Michał Waliński

Program nauczania filozofii w klasie o rozszerzeniu

politologicznym
w II Liceum Ogólnokształcącym im. Emilii Plater w Sosnowcu1

Program autorski realizowany na lekcjach filozofii w korelacji z językiem polskim,

wiedzą o kulturze i językiem łacińskim lub językiem francuskim i in. przedmiotami w
wymiarze 1 godziny tygodniowo w trzyletnim systemie kształcenia (ok. 85 godzin w całym
trzyletnim cyklu).
Adresat programu: klasa 1 o rozszerzeniu politologicznym w II LO im. Emilii Plater w
Sosnowcu.
Program powstał z myślą o eksperymencie pedagogiczno-dydaktycznym w tej klasie,
który ma być realizowany wspólnie z Instytutem Filozofii Uniwersytetu Śląskiego w
Katowicach od 1 IX 2005 r. do 30 IX 2008 r. (por. załącznik: „Eksperyment pedagogiczny
prowadzony w II Liceum ogólnokształcącym im. Emilii Plater w Sosnowcu pod opieka
naukową Instytutu Filozofii Uniwersytetu Śląskiego”).
Program może być – z ewentualnymi modyfikacjami – wykorzystany w innych
klasach w II LO im. E. Plater w Sosnowcu (np. 2a w roku 2005/2006 i 2006/2007 oraz w kl.
2e w roku 2006/2007) i innych szkołach.

I. Geneza programu. Doświadczenia autora

Zarówno niniejszy program, jak i jego planowana realizacja, mają świadomie
nawiązywać do licznych pozytywnych doświadczeń i przemyśleń związanych z realizacją
programu klas klasycznych autorskich w II LO im. E. Plater w Sosnowcu w latach 1990-2004
(w sumie 13 roczników)2. Idea tych klas wyprzedzała pewne elementy reformy szkolnej nie
tylko w koncepcji korelacji międzyprzedmiotowych (dzisiaj: ścieżek), co dotyczyło języka
polskiego (nauczanego w postaci zmodyfikowanej na tyle, na ile pozwalał program

1 Program autorski realizowany od roku szk. 2005/2006 w II LO im. E. Plater w Sosnowcu w klasie o rozszerzeniu politologicznym
(eksperymentalnej), a następnie w innych klasach przez niżej podpisanego oraz innych nauczycieli.. Pozytywnie zaopiniowali go prof. dr
hab. Andrzej Kiepas i dr Dariusz Bęben z Instytutu Filozofii Uniwersytetu Śląskiego oraz Rada Pedagogiczna II LO w Sosnowcu.
2
M. Waliński, Klasy klasyczne autorskie w II Liceum Ogólnokształcącym im. Emilii Plater w Sosnowcu (1990-1998). Nauczanie Języka
polskiego, filozofii i wiedzy o kulturze w tych klasach, w: Księga Pamiątkowa wydana z okazji 90-lecia II Liceum Ogólnokształcącego im.
Emilii Plater w Sosnowcu, pod red. M. Walińskiego, Sosnowiec 1998, s. 111-136.

1
obowiązujący), języka łacińskiego, greckiego i kultury antycznej, w pewnym okresie także
matematyki (elementy logiki) i historii, i również filozofii (program autorski3) i wiedzy o
kulturze (również program autorski niżej podpisanego). Najważniejsze z tych pozytywnych
doświadczeń to:
- efektywna współpraca z pracownikami naukowymi Instytutu Filozofii i Instytutu Nauk o
Literaturze Polskiej Uniwersytetu Śląskiego i systematyczny udział uczniów w wykładach
naukowych;
- efekty pracy z uczniami zdolnymi: kilkudziesięciu laureatów i finalistów eliminacji
centralnych olimpiad przedmiotowych: Filozoficznej, Literatury i Języka Polskiego, Języka
Łacińskiego;
- liczna grupa absolwentów wybrała jako kierunek studiów filozofię (najwięcej na
Uniwersytecie Śląskim, ale też – Wrocławskim, Jagiellońskim);
- praktyki studentów filozofii UŚl w tychże klasach (czasem ich absolwentów);
- dzięki „furtce” ustawowej na egzaminach dojrzałości w latach 2002, 2003 i 2004)
zwiększała się ilość uczniów wybierających filozofię jako przedmiot maturalny (w ostatnim
roku było ich 13);
- doświadczenia z lekcji filozofii prowadzonych od roku szkolnego 1995/1996 jako odrębny
przedmiot, w tym co najistotniejsze: inspirowały one niżej podpisanego, polonistę, do
permanentnej edukacji filozoficznej i poszerzenia kwalifikacji (ukończone na Uniwersytecie
Śląskim studia podyplomowe z filozofii i etyki).

II. Wprowadzenie:
Argumenty za edukacją filozoficzną. Najogólniejsze cele nauczania filozofii. Koncepcja.

„Jeśli dokona się wyboru, to już nie idzie się za stadem, wtedy idzie się wśród ludzi.
Cynikiem może zostać człowiek, który ma jedną myśl dziennie, bez tej drugiej, która na tę
pierwszą patrzy. Człowiek, który ma te następne myśli, doznaje w końcu czegoś takiego, co
nazywam ciążeniem myśli ku prawdzie. Kiedy ktoś myśli długo i wytrwale i nawet zbija
poglądy, wywraca wartości, w końcu dochodzi do pewnego porządku. To właśnie nazywam
ciążeniem ku prawdzie. Kolejny znak zapytania jest taki: po co nam filozofia, jeśli tak
naprawdę chodzi o myślenie? Przecież na każdej innej lekcji też uczymy się myśleć. Wydaje

3
M. Waliński, Założenia programu nauczania filozofii w kl. II i III Liceum Ogólnokształcącego, „Biuletyn Olimpiady Filozoficznej”, Nr 11,
Warszawa 1996, s.66-69.

2
się, że filozofia jest zbyteczna, broni czegoś, co i tak się dzieje w procesie dydaktycznym.
uważam jednak, że myślenie nie może się obyć bez myślenia o myśleniu.” 4
Powyższe słowa dr. Roberta Piłata pragnę potraktować jako motto dla
naszkicowanego programu.
Od paru lat na łamach prasy (periodyki, gazety codzienne) toczy się kampania na
temat potrzeby wprowadzenia filozofii jako suwerennych i autonomicznych zajęć
edukacyjnych w szkołach ponadgimnazjalnych. Podkreślam kwestię suwerenności i
autonomii tego przedmiotu w praktyce szkolnej, gdyż rozumiem przez to nie filozofię
uwikłaną w jakiekolwiek zależności doktrynalne, światopoglądowe czy polityczne, nie jakąś
jedną wybraną filozofię, lecz filozofię jako zróżnicowaną i jakże bogatą tradycję kultury i
myśli, która dzięki pluralizmowi światopoglądowemu i metodologicznemu pomaga uczniom
dokonywać samodzielnych wyborów, odczytywać i wyjaśniać otaczający nas świat (problemy
ontyczne), uczy zastanowienia nad czyimiś intelektualnymi poszukiwaniami, eo ipso wdraża
do samodzielnych intelektualnych poszukiwań, zatem kształci nawyk stawiania istotnych
pytań i twórczej pokory wobec sytuacji, w której pytania owe pozostają bez jednoznacznej
odpowiedzi (sfera episteme). Filozofię zatem odległą od utylitarnych i pragmatycznych
koncepcji pozytywistycznych (ale i niektórych filozofii „irracjonalistycznych”), która
wszakże – pokazując bardzo szeroki obszar rzeczywistości i rozmaite sposoby jej
wyjaśniania, naświetlając z różnych perspektyw problemy ludzkiego bycia wśród i wobec
postulowanych przez Mędrców bytów, uczy – służąc prawdzie i dobru - m. in. tolerancji i
otwartości (etyka, antropologia, filozofia wartości). Która wreszcie uczy mądrego dystansu i
pokory wobec wypowiadanego słowa, rezygnacji z argumentu siły na rzecz silnego
argumentu w dyskusji, rozmowie lub dialogu (elementy logiki, retoryki, tak potrzebne nie
tylko przyszłym prawnikom i politologom).
W dyskusjach wokół zreformowanej szkoły wiele się mówi – nie zawsze słusznie – o
przeroście dydaktycznego encyklopedyzmu i potrzebie jego zwalczania (w skrajnych ujęciach
dziennikarsko-publicystycznych sprowadza się to do postulatu kształcenia u uczniów samych
umiejętności bez niezbędnego nawet minimum wiedzy). Filozofia obecna w szkolnym
nauczaniu wydaje się istotnym argumentem przeciw dydaktycznemu encyklopedyzmowi, bo
uprawianie filozofii jest w istocie sprzeczne z pojęciem encyklopedyzmu. Filozofia to sztuka i
umiejętność zdziwienia, umiejętność i sztuka postrzeżenia problemu (w czym pomaga
bardziej intuicja niż encyklopedia), odwaga postawienia – czasem pozornie naiwnego -

4
R. Piłat, Wywiad dla „Gazety Wyborczej”, por. http://staszic.adminpan.waw.pl/~rpilat/dodatki/fws/wywiad.htm

3
pytania, to skomplikowany proces rozumowania, formułowania hipotez, sądów, to
umiejętność argumentowania, sztuka erystyki – a tego wszystkie można i trzeba się uczyć.
Nie można jednakże wylewać dziecka, czyt. erudycji - z kąpielą, dlatego w procesie
zdobywania tych umiejętności pewna doza erudycji – i to porządnej, nie da się ukryć - jest
potrzebna. Dlatego program zakłada dosyć gruntowne zapoznanie się uczniów z historią
myśli filozoficznej, myślą najwybitniejszych jej przedstawicieli, a do tego nieodzowne będzie
poznanie wielu istotnych tekstów Filozofów, przynajmniej we fragmentach, kształcenie
umiejętności odczytywania zawartych w nich sensów. Łatwo zauważyć, że filozofia
wychodzi w tym momencie naprzeciw wymaganiom, jakie nakłada na absolwentów szkoły
średniej nowa formuła egzaminu maturalnego z języka polskiego i to nie tylko w części
sprawdzającej umiejętność rozumienia tekstu. Zresztą nie tylko egzaminu z języka polskiego.
Z wielu innych argumentów za filozofią w szkole bliskie jest mi przekonanie B.
Burlikowskiego i W. Słomskiego wyrażone myślą, że „Filozofia może (...) przygotowywać
ucznia do łączenia nauki z warunkami własnego doświadczenia, do świadomego brania
udziału w życiu wspólnoty, także międzynarodowej, do uczestnictwa w procesie społecznej
komunikacji.” 5 Nie można nie zgodzić się ze zdaniem cytowanych autorów, że filozofia jest
pomocna „w rozeznaniu olbrzymiej ilości informacji pochodzących z różnych dziedzin, w
wypracowaniu właściwej hierarchii wartości, w ukazywaniu konsekwencji intelektualnych
różnych koncepcji, w interpretowaniu rzeczywistości współczesnych, w odnajdywaniu sensu i
wartości codziennych zmagań.”6 Prof. B. Markiewicz, akcentując wsparcie, jakiego staraniom
mającym na celu wprowadzenie filozofii do szkół w Polsce udzielił Dyrektor generalny
UNESCO F. Mayor7, akcentuje „rolę filozofii w rozumieniu teraźniejszości; jej znaczenie
dla budowania społeczeństwa jutra; związki między filozofią a demokracją.8
Wszystkie bez mała argumenty za filozofią w szkole, wagą społeczną powszechnego
wykształcenia filozoficznego zawsze najsilniej eksponują ten jeden: filozofia jako szkoła
myślenia, nauka samodzielnego myślenia, lekcje filozofii jako rodzaj specyficznego
intelektualnego pobudzenia, które służy rewizji rozmaitych stereotypowych czy
dogmatycznych wizji świata. Ale przecież uczeń, poznając sylwetki i poglądy konkretnych
filozofów, poznaje także duży obszar historii kultury, pogłębia umiejętność holistycznego
ujmowania zjawisk rzeczywistości, krytycznego ich oglądu i wartościowania, porządkowania
i systematyzowania wiedzy, postrzegania egzystencjalnych wymiarów życia ludzkiego,

5
por. B. Burlikowski, W. Słomski, Filozofia w szkole, w: „Olimpiada Filozoficzna” nr 19, Warszawa 2000, s.33.
6
ib., s. 33.
7
por. F. Mayor, A School for Freedom, op. cit., s. 73-77.
8
por. B. Markiewicz, Filozofia, czyli wspólny świat, op. cit., s. 72.

4
relacji, jakie istota ludzka wchodzi ze sferą przyrody czy techniki. Chodzi o myślenie, które
unika zarówno pokus dogmatyzmu, jak i relatywizmu.9
Biorąc pod uwagę rozmaite koncepcje filozofii program uwzględnia elementy
koncepcji klasycznej, pozytywistycznej (i neopozytywistycznej), pewne elementy koncepcji
lingwistycznej, a także koncepcji irracjonalistycznej (filozofia życia, egzystencjalizm,
personalizm).
Autor pragnie połączyć historyczne podejście do filozofii z problemowym. Myślenie
problemowe powinno mieć solidną bazę w postaci wiedzy na temat dorobku intelektualnego
wybranych filozofów, ich wkładu w kulturę poszczególnych epok, jak i znaczenie w historii
myśli ludzkiej. Dotyczy to także ważniejszych kierunków i prądów filozoficznych. Dlatego
niezwykle ważną rolę będzie odgrywał kontakt ucznia z oryginalnymi (w przekładach)
tekstami filozoficznymi, ich fragmentami, nabywanie umiejętności czytania i rozumienia
dzieł filozoficznych.
Uwzględniając specyfikę klasy politologicznej, uznaje następujące problemy za
wiodące w całym trzyletnim cyklu nauczania:
a/ zagadnienia epistemologii;
b/ język, retoryka i logika (elementy);
c/ antropologia, elementy etyki10;
d/ wybrane zagadnienia filozofii politycznej;
e/ filozofia a inne dziedziny kultury (nauka, religia, sztuka, światopogląd, ideologia i
in.);
f/ utopie i antyutopie.

Znajdą się one zresztą w grupie obligatoryjnych problemów i zagadnień

uwzględnionych w osobnym zestawieniu. Określenie „wiodące” oznacza w pierwszym
rzędzie szczególny nacisk położony na te zagadnienia w trakcie poznawania poglądów
wybranych filozofów i myślicieli.

Program budowany jest na bazie podstawy programowej zawartej w informatorze

maturalnym z filozofii (2002 r.), gdzie zawarte są także odniesienia do odpowiednich aktów
prawnych i standardy wymagań egzaminacyjnych.11

9
por. Zb. Hull, O potrzebie nauczania filozofii w szkołach średnich, w: „Biuletyn Olimpiady Filozoficznej” Nr 13/1997, s. 97.
10
Etyka powinna być immanentnym składnikiem edukacji filozoficznej. Wyodrębnienie etyki jako osobnego, obok religii, przedmiotu
wydaje się nieporozumieniem.
11
Informator. Syllabus. Matura z filozofii 2002, Warszawa 2000, s. 7-8.

5
III. Struktura programu

Program został pomyślany (strukturalizacja) dla trzech klas liceum

ogólnokształcącego.
Orientacyjna liczba godzin przeznaczona na realizację treści nauczania w cyklu
trzyletnim: 85 (30 + 30 + 25).
Część pierwsza obejmuje materiał przewidziany w kl. 1. Poza wstępnymi
zagadnieniami dotyczącymi samej filozofii, jej źródeł, podziałów (propedeutyka) są to
zagadnienia ujęte w przedziale chronologicznym od presokratyków do filozofii
średniowiecznej włącznie.
W klasie 2 przewiduje się materiał związany głównie z dziejami filozofii nowożytnej
(po połowę wieku XIX).12 W klasie 3 – filozofię współczesną.
Część zagadnień zaplanowanych dla kl. 1-3 oznaczanych zostało gwiazdką; traktuję je
jako fakultatywne.
Ilość tematów nie jest tu równoznaczna z ilością godzin. Niektóre z treści realizowane
będą zapewne na więcej niż jednej lekcji. Niektóre (np. propedeutyka) można komasować.
Istotną rzeczą jest znalezienie czasu na pracę z tekstem filozoficznym.
Dopuszczam więc możliwość przesunięcia pewnych treści z klasy do klasy, podobne
jak odstępstwa od toku chronologicznego.
Po zaprezentowaniu zakresu treści nauczania dla kl. 1, 2 i 3 przedstawiam odrębny
zespół problemów i tematów (obligatoryjnych i fakultatywnych*). Ich realizacja zależeć
będzie od doraźnych potrzeb dydaktycznych. Nie przypisuję ich do jednej klasy (np. 1 czy 2),
aczkolwiek te trudniejsze warto realizować w klasie 2, a zwłaszcza 3. Tematy te mogą
zastępować pominięte tematy fakultatywne z treści programowych dla kl. 1-3, uzupełniać
repertuar treści, niektóre z nich mogą stanowić – odpowiednio sprecyzowane i
zmodyfikowane – tematy prac pisemnych (referaty, eseje, rozprawki, ćwiczenia w
argumentacji), tematy zaplanowanych dyskusji z wprowadzeniem pracownika naukowego,
nauczyciela lub uczniów. Inne wreszcie mogą być realizowane w trakcie omawiania
zagadnień zawartych w treściach nauczania lub w korelacji z językiem polskim czy wiedzą o
kulturze.
Przyjmuje się, że w toku realizacji materiału można zrezygnować z ok. 20% tematów
obligatoryjnych na rzecz fakultatywnych lub nowych, wynikających z aktualnej potrzeby,

12
W tym miejscu mniej istotne są sprawy chronologii.

6
mieszczących się jednakowoż w koncepcji filozofii klasycznej i innych wspomnianych
koncepcjach. Elastyczne podejście wydaje się niezbędne ze względu na potencjalnie różne
możliwości intelektualne uczniów, czego z góry przewidzieć się nie da, inne specyficzne
uwarunkowania dydaktyki szkolnej.
Nie jest, jak sądzę, rzeczą wskazaną nadmierne rozbudowanie programu,
przeładowanie go treściami, pożyteczniejsze wydaje się skupienie uwagi na najważniejszych
kierunkach filozoficznych i koncepcjach najważniejszych filozofów. To samo dotyczy kwestii
realizacji treści programowych.
Zakładam, że niektóre treści programowe można przesunąć - np. część średniowiecza
z klasy 1 do 2.
Zakładam ponadto, że niektóre z zagadnień (zwłaszcza fakultatywnych) mogą być
realizowane w ramach planowanego koła filozoficznego (zajęcia pozalekcyjne) – tu, w grupie
uczniów najbardziej zainteresowanych filozofią, dopełnienie znaleźć mogą także niektóre
trudniejsze lub bardziej ich interesujące problemy traktowane jako fakultatywne.
W dalszej części program uwzględnia:
a) treści nauczania.
b) cele edukacyjne
c) metody
d) standardy osiągnięć
e) kontrola i ocena osiągnięć uczniów (ewaluacja)
f) podręczniki i źródła

IV. Treści nauczania.

Klasa 1

I. Wprowadzenie do filozofii, propedeutyka13.

1. Pojęcie filozofii. Narodziny filozofii, źródła. Pytania filozoficzne.

2. Istota, przedmiot, koncepcje filozofii. Wielość i jedność filozofii.

3. Główne pojęcia filozofii.

4. Dziedziny filozofii. Ontologia, epistemologia i in..

5. Koncepcje prawdy.

13
Zagadnienia z zakresu propedeutyki filozofii można skomasować w mniejszej ilości godzin.

7
 6. Poznanie filozoficzne a inne rodzaje poznania.

7. Historia filozofii – okresy.

8. Filozofia a inne działy kultury.

9. Kierunki i nurty w filozofii.

II. Filozofia starożytna i średniowieczna – wybrani przedstawiciele, poglądy.

1. Tales i jońska filozofia przyrody. Pytania o arche.

2. Pitagoras i pitagorejczycy. Liczby a porządek kosmosu.

3. Parmenides i eleaci. “Byt jest, a niebytu nie ma” – ontologiczne i logiczne

konsekwencje twierdzenia.

4. Heraklit i myślenie dialektyczne. Logos.

5. Młodsza szkoła filozofów przyrody. Atomiści. Materializm Demokryta.

6. Protagoras i sofiści. „Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy.” Relatywizm

poznawczy.

7. Sokrates. Metody sokratejskie. Aporie. Intelektualizm etyczny.

8. Platon i idealizm obiektywny. Teoria dwóch światów. Etyka. Idealne

państwo.

9. Metafizyka, logika i etyka Arystotelesa.

10. Stoicy. Etyka. Wkład w rozwój logiki.

11. Etyka Epikura. „Czwórmian”.

12. Sceptycyzm – zasady pirronizmu.

13. Plotyn i neoplatonizm. Wstępowanie ku Jedni.*

14. Św. Augustyn i przezwyciężenie sceptycyzmu. Podwaliny filozofii

średniowiecznej.

15. Początki scholastyki – św. Anzelm.*

16. Nurt mistyczny – św. Bernard.*

17. Spór o powszechniki.*

8
 18. Filozofia chrześcijańska a arystotelizm – św. Tomasz.

19. Nurty w filozofii średniowiecznej.*

Klasa 2

III. Filozofia nowożytna

1. Humanizm i filozofia renesansowa (Mikołaj z Kuzy, M. Ficino, G. Pico della

Mirandola,* M. Kopernik,* G. Bruno, Erazm z Rotterdamu, M. de Montaigne,
F. Bacon)

2. R. Descartes i konsekwencje sądu „myślę, więc jestem”. Racjonalizm.

3. B. Pascal – „Poznajemy prawdę nie tylko rozumem, ale i sercem.”

4. B. Spinoza – Bóg jako natura tworząca. Panteizm. Wolność.

5. Monadologia G. W. Leibniza. Teodycea. Zasada racji dostatecznej.

6. Filozofia polityczna T. Hobbesa.

7. J. Locke, G. Berkeley i D. Hume – empiryzm. Podważenie zasady

przyczynowości.

8. Oświecenie francuskie (encyklopedyści, Wolter, D. Diderot,

Ch. Montesquieu)

9. J. J. Rousseau – pedagogika, filozofia społeczna i polityczna.

10. I. Kant – pytanie o granice poznania, filozofia transcendentalna, etyka.

11. Oświecenie w Polsce (J. i J. Śniadeccy, S. Staszic, H. Kołłątaj,

J. K. Szaniawski)

12. Idealizm niemiecki – J. G. Fichte i F. W. J. Schelling.

13. G. W. F. Hegel – logika dziejów. Estetyka.

14. Mesjanizm polski.

15. A. Schopehauer – etyka, rola sztuki.

16. S. Kierkegaard – prekursor filozofii egzystencjalnej.14

14
Poglądy S. Kierkegaarda można omówić realizując problematykę XX-wiecznego egzystencjalizmu.

9
 17. Pozytywizm i empiryzm (A. Comte, J. S. Mill). Etyka Milla.

18. Materializm historyczny K. Marksa i F. Engelsa.*

IV. Filozofia współczesna

19. W. James i pragmatyzm.

20. Neokantyzm – wybrani myśliciele, np. E. Cassirer, H. Rickert.*

21. F. Nietzsche jako filozof życia. Przewartościowanie wszystkich wartości.

Relatywizm. Idea Nadczłowieka.

Klasa 3.

1. Filozoficzne aspekty psychoanalizy Z. Freuda .

2. Homo religiosus C. G. Junga. Archetypy.

3. Psychoanaliza społeczna E. Fromma.

4. Kontynuatorzy nurtu psychoanalitycznego.*

5. W. Dilthey a filozofia życia.*

6. Intuicjonizm H. Bergsona.

7. Fenomenologia – F. Brentano, E. Husserl i redukcja ejdetyczna.

„Trzeci wymiar” w filozofii M. Merleau-Ponty’ego.

8. Fenomenologia R. Ingardena.*

9. M. Scheler – etyka i filozofia kultury. Pojęcie osoby.

10. K. Jaspers i sytuacje graniczne.

11. Egzystencjalizm J.–P. Sartre’a – wolność.

12. Camus – doświadczenie absurdu. Bunt.

13. Egzystencjalizm chrześcijański G. Marcela.*

14. „Dasein” M. Heideggera.

15. L. Wittgeinstein, K. R. Popper i Koło Wiedeńskie.

16. Wybrane problemy antropologii XX-wiecznej – np. H. Plesner, A. Gehlen.

10
 17. Szkoła Lwowsko-Warszawska – K. Twardowski, T. Kotarbiński,
K. Ajdukiewicz.*

18. Strukturalizm – F. de Saussure, Cl. Levi-Strauss, M. Foucault.*

19. Dekonstruktywizm – J. Derrida. Postmodernizm.*

20. Współczesna filozofia chrześcijańska – personalizm (J. Maritain, E. Mounier,

T. de Chardin, Wojtyła).

21. E. Levinas, J. Tischner - filozofia spotkania.

22. Nowsze kierunki – filozofia lingwistyczna (np. J. L. Austin, N. Chomsky,

W. Quine).*

Wybrane problemy i zagadnienia:

 Filozofia w innych kręgach kulturowych.*

 Źródła poznania. Myślenie potoczne – myślenie naukowe – myślenie

filozoficzne.

 Specyfika pytań filozoficznych.*

 Poszukiwania arche. Co znaczy „istnieć”? Różne koncepcje bytu.

 Gilgamesz, Odys i inni - parabole (metafory) poznania w literaturze.*

 Koncepcje prawdy. Czy istnieje prawda absolutna?

 Racjonalizm a empiryzm.

 Racjonalizm – irracjonalizm.

 Dowody na istnienie Boga.

 Spory o granice poznania.

 Czas i przestrzeń w interpretacjach filozoficznych.

 Filozofia a kultura i jej działy.*

 Filozofia a ideologia, światopogląd.

 Filozofia a religia.

 Filozofia a psychologia.*

11
  Filozoficzne koncepcje państwa. Filozofia polityczna.

 Rola utopii. Antyutopie.*

 Retoryka – jej cele i zadania.

 Logika i jej funkcje.

 Filozofia a język.

 Zadania antropologii i etyki.

 Zadania estetyki.

 Pojęcie szczęścia.

 Filozoficzne teorie miłości.

 Różne koncepcje wolności. Literackie obrazy wolności.

 Czy znajomość filozofii pozwala lepiej zrozumieć i ocenić różne przejawy

życia społecznego i kultury w XX i XXI w.?

 Filozofia a praktyka. Czy filozofia pozwala żyć lepiej?

V. Cele edukacyjne
Dzielę je na ogólne i szczegółowe, co lepiej obrazuje, jak sądzę, wagę nauczania
filozofii w edukacji szkolnej i intencje programu.
Za Informatorem maturalnym przyjmuję następujące
a/ cele ogólne:
1. Kształcenie umiejętności krytycznego myślenia, uczestnictwa w dialogu, w tym
prezentacji własnego stanowiska i jego obrony.
2. Uświadomienie specyfiki zagadnień filozoficznych; ich genezy, rozwoju i roli
w kulturze.
3. Rozwój myślenia teoretycznego.
4. Uzyskiwanie samowiedzy poprzez uświadamianie zagadnień egzystencjalnie
i moralnie doniosłych.15
Dodam do tego:

15
Informator. Syllabus. Matura z filozofii 2002, Warszawa 2000, s. 7-8.

12
 5. Kształtowanie warunków do twórczych poszukiwań uczniów, sensownego
odczytania miejsca w świecie i dokonywania racjonalnych wyborów życiowych.
6. Lepsze przygotowanie uczniów do udziału w życiu społecznym, w nowoczesnym i
ponowoczesnym świecie, w procesach społecznej komunikacji – wykraczających dzisiaj
zdecydowanie poza krąg narodu czy wąsko pojmowanych wspólnot.
7. Kształtowanie postaw otwartych (w odniesieniu np. do kwestii światopoglądowych,
ideologicznych, etycznych, estetycznych), postawy krytycznego dystansu wobec określonych
zjawisk i umiejętności budowania popartych logiczna argumentacją hierarchii wartości.
8. Wdrażanie uczniów do wymogów myślenia interdyscyplinarnego, scalającego i
uogólniającego wiedzę z różnych przedmiotów.
9. Kształcenie sztuki zadawania pytań, uświadamiania roli zdziwienia jako prymarnej
w dziejach myśli ludzkiej.
10. Kształcenie sztuki myślenia o myśleniu.

b/ cele szczegółowe:
1. Zapoznanie uczniów z określonymi obszarami historii filozofii, dorobkiem
reprezentatywnych dla poszczególnych epok myślicieli, ich dziełami, specyfiką
myślenia filozoficznego.
2. Uświadomienie uczniom ogromnej roli filozofii w kształtowaniu oblicza
kultury kręgu sródziemnomorskiego poprzez odwoływanie się do określonych
kontekstów kulturowych.
3. Poszerzanie i pogłębianie wiedzy o kontekstach istotnych w nauczaniu języka
polskiego, wiedzy o kulturze, historii, wiedzy o społeczeństwie i wielu innych
przedmiotów, także ścisłych i przyrodniczych.
4. Zapoznanie uczniów z elementami języka filozofii (różnych jej nurtów) i
kształcenie umiejętności posługiwania się nim w różnych kontekstach
dyscyplinarnych.
5. Doskonalenie umiejętności rozpatrywania tekstów literackich i tekstów
kultury w kontekstach filozoficznych, etycznych i estetycznych, uczenie
pogłębionej lektury dzieł.
6. Przyswajanie elementów wielkiej tradycji retorycznej
7. Kształcenie kultury merytorycznej dyskusji, sztuki argumentacji,
formułowania jasnych sądów i wniosków.

13
 8. Doskonalenie umiejętności rozumienia dzieła (literackiego, filozoficznego,
etycznego, sztuki, kultury, w tym – kultury masowej i kultury popularnej).
9. Kształcenie umiejętności posługiwania się literatura źródłową.
10. Kształcenie sztuki wypowiadania się w formie rozprawki i eseju
filozoficznego.
11. Lepsze przygotowanie ucznia do wymogów edukacji uniwersyteckiej.

VI. Metody nauczania, sposoby osiągania celów

Realizowane w toku procesu dydaktycznego metody są determinowane rozmaitymi

czynnikami: treściami nauczania i stopniem ich trudności, celami poszczególnych lekcji,
zainteresowaniem uczniów poszczególnymi zagadnieniami, możliwościami percepcyjnymi
uczniów, stopniem dostępności podręczników i materiałów źródłowych.
W przypadku filozofii problem stanowi niewątpliwie brak nowoczesnego podręcznika
przeznaczonego dla szkoły średniej, jak i trudności z dotarciem przez uczniów do wyborów
tekstów filozoficznych i etycznych (na temat podręczników – por. cz. IX).
Autor programu przychyla się do głosu tych, którzy postulują odchodzenie w
warunkach szkolnych od metody wykładu jako jedynej,16 niemniej wychodzi z realistycznego
założenia, że na określonej liczbie lekcji – ze względu na wskazane wyżej uwarunkowania
dydaktyczne - wykład musi być metodą wiodącą. Proponuję jednak, aby w takich wypadkach
nie wypełniał on całości lekcji, pozostawiając czas na pytania uczniów, dyskusję czy
rozmowę (konwersatorium) na temat konkretnych zagadnień. Doświadczenia dydaktyczne
wskazują zresztą, że co bardziej zaangażowani uczniowie często już w trakcie wykładu zadają
pytania (czego w wypadku przedmiotu, jakim jest filozofia, nie traktuję oczywiście jako
rzeczy nagannej).
Proponuje się zatem zróżnicowane metody: tradycyjne, werbalne, oglądowe, a nawet
elementy gier dydaktycznych.
Konkretyzując, mam na uwadze takie metody, jak:
- wykład (pracowników naukowych, w tym na terenie uczelni, wykład nauczyciela)
- dyskusja
- konwersatorium

16
por. wypowiedzi w dziale Filozofia w szkole w „Biuletynach Olimpiady Filozoficznej” i „Olimpiadzie
Filozoficznej”.

14
- wypowiedzi ustne i pisemne uczniów
- zaprojektowana debata filozoficzna
- ćwiczenia (logika, erystyka, retoryka)
- referat
- praca zespołowa, opracowywanie przez uczniów projektów i referowanie ich wyników
- studiowanie tekstów źródłowych
- czytanie i omawianie rozprawek i esejów uczniowskich
- wykorzystanie nagranych materiałów filmowych (np. wykłady L. Kołakowskiego, programy
edukacyjne o treściach filozoficznych, etycznych, estetycznych)
- wykorzystanie w edukacji poważnych witryn filozoficznych w Internecie (polskich,
angielskich, amerykańskich), docieranie do materiałów źródłowych przez Internet
- wykorzystanie na lekcjach dzieł literackich lub ich fragmentów (typu „Obrona Sokratesa” Z.
Herberta)
- wykorzystanie czasopism filozoficznych lub artykułów o treściach filozoficznych z innych
źródeł czasopiśmienniczych
- praca z uczniem zdolnym – przygotowania do Olimpiady Filozoficznej i in. konkursów
przedmiotowych.

VII. Osiągnięcia, standardy osiągnięć

Podaję je za Informatorem maturalnym.

Osiągnięcia

Umiejętność uczestniczenia w dyskusji, w tym:

 umiejętność prezentowania własnego stanowiska

 umiejętność stawiania pytań i odpowiadania na pytania

 umiejętność argumentowania

Standardy wymagań

Uczeń powinien:
1) wykazać się znajomością:
a) podstawowych pojęć filozoficznych,

15
 b) zagadnień typowych dla podstawowych dziedzin filozofii:
ontologii, teorii poznania i etyki,
c) poglądów i fragmentów dzieł najwybitniejszych filozofów
europejskich,
d) podstawowych koncepcji i nurtów filozofii europejskiej,
2) stosować posiadaną wiedzę, aby:
a) rozumieć różne koncepcje filozoficzne i poglądy filozofów,
b) porównywać różne poglądy filozoficzne,
c) dostrzegać i rozumieć związki filozofii z nauką i kulturą,
d) dostrzegać i rozumieć rolę filozofii w określaniu miejsca
człowieka we współczesnym świecie,
e) formułować typowe dla nurtu filozoficznego pytania z
zakresu ontologii, teorii poznania i etyki,
f) formułować zgodne z danym nurtem filozoficznym
odpowiedzi na podstawowe pytania z zakresu ontologii, teorii
poznania i etyki,
g) odróżniać pogląd filozoficzny (tekst źródłowy) od jego
interpretacji,
3) analizować teksty filozoficzne:
a) formułując poruszane przez autorów tekstów problemy,
b) odwołując się do wiedzy o poglądach filozofów,
c) posługując się terminami i pojęciami filozoficznymi,
4) samodzielnie przeprowadzić rozumowanie na podany temat:
a) prezentując własne stanowisko i broniąc go,
b) wykazując się umiejętnością logicznej argumentacji,
c) odwołując się do poznanych poglądów filozoficznych,
d) polemizując z różnymi stanowiskami filozofów.17

VIII. Kontrola osiągnięć, ewaluacja

Przedmiotem oceny z filozofii powinien być stopień przyswojenia sobie przez ucznia
zagadnień, o których mowa w standardach.

17
Informator. Syllabus. Matura z filozofii 2002, op. cit., s. 8.

16
 Program niniejszy jest, jak już zaznaczono, formułowany w związku z eksperymentem
pedagogiczno-dydaktycznym, który ma być przeprowadzony w klasie o rozszerzeniu
politologiczno-filzoficznym od roku szkolnego 2005/2006, i postawioną tam hipotezą.
Kluczowe znaczenie zatem dla poszczególnych etapów nauki ma zaproponowana seria
sprawdzianów umiejętności w cyklu trzyletnim. Za Projektem dla tej klasy powtórzę zatem:
Narzędzia pomiaru dydaktycznego w eksperymencie to w pierwszym rzędzie
opracowane wspólnie z Instytutem Filozofii Uniwersytetu Śląskiego testy:
a/ test sprawdzający ogólną wiedzę filozoficzną (filozoficzno-kulturową) i znajomość
terminów i pojęć przez uczniów;
b/ test sprawdzający szczegóły wiedzy – np. dotyczący elementów językowej wizji
świata lub wartości;
c/ test na umiejętność rozumienia tekstu filozoficznego;
d/ sprawdzian umiejętności wypowiadania się w formie eseju filozoficznego.

Zakładam, że dokładnie te same testy (kontrolne), które przeprowadzi się na starcie w kl. 1,
zostaną powtórzone w kl. 3, ale w tejże klasie, na zakończenie procesu edukacji, uczniowie
zmierzą się dodatkowo z testami tego samego typu, o większym jednak poziomie trudności.
Materiał porównawczy:
te same testy i w tych samych terminach przeprowadzone zostaną w wylosowanej klasie
równoległej, co wymagać będzie uwzględnienia w programie tej klasy ok. 10 godzin (w ciągu
3 lat). Wyniki testów w grupie porównawczej służyć będą wyłącznie potrzebom
eksperymentu.
Zakłada się przeprowadzenie w szkole „próbnego” egzaminu maturalnego z filozofii
(dla zainteresowanych uczniów).
Terminy przeprowadzenia testów:
kl. 1 – semestr I (wrzesień)
kl. 2 – semestr II (czerwiec) – testy kontrolne dotyczące wybranych wskaźników
kl. 3 – semestr II (luty/marzec) – testy końcowe

Program zakłada oczywiście stałą kontrolę osiągnięć uczniów, a podstawę oceniania

będą stanowić
 wypowiedzi ustne i pisemne ucznia
 udział w dyskusjach i debatach
 referaty i inne wystąpienia

17
  prace klasowe i domowe
 oceny za rozprawki i eseje filozoficzne
 testy
 ćwiczenia
 znajomość zalecanych lektur
 aktywność ucznia
 wyniki pracy w zespołach (realizacja projektów badawczych)
 indywidualne osiągnięcia uczniów (np. konkursy, lektury własne).

IX. Podręczniki, opracowania

Jak już zaznaczono, brak na rynku podręcznika filozofii opracowanego specjalnie dla
uczniów szkół średnich. Trudno dostępne są także antologie tekstów filozoficznych i
etycznych. Niewątpliwie od lat najbardziej dostępnym opracowaniem jest Historia filozofii
W. Tatarkiewicza i do tego dzieła, szczególnie t. 1 i 2, będzie odsyłał uczniów autor,
proponując także i inne podręczniki, jak np. G. Realego, Historii filozofii starożytnej (t.1-5),
S. Świeżawskiego Dziejów europejskiej filozofii klasycznej, F. Coplestona, Historii filozofii (t.
1-9), Historii filozofii zachodniej (red. R. Popkin), E. Gilsona, T. Langana i A. A. Maurera,
Historii filozofii współczesnej, O. Hoffego, Małej historii filozofii (Warszawa 2004) Między
mitem a logosem. Europejski podręcznik filozofii, pod. red. B. A. Markiewicz (Warszawa
2000) lub w przypadku problemów etycznych do A. MacIntyre’a Krótkiej historii etyki lub
V. J. Bourke’go Historii etyki. W odniesieniu do filozofii współczesnej ważne zadanie spełnić
może podręcznik A. Misia, Filozofia współczesna, można też wykorzystać fragmenty
trudnego podręcznika A. J. Ayera, Filozofia w XX wieku. Istnieje spora ilość dobrych
słowników filozoficznych i wydawnictw encyklopedycznych, w tym szkolnych. Z antologii
preferowane będą: B. Markiewicz, Filozofia dla szkoły średniej (Warszawa 1997, wydanie
poszerzone jest już w całości niedostępne) oraz M. Łojka, Teksty filozoficzne dla uczniów
szkół średnich (Warszawa 1987). Wykorzystywane też będą opracowania w rodzaju: R. H.
Popkin, A. Stroll, Filozofia (Poznań 1994) i P. Vardy, P. Grosch, Etyka (Poznań 1995).
Niewątpliwą pomocą w dotarciu do fragmentów istotnych pism filozoficznych będzie
Internet ze względu na funkcjonujące w nim znakomite witryny filozoficzne.
Nieocenione wskazówki zawiera stale aktualizowany zestaw pozycji bibliograficznych
w „Olimpiadzie Filozoficznej”, który pozwalam sobie w tym miejscu przytoczyć18:

18
„Olimpiada Filozoficzna”, Warszawa 2004, nr 28, s.147 i n.

18
A. Podręczniki i słowniki
Ajdukiewicz K., Zagadnienia i kierunki filozofii (różne wydania).
Blackburn S., Oksfordzki słownik filozoficzny, Warszawa 1998.
Copleston F., Historia filozofii (kolejne tomy).
Dąmbska I., Zarys historii filozofii greckiej (różne wydania).
Filozofia. Podstawowe pytania, (red.) E. Martens, H. Schnädelbach, Warszawa 1995.
Filozofia XX wieku, (red.) Z. Kuderowicz, Warszawa 2002.
Historia idei politycznych, wybór tekstów, Warszawa 2001.
Jarra E., Historia polskiej filozofii politycznej 1466−1795, Londyn 1968.
Krokiewicz A., Zarys filozofii greckiej (od Talesa do Platona), Warszawa 1971.
Kunzmann P., Burkard F. P. Wiedmann F., Atlas filozofii, Warszawa 1999.
Leksykon filozoficzny dla młodzieży, H. Delf, J. Georg−Lauer, Ch. Hackenesch,
M. Lemcke, Warszawa 1996.
Leksykon filozofii klasycznej, Lublin 1997.
Leksykon PWN, Filozofia, Warszawa 2000.
MacIntyre A., Krótka historia etyki, Warszawa 2002.
Markiewicz B., Filozofia, t. I−III, Warszawa 1999.
Między mitem a logosem. Europejski podręcznik filozofii, (red). B. A. Markiewicz, Warszawa
2000.
Miś A., Główne nurty filozofii współczesnej, Warszawa 1995.
Oksfordzka ilustrowana historia filozofii, Poznań 2001.
Pawlica J., Podstawowe pojęcia etyki, Kraków 1994.
Przewodnik po etyce, (red.) P. Singer, Warszawa 1998.
Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. I–III, Lublin 1996, 1999.
Sikora A., Spotkania z filozofią (różne wydania).
Słownik filozofii, (red.) J. Hartman, Kraków 2004.
Słownik pojęć filozoficznych, (red.) W. Krajewski, Warszawa 1996.
Stępień A., Wstęp do filozofii, (różne wydania).
Strawson P.F., Analityka i metafizyka. Wstęp do filozofii, Kraków 1994.
Swieżawski S., Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa 2000.
Szacki J., Historia myśli socjologicznej, t. I, II, (różne wydania).
Szymanek K., Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, Warszawa 2000.
Tatarkiewicz W., Historia filozofii, t. I−III, (różne wydania).

19
Teichman J., Evans K.C., Filozofia. Przewodnik dla początkujących, Warszawa 1994.
Zarys dziejów filozofii polskiej 1815−1918, (red.) A. Walicki, Warszawa 1983.

B. Opracowania:
Anscombe G.E.M., Geach P., Trzej filozofowie. Arystoteles, Akwinata, Frege,
Warszawa 1981.
Carnap R., Filozofia jako analiza języka nauki, Warszawa 1969.
Carus P., Nauka Buddy, Wałbrzych 1991.
Chwedeńczuk B. (red.) Filozofia umysłu, Warszawa 1995.
Dajczer T., Buddyzm w swej specyfice i odrębności wobec chrześcijaństwa,
Warszawa 1993.
Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów (różne wydania).
Eliade M., Sacrum, mit, historia, (różne wydania).
Fiut I.S., Człowiek według Alberta Camusa, Kraków 1993.
Gajda J., Teorie wartości w filozofii przedplatońskiej, Wrocław 1992.
Gilson E., Elementy filozofii chrześcijańskiej, Warszawa 1963.
Gilson E., Wprowadzenie do nauki św. Augustyna, Warszawa 1953.
Horney K., Nowe drogi w psychoanalizie, Warszawa 1987.
Ingarden R., Wstęp do fenomenologii Husserla, Warszawa 1974.
Ingarden R., Z badań nad filozofią współczesną, Warszawa 1963.
Język w świetle nauki, (red.) B. Stanosz, Warszawa 1980.
Kołakowski L., Bergson, Warszawa 1998.
Kołakowski L., Filozofia pozytywistyczna. Od Hume’a do Koła Wiedeńskiego,
Warszawa 1966.
Kołakowski L., Główne nurty marksizmu, (różne wydania).
Krajewski W., Prawa nauki, Warszawa 1998.
Krauze−Błachowicz K., Leibniz: wczesne pojęcie substancji, Białystok 1992.
Krokiewicz A., Arystoteles, Pirron, Plotyn, Warszawa 1974.
Krokiewicz A., Sokrates, Warszawa 1958.
Kroński T., Rozważania wokół Hegla, Warszawa 1960.
Kuderowicz Z., Hegel i jego uczniowie, Warszawa 1984.
Kuderowicz Z., Kant, Warszawa 2000.
Michalski K., Heidegger i filozofia współczesna, Warszawa 1978.
Nagel E., Struktura nauki, Warszawa 1961.

20
Przewodnik po literaturze filozoficznej XX w., (red.) B. Skarga, t. I−V,
Warszawa 1994−1997.
Quine W.V.O., Granice wiedzy, Warszawa 1987.
Russell B., Mój rozwój filozoficzny, Warszawa 1971.
Russell B., Dzieje filozofii Zachodu, Warszawa 2000.
Siemek M. J. (red.), Drogi współczesnej filozofii, Warszawa 1976.
Sikora A., Towiański i rozterki romantyzmu, (różne wydania).
Skarga B., Czas i trwanie. Studia o Bergsonie, Warszawa 1982.
Skrzypek M., Holbach, Warszawa 1978.
Stanosz B. (red.), Empiryzm współczesny, Warszawa 1991.
Stawrowski Z., Państwo i prawo w filozofii Hegla, Kraków 1994.
Stróżewski W., Wykłady o Platonie, Kraków 1992.
Swieżawski S., Byt. Zagadnienia metafizyki tomistycznej, (różne wydania).
Swieżawski S., Święty Tomasz na nowo odczytany, Kraków 1983.
Szestow L., Dostojewski i Nietzsche. Filozofia tragedii, Warszawa 1987.
Szwed A., Między wolnością a prawdą egzystencji. Studium myśli S. Kierke−
gaarda, Kraków 1991.
Tatarkiewicz W., Dzieje sześciu pojęć, (różne wydania).
Toeplitz K., Kierkegaard, Warszawa 1975.
Ulicka D., Ingardenowska filozofia literatury, Warszawa 1992.
Walicki A., Filozofia a mesjanizm, Warszawa 1970.
Walicki A., Marksizm i skok do królestwa wolności, Warszawa 1996.
Wielcy filozofowie polscy, Warszawa 1998.
Woleński J., Filozoficzna Szkoła Lwowsko−Warszawska, Warszawa 1985.

Zestaw powyższy będzie wzbogacany o nowe, istotne pozycje.

Michał Waliński

21