Professional Documents
Culture Documents
95
75
25
0
INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH
Program Obywatel i Prawo
Przedruk materiałów Instytutu Spraw Publicznych w całości lub części możliwy jest
wyłącznie za zgodą Instytutu. Cytowanie oraz wykorzystanie danych empirycznych
dozwolone jest z podaniem źródła.
ISBN: 978-83-7689-009-8
Wydawca:
Fundacja Instytut Spraw Publicznych
00-031 Warszawa, ul. Szpitalna 5 lok. 22
tel. 022 55 64 260; fax: 022 55 64 262
e-mail: isp@isp.pl
www.isp.org.pl
Mikołaj Cześnik
Wstęp ............................................................................................................. 7
Mikołaj Cześnik
Podsumowanie ............................................................................................ 111
Mikołaj Cześnik
Wstęp
1
Wybrana literatura przedmiotu znajduje się na ss. 41–42.
Wstęp 9
1
Rozstrzyganie o ich statusie (przyczyna czy jedynie korelat zjawiska) wymaga innego
niż nasze podejścia metodologicznego (np. strategii eksperymentalnej).
Niestabilność uczestnictwa wyborczego w Polsce 15
2
Świetnym tego przykładem jest zjawisko naddeklaratywności uczestnictwa wyborcze-
go, omawiane szczegółowo w innych miejscach niniejszego opracowania.
16 Mikołaj Cześnik, Paweł Grzelak, Michał Kotnarowski
3
Do kategorii tej włączone są też osoby pozostające w stałych związkach nieformal-
nych, konkubinatach itd.
20 Mikołaj Cześnik, Paweł Grzelak, Michał Kotnarowski
4
Por. I i II część opracowania „Kampania społeczna: Zmień kraj. Idź na wybory. Raport
o przebiegu kampanii i rekomendacje na przyszłość”, http://www.for.org.pl/upload/File/rapor-
ty/Raport_o_Kampanii_Zmien_kraj._Idz_na_wybory_FINAL.pdf (22.07.2010).
24 Mikołaj Cześnik, Paweł Grzelak, Michał Kotnarowski
5
Stabilni niegłosujący, choć wydawać by się mogli partiom lewicowym łakomym ką-
skiem, ze względu na swój status (trwałe samowyłączenie się z polityki) są bardzo trudni do
zmobilizowania.
Niestabilność uczestnictwa wyborczego w Polsce 27
głosowania nie ma nic wspólnego jedna: podatki (Rysunek 3.1). Można je-
dynie zauważyć przejście po 1997 roku poglądów niestabilnych od bliższych
stabilnie głosującym do niegłosujących, choć na poziomie poszczególnych lat
nieznaczne różnice nie są istotne statystycznie.
Niestabilni po 1997 roku boją się prywatyzacji wyraźnie bardziej niż
reszta społeczeństwa (Rysunek 3.2). O ile w pierwszym pomiarze lokowali
się dokładnie pomiędzy grupami odniesienia, to później wyraźnie wyróżniają
się preferowaniem utrzymania sektora państwowego w gospodarce (różnica
jest nieistotna statystycznie jedynie w 2005 roku). Nie ma natomiast związku
radykalizmu w tej kwestii ze stabilnością głosowania.
Jeszcze wyraźniej populizm ekonomiczny niestabilnych obserwujemy
w ich obawach przed napływem kapitału z zagranicy (Rysunek 3.3). Choć na-
leży zaznaczyć, że w tej kwestii specyfika niestabilnych z pomiaru na pomiar
słabła, stabilizując się w 2005 roku. Nie zaobserwowano również związku
stabilności głosowania z radykalizmem poglądów.
Kwestie socjalne. Kwestię bezrobocia zinterpretowano jako przede
wszystkim socjalną, ponieważ respondenci dokonywali wyboru między dwo-
ma celami polityki państwa: zwalczaniem bezrobocia przede wszystkim oraz
uwzględnieniem w polityce gospodarczej także innych aspektów ekonomicz-
nych, jak choćby inflacja. W tym przypadku (Rysunek 3.4) szczególnej spe-
cyfiki niestabilnych nie zaobserwowano. Jedyne, na co warto zwrócić uwagę,
to fakt, że w 2005 roku (gdy bezrobocie było jeszcze poważnym problemem)
niestabilni byli bardzo bliscy głosującym, a dwa lata później – zdecydowanie
bliżsi stabilnie niegłosującym. Nie stwierdzono związku stabilności z radyka-
lizmem poglądów.
W kwestii państwo opiekuńcze vs. samodzielni obywatele niestabilni oka-
zali się systematycznie bardziej prosocjalni niż głosujący, mniej – niż nie-
głosujący (Rysunek 3.5). Jedynie w 2005 roku obserwujemy różnicę istotną
statystycznie: niestabilni byli większymi niż stabilnie głosujący zwolennika-
mi opiekuńczej roli państwa, choć stabilnie niegłosujący byli jeszcze bardziej
prosocjalni. W tym przypadku trudno mówić o relatywnym radykalizmie; za-
uważmy, że praktycznie całe społeczeństwo jest radykalnym zwolennikiem
opcji socjalnej. Kwestii tej nie badano w roku 2007.
O ile w 1997 roku poglądy niestabilnych na kwestię dofinansowania rol-
nictwa z budżetu były względnie liberalne, na poziomie poglądów stabilnie
głosujących, to potem obraz się zmienia (Rysunek 3.6). Niestabilni stają się
podobni do stabilnie niegłosujących i relatywnie coraz bardziej prosocjalni.
W 2005 roku niestabilni okazali się istotnie statystycznie bardziej radykalni
niż głosujący. Zauważmy, że po roku 2005 zmienił się charakter kwestii: do-
finansowanie rolnictwa stało się prerogatywą Unii Europejskiej, gdy tymcza-
sem przedmiotem naszego zainteresowania są kierunki polityki rządu. Pytanie
z roku 2007 dotyczyło zatem kwestii organizacji KRUS.
28 Mikołaj Cześnik, Paweł Grzelak, Michał Kotnarowski
o partię (można było wymienić więcej niż jedną), na którą respondent nigdy
by nie zagłosował, najwięcej wskazań uzyskiwały Samoobrona Rzeczpospo-
litej Polskiej (SRP) i Liga Polskich Rodzin (LPR). Ale pokaźnym negatyw-
nym elektoratem są się też w stanie pochwalić partie sprawujące w kadencji
poprzedzającej wybory władzę, które (to niestety w Polsce reguła) kończąc
swą misję nie cieszą się zaufaniem obywateli i ich sympatią. W 2005 roku
bardzo wiele negatywnych wskazań zyskał rządzący do tej pory SLD. W 2007
roku z kolei sporą grupę negatywnie do siebie nastawionych wyborców miało
PiS (co ciekawe, niechęć do SLD nie zmniejszyła się zasadniczo – LiD także
miał bardzo wielu zdeklarowanych oponentów). W 2001 roku, gdy pytano
w sondażu o (jedną) partię, do której respondent czuje prawdziwą niechęć,
złość, najwięcej wskazań otrzymywała AWSP i Ruch Społeczny Akcji Wy-
borczej Solidarność (RS AWS).
Co ciekawe, wśród niestabilnych dezaprobata i niechęć były nieco słabsze
niż w wypadku stabilnych głosujących; w większości omawianych przypad-
ków wśród niestabilnych grupa zdeklarowanych przeciwników omawianych
partii była relatywnie mniejsza. To ustalenie pasuje do podnoszonej czasa-
mi w polskim dyskursie publicznym tezy, ugruntowanej zresztą empirycznie,
która wskazuje na niechęć, złość lub nienawiść jako na ważne determinanty
wyborczej partycypacji. Przypomnijmy ją pokrótce: powodem, dla którego
wielu polskich obywateli bierze udział w głosowaniach, jest negatywny sto-
sunek, negatywne emocje odczuwane wobec któregoś z aktorów życia poli-
tycznego (kandydata lub partii). Obywatele ci głosują po to, by przeszkodzić,
zapobiec zwycięstwu wyborczemu kogoś, kogo nie lubią lub nienawidzą.
Uzyskane przez nas wyniki pokazują, że wśród stabilnych głosujących takich
osób jest względnie więcej.
8. Analizy wielozmiennowe
Za pomocą analiz wielozmiennowych zbadaliśmy jednoczesny wpływ
na stabilność uczestnictwa wyborczego wielu zmiennych, które należały
do wszystkich z przedstawionych powyżej kategorii. Dzięki zastosowaniu mo-
delu wielozmiennowego możliwe jest ustalenie wpływu pojedynczej zmien-
nej niezależnej przy kontroli wpływu pozostałych zmiennych niezależnych
użytych w modelu. Analizy zostały przeprowadzone za pomocą procedury
analitycznej Multinomial Logistic Regression (MLR). Dla danych z każdej
edycji badania PGSW skonstruowany został osobny model regresyjny. Ta-
bele 8.1–8.4 przedstawiają otrzymane modele regresyjne wraz z informacją
o poziomie dopasowania modeli do danych z badań. W modelach użyto tylko
tych zmiennych niezależnych, które w sposób istotnie statystyczny wpływają
na dopasowanie modeli do danych.
W ramach modelu MLR analizy przeprowadzane są na parach wartości
zmiennej zależnej. Dla każdej pary wartości zmiennej zależnej określane jest,
w jaki sposób zmienne niezależne wpływają na wystąpienie jednej z wartości
zmiennej zależnej. Przypomnijmy, że analizowana przez nas zmienna zależna
zdająca sprawę ze stabilności uczestnictwa wyborczego może przyjmować
trzy wartości: stabilnie głosujący, stabilnie niegłosujący, niestabilni.
Stabilnie głosujący vs. wyborcy niestabilni. Porównując stabilnie głosu-
jących z wyborcami niestabilnymi wyróżnić możemy pewne stałe wzorce za-
leżności, które wystąpiły we wszystkich edycjach badania PGSW. Czynnika-
mi sprzyjającymi byciu stabilnie głosującym w porównaniu do bycia wyborcą
niestabilnym były: starszy wiek, lepsze wykształcenie, częste praktyki religij-
ne oraz posiadanie identyfikacji partyjnej. Odnotowano również zależności,
które wystąpiły w danych odnoszących się do dwóch z analizowanych wybo-
rów. W danych odnoszących się do wyborów w latach 2001 i 2005 na bycie
stabilnie głosującym wpływało wykonywanie działań obywatelskich (takich
jak: czynny udział w kampanii wyborczej, udział w protestach, kontaktowanie
Niestabilność uczestnictwa wyborczego w Polsce 39
Podsumowanie
Przedstawione powyżej analizy pozwalają na sformułowanie następują-
cych wniosków:
• Niestabilność uczestnictwa wyborczego jest, jeśli chodzi o większość
zmiennych socjodemograficznych, wpół drogi między stabilnością głoso-
wania a stabilnością absencji.
• Jeśli idzie o identyfikację ideologiczną na skali Lewica – Prawica, to nie-
stabilni są pomiędzy obiema grupami stabilnych.
• Niestabilni wyborcy są wyraźnie bardziej populistyczni ekonomicznie,
zarówno w kwestii prywatyzacji, jak i stosunku do napływu zagraniczne-
go kapitału.
• W kwestiach o charakterze socjalnym poglądy niestabilnych z reguły pla-
sują się pomiędzy opiniami stabilnych głosujących a stabilnych niegło-
sujących. O ile jednak w roku 1997 byli oni relatywnie mniej prosocjalni
i bliżsi głosującym, to z czasem sytuacja się odwróciła. Niestabilni po 10
latach stali się bardzo podobni do niegłosujących.
• Poglądy niestabilnych wyborców w kwestii komunistycznej nomenklatu-
ry są bardziej stabilne w czasie niż poglądy reszty populacji.
• W kwestii politycznej roli Kościoła oraz aborcji dynamika w czasie po-
glądów niestabilnych jest identyczna jak poglądów stabilnie głosujących.
Poglądy niestabilnych są jednak w obu przypadkach wyraźnie przesunięte
ku liberalizmowi.
• Niestabilni największą sympatią darzą zwycięzcę wyborów, a najmniej
podobają im się partie, które do tej pory sprawowały władzę i przegrywają
wybory.
• Stabilność głosowania jest bardziej „prawicowa”, stabilność absencji
jest bardziej „lewicowa”, a niestabilność znajduje się gdzieś pomiędzy
nimi.
• Najwyższa identyfikacja partyjna występuje wśród stabilnie głosujących,
niższa wśród niestabilnie uczestniczących w wyborach, natomiast najniż-
sza wśród stabilnie niegłosujących.
• Stabilnie głosujący najczęściej są zadowoleni z funkcjonowania demokra-
cji, niestabilni mniej, a stabilnie niegłosujący najczęściej charakteryzują
się brakiem zadowolenia.
• W grupie stabilnych niegłosujących częściej niż w innych grupach wystę-
puje też brak opinii na temat funkcjonowania demokracji w kraju.
• Niestabilni to respondenci znajdujący się, jeśli chodzi o zainteresowanie
polityką, pomiędzy grupami stabilnych głosujących i stabilnych niegłosu-
jących: ci pierwsi są od nich zdecydowanie bardziej zainteresowani poli-
tyką, ci drudzy znacznie mniej.
Niestabilność uczestnictwa wyborczego w Polsce 41
Wybrana bibliografia
Mikołaj Cześnik 2007, Partycypacja wyborcza w Polsce. Perspektywa po-
równawcza, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Mikołaj Cześnik 2009, Przyczyny zmiany frekwencji wyborczej w Polsce:
przykłady wyborów parlamentarnych w 2005 i 2007 roku, „Studia Socjo-
logiczne”, nr 3, s. 27–52.
Henryk Domański, Antonina Ostrowska, Andrzej Rychard (red.) 2004, Niepo-
koje polskie, IFiS PAN, Warszawa.
Marc N. Franklin 2004, Voter Turnout and the Dynamics of Electoral Com-
petition in Established Democracies Since 1945, Cambridge University
Press, Cambridge.
Lena Kolarska-Bobińska, Radosław Markowski (red.) 1997, Prognozy i wy-
bory – polska demokracja ’95, ISP PAN, CBOS, Wydawnictwo Sejmowe,
Warszawa.
Radosław Markowski 1992, Polscy non-voters. Część I: Strukturalne roz-
mieszczenie bierności wyborczej, „Studia Polityczne”, nr 1, s. 19–33.
Radosław Markowski 1993, Polscy non-voters. Część II: Elementy świado-
mości społecznej a partycypacja wyborcza, „Studia Polityczne”, nr 1–4
(5), s. 7–27.
Radosław Markowski (red.) 1999, Wybory parlamentarne 1997, ISP PAN
i Fundacja im. Friedricha Eberta, Warszawa.
Radosław Markowski (red.) 2002, System partyjny i zachowania wyborcze.
Dekada polskich doświadczeń, ISP PAN i Fundacja im. Friedricha Eberta,
Warszawa.
Clare McManus-Czubińska, William L. Miller 2004, Kiedy frekwencja wy-
borcza ma znaczenie? Przypadek Polski, w: Radosław Markowski (red.),
Populizm a demokracja, ISP PAN, Warszawa.
Dariusz Przybysz 2004, Dlaczego Polacy nie głosują? Analiza przyczyn bier-
ności wyborczej, w: Henryk Domański, Antonina Ostrowska, Andrzej Ry-
chard (red.), Niepokoje polskie, IFiS PAN, Warszawa.
Jacek Raciborski 1997, Polskie wybory, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa.
42 Mikołaj Cześnik, Paweł Grzelak, Michał Kotnarowski
Aneks
Poniżej przedstawiamy wyniki analiz (w postaci tabelarycznej i graficznej).
* W skali 0–10.
5,5
5,0
1997 2001 2005 2007
4,5
4,0
3,5
3,0
2,5
poglądy:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
radykalizm:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
* Wysokie wartości skali to większa akceptacja podatku liniowego (poglądy) lub większy ra-
dykalizm.
Niestabilność uczestnictwa wyborczego w Polsce 57
7,5
7,0
6,5
6,0
5,5
5,0
4,5 1997 2001 2005 2007
4,0
3,5
3,0
2,5
poglądy:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
radykalizm:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
* Wysokie wartości skali to większa akceptacja podatku liniowego (poglądy) lub większy ra-
dykalizm.
6,0
5,5
5,0
1997 2001 2005 2007
4,5
4,0
3,5
3,0
2,5
poglądy:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
radykalizm:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
* Wysokie wartości skali to większy lęk przed obcym kapitałem (poglądy) lub większy radykalizm.
58 Mikołaj Cześnik, Paweł Grzelak, Michał Kotnarowski
5,5
5,0
4,5
1997 2001 2005 2007
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
poglądy:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
radykalizm:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
5,5
5,0
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
poglądy:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
radykalizm:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
* Wysokie wartości skali to większa akceptacja własnej inicjatywy obywateli (poglądy) lub
większy radykalizm.
Niestabilność uczestnictwa wyborczego w Polsce 59
6,5
6,0
5,5
5,0
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
poglądy:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
radykalizm:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
* Wysokie wartości skali to mniejsza akceptacja dofinansowania (poglądy) lub większy rady-
kalizm.
6,0
5,5
5,0
1997 2001 2005 2007
4,5
4,0
3,5
3,0
2,5
poglądy:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
radykalizm:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
* Wysokie wartości skali to słabsza akceptacja integracji (poglądy) lub większy radykalizm.
60 Mikołaj Cześnik, Paweł Grzelak, Michał Kotnarowski
5,5
5,0
1997 2001 2005 2007
4,5
4,0
3,5
3,0
poglądy:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
radykalizm:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
5,0
1997 2001 2005 2007
4,5
4,0
3,5
3,0
2,5
poglądy:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
radykalizm:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
* Wysokie wartości skali to większa akceptacja braku ograniczeń ustawowych dla tej grupy
(poglądy) lub większy radykalizm.
Niestabilność uczestnictwa wyborczego w Polsce 61
5,5
5,0
4,5
1997 2001 2005 2007
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
poglądy:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
radykalizm:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
* Wysokie wartości skali to większa akceptacja silnej roli Kościoła (poglądy) lub większy
radykalizm.
5,5
5,0
1997 2001 2005 2007
4,5
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
poglądy:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
radykalizm:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
* Wysokie wartości skali to większa akceptacja zakazu aborcji (poglądy) lub większy radyka-
lizm.
62 Mikołaj Cześnik, Paweł Grzelak, Michał Kotnarowski
6,0
5,5
5,0
4,5
1997 2001 2005 2007
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
poglądy:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
radykalizm:
stabilni głosujący niestabilni stabilni niegłosujący
* Wysokie wartości skali to mniejsza akceptacja osiedlania cudzoziemców (poglądy) lub więk-
szy radykalizm.
Niestabilność uczestnictwa wyborczego w Polsce 63
Niestabilność Razem
stabilni stabilni
niestabilni Liczba
głosujący niegłosujący % wiersza
wskazań
% wiersza % wiersza % wiersza
OGÓŁEM 51,7% 23,2% 25,2% 1 514 100,0%
bardzo duże 75,7% 8,3% 16,1% 49 100,0%
duże 76,5% 7,5% 16,0% 182 100,0%
Jak określiłby(-aby) Pan(-i) swoje
średnie 57,7% 15,1% 27,2% 702 100,0%
zainteresowanie polityką?
nikłe, niewielkie 41,7% 29,2% 29,0% 310 100,0%
żadne 26,0% 51,1% 22,9% 264 100,0%
Czy w czasie ostatnich 12 miesięcy
tak 76,1% 9,9% 14,0% 97 100,0%
zdarzyło się Panu(-i) kontaktować
w jakikolwiek sposób z posłem lub
nie 50,1% 24,0% 25,9% 1 411 100,0%
senatorem?
W przypadku gdyby Pan(-i) ostro raczej tak 56,2% 18,7% 25,1% 914 100,0%
sprzeciwiał(-ała) się polityce rządu,
czy przyłączyłby(-aby) się Pan(-i) raczej nie 44,7% 29,6% 25,8% 476 100,0%
do akcji polegających na podpisaniu listu
protestacyjnego przeciw tej polityce? trudno powiedzieć 45,7% 32,0% 22,3% 117 100,0%
W przypadku gdyby Pan(-i) ostro raczej tak 58,7% 18,1% 23,2% 337 100,0%
Mikołaj Cześnik, Paweł Grzelak, Michał Kotnarowski
Niestabilność Razem
stabilni stabilni
niestabilni Liczba
głosujący niegłosujący % wiersza
wskazań
% wiersza % wiersza % wiersza
OGÓŁEM 47,2% 20,2% 32,6% 1 987 100,0%
bardzo uważnie 71,9% 9,4% 18,7% 104 100,0%
Na ile uważnie respondent śledził dość uważnie 65,0% 7,4% 27,6% 607 100,0%
kampanię wyborczą? niezbyt uważnie 42,8% 19,7% 37,5% 931 100,0%
w ogóle nie śledził(-a) 20,4% 47,1% 32,5% 316 100,0%
Czy działał w kampanii parlamentarnej tak 68,3% 7,4% 24,3% 284 100,0%
poprzez: podpisanie poparcia? nie 43,7% 22,2% 34,0% 1 691 100,0%
Czy działał w kampanii parlamentarnej tak 60,5% 11,0% 28,4% 44 100,0%
poprzez: wsparcie finansowe? nie 47,0% 20,3% 32,7% 1 932 100,0%
Czy działał w kampanii tak 78,5% 2,8% 18,8% 72 100,0%
parlamentarnej poprzez: rozklejanie,
rozdawanie materiałów wyborczych? nie 46,1% 20,8% 33,1% 1 912 100,0%
95% przedział
Błąd
LABSTAB ufności dla Exp(B)
Zmienne niezależne B standardo- Wald df Istotność Exp(B)
Niestabilność Dolna Górna
wy
granica granica
1. Partycypacja stała -1,31 0,38 11,61 1 0,00
(stabilnie wiek 0,02 0,01 8,70 1 0,00 1,02 1,01 1,03
głosujący)
wykształcenie średnie (0–1) 0,66 0,18 13,83 1 0,00 1,93 1,36 2,72
wykształcenie wyższe (0–1) 0,91 0,25 12,91 1 0,00 2,49 1,51 4,10
zamieszkanie w Warszawie (0–1) -0,55 0,31 3,10 1 0,08 0,58 0,32 1,06
liczba praktyk religijnych w ciągu roku 0,01 0,00 14,16 1 0,00 1,01 1,01 1,02
opinia o zwalczaniu przestępczości
(0 – twardo, 10 – tak, by nie ograniczać 0,01 0,01 0,26 1 0,61 1,01 0,98 1,03
swobód)
ocena PSL (0 – nie podoba się, 10
-0,03 0,03 1,12 1 0,29 0,97 0,92 1,03
– podoba się)
identyfikacja z którąś partią (0–1) 0,67 0,17 15,95 1 0,00 1,95 1,41 2,70
satysfakcja z demokracji (0–1) 0,31 0,17 3,41 1 0,07 1,37 0,98 1,91
gotowość do działań obywatelskich 0,07 0,05 1,97 1 0,16 1,08 0,97 1,19
Niestabilność uczestnictwa wyborczego w Polsce
83
2. Antyparty- stała 1,96 0,47 17,19 1 0,00 84
cypacja wiek -0,03 0,01 16,00 1 0,00 0,97 0,95 0,98
(stabilnie
wykształcenie średnie (0–1) -0,80 0,25 10,20 1 0,00 0,45 0,27 0,73
niegłosujący)
wykształcenie wyższe (0–1) -1,68 0,54 9,81 1 0,00 0,19 0,07 0,53
zamieszkanie w Warszawie (0–1) 0,76 0,41 3,51 1 0,06 2,14 0,97 4,74
liczba praktyk religijnych w ciągu roku -0,01 0,00 5,73 1 0,02 0,99 0,98 1,00
opinia o zwalczaniu przestępczości
(0 – twardo, 10 – tak, by nie ograniczać 0,03 0,01 5,83 1 0,02 1,04 1,01 1,06
swobód)
ocena PSL (0 – nie podoba się, 10
0,07 0,04 3,06 1 0,08 1,07 0,99 1,15
– podoba się)
identyfikacja z którąś partią (0–1) -0,95 0,22 18,23 1 0,00 0,39 0,25 0,60
satysfakcja z demokracji (0–1) -0,43 0,22 3,76 1 0,05 0,65 0,43 1,00
gotowość do działań obywatelskich -0,10 0,07 1,68 1 0,20 0,91 0,79 1,05
Kategorią odniesienia jest: 3 – niestabilność. Model istotnie różny od modelu pustego na poziomie istotności 0,000; Pseudo R2 Nagelkerka = 0,29.
Mikołaj Cześnik, Paweł Grzelak, Michał Kotnarowski
Tabela 8.2. Analizy wielozmiennowe (PGSW 2001)
95% przedział
LABSTAB Błąd stan- ufności dla Exp(B)
Zmienne niezależne B Wald df Istotność Exp(B)
Niestabilność dardowy Dolna Górna
granica granica
1. Partycypacja stała -1,72 0,44 15,20 1 0,00
wiek 0,03 0,01 25,40 1 0,00 1,03 1,02 1,04
wykształcenie średnie (0–1) 0,44 0,17 6,95 1 0,01 1,55 1,12 2,14
wykształcenie wyższe (0–1) 0,50 0,25 4,13 1 0,04 1,65 1,02 2,68
aktywność zawodowa (0–1) 0,13 0,17 0,60 1 0,44 1,14 0,82 1,58
liczba osób w gospodarstwie domowym -0,02 0,04 0,13 1 0,72 0,99 0,91 1,07
przynależność do związków
0,54 0,24 5,12 1 0,02 1,72 1,08 2,75
zawodowych (0–1)
liczba praktyk religijnych w ciągu roku 0,01 0,00 20,23 1 0,00 1,01 1,01 1,02
ocena SLD (0 – nie podoba się,
0,07 0,03 8,32 1 0,00 1,08 1,02 1,13
10 – podoba się)
ocena AWS (0 – nie podoba się,
-0,01 0,03 0,06 1 0,80 0,99 0,93 1,06
10 – podoba się)
ocena SRP (0 – nie podoba się,
-0,05 0,03 3,53 1 0,06 0,95 0,90 1,00
10 – podoba się)
ocena PiS (0 – nie podoba się,
0,07 0,03 5,21 1 0,02 1,07 1,01 1,14
10 – podoba się)
Niestabilność uczestnictwa wyborczego w Polsce
indeks wykonanych działań obywatelskich -0,24 0,23 1,01 1 0,32 0,79 0,50 1,25
Kategorią odniesienia jest: 3 – niestabilność. Model istotnie różny od modelu pustego na poziomie istotności 0,000; Pseudo R2 Nagelkerka = 0,29.
Tabela 8.3. Analizy wielozmiennowe (PGSW 2005)
95% przedział
Błąd
LABSTAB ufności dla Exp(B)
Zmienne niezależne B standar- Wald df Istotność Exp(B)
Niestabilność Dolna Górna
dowy
granica granica
1. Partycypacja stała -2,73 0,43 41,05 1 0,00
wiek 0,02 0,01 24,71 1 0,00 1,02 1,01 1,03
płeć (0 – kobieta, 1 – mężczyzna) 0,36 0,14 6,98 1 0,01 1,44 1,10 1,88
wykształcenie zawodowe (0–1) 0,65 0,20 10,58 1 0,00 1,92 1,30 2,84
wykształcenie średnie (0–1) 0,82 0,20 17,80 1 0,00 2,28 1,55 3,33
wykształcenie wyższe (0–1) 1,00 0,25 16,48 1 0,00 2,72 1,68 4,40
liczba osób w gospodarstwie domowym 0,05 0,05 1,13 1 0,29 1,05 0,96 1,14
liczba praktyk religijnych w ciągu roku 0,01 0,00 14,18 1 0,00 1,01 1,01 1,02
opinia o roli Kościoła (0 – oddzielony od pań-
0,01 0,02 0,26 1 0,61 1,01 0,97 1,05
stwa, 10 – wpływ na państwo)
ocena PiS (0 – nie podoba się, 10 – podoba się) 0,09 0,02 15,78 1 0,00 1,10 1,05 1,15
ocena SRP(0 – nie podoba się, 10 – podoba się) -0,06 0,02 6,72 1 0,01 0,94 0,90 0,99
identyfikacja z którąś partią (0–1) 0,50 0,13 14,18 1 0,00 1,66 1,27 2,15
satysfakcja z demokracji (0–1) 0,36 0,14 6,65 1 0,01 1,44 1,09 1,90
indeks postaw prodemokratycznych -0,04 0,05 0,49 1 0,49 0,96 0,87 1,07
Niestabilność uczestnictwa wyborczego w Polsce
indeks wykonanych działań obywatelskich 0,21 0,09 6,08 1 0,01 1,24 1,05 1,47
87
2. Antypartycy- stała 2,01 0,50 15,88 1 0,00 88
pacja wiek -0,03 0,01 17,89 1 0,00 0,97 0,96 0,99
płeć (0 – kobieta, 1 – mężczyzna) -0,12 0,18 0,46 1 0,50 0,89 0,63 1,25
wykształcenie zawodowe (0–1) -0,09 0,23 0,17 1 0,68 0,91 0,58 1,42
wykształcenie średnie (0–1) -0,72 0,24 9,13 1 0,00 0,49 0,30 0,78
wykształcenie wyższe (0–1) -0,68 0,33 4,30 1 0,04 0,51 0,27 0,96
liczba osób w gospodarstwie domowym -0,12 0,06 4,67 1 0,03 0,88 0,79 0,99
liczba praktyk religijnych w ciągu roku -0,01 0,00 8,05 1 0,01 0,99 0,98 1,00
opinia o roli Kościoła (0 – oddzielony od
0,06 0,03 5,88 1 0,02 1,07 1,01 1,12
państwa, 10 – wpływ na państwo)
ocena PiS (0 – nie podoba się, 10 – podoba się) 0,02 0,03 0,44 1 0,51 1,02 0,96 1,08
ocena SRP(0 – nie podoba się, 10 – podoba się) 0,02 0,03 0,56 1 0,45 1,02 0,97 1,08
identyfikacja z którąś partią (0–1) -0,62 0,18 11,83 1 0,00 0,54 0,38 0,77
satysfakcja z demokracji (0–1) -0,33 0,20 2,64 1 0,10 0,72 0,48 1,07
indeks postaw prodemokratycznych -0,22 0,07 8,99 1 0,00 0,80 0,70 0,93
indeks wykonanych działań obywatelskich -0,38 0,19 3,87 1 0,05 0,68 0,47 1,00
Kategorią odniesienia jest: 3 – niestabilność. Model istotnie różny od modelu pustego na poziomie istotności 0,000; Pseudo R2 Nagelkerka = 0,27.
Mikołaj Cześnik, Paweł Grzelak, Michał Kotnarowski
Tabela 8.4. Analizy wielozmiennowe (PGSW 2007)
Kategorią odniesienia jest: 3 – niestabilność. Model istotnie różny od modelu pustego na poziomie istotności 0,000; Pseudo R2 Nagelkerka = 0,30.
Mikołaj Cześnik, Paweł Grzelak, Michał Kotnarowski
Agnieszka Zalewska-Wiśniewska, Arkadiusz Walus
Wprowadzenie
Uczestnictwo obywateli w wyborach jest jednym z najistotniejszych atry-
butów demokratycznego państwa i jedną z najważniejszych wartości państwa
obywatelskiego. Jednak wciąż istnieje spora grupa potencjalnych wybor-
ców, którzy prezentują niezdecydowaną postawę w kontekście uczestnicze-
nia w wyborach. Ważne jest więc poznanie ich sposobu postrzegania kwestii
związanych z wyborami i stosunku do aktu głosowania.
W kwietniu 2009 roku na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych firma ba-
dawcza TNS OBOP przeprowadziła badanie jakościowe, którego głównym
celem było określenie motywów powstrzymujących osoby niezdecydowane
lub wahające się od głosowania. Wśród celów szczegółowych istotne były:
określenie powodów, jakimi badani kierują się podczas aktu głosowania i mo-
tywów absencji; opisanie sposobu percepcji wyborów i emocji im towarzy-
szących; poznanie źródeł informacji o wyborach oraz zdefiniowanie wize-
runku emocjonalnego aktywnego wyborcy i osoby, która nie bierze udziału
w wyborach oraz osoby wahającej się, jak również postrzeganie aktu wybo-
rów w szerszym kontekście życia obywatelskiego oraz opinie o demokracji
i jej osiągnięciach.
Ważne było również pozyskanie informacji o tym, czy czynnikiem po-
wstrzymującym od głosowania potencjalnych wyborców jest brak odpowied-
niej partii, kandydata czy satysfakcjonującego programu. Istotne było ponad-
to dowiedzenie się, na ile brak aktywności w wyborach jest postrzegany jako
swego rodzaju protest, a na ile wynika z nieinteresowania się polityką w ogó-
le. Chodziło o sprawdzenie, w jaki sposób postrzegany jest „duch” wyborów
i na jakie trudności, bariery napotykają obywatele chcący zagłosować; jak
osoby wahające postrzegają wagę pojedynczego głosu – czy mają poczucie,
że ich indywidualny głos ma wpływ na wynik wyborów; jak ważny jest aspekt
92 Agnieszka Zalewska-Wiśniewska, Arkadiusz Walus
1
Materiały wizualne z technik projekcyjnych dostępne są w raporcie z badania (w po-
siadaniu autorów niniejszego opracowania oraz Instytutu Spraw Publicznych).
102 Agnieszka Zalewska-Wiśniewska, Arkadiusz Walus
Podsumowanie
Generalnie badani pozytywnie oceniają przemiany zaszłe w wyniku zmian
ustrojowych na przestrzeni ostatnich 20 lat. Młodzi respondenci z Warszawy
zdecydowanie bardziej pozytywnie oceniają te zmiany. Podkreślają takie osiąg-
nięcia, jak: oderwanie się od hegemonii Wschodu, wolność słowa, prywatyza-
cja, możliwość swobodnego przemieszczania się, możliwość wpływu na kształ-
towanie rzeczywistości społecznej i politycznej. Wśród negatywnych aspektów
zmiany ustroju badani, zarówno grupa młodsza, jak i starsza, podkreślają zbyt
szybkie tempo życia, mające negatywny wpływ na jakość relacji rodzinnych
i towarzyskich, silną konkurencję na rynku pracy oraz „wyścig szczurów”, brak
pracy, trudności w dostosowaniu się do nowych realiów (opinia starszych osób).
Istotnym aspektem związanym z postrzeganiem osiągnięć demokracji
jest to, że badani znacznie lepiej postrzegają jej zdobycze w kontekście bar-
dziej ogólnym, na poziomie społeczeństwa, kraju, a gorzej oceniają swoją
własną, subiektywną sytuację. Szczególnie charakterystyczne jest to dla star-
szych grup badanych i młodszej z Ostrowca Świętokrzyskiego.
Respondenci deklarują średni lub niski poziom zaangażowania w życie
obywatelskie/publiczne. Tłumaczą to głównie brakiem czasu. Bierna postawa
w tym obszarze aktywności obywatelskiej jest również pochodną zniechę-
cenia związanego z negatywnymi aspektami sceny politycznej, obietnicami
bez pokrycia oraz zmęczenia przedwyborczym szumem informacyjnym, zbyt
nachalnymi kampaniami medialnymi.
Zaangażowanie w życie publiczne jest proporcjonalne do wiary we włas-
ne możliwości. Badani nie wierzą, że pojedynczy głos może zmienić obecny
stan rzeczy. Wyniki licznych sondaży prezentowane w mediach mogą rów-
nież demotywować osoby, aby spełniły swój obywatelski obowiązek. Wiedza
o przewadze danego kandydata bądź partii politycznej powoduje, że osoby
dochodzą do wniosku, iż i tak niczego nie są w stanie zmienić.
Wybory u większości respondentów wzbudzają ambiwalentne uczucia.
Z jednej strony kojarzą się z nadzieją na „lepsze jutro” i wiarą w nie (szcze-
gólnie u młodszych respondentów), z drugiej zaś strony z poczuciem porażki
związanej z niezrealizowanymi obietnicami. Dla młodszych mieszkańców
Warszawy wybory to również szansa na zmianę istniejącej sytuacji, racjo-
108 Agnieszka Zalewska-Wiśniewska, Arkadiusz Walus
nalny wybór, dzięki któremu decyduje się w pewien sposób o własnej przy-
szłości. Dla osób starszych to przede wszystkim obywatelski obowiązek oraz
naturalna kolej rzeczy.
Motywy głosowania, które wymieniali badani, to przede wszystkim: wia-
ra, że w wyniku głosowania coś się zmieni na lepsze, wybór mniejszego zła
– w przypadku głosowania przeciwko danej partii lub kandydatowi, obawa
przed ostracyzmem społecznym lub postrzegana ważność danych wyborów.
Wśród głównych motywów zniechęcających do głosowania respondenci
wymieniali: poczucie bezsilności, rozczarowanie sceną polityczną, brak cza-
su, wypadki losowe – sytuacje rodzinne.
Badani wymieniali różnorodne źródła informacji o wyborach, kandyda-
tach i partiach: plakaty, ulotki, telewizja (programy informacyjne i spoty wy-
borcze), prasa codzienna, Internet, znajomi. Opisując okres przedwyborczej
walki narzekali na natłok informacji. Określali je jako bardzo ogólnikowe
i mało konkretne, ale jednocześnie przyznawali, że nie poświęcają wystarcza-
jąco dużo czasu na śledzenie kampanii wyborczych.
Wśród czynników motywujących do większego udziału w wyborach re-
spondenci wskazywali głównie na przedłużenie czasu wyborów (cały week-
end), możliwość głosowania przez Internet lub drogą pocztową, uproszczenie
formalnych ograniczeń związanych z koniecznością pozyskania potwierdze-
nia miejsca zameldowania.
Poziom zaangażowania osób wahających się jest wypadkową poziomu
wiedzy, poziomu świadomości obywatelskiej oraz stopnia niezadowolenia
ze sceny politycznej.
Wizerunek emocjonalny osoby wahającej osadzony jest wokół ciepłego,
przyjaznego, solidnego, rodzinnego świata. Są tam zarówno emocje pozytywne,
jak i negatywne. Jest w tym świecie miejsce na wahanie, dystans, niezdecydo-
wanie i rozczarowanie, jest także nadzieja i wiara w lepszą przyszłość. Znaczą-
cy w tym świecie jest element wolnego wyboru i przekonania, że „nie muszę
głosować, jeśli nie mam na kogo lub jeśli nie czuję wewnętrznej potrzeby”.
Cele, do których osiągnięcia dążą uczestnicy tego świata, to sukces i prestiż,
a także dobra zabawa, spontaniczność i luz (motywy występujące w świecie
osób niegłosujących); dla osób starszych istotną wartością jest rodzina.
Postawę osób wahających się można scharakteryzować jako otwartą,
przejście na stronę osób głosujących jest możliwe pod warunkiem zastoso-
wania komunikacji marketingowej ukierunkowanej na elementy edukacyjne
i motywujące.
Osoby wahające się charakteryzuje swego rodzaju ambiwalencja, przeja-
wiająca się w warstwie deklaratywnej z jednej strony przekonaniem, że naj-
ważniejszymi zdobyczami demokracji są wybory i możliwość wpływania po-
przez nie na rzeczywistość, z drugiej strony zaś prezentowaniem w sferze su-
biektywnej wielu powodów uniemożliwiających wzięcie udziału w wyborach.
Obraz wahającego się wyborcy 109
Rekomendacje
Rekomendujemy:
– wprowadzenie nowych form głosowania: możliwość oddania głosu przez
Internet i za pomocą poczty;
– wydłużenie wyborów, rozciągnięcie ich do dwóch dni – optymalnie sobo-
ty i niedzieli;
– przeprowadzenie kampanii społecznej, np. „Pójdź na wybory”, angażują-
cej polityków z różnych opcji oraz media;
– wzmocnienie zaangażowania społeczeństwa w życie publiczne poprzez
stałe, systematyczne działania na poziomie wychowania i edukacji szkol-
nej najmłodszych obywateli;
– wzmocnienie zaangażowania społeczeństwa poprzez adresowaną
do wszystkich ciągłą agitację wyborczą i komunikowanie wartości emo-
cjonalnych istotnych dla osób wahających się, jak również budowanie au-
torytetów wśród polityków.
Mikołaj Cześnik
Podsumowanie
1
Wybrana literatura przedmiotu znajduje się na ss. 41–42.
112 Mikołaj Cześnik
bilnie głosujących itd. Mówiąc najkrócej, mają oni cechy typu przejściowego
czy pośredniego (między dwoma wyraźnie różnymi grupami obywateli sta-
bilnych). Co ciekawe, sytuacja ta jest względnie stabilna w czasie – kolejne
edycje badania PGSW, realizowane przy okazji kolejnych wyborów parla-
mentarnych, dają podobne wyniki, wskazując (paradoksalnie) na pewną sta-
bilność i systematyczność zjawiska niestabilności uczestnictwa wyborczego
w Polsce.
Ten skądinąd spodziewany wynik może się wydawać banalny i nieatrak-
cyjny. Nakreślony na podstawie badań profil niestabilnego wyborcy pasuje
do potocznych wyobrażeń o obywatelu sporadycznie, nieregularnie, od czasu
do czasu chadzającym na wybory. Zdroworozsądkowe myślenie podpowiada
nam, że niestabilny wyborca musi być kimś pomiędzy sumiennym, regularnie
głosującym obywatelem a jednostką trwale wyłączoną (i jednocześnie regu-
larnie się wyłączającą) z politycznego życia. Warto jednak pamiętać, że empi-
ryczne potwierdzenie – z użyciem dość twardych narzędzi – pewnej obiego-
wej, zdroworozsądkowej wiedzy też ma swoje znaczenie, porządkując i racjo-
nalizując dyskurs dotyczący danego tematu (co jest warunkiem koniecznym
debaty i wynikającej z niej ewentualnie zmiany społecznej).
Wróćmy do wyników badań. Przeprowadzone w ramach niniejszego pro-
jektu analizy jakościowe, omówione w drugim z artykułów zamieszczonych
w publikacji, pozwalają nieco lepiej zrozumieć zjawisko, poznać relacjono-
wane przez niestabilnych wyborczo obywateli powody niskiego poziomu za-
angażowania w życie publiczne i niesystematycznego uczestnictwa w głoso-
waniach. Badani z reguły tłumaczą się brakiem czasu, zniechęceniem nega-
tywnymi aspektami sceny politycznej, zmęczeniem przedwyborczym szumem
informacyjnym, zbyt nachalnymi kampaniami medialnymi czy pojawiającymi
się w wystąpieniach polityków obietnicami bez pokrycia. Na ich niską aktyw-
ność wpływa też wiara we własne możliwości, nazywana czasami w fachowej
terminologii politologicznej poczuciem politycznego sprawstwa. Respon-
denci nie wierzą, że ich pojedynczy głos może cokolwiek zmienić. W narra-
cjach badanych znaczenie mają też relacjonowane przez media wyniki badań
społecznych, mogące demotywować obywateli: informacje o przewadze lub
stracie kandydata bądź partii mogą zwiększać albo zmniejszać poczucie poli-
tycznego sprawstwa.
Większość respondentów ma jednak wobec instytucji wyborów ambiwa-
lentne uczucia. Prócz emocji negatywnych, wymienionych powyżej, które
zniechęcają ich (przynajmniej od czasu do czasu) do wyborów, głosowanie
wywołuje u nich też pozytywne skojarzenia. Wiąże się w tej narracji z na-
dzieją na lepsze jutro, szansą na zmianę istniejącej sytuacji, racjonalnym wy-
borem, dzięki któremu decyduje się w pewien sposób o własnej przyszłości.
Bywa postrzegane jako jeden z podstawowych obywatelskich obowiązków;
chęć jego wypełnienia i obawa przed społecznym ostracyzmem w wypadku
Podsumowanie 113
Publikacje książkowe
■ Agnieszka Łada (red.) Elżbieta Kaca, Kai-Olaf Lang, Jan Peters. Rosja dziś
i jutro. Opinie polskich i niemieckich ekspertów. Warszawa 2010.
■ Jacek Kucharczyk, Agnieszka Łada (red.) W stronę europejskiego demos?
Polskie wybory do Parlamentu Europejskiego w 2009 roku w perspektywie
porównawczej. Warszawa 2010.
■ Grzegorz Makowski, Małgorzata Koziarek (red.), Wymiary użyteczności spo-
łecznej. Biznes, administracja i organizacje pozarządowe a społeczeństwo
obywatelskie. Warszawa 2009
■ Barbara Gąciarz, Ewa Giermanowska (red.), Zatrudniając niepełnospraw-
nych. Wiedza, opinie i doświadczenia pracodawców
■ Jarosław Zbieranek (red.), Prawo wyborcze. Analizy. Interpretacje. Reko-
mendacje. Warszawa 2009.
■ Magdalena Arczewska. Nie tylko jedna ustawa. Prawo o organizacjach po-
zarządowych. Warszawa 2009.
■ Piotr Szukalski (red.), Przygotowanie do starości. Polacy wobec starzenia
się. Warszawa 2009
■ Lena Kolarska-Bobińska, Agnieszka Łada (red.), Polska-Niemcy. Wzajemny
wizerunek i wizja Europy. Warszawa 2009
■ Lena Kolarska-Bobińska, Jacek Kucharczyk (red.), Demokracja w Polsce
2007-2009. Warszawa 2009
■ Ewa Bogacz-Wojtanowska, Marek Rymsza (red.), Nie tylko społecznie. Za-
trudnienie i wolontariat w organizacjach pozarządowych, Warszawa 2009
■ Lena Kolarska-Bobińska (red.), Nowe metody zarządzania w państwach Unii
Europejskiej, Warszawa 2009
■ Jarosław Zbieranek (red.), Subwencje z budżetu państwa dla partii politycz-
nych. Jawność i kontrola, Warszawa 2008
■ Grzegorz Makowski, Tomasz Schimanek (red.), Organizacje pozarządowe
i władza publiczna, Warszawa 2008
■ Marek Rymsza, Tomasz Kaźmierczak, The Polish Model of Social Economy,
Warszawa 2008
■ Tomasz Kaźmierczak (red.), W poszukiwaniu strategii pobudzania oddolne-
go rozwoju społeczności wiejskich, Warszawa 2008
■ Marek Rymsza, Tomasz Kaźmierczak (red.), The Social Economy in Poland.
Past and Present, Warszawa 2008
■ Tomasz Grzegorz Grosse, Europa na rozdrożu, Warszawa 2008
■ Tomasz Kaźmierczak, Kamila Hernik (red.), Społeczność lokalna w działa-
niu. Kapitał społeczny. Potencjał społeczny. Lokalne governance, Warszawa
2008
■ Lena Kolarska-Bobińska, Mateusz Fałkowski (red.), Polska-Niemcy-Fran-
cja. Wzajemne postrzeganie po rozszerzeniu UE, Warszawa 2008
■ Praca zbiorowa, Aktywizowanie wyborców. Inicjatywy z różnych krajów
świata, Warszawa 2008
■ Marek Rymsza (red.), Organizacje pozarządowe. Dialog obywatelski. Polity-
ka państwa, Warszawa 2007
■ Marek Rymsza, Grzegorz Makowski, Magdalena Dudkiewicz (red.), Pań-
stwo a trzeci sektor. Prawo i instytucje w działaniu, Warszawa 2007
■ Tomasz Grzegorz Grosse, Innowacyjna gospodarka na peryferiach? Warszawa
2007
■ Jacek Kochanowicz, Sławomir Mandes, Mirosław Marody (red.), Kulturowe
aspekty transformacji ekonomicznej, Warszawa 2007
■ Tomasz Kaźmierczak (red.), Zmiana w społeczności lokalnej, Warszawa
2007
■ Jarosław Ćwiek-Karpowicz, Piotr Kaźmierkiewicz, Magdalena Pucyk. Pol-
scy posłowie do Parlamentu Europejskiego. Aktywność i wpływ na scenę po-
lityczną, Warszawa 2007
■ Marek Rymsza, Tomasz Kaźmierczak (red.), Kapitał społeczny, ekonomia
społeczna, Warszawa 2007
■ Ewa Giermanowska (red.), Młodzi niepełnosprawni – aktywność zawodowa
i nietypowe formy zatrudnienia, Warszawa 2007
■ Józefina Hrynkiewicz, Odrzuceni. Analiza procesu umieszczania dzieci
w placówkach opieki, Warszawa 2006
■ Anna Kwak (red.), Z opieki zastępczej w dorosłe życie, Warszawa 2006
■ Pior Kaźmierkiewicz (red.), EU Accesion Prospects for Turkey and Ukraine.
Debates in New Member States, Warszawa 2006.
■ Mateusz Błaszczyk, Jacek Sroka (red.), Sieci czy struktury? Dialog społecz-
ny na poziomie regionalnym, Warszawa 2006
■ Magdalena Arczewska, Nie tylko jedna ustawa. Prawo o organizacjach po-
zarządowych, Warszawa 2005
■ Elżbieta Putkiewicz, Korepetycje – szara strefa edukacji, Warszawa 2005
■ Piotr Kaźmierkiewicz (red.), The Visegrad States Between Schengen and
Neigbourhood, Warszawa 2005
■ Marcin Walecki, Money and Politics in Poland, Warszawa 2005
■ Dominik Antonowicz, Uniwersytet przyszłości. Wyzwania i modele polityki,
Warszawa 2005
■ Mariola Racław – Markowska (red.), Pomoc dzieciom i rodzinie w środowi-
sku lokalnym, Warszawa 2005
■ Lena Kolarska-Bobińska, Jacek Kucharczyk, Piotr Maciej Kaczynski (red.),
Mosty przez Atlantyk? Postawy Polaków, Czechów, Słowaków wobec Stanów
Zjednoczonych, Warszawa 2005
■ Mateusz Fałkowski, Jacek Kucharczyk (red.), Obywatele Europy. Integracja
europejska w polskim życiu publicznym, Warszawa 2005
■ Tomasz Grzegorz Grosse Polityka regionalna Unii Europejskiej. Przy-
kład Grecji, Włoch, Irlandii i Polski. Wydanie II, uzupełnione i rozszerzo-
ne, Warszawa 2004
■ Lena Kolarska-Bobińska (red.), Świadomość ekonomiczna społeczeństwa
i wizerunek biznesu, Warszawa 2004
■ Krzysztof Konarzewski, Reforma oświaty. Podstawa programowa i warunki
kształcenia, Warszawa 2004
■ Marek Rymsza (red.), Reformy społeczne. Bilans dekady, Warszawa 2004
■ E. Zielińska (red.), Międzynarodowy Trybunał Karny. USA i UE: dwa róż-
ne podejścia, Warszawa 2004
■ András Sajó, Freedom of expression (angielska i rosyjska wersja językowa),
Warszawa 2004
■ Piotr Kazmierkiewicz (red.), Neighbourhood Across a Divide?, Warszawa 2004
■ Tomasz Grzegorz Grosse (red.), Polska wobec nowej Polityki Spójności Unii
Europejskiej, Warszawa 2004
■ Elżbieta Putkiewicz, Anna Wiłkomirska, Szkoły publiczne i niepubliczne: po-
równanie środowisk edukacyjnych, Warszawa 2004
■ Teodor Bulenda, Ryszard Musidłowski (red.), System penitencjarny i postpe-
nitencjarny w Polsce, Warszawa 2003
■ Piotr Mazurkiewicz (red.), Kościół katolicki w przededniu wejścia Polski
do Unii Europejskiej, Warszawa 2003
■ Anna Titkow (red.), Szklany sufit: bariery i ograniczenia karier kobiet, War-
szawa 2003
■ Krystyna Iglicka (red.), Integracja czy dyskryminacja? Polskie wyzwania
i dylematy u progu wielokulturowości, Warszawa 2003
■ Tomasz Kaźmierczak, Marek Rymsza (red.), W stronę aktywnej polityki spo-
łecznej, Warszawa 2003
■ Krystyna Iglicka (red.), Migration and its impact on labour markets in Po-
land and Ukraine, Warszawa 2003 (angielska i ukraińska wersja językowa)
■ Marek Zubik (red.), Zapobieganie konfliktowi interesów w III RP, Warszawa
2003
■ Mariusz-Jan Radło, Wyzwanie konkurencyjności. Strategia Lizbońska w po-
szerzonej Unii Europejskiej, Warszawa, 2003
■ Beata Łaciak (red.), Dziecko we współczesnej kulturze medialnej, Warszawa
2003
■ Ewa Giermanowska, Mariola Racław-Markowska Społeczności lokalne wo-
bec problemu bezrobocia młodzieży, Warszawa 2003
■ Lena Kolarska-Bobińska (red.), Obraz Polski i Polaków w Europie, Warsza-
wa 2003
■ Tomasz Grzegorz Grosse Zmierzch decentralizacji w Polsce? Polityka roz-
woju w województwach w kontekście integracji europejskiej, Warszawa 2003
■ Urszula Kurczewska, Małgorzata Molęda-Zdziech, Lobbing w Unii Europej-
skiej, Warszawa 2002
■ Janusz Halik (red.), Starzy ludzie w Polsce. Społeczne i zdrowotne skutki sta-
rzenia się społeczeństwa, Warszawa 2002
■ Józefina Hrynkiewicz (red.), Przeciw ubóstwu i bezrobociu: lokalne inicjaty-
wy obywatelskie, Warszawa 2002
■ Henryk Domański Ubóstwo w społeczeństwach postkomunistycznych, War-
szawa 2002
■ Adam Zieliński, Marek Zubik (red.), Przyszłość polskiego wymiaru spra-
wiedliwości, Warszawa 2002
■ Krystyna Iglicka (red.), Migracje powrotne Polaków – powroty sukcesu
czy rozczarowania? Warszawa 2002
■ Barbara Fatyga, Jolanta Rogala-Obłękowska Style życia młodzieży a narko-
tyki. Wyniki badań empirycznych, Warszawa 2002
■ Małgorzata Fuszara (red.), Kobiety w Polsce na przełomie wieków. Nowy
kontrakt płci? Warszawa 2002
■ Jacek Kucharczyk (red.), Europa – Ameryka. Transatlantycki wymiar reform
Unii Europejskiej, Warszawa 2002
■ Marcin Walecki (red.), Kulisy finansowania polityki, Warszawa 2002
■ Ochrona uchodźców w Polsce (wspólnie z MSZ i UNHCR), Warszawa 2002
■ Jan Barcz (red.), Czy zmieniać konstytucję? Ustrojowo-konstytucyjne aspekty
przystąpienia Polski do UE, Warszawa 2002
■ Zmiany w systemie oświaty. Wyniki badań empirycznych, Warszawa 2002
■ Janusz Borkowski Jednostka a administracja publiczna po reformie ustrojo-
wej, Warszawa 2001
■ Władysław Czapliński, Anna Wyrozumska Sędzia krajowy wobec prawa
międzynarodowego, Warszawa 2001
■ Ryszard Chruściak, Wiktor Osiatyński Tworzenie konstytucji w Polsce w la-
tach 1989–1997, Warszawa 2001
■ Juliusz Gardawski Związki zawodowe na rozdrożu, Warszawa 2001
■ Barbara Gąciarz, Włodzimierz Pańków Dialog społeczny po polsku – fikcja
czy szansa? Warszawa 2001
■ Józefina Hrynkiewicz (red.), Mierniki i wskaźniki w systemie ochrony zdro-
wia, Warszawa 2001
■ Józefina Hrynkiewicz (red.), Decentralizacja zadań społecznych państwa,
Warszawa 2001
■ Lena Kolarska-Bobińska, Andrzej Rosner, Jerzy Wilkin (red.), Przyszłość
wsi polskiej. Wizje, strategie, koncepcje, Warszawa 2001
■ Krzysztof Konarzewski (red.), Szkolnictwo w pierwszym roku reformy syste-
mu oświaty, Warszawa 2001
■ Antonina Ostrowska, Osoby niepełnosprawne w Polsce w latach dziewięć-
dziesiątych, Warszawa 2001
■ Ewa Popławska (red.), Konstytucja dla rozszerzającej się Europy, Warszawa
2001
■ Marek Rymsza (red.), Samotne macierzyństwo i polityka społeczna, Warsza-
wa 2001
■ Jan Widacki, Marek Mączyński, Janina Czapska, Local community, Public
Security. Central and Eastern Countries under Transformation, Warszawa
2001
■ Mirosław Wyrzykowski (red.), Konstytucyjne podstawy systemu prawa, War-
szawa 2001
■ Andrzej Zoll (red.), Racjonalna reforma prawa karnego, Warszawa 2001
■ Polska droga do Schengen. Opinie ekspertów, Warszawa 2001
■ Kate Hansen Bundt Norwegia mówi ‘nie’, Warszawa 2000
■ Chłop, rolnik, farmer? Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej – nadzieje
i obawy polskiej wsi, Warszawa 2000
■ Janina Czapska Bezpieczeństwo lokalne. Społeczny kontekst prewencji kry-
minalnej, Warszawa 2000
■ Henryk Domański Hierarchie i bariery społeczne w latach dziewięćdziesią-
tych, Warszawa 2000
■ Mirosław Granat (red.), Organizacje pozarządowe w Polsce. Podstawy
prawno- finansowe, Warszawa 2000
■ Mirosław Wyrzykowski (red.), Constitutional Cultures, Warszawa 2000
■ Tomasz Grzegorz Grosse Polityka regionalna Unii Europejskiej i jej wpływ
na rozwój gospodarczy. Przykład Grecji, Włoch, Irlandii i wnioski dla Pol-
ski, Warszawa 2000
■ Jacek Klich (red.), Nadzieja rynku pracy. Małe i średnie przedsiębiorstwa
w gospodarce, Warszawa 2000
■ Lena Kolarska-Bobińska (red.), Cztery reformy – od koncepcji do realizacji,
Warszawa 2000
■ Lena Kolarska-Bobińska (red.), The Second Wave of Polish Reforms,
Warszawa 2000
■ Mark Leonard Sposób na Europę. Pomiędzy federalizmem a Europą naro-
dów, Warszawa 2000
■ Beata Łaciak i Jacek Kurczewski (red.), Korupcja w życiu społecznym, War-
szawa 2000
■ Marcin Walecki (red.), Finansowanie polityki. Wybory, pieniądze, partie po-
lityczne, Warszawa 2000