia kryminalna, najbardziej inte-
resująca z punktu widzenia założonego celu rozważań, zajmuje się przede wszyst-
kim jednostkową ofiarą przestępstwa, bada jej udział w genezie przestępstwa,
ryzyko doznania wiktymizacji, jej zasięg i skutki, poszukuje sposobów zapobiega-
4
nia temu zjawisku oraz udzielania ofiarom pomocy.

Uzasadnienie nauczania wiktymologii na studiach prawniczych

Podstawowym uzasadnieniem nauczania wiktymologii na studiach prawni-
czych jest przedmiot jej badań, który wykazuje wiele związków z różnymi gałęziami
prawa, w tym zwłaszcza – prawem karnym. Wiedza prawnicza jest niezbędna w
zakresie realizowania tzw. orientacji praktycznej w wiktymologii, polegającej na
5
niesieniu pomocy ofiarom. Jednym z podstawowych wymiarów tej pomocy jest
pomoc prawna, oferowana obok pomocy medycznej, psychologicznej, terapeu-
tycznej, która ma na celu zmniejszenie skutków pokrzywdzenia przestępstwem.
Intensywność rozwoju niektórych nurtów badań w ramach wiktymologii (zwłaszcza
procesowej, zajmującej się sytuacją ofiary w procesie karnym) wskazuje na ko-
nieczność ścisłej współpracy tej nauki z innymi naukami prawnymi np. prawem
karnym procesowym. Wiedza w zakresie czynników zagrożenia, rodzajów i skut-
ków wiktymizacji, a także sposobów ograniczania jej rozmiarów bez wątpienia jest
także wiedzą przydatną zarówno w teorii, jak i praktyce prawniczej. Badania doty-
czące roli ofiary w genezie przestępstwa, zwłaszcza problematyka przyczynienia
się ofiary do przestępstwa, stanowią istotny wkład w ustalenia etiologii przestęp-
6
stwa i przestępczości.
Badania wiktymologiczne, przez fakt poznania zjawiska wiktymizacji kryminal-
nej, przyczyniają się do doskonalenia technik i metod zapobiegania przestępczo-

1
E. Bieńkowska: Wiktymologia. Zarys wykładu. Warszawa 2000, s. 16; S.M. Amin: Ofiara przestępstwa
we współczesnych systemach prawnokarnych ze szczególnym uwzględnieniem jurysprudencji Isla-
mu. Toruń 1995, s. 34-36
2
E. Bieńkowska, op. cit., s. 66
3
B. Hołyst: Wiktymologia. Warszawa 2000, s. 21-37
4
E. Bieńkowska, op. cit., s. 21
5
Ibidem, s. 76
6
M. Amin, op. cit., s. 50
 437

7
ści. Mają, zatem istotne znaczenie dla prawa karnego i kryminologii. Wiedza na
temat roli ofiary w genezie przestępstwa, podatności indywidualnej i grupowej na
wiktymizację (czyli doznanie krzywd i szkód w wyniku przestępstwa), różnych form
zachowań ofiary przyspieszających pokrzywdzenie przestępstwem – stanowi waż-
ny element budowania postulatów pod adresem polityki kryminalnej (w tym –
przede wszystkim karnej), zorientowanej na przeciwdziałanie przestępczości.
8
Szeroko omawiana współcześnie problematyka zagrożeń (stanowiąca pod-
stawowy przedmiot badań wiktymologii), widziana w kontekście nowych czynników
zagrożeń oraz nowych obszarów ich występowania – zobowiązuje do podejmowa-
nia starań w kierunku lepszego rozpoznania tych zjawisk i skutecznego przeciw-
działania im. Efektu tego nie można jednak osiągnąć bez międzynaukowej współ-
pracy, która zakłada wzajemność wykorzystania wyników badań naukowych czy
pomocy metodologicznej. W obliczu złożoności (mnogości i różnorodności zagro-
żeń) spojrzenie interdyscyplinarne jest nie tylko warunkiem lepszego rozumienia
całokształtu problematyki, ale przede wszystkim – warunkiem skutecznej profilak-
tyki w tym zakresie. Obraz przestępczości widziany jedynie z punktu widzenia
sprawcy przestępstwa jest istotnym ograniczeniem perspektywy spojrzenia, które z
racji jednostronności – może być źródłem różnych wypaczeń, błędów w analizie i
interpretacji zjawiska. Waga problemu przestępczości, zwłaszcza z racji nowych jej
form – stanowi istotne wyzwanie tak dla nauki prawa i dyscyplin pomocniczych, jak
i praktyki wymiaru sprawiedliwości. Wydaje się zatem, że uzupełnienie perspekty-
wy spojrzenia na ten problem o zagadnienie ofiary przestępstwa jest koniecznością
tak z punktu widzenia prawidłowości procesu badawczego, jak i sprawności apara-
tu ścigania, a także oferty skutecznych środków przeciwdziałania przestępczości.
9
Ofiara odgrywa ważną rolę w inicjowaniu wszczęcia postępowania karnego. Pra-
wie w 80% przypadków postępowanie przygotowawcze jest wszczynane na pod-
stawie zawiadomienia o przestępstwie pochodzącego od obywateli, przeważnie od
10
ofiar. Z drugiej strony, badania wiktymizacyjne wskazują na niepokojący fakt, że
ofiary jednak częściej podejmują decyzję o niezawiadamianiu policji o popełnieniu
11
przestępstwa niż o jej zawiadamianiu. Na taką sytuację ma wpływ szereg czynni-
ków, m.in.: przypadki instrumentalnego traktowania ofiary przez policję jako źródło
dowodowe, czas trwania postępowania przygotowawczego - które mogą prowadzić
12
do wtórnej wiktymizacji ofiary.
13
Zgodnie z intencją ustawodawcy, przepisy kodeksu postępowania karnego
mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby uwzględnione zosta-
ły prawnie chronione interesy pokrzywdzonego (art. 2 § 1 pkt 3 kpk) - ofiary. Po-
krzywdzony może występować w postępowaniu sądowym w charakterze oskarży-
ciela posiłkowego w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego
(art. 53 kpk). Pokrzywdzony może również występować w roli oskarżyciela prywat-
nego – wnosić i popierać oskarżenie o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywat-

7
B. Hołyst, op, cit., s. 48-49
8
np. J. Ziółkowski (red.): Bezpieczeństwo Polski u progu XXI wieku. Lublin 2004; M. Miłosz (red.):
Bezpieczeństwo a informatyka, biznes i edukacja. Lublin 2004; J. Ziółkowski (red.): Zarządzanie bez-
pieczeństwem regionu. Lublin 2004
9
J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski: Kryminologia. Gdańsk 1999, s. 434
10
Ibidem, s. 435
11
Ibidem
12
Ibidem, s. 436
13
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 z poźn. zm.)
 438

nego (art. 59 kpk). Ochrona praw pokrzywdzonego znajduje wyraz w możliwości

dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń cywilnych (powództwo cywilne –
tzw. proces adhezyjny). Zgodnie z treścią art. 62 kpk, pokrzywdzony może aż do
rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wytoczyć przeciwko oskar-
żonemu powództwo cywilne w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń
majątkowych, które wynikają bezpośrednio z przestępstwa. Inną pozycję w proce-
sie ma ofiara występująca w charakterze świadka. Jej wpływ na przebieg postępo-
wania jest mniejszy niż wtedy, gdy występuje w charakterze strony procesowej.
Świadek jest zobowiązany do stawienia się na wezwanie organu procesowego i
złożenia zeznań, niejednokrotnie rola ta jest odczytywana przez ofiary jako czaso-
14
chłonna i powiązana z szeregiem uciążliwości, co nie pozostaje bez wpływu na
jej sposób postrzegania i ocenę pracy wymiaru sprawiedliwości.
15
Przepisy kodeksu karnego przewidują możliwość naprawienia przez spraw-
cę szkody wyrządzonej ofierze przestępstwa. Następuje to w drodze orzeczenia
środków karnych w postaci obowiązku naprawienia szkody (art. 39 pkt 5 kk) lub
nawiązki (art. 39 pkt 6 kk), które uznaje się za instrumenty skutecznie łagodzące
konflikt zaistniały pomiędzy sprawcą a ofiarą przestępstwa na tle wyrządzonej tym
16
przestępstwem szkody. Rola ofiary w dochodzeniu odpowiedzialności karnej
sprawcy zaznaczona jest w płaszczyźnie orzekania kary i środków karnych. Sąd
wymierzając karę uwzględnia, obok innych okoliczności wymienionych w art. 53 §
2 kk, zachowanie się sprawcy po popełnieniu przestępstwa (w zasadniczej mierze
chodzi tu o zachowanie względem ofiary), zwłaszcza starania o naprawienie szko-
dy a także zachowanie się pokrzywdzonego. Nie bez znaczenia w tym kontekście
17
rozważań jest zwrócenie uwagi na przepisy kodeksu karnego wykonawczego
dotyczące informowania pokrzywdzonego o opuszczeniu przez skazanego zakładu
karnego. Przepisy te, wprowadzone przez art. 3 pkt 2 ustawy z dnia 16 kwietnia
18
2004r. o zmianie ustawy kodeks karny oraz niektórych innych ustaw obowiązują-
ce od dnia 1 maja 2004r., wychodzą na przeciw potrzebom w zakresie ochrony
ofiar przestępstw. Na ich podstawie, na wniosek pokrzywdzonego, sędzia peniten-
cjarny lub dyrektor zakładu karnego niezwłocznie zawiadamia pokrzywdzonego,
jego przedstawiciela ustawowego lub osobę, pod której stałą pieczą pokrzywdzony
pozostaje, o zwolnieniu skazanego z zakładu karnego po odbyciu kary, o ucieczce
skazanego z zakładu karnego, a także o wydaniu decyzji o udzieleniu skazanemu
przepustki, czasowego zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego, przerwy w
wykonaniu kary, warunkowego zwolnienia (art. 168a § 1 kkw). O prawie do złoże-
nia takiego wniosku poucza pokrzywdzonego sąd kierując orzeczenie do wykona-
nia (art. 168a § 2 kkw). Związek wiktymologii z nauką prawa widoczny jest w kon-
19
tekście rozważania problemu: ofiara a środki masowego przekazu. Prowadzone
w tym przedmiocie badania wskazują na potrzebę ochrony praw ofiar (w zakresie
prawa do wizerunku i anonimowości pokrzywdzonego w procesie karnym) przez
20
przepisy prawa (prasowego czy w ramach ustawy kodeks karny). Badania pro-
14
J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, op. cit., s. 438
15
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553)
16
J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, op. cit., s. 439
17
Ustawa kodeks karny wykonawczy z dnia 6 czerwca 1997r. (Dz.U. Nr 90, poz. 577 z póź. zm.)
18
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004r. O zmianie ustawy kodeks karny oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 93, poz. 889)
19
J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, op. cit., s. 444
20
Ibidem, s. 444
 439

wadzone nad doniesieniami kryminalnymi w polskiej prasie codziennej pokazują,

że ofiara częściej niż sprawca mogła być w sposób pewny zidentyfikowana przez
21
każdego czytelnika.
Argumentem na rzecz obecności wiktymologii jako przedmiotu nauczania na
studiach prawniczych jest fakt, że wiktymologia jest uprawiana przez osoby zajmu-
22
jące się i zainteresowane problematyką przestępczości. Wiktymologia z racji
szerokiego przedmiotu badań jest nauką atrakcyjną badawczo. Atrakcyjność ta
polega „(…) nie tylko na sile oddziaływania praktycznego w zakresie niesienia po-
mocy ofiarom przestępstw, ale przede wszystkim na sile oddziaływania naukowe-
go. Bez uwzględnienia perspektywy ofiary trudno, bowiem byłoby sobie wyobrazić
23
dzisiejszą kryminologię czy prawo karne procesowe lub materialne.” Rozumienie
wiktymologii jako nauki o wiktymizacji i ofiarach w kontekście funkcjonowania sys-
24
temów wymiaru sprawiedliwości jednoznacznie wskazuje na konieczność jej
obecności w programie nauczania studiów prawniczych. Na potrzebę ścisłej
współpracy wiktymologii z poszczególnymi gałęziami prawa wskazuje także specy-
fika pojęć języka wiktymologicznego, które nie mogą być prawidłowo wyjaśniane
bez wykorzystania dorobku nauki prawa. Edukacja w zakresie problematyki wikty-
mologicznej, dotycząca ofiar (w tym zwłaszcza – ofiar przestępstw) jest jednym z
istotnych warunków kształtowania wrażliwości społecznej – szczególnie ważnej w
odniesieniu do osób, które w swojej przyszłej praktyce zawodowej z takimi proble-
mami niewątpliwie się spotkają tj. studentów prawa. Fakt licznych związków
przedmiotu badań wiktymologii z dyscyplinami, które co do zasady ujmowane są w
zakresie oferty programowej studiów prawniczych powoduje, że uzupełnienie jej o
przedmiot wiktymologii jest nie tylko rozszerzeniem o nową problematykę, ale rów-
nież warunkiem lepszego rozumienia wielu instytucji i zagadnień z obszaru typo-
wych przedmiotów prawniczych.

Podsumowanie
Zobowiązanie uczelni wyższej do organizowania i prowadzenia procesu dy-
daktycznego, a także prowadzenia badań naukowych – stawia w kategorii istotne-
go zadania kwestię uwzględnienia w ofercie programowej ważnych teoretycznie i
praktycznie dyscyplin, jaką jest niezaprzeczalnie wiktymologia. Potrzeba specjali-
zacji w obszarze prawa i praktyki prawniczej – niewątpliwie uzasadniona – nie
może jednak prowadzić do usunięcia z pola widzenia tych zagadnień, których ro-
zumienie opiera się na wykorzystaniu wiedzy interdyscyplinarnej (w tym również z
zakresu nauk pozaprawnych). Dla studiów prawniczych niewątpliwie korzystne jest
poszerzenie oferty zajęć o przedmiot wiktymologii. Zarówno nurt refleksji teore-
tycznej prowadzony w jej ramach, jak i ustalenia w obszarze tzw. orientacji prak-
tycznej wiktymologii, stanowią istotne uzupełnienie treści stricte normatywnej stu-
diów prawniczych o zakres szerszej problematyki społecznej w przedmiocie prze-
stępstwa i przestępczości – widzianej w perspektywie ofiary i jej pokrzywdzenia w
wyniku przestępstwa. Za niezbędne uznać, więc należy posiadanie wiedzy wikty-
mologicznej przez osoby zainteresowane problematyką prawną w tym przede
wszystkim prawnokarną.

21
Ibidem, s. 445
22
E. Bieńkowska, op. cit., s. 95, 98
23
Ibidem, s. 99
24
Ibidem, s. 79