ROZDZIAŁ II

CHRYSTUS ODWOŁUJE SIl;: DO « SERCA» LUDZKIEGO

1.
W świetle Kazania na górze

Mt 5, 27-28: Przedmiotem naszej dalszej refleksji pragniemy

I «kto pożądli-
wie patrzy ... » uczynić następującą wypowiedź z Kazania na
górze: «Słyszeliście, że powiedziano: Nie cudzo-
łóż! A Ja wam powiadam: Każdy, kto pożądliwie patrzy [la ko-
bietę, już się w swoim sercu dopuścił z nią cudzołóstwa» (Mt
5, 27-28). Wydaje się, iż dla teologii ciała zdanie to posiada
znaczenie kluczowe, podobnie jak wypowiedź, w której Chrystus
odwołał się do « początku », a która posłużyła nam za podstawę
przeprowadzonych uprzednio analiz. Mogliśmy wówczas przeko-
nać się, jak szeroki był kontekst jednego zdania, a poniekąd
jednego słowa wypowiedzianego przez Chrystusa. Chodziło nie
tylko o kontekst bezpośredni, wyznaczony przebiegiem rozmowy
z faryzeuszami, ale o kontekst całościowy, którego nie sposób
ustalić, nie sięgając do pierwszych rozdziałów Księgi Rodzaju
(jeśli byśmy już nawet pominęli to wszystko, co w tym kontekście
należy do innych Ksiąg Starego Testamentu). Analizy uprzednio
I
przeprowadzone ukazały, jak olbrzymią treść dźwiga na sobie
to Chrystusowe odwołanie się do « początku ».
\Xlypowiedź, do której nawiązujemy obecnie: Mt 5, 27-28,
obok bezpośredniego kontekstu, w którym się pojawia - wpro-
wadzi nas z pewnością także w swój szerszy, w swój całościowy
kontekst, poprzez który ukaże się stopniowo jej kluczowe zna-
czenie dla teologii ciała. Bezpośrednio stanowi ona jeden z tych
fragmentów Kazania na górze, w których Jezus Chrystus doko-

99
 i

nuje zasadniczej rewizji w określonym sposobie rozumienia i wy-
pełniania prawa moralnego Starego Przymierza. Odnosi się to po
kolei do następujących przykazań Dekalogu: piątego «nie zabijaj!»
(por. Mt 5, 21-26) , szóstego «nie cudzołóż!» (por. Mt 5, 27 -32) -
znamienne, że pod koniec tego fragmentu również pojawia się
znana z poprzedniego rozdziału sprawa «listu rozwodowego »
(por. Mt 5, 31-32) - oraz przykazania ósmego w brzmieniu
z Księgi Wyjścia (por. Wj 20, 7): «Nie będziesz fałszywie
przysięgał, lecz dotrzymasz Panu swej przysięgi» (por. Mt 5,
33-37).
Znamienne są nade wszystko słowa poprzedzające te - i dal-
sze - fragmenty Kazania na górze, słowa, w których Jezus o-
świadcza: «Nie sądźcie, że przyszedłem znieść Prawo albo Proro-
ków. Nie przyszedłem znieść, ale wypełnić» (Mt 5,17) - a w dal-
szych zdaniach wyjaśnia sens tego przeciwstawienia oraz koniecz-
ność «wypełnienia» Prawa dla realizacji królestwa Bożego: «kto
je wypełnia i uczy wypełniać, ten będzie wielki w królestwie nie-
bieskim» (Mt 5, 19). Przez królestwo niebieskie rozumiemy
Potwierdza zasadę ludzkiej moralności, zawartą w przykazaniu
"
« nie cudzołóż », a równocześnie ustala właściwe i pełne rozu-
, mienie tej zasady - czyli takie, które stwarza podstawę i zara-
zem stanowi warunek adekwatnego jej « wypełnienia ». Wypeł-
nienie to należy rozumieć w świetle wcześniej wypowiedzianych
, słów Mt 5, 17-20, na które przed chwilą zwróciliśmy uwagę.
Chodzi z jednej strony o to, ażeby w pełniodpowiedzieć znacze-
niu, jakie zawarł w przykazaniu «nie cudzołóż» Bóg-Prawo-
i
dawca, z drugiej - o ową « sprawiedliwość », która przez takie
wypełnienie ze strony człowieka, ma « obfitować» w tymże czło-
wieku, czyli ma w nim osiągnąć właściwą pełnię. Są to jakby
J
dwa aspekty «wypełnienia» w znaczeniu ewangelicznym.
Znajdujemy się w ten sposób na płaszczyźnie etosu - tego,
co można określić jako wewnętrzny kształt, jakby duszę ludzkiej
I moralności. Myśliciele współcześni (np. Scheler) widzą w Kaza-
. niu na górze wielki przełom właśnie w dziedzinie etosu 1. Żywej
- w znaczeniu egzystencjalnym - moralności nie kształtują jesz-
"

cze same normy przybierające formę przykazań, nakazów, jak

królestwo Boże w jego wymiarze eschatologicznym. W)IIpełnienie •
w tym wypadku przykazanie « nie cudzołóż ». Moralność taka,
Prawa zasadniczo warunkuje to królestwo w ziemskim wymiarze w której spełnia się sam sens bycia człowiekiem - która równo-
ludzkiego bytowania. Chodzi jednak o wypełnienie. odpowia- cześnie stanowi «wypełnienie» Prawa przez «obfitowanie»
dające w pełni znaczeniu Prawa, Dekalogu, poszczególnych przy- I
sprawiedliwości, przez jej podmiotową żywotność - tworzy się
kazań. Tylko takie wypełnienie buduje ową sprawiedliwość, w wewnętrznym dostrzeżeniu wartości, z czego rodzi się powin-
którą zamierzył Bóg-Prawodawca. Chrystus-Nauczyciel prze- ność jako wyraz sumienia, jako odpowiedź samego osobowego
strzega natomiast przed taką ludzką wykładnią całego Prawa oraz « ja ». Etos oznacza jakby wejście «ja» w głąb samej normy
poszczególnych zawartych w nim przykazań, która nie buduje
i równocześnie zstąpienie samej normy do wnętrza człowieka -
owej sprawiedliwości, jaką zamierzył Bóg-Prawodawca: «Jeśli
podmiotu moralności. Wartość moralna związana jest z dyna-
asza sprawiedliwość nie będzie większa niż uczonych w Piśmie
micznym procesem ludzkiego wnętrza. Aby jej dosięgnąć, nie
i faryzeuszów, nie wejdziecie do królestwa niebieskiego» (Mt
wystarcza zatrzymywać się « na powierzchni» ludzkich działań,
5, 20).
trzeba zstąpić do tego właśnie wnętrza.
,
Mt 5, 27-28: W takim tedy kontekście pojawia się wypowiedź
sens etyczny ~ 1 «Ich kenne kein grandioseres Zeugnis fur eine solche Neuerschliessung
Chrystusa z Mt 5, 27-28, którą zamierzamy uczy- ,I eines ganzen Wertbereiche die das alterę Ethos relativiert, als die Bergpredigt,
nić podstawą obecnych analiz, uważając ją, podobnie jak wy- , die auch in ihrer Form als Zeugnis solcher Neuerschliessung und Relativierung
der alteren "Gesetzes »<werte sich uberall kundgibt: "Ich aber sage Euch" ».
powiedź z Mt 19, 3-9, za kluczową dla teologii ciała. Podobnie (Max Scheler, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethżk,
jak tamta, posiada ona charakter bezpośrednio normatywny. Verlag M. Niemeyer, Halle a.d.S. 1921, s. 316, n. 1 l.

100 101
 Dekalog zna - oprócz przykazania «Nie cudzołóź!» - również Mt 5, 27·28: Tak więc Chrystus odwołuje się do człowieka
sens antropo-
przykazanie «Nie będziesz pożądał żony bliźniego twego» l. logiczny wewnętrznego. Czyni to wielokrotnie i przy
Chrystus w swej wypowiedzi z Kazania na górze poniekąd łączy różnych okazjach. Tutaj zdaje się to szczególnie
jedno z drugim: «kto .pożądliwie patrzy ... cudzołoży w sercu ». wyraziste i wymowne nie tylko ze względu na kształt ewange-
Nie tyle jednak chodzi o rozróżnienie zakresu tych dwu przyka- licznego etosu, ale także ze względu na sposób widzenia czło-
zań Dekalogu, ile o ukazanie wymiaru wewnętrznego działania, wieka. Nie tylko więc racja etyczna, ale także racja antropolo-
do którego odnoszą się również słowa « nie cudzołóż ». Działa- giczna przemawia za tym, abyśmy zatrzymali się nieco dłużej
nie to ma swą widzialną postać «uczynku ciała» - uczynku, przy tekście Mt 5, 27-28. -
w którym uczestniczą mężczyzna i kobieta wbrew prawu mał- Ów człowiek, do którego Jezus tutaj się odwołuje, jest to
żeńskiej wyłączności. Problematyka prawna niektórych Ksiąg Sta- człowiek «historyczny» - taki, jakiego «początek », czyli za-
rego Testamentu, nastawiona na tropienie wszystkiego, co wedle razem « prehistorię teologiczną », śledziliśmy w dawniejszych ana-
zewnętrznych kryteriów stanowiło taki « uczynek ciała » - nasta- lizach. Jest to - bezpośrednio biorąc - ten, który słucha własny-
wiona na zwalczanie « cudzołóstwa» - w rzeczywistości nie zali- mi uszami Kazania na górze. Wraz z nim jednak każdy inny
czała do takich uczynków pozamałżeńskiego aktu mężczyzny żona- człowiek usytuowany wobec tego momentu historii na wielkim
tego z kobietą niezamężną lub z zamężną niewolnicą 2. W ten spo- obszarze przeszłości i na równie rozległym obszarze przyszłości.
sób, na gruncie wielorakiego kompromisu «przez wzgląd na Do tej «przyszłości» w stosunku do Kazania na górze należy
zatwardziałość serc» (Mt 19, 8), zamierzony przez Prawodawcę również nasza teraźniejszość, współczesność; jest tym człowie-
sens przykazania uległ wypaczeniu. Zatrzymywano się przy lega- kiem poniekąd «każdy». Zarówno człowiek przeszłości jak
listycznym przestrzeganiu formuły, która nie « obfitowała» we- i człowiek przyszłości może być tym, który zna przykazanie « nie
wnętrzną sprawiedliwością serc. Chrystus przenosi ciężar zagadnie-
nia w inny wymiar, kiedy mówi: « kto pożądliwie patrzy na ko-
bietę, już się w swoim sercu dopuścił z nią cudzołóstwa» (tak Pont. Instit. Biblicum 1961).
współczesny przekład ET - dawne przekłady miały: «już ją scu- Jęz. francuski: .
« ...a deja commis, dans son coeur, l'adultere avec elle» (Bibl. de Jerusalem
dzołożył w sercu swoim », która to formuła wydaje się poniekąd (Paris 1973); Traduction Oecumćnique (Paris 1972); Crampon); jedynie
trafniej sza) 3. Fillion tłumaczy: «A dej?! commis l'adultere dans son coeur ».
Jęz. angielski:
« ... has already committed adultery with her in his heart» (Douai Version
(1582), podobnie Revised Standard Version (od 1611 do 1966), R. Knox,
l Por. Wj 20, 17; Pwt 5, 21. New English Bible, Jerusalem Bible (1966)).
2 Por. Rdz 16, 1-5; 30, 1-5; Kpł 19,20-22; Pwt 22, 28. Jęz. niemiecki:
3 «Już ją scudzołożył w sercu swoim» jest wiernym oddaniem oryginału « ... hat schon die Ehe mit ihr gebrochen in seinem Herzen» (P. Parsch,
greckiego, podobnie jak przekład WuLgaty: Klosterneuburg 1953; podobnie K. Rosch, Linz 1947; i in. Jedynie J. Zink
« .. jam moechatus est eam in corde suo ». przekłada: « ... hat in seinem Herzen schon die Ehe gebrochen» (Stutt·
Ten polski przekład Wujka zachowano w wydaniu Apost. Modlitwy gart 1965).
(Kraków 1962); również w wersji ks. E. Dąbrowskiego (Wwa 1954). Jęz. hiszpański:
W językach europejskich «cudzołożyć» jest czasownikiem nieprzechodnirn « ... ya cometió adulterio eon ella en su corazón ». (Bibl. Societ. 1966).
i stąd wersja: «dopuścił się z nią cudzołóstwa ». Jęz. portugalski:
I tak: « ... ja comete adulterio com ela no seu coracao » (M. Soares, Sao Paolo
Jęz. włoski: 1933).
« ...ha gia commesso adulterio eon lei nel suo cuore ». (P. Vanetti, wersja Biblia Tyniecka więc idzie tu za przekładami zachodnimi, choć tradycja
Konfer. Episkopatu Włoskiego, 1978; podobnie S. Garofalo, 1966 i wersja Wujka została zaakceptowana w literaturze polskiej.

102 103
 cudzołóż» jako «treść Prawa» (por. Rz 2, 22-23), ale może
być także tym, o którym w Liście do Rzymian czytamy, iż treść
ta tylko «wypisana jest w jego sercu» (por. Rz 2, 15) 1.
W świetle przeprowadzanych tu uprzednio rozważań, jest to ten
człowiek, który ze swego « początku » wyniósł określone poczu-
cie sensu ciała, zrodzone naprzód «przed progiem» swych hi-
storycznych doświadczeń w samej tajemnicy stworzenia, skoro
wyłonił się z niej « jako mężczyzna i kobieta» (Rdz 1, 27). Jest
to ten człowiek historyczny, który u «początku» swych ziem-
skich dziejów znalazł się « wewnątrz» poznania dobra i zła, ła-
miąc pierwotne Przymierze ze swym Stwórcą. Jest to ten czło-
wiek-mężczyzna, który « poznał (kobietę) swoją żonę », i wielo-
krotnie « poznawał », a ona « poczynała i rodziła» (por. Rdz 4,
'1-2) zgodnie z postanowieniem Stwórcy sięgającym jeszcze stanu
pierwotnej niewinności (por. Rdz 1, 28 oraz 2, 24).
Do tego właśnie człowieka zwraca się Chrystus w Kazaniu
na górze, w szczególności w słowach Mt 5, 27-28. Zwraca się
do człowieka określonego momentu historii, a równocześnie do
wszystkich ludzi objętych tą samą historią człowieka. Zwraca
się - jak stwierdziliśmy już - do człowieka «wewnętrznego ».
Słowa Chrystusa mają wyraźną zawartość antropologiczną, do-
tykają poniekąd tych znaczeń odwiecznych, poprzez które bu-
duje się « adekwatna» antropologia. Przez swoją etyczną treść
słowa te zarazem budują taką antropologię, domagają się niejako,
1 W ten sposób treść naszych rozważań zostałaby poniekąd przemestona
na teren « prawa natury». Przytoczone słowa z Rz 2, 15 zawsze były uważane
za źródło ,świadczące w Objawieniu o istnieniu prawa natury. W ten sposób
pojęcie prawa natury nabiera równocześnie znaczenia teologicznego.
Por. m.in.: D. Composta, Teologia del diritto naturale, Brescia 1972
(Ed. Civilta) - status quaestionis s. 7-22, 41-53; J. Fuchs SJ, Lex naturae.
Zur Theologie des Naturrechts, Diisseldorf 1955, s. 22-30; E. Hame! SJ, Loi
naturelle et loi du Christ, Bruges-Paris 1964 (Desclće de Brouwer), s. 11-42;
A. Feuillet, « Le [ondement de la morale ancienne et cbrćtienne d'apres l'Epitre
aux Romains» w; Revue Thomiste 78 (1970) s. 357-386; Th. Herr. Naturrecht
aus der kritischen Sicht des Neuen Testaments, Miinchen 1976 (Schóningh)
s. 155-164; A. Laun, Die naturrechtliche Begriindung der Ethik in der neueren
katholischen Moraltheologie, (Wiener Dom Verlag), Wien 1973.
104
aby człowiek wszedł w swój pełny obraz. Człowiek, który jest
« ciałem », który jako mężczyzna odnosi się przez swoje ciało
i płeć do kobiety (na to bowiem wskazuje również zwrot « nie
cudzołóz »), winien w świetle tych słów Chrystusa odnaleźć się
w swoim wnętrzu, w swoim « sercu» 1. « Serce» jest tym wy-
.rniarem człowieczeństwa, z którym bezpośrednio łączy się poczu-
cie sensu ludzkiego ciała i ład tego poczucia. Chodzi tutaj za-
równo o ów sens, który w dawniejszych analizach nazwaliśmy
« obłubieńczym », jak też o ten, który nazwaliśmy «rodziciel-
skim ». O jaki zaś chodzi ład?
Mt 5, 27-28: Cały obecny rozdział naszych rozważań ma sta-
jako wypowiedź
naprowadzająca nowić odpowiedź na to właśnie pytanie - odpo-
wiedź sięgającą nie tylko racji etycznych, ale
także antropologicznych, pozostają one bowiem w ścisłym wzajem-
nym związku. Na razie wypada ustalić wstępnie znaczenie
tekstu Mt 5, 27-28, znaczenie użytych w nim wyrażeń oraz ich
wzajemny stosunek.
Cudzołóstwo, do którego odnosi się wprost i bezpośrednio
przykazanie «nie cudzołóż », oznacza naruszenie tej jedności,
przez którą mężczyzna i kobieta tylko jako małżonkowie. mogą
« łączyć się z sobą tak ściśle, że stają się jednym ciałem» wedle
1 «The typically Hebraic usage reflected in the New Testament implies
an understanding of man as unity of thought, will and feeling ... It depicts
man as a whole, viewed from his intentionality; the heart as the center of man
is thought of as source of wibl, emotion, thoughts and affections.
This traditional Judaic conception was related by Paul to Hellenistic
categories, such as "mind", "attitude", "thoughts" and "desires" . Such a
co-ordination between the judaic and Hellenistic categories is forund in Phil
1, 7; 4, 7; Rm 1, 21.24, where "heart" is thought of as center frorn which
these things flow» (R. Jewett, Paul's Anthropological Terms. A Study oi tbeir
Use in Conilict Settings, Brill, Leiden 1971, p. 448).
«Das Herz ... ist die verborgene, inwendige Mitte und Wurzel des Men-
schen und damit seiner Welt. .., der unergrundliche Grund und die lebendige
Kraft aller Daseinserfahrung und -entscheidung » (H. Schlier, Das Menschenherz
nach dem Apostel Paulus, in Lebendiges Zeugnis, 1965, s. 123).
Por. także F. Baumgartel, J. Behm, «kardia» w; Theologisches Warter-
buch zum Neuen Testament, II, Kohlhammer, Stuttgart 1933, s. 609-616.
105
-
Rdz 2, 24. Cudzołoży mężczyzna, jeśli łączy się w taki sposób
z kobietą, która nie jest jego małżonką, żoną. Cudzołoży też
kobieta, jeśli łączy się w taki sposób z mężczyzną, który nie jest
jej mężem. Należy wnosić, że owo « cudzołóstwo w sercu », któ-
rego dopuszcza się mężczyzna, gdy «pożądliwie patrzy na ko-
bietę », oznacza ściśle określony akt wewnętrzny. Jest to pożą-
danie skierowane w tym wypadku przez mężczyznę w stronę
kobiety, która nie jest jego żoną, a zmierzające do tego, aby
złączyć się z nią tak jak z własną żoną, czyli - używając raz
jeszcze słów Rdz 2, 24 - « tak ściśle, że stają się jednym ciałem ».
Pożądanie takie jako akt wewnętrzny wyzwala się poprzez zmysł
wzroku, przychodzi wraz z patrzeniem, tak jak w wypadku Da-
wida i Batszeby (por. 2 Sm 11, 2), używając przykładu biblijne-
go l. Tłumaczenie BT mówi: «patrzy pożądliwie », dawne prze-
kłady miewały « patrzy, aby jej pożądał». W każdym razie zwią-
zek pożądania ze zmysłem wzroku został szczególnie uwydatniony
w słowach Chrystusa.
Słowa te nie mówią wyraźnie, iż owa kobieta-przedmiot
pożądania, pożądliwego patrzenia - jest cudzą żoną lub też, że
nie jest po prostu żoną mężczyzny, który w ten sposób na nią
patrzy. Może być cudzą żoną, może w ogóle nie być związana
małżeństwem. Tego należy się raczej dorozumiewać, zwłaszcza
na podstawie zwrotu, który to, czego dopuszcza się «w sercu
'swoim» mężczyzna patrzący, określa właśnie jako «cudzołóstwo»:
« dopuścił się cudzołóstwa w serc-i swoim ». Z tego też należy
prawidłowo wnioskować, że takie pożądliwe spojrzenie skiero-
wane w stronę własnej żony nie jest cudzołóstwem « w sercu» -
po prostu dlatego, że odnośny akt wewnętrzny mężczyzny odnosi
się do kobiety, która jest jego żoną, a więc w stosunku do której
« cudzołóstwo» nie może zachodzić! Jeśli współżycie małżeń-
skie jako akt zewnętrzny, w którym oboje « łączą się z sobą tak
ściśle, że stają się jednym ciałem », ma pełne pokrycie etyczne
w stosunku danego mężczyzny do kobiety będącej jego żoną,
l Przykładów podobnych można znaleźć w Biblii więcej (por, np. Rdz
34, 2; Sdz 14, 1; 16, 1). Ten jest chyba najbardziej znany.
106
to analogiczne pokrycie ma również akt wewnętrzny w tej same)
relacji.
Tym niemniej owo « pożądanie », na które wskazuje zwrot
« pożądliwie patrzy», ma swój własny wymiar biblijny i teolo-
giczny, którego nie możemy tutaj nie odsłonić. jeśli nawet nie
odsłania się on wprost i bezpośrednio w tym jednym konkretnym
wyrażeniu z Mt 5, 27-28, to jednak tkwi bardzo głęboko w ca-
łościowym kontekście objawienia ciała. I do tego kontekstu mu-
simy sięgnąć, jeśli to Chrystusowe odwołanie się do «serca »,
do człowieka wewnętrznego, ma zabrzmieć całą pełnią prawdy.
Sama wypowiedź z Kazania na górze (Mt 5, 27-28) ma przede
wszystkim charakter naprowadzający. Chrystus zwraca się
w swych slowach bezpośrednio i wprost tylko do mężczyzny, jako
do tego, który «patrzy pożądliwie» na kobietę. Nie znaczy to
jednak, że słowa te swym sensem etycznym nie dosięgają również
kobiety. Chrystus wyraża się w ten sposób, ażeby zilustrować
konkretnym przykładem, jak należy rozumieć « wypełnianie Pra-
wa » wedle znaczenia, jakie nadał mu Bóg-Prawodawca, a także,
jak należy rozumieć owo « obfitowanie sprawiedliwości» w czło-
wieku zachowującym szóste przykazanie Dekalogu. Mówiąc w ten
sposób chce, abyśmy nie zatrzymali się na samym przykładzie;
ale zrozumieli pełny sens etyczny i antropologiczny tej wypo-
wiedzi. Jeśli posiada ona charakter naprowadzający, to znaczy,
że po jej Madach możemy dojść do zrozumienia ogólnie ważnej
prawdy o człowieku « historycznym» - ważnej dla teologii ciała.
Dalsze etapy rozważań, które kolejno podejmujemy, mają nas
do zrozumienia tej prawdy przybliżyć.
2.
Człowiek pożądliwości
Owa ogólnie ważna prawda o człowieku « historycznym »,
ku której skierowują nas słowa Chrystusa z Mt 5, 27-28, zdaje
się znajdować swój wyraz w biblijnej nauce o trojakiej - lub
107