Piotr Szczęsny 2b

Cewki i Kondensatory

1.Cewki
1a. ogólnie o cewkach
1b. symbol graficzny
1c. podział
1d. parametry
1e. budowa
1f. schemat zastępczy

2. Transformatory
2a. ogólnie o transformatorach
2b. symbol graficzny
2c. podział
2d. parametry
2e. budowa
2f. schemat zastępczy
1.Cewki
1a. ogólnie o cewkach
Cewka indukcyjna to bliska krewna kondensatora. Prędkość zmian prądu
płynącego przez cewkę zależy od panującego na niej napięcia, podczas gdy
prędkość zmian napięcia między okładkami kondensatora zależy od
płynącego przezeń prądu.
Wielkością charakteryzującą cewkę jest tzw. indukcyjność i jest mierzona w
henrach (H) lub w milihenrach (mH), mikrohenrach (uH).
Doprowadzenie do cewki napięcia stałego powoduje liniowe narastanie
prądu (dla kondensatora wymuszenie przepływu prądu stałego powoduje
liniowe narastanie napięcia). Prąd płynący przez cewkę o indukcyjności 1H,
na której spadek napięcia jest równy 1V, narasta z prędkością 1A/s
Podobnie jak w przypadku prądu pojemnościowego, prąd płynący przez
cewkę indukcyjną nie jest wprost proporcjonalny do spadku napięcia na
cewce. Ponadto, przeciwnie niż dla rezystora, moc związana z przepływem
prądu przez cewkę (iloczyn prądu i napięcia) nie zamienia się w ciepło, lecz
jest magazynowana jako energia pola magnetycznego wytwarzanego przez
cewkę. Całą tę energię otrzymuje się z powrotem, gdy przerwie się przepływ
prądu przez cewkę.
Symbol cewki indukcyjnej przypomina spiralę z drutu. Wzięło się to stąd, że
w swej najprostszej postaci cewka nie jest niczym innym jak taką właśnie
spiralą. Różnice między możliwymi wariantami dotyczą materiału rdzenia,
na którym nawija się cewkę. Najbardziej popularne bywa żelazo (lub stopy
żelaza w postaci warstw lub proszków) i ferryt - czarny, nieprzewodzący,
kruchy materiał magnetyczny. Zastosowanie rdzenia jest sposobem na
zwielokrotnienie indukcyjności cewki bezrdzeniowej stosownie do
"przenikalności" materiału rdzenia. Rdzeń może mieć postać pręta, toroidu
lub przybierać kształty jeszcze bardziej dziwaczne, takie jak rdzeń kubkowy
(który trzeba zobaczyć, aby zrozumieć jego opis; najlepszym porównaniem
jest przecięta na pół foremka do pączka wiedeńskiego, gdyby pączki te
wypiekano w foremkach.
Cewki indukcyjne znalazły duże zastosowanie w układach częstotliwości
radiowej, służąc jako "dławiki" wielkiej częstotliwości oraz jako części
obwodów strojonych. Para silnie sprzężonych cewek tworzy interesujący
przyrząd nazywany transformatorem.
1b. symbol graficzny

Symbole ogólne cewek:

1c. podział

Cewki dzielimy ze względu na:

a) to z jakiego materiału jest wykonany rdzeń:

• cewki indukcyjne bezrdzeniowe (powietrzne) - wówczas

magnetoprzewodem dla strumienia magnetycznego wzbudzonego jest
powietrze;
• cewki indukcyjne rdzeniowe o magnetowodzie z materiału
ferromagnetycznego (otwartym lub zamkniętym). Użycie rdzenia
ferromagnetycznego powoduje zwiększenie indukcyjności własnej, a w
cewkach sprzężonych magnetycznie - zwiększenie indukcyjności
wzajemnej;

b) ze względu na budowę:

• cylindryczne (solenoidalne);
• płaskie;
• toroidalne;
• o przekroju kołowym;
• o przekroju wieloboku;
• cewki wykonane techniką cienkowarstwową;

W rzeczywistej cewce indukcyjnej, oprócz indukcyjności, Uwzględnia się

parametry resztkowe: rezystancję lub konduktancję Uzwojenia
(reprezentujące straty w przewodach doprowadzających, straty w
dielektryku) oraz zastępczą pojemność międzyzwojową.
1d. parametry

• Indukcyjność (L): znamionowa - jest to indukcyjność (wyrażona w

Henrach) określona przez producenta i podana na oznaczeniu cewki;
rzeczywista – dokładna indukcyjność, jaką posiada cewka.
Wartości indukcyjności znamionowej są znormalizowane i tworzą ciągi
liczb nazywane szeregami: E6, E12, E24 itd. Liczby 6, 12, 24 określają
ilość wartości indukcji zawartych w dekadzie np. od 10 do 100 HZ 
każdym szeregiem jest związana tolerancja, która umożliwia pełne
pokrycie zakresu możliwych indukcyjności tzn. można wybrać dowolną
wartość korzystając z większej ilości różnych cewek z jednego szeregu.
Tolerancji 20% odpowiada szereg E6, 10% szereg E12, a 5% szereg E24.
Każdy wyższy szereg zawiera wartość z szeregu niższego.
E6 (20%) 10, 15, 22, 33, 47, 68
E12 (10%) 10, 12, 15, 18, 22, 27, 33, 39, 47, 56, 68, 82
E24 (5%) 10, 11, 12, 13, 15, 16, 18, 20, 22, 24, 27, 30, 33, 36, 39, 43, 47,
51, 56, 62, 68, 75, 82, 91
Szeregi wyższe to 2%, 1%, 0.5% służące do oznaczenia cewek
precyzyjnych. Indukcyjność zależy od długości i przekroju przewodu,
geometrii stworzonej cewki oraz od przenikalności magnetycznej ośrodka
otaczającego cewkę. Indukcyjność cewek może być zmieniana poprzez
wprowadzenie do ich wnętrza rdzeni ze sproszkowanego żelaza.
Wkręcając lub wykręcając rdzeń zwiększamy lub zmniejszamy
indukcyjność cewek (w obwodzie rezonansowym mówimy wtedy o
strojeniu). Zmniejszenie indukcyjności przy stałej liczbie zwojów i
wymiarów cewki jest możliwe przez wprowadzenie do wnętrza rdzenia z
aluminium µ (<1). Takie sposoby zmiany indukcyjności cewek zostały
wykorzystane w radiofonii do dostrajania obwodów rezonansowych a w
zakresie UKF do płynnego przestrajania. Pojęcie indukcyjności związane
jest z powstawaniem siły elektromotorycznej w zamkniętym
geometrycznie obwodzie utworzonym z przewodnika. Indukcyjność
cewki przeciwdziała gwałtownym zmianom prądu płynącego przez tę
cewkę. Na cewce powstają przy tym skoki napięcia, których wartość
może wielokrotnie przewyższać wartości napięć zasilających dany układ.
• Tolerancja (klasa dokładności) - ponieważ ze względu na rozrzuty
produkcyjne cewki nie mają indukcyjności dokładnie zgodnej ze
znamionową, podaje się maksymalne dopuszczalne odchyłki. Tolerancje
wyraża się w procentach wartości znamionowej.
 • Rezystancja szeregowa (RS): jest to rezystancja jaką posiada cewka
przy przepływie prądu stałego.
• Temperaturowy współczynnik indukcyjności (TWI): określa
względną zmianę indukcyjności, zależną od zmian temperatury
• Reaktancja indukcyjna (XL): jest to opór jaki posiada cewka przy
przepływie prądu zmiennego. Reaktancję indukcyjną oblicza się ze
wzoru: XL = L gdzie to  iloczyn dwóch  i częstotliwości prądu.
• Pojemność własna (CL): jest to suma wszystkich pojemności
pasożytniczych i występujących między zwojami cewki. Ze względu na te
pojemności każda cewka posiada maksymalną częstotliwość pracy przy
której zachowuje jeszcze własności indukcyjności.

1e. budowa

Rys. 1

Ze względu na konstrukcję cewki dzielą się na:

• jednowarstwowe: mogą być wykonane jako cylindryczne

(solenoidalne) lub płaskie. Uzwojenia płaskie stosowane są w obwodach
drukowanych. Obecnie cewki indukcyjne wykonuje się również techniką
cienkowarstwową. Cewki takie mają niewielkie wartości indukcyjności
własnej (2-50 H);
• wielowarstwowe: uzwojenia cewek nawinięte są zwój obok zwoju.
Cewki wielozwojowe wielowarstwowe mają dużą pojemność elektryczną.
W takich cewkach występuje duża pojemność własna. Aby zmniejszyć jej
wartość stosuje się różne sposoby uzwajania lub odpowiednie konstrukcje
korpusów (np. sekcjonowanie);
• spiralne: zwoje cewki wykonuje się w postaci kolejno powtarzających
się spiral;
• toroidalne: zwoje nawija się na rdzeniu toroidalnym;

Ze względu na zastosowanie rdzenia:

• powietrzne: w cewkach tych rdzeń „wykonany jest z powietrza”, jedyną
regulację indukcyjności jaką można zastosować to zbliżanie i oddalanie
zwojów cewki od siebie;
• rdzeniowe: w tych cewkach rdzeń wykonany jest materiały
ferromagnetycznego. Użycie rdzenia ferromagnetycznego powoduje
zwiększenie indukcyjności własnej, a w cewkach sprzężonych
magnetycznie – zwiększenie indukcyjności wzajemnej. Przy rdzeniu
zamkniętym to znaczy gdy strumień magnetyczny przechodzący
wewnątrz uzwojenia cewki przebiega całą drogę w rdzeniu, Rys. 3

otrzymuje się bardzo duże wartości indukcyjności. Przy rdzeniu

otwartym część strumienia magnetycznego ulega rozproszeniu w
powietrzu i zmiana indukcyjności nie jest duża.

W celu zmniejszenia niepożądanych sprzężeń między cewkami stosuje się

ekranowanie magnetyczne (ekrany żelazne) i elektrostatyczne (ekrany
miedziane, aluminiowe). Obecność ekranu powoduje zmniejszenie
indukcyjności cewek i zwiększenie strat mocy. Przy obliczeniach
wykorzystuje się specjalne wykresy, na których parametrami są odpowiednie
rozmiary ekranu i cewki.

1f. schemat zastępczy

Schemat zastępczy cewki dla prądu przemiennego m. cz. przedstawia

rysunek 1.. Na rysunku tym:
Rs = rezystancja szeregowa wyprowadzeń i drutu, jak
również straty;
Ls = indukcyjność cewki,
Rys. 2
Schemat zastępczy cewki dla prądu przemiennego w. cz.
przedstawia rysunek 2. Cechą charakterystyczną tego schematu jest
obecność

Rysunek 1 Rysunek 2
2. Transformatory

2a. ogólnie o transformatorach

Transformatory składają się z dwóch lub więcej cewek nawiniętych na

wspólnym rdzeniu. Dzięki temu pole magnetyczne wytworzone przez prąd
płynący w jednej z cewek, nazywanej uzwojeniem pierwotnym,
oddziałowuje na cewkę drugą, zwaną uzwojeniem wtórnym, indukując w
niej siłę elektromotoryczną, czyli powstaje w ten sposób napięcie.
Transformatory umożliwiają obniżenie lub zwiększenie napięcia prądu
zmiennego i jednocześnie zapewniają całkowite oddzielenie dwóch
obwodów tego prądu. Transformatory stosuje się do wszystkich urządzeń
elektronicznych zasilanych z sieci 220V, stanowiąc podstawowy element
zasilaczy niskonapięciowych. Stopień zwiększania lub obniżania napięcia
można określić za pomocą tzw. przekładni transformatora, która równa jest
stosunkowi liczby zwojów uzwojenia pierwotnego i wtórnego. Dla
przykładu, jeżeli przekładnia transformatora wynosi 5:1 to napięcie
wyjściowe jest 5 razy mniejsze niż wejściowe, ale prąd czerpany z uzwojenia
wtórnego będzie 5 razy większy niż prąd płynący w uzwojeniu pierwotnym.
W transformatorze pomijając straty pola magnetycznego jest spełniony wzór
poznany wcześniej P = U x I. Oznacza to, że moc pobierana z uzwojenia
wtórnego musi być równa mocy pobieranej z uzwojenia pierwotnego.
Jednym z parametrów transformatora jest właśnie moc maksymalna jak może
być z niego pobierana. O ile z sieci energetycznej możesz dla przykładu
pobierać 10kW to niestety za pomocą zwykłego, małego transformatora tego
się nie osiągnie. Związane jest to z wielkością rdzenia i średnicą przewodów
zastosowanych w poszczególnych uzwojeniach. Im większy rdzeń i średnica
przewodów jest większa tym więcej mocy można uzyskać z transformatora.
Nie znalazłem w żadnej książce, "w jaki sposób rozpoznać uzwojenie wtórne
i pierwotne". Z praktyki stwierdziłem trochę niezbyt naukową teorię w
przypadku zwykłych transformatorów stosowanych w zasilaczach
niskonapięciowych: w przypadku uzwojenia pierwotnego średnica przewodu
jest o wiele razy mniejsza niż w uzwojeniu wtórnym. Związane jest to z tym,
że w uzwojeniu wtórnym płyną większe prądy. W przypadku, kiedy nie
widzimy średnic poszczególnych zwojów możemy wyznaczyć
wyprowadzenia transformatora za pomocą omomierza: uzwojenie pierwotne
posiada większą rezystancję niż uzwojenie wtórne. Dziwię się, że kilka
takich stwierdzeń nie ma w książkach. Jeżeli ktoś nie zapamiętał to
przypominam: uzwojenie pierwotne - tutaj musi dochodzić prąd zmienny,
który chcemy przetworzyć i wtórne - tutaj otrzymujemy prąd zmienny.

2b. symbol graficzny

2c. podział

Transformator sieciowy jest przykładem transformacji jednej wartości

napięcia zmiennego na inną, np. 230 V na 11 V. Moc przenoszona przez
transformator ulega zmniejszeniu o wartość strat. Ponieważ moc jest
iloczynem wartości napięcia i natężenia prądu, więc w przykładowym
transformatorze przy poborze 1 A po stronie wtórnej co najmniej 0,05 będzie
przepływać po stronie pierwotnej.

Transformator jest obliczany na pewną maksymalną moc, której nie wolno

przekraczać. Oznacza to, że rezystancje uzwojeń muszą być wystarczająco
niskie, aby nie dawały zbyt dużych spadków napięcia. Oznacza to także, że
rdzeń transformatora musi mieć wystarczającą wielkość aby nie był
nasycany. Wielkość ta decyduje nie tylko o przenoszonej mocy, ale również
o częstotliwości pracy. Ogólnie, im mniejsza częstotliwość przenoszona, tym
większy rdzeń jest niezbędny.

Rdzeń nie może stanowić jednolitej masy, ponieważ prądy wirowe, które w
takim przypadku powstają, powodują duże straty. W związku z tym używa
się blach transformatorowych, które są układane w pakiet blaszek,
wzajemnie od siebie odizolowanych. Są one często wycinane w formie liter
E i I. Tworzą w ten sposób rdzeń EI, w którym uzwojenie umieszczone jest
w środku, aby uzyskać możliwie duże pole magnetyczne.

P pewnych zastosowaniach strumień rozproszenia może być krytyczny.

Dotyczy to np. wzmacniaczy Hi - Fi i urządzeń pomiarowych, w których
pole indukuje przydźwięk sieci. W takich wypadkach lepszym rozwiązaniem
są transformatory o rdzeniu toroidalnym, ponieważ dają one bardzo małe
rozproszenie. Właściwością rdzeniu toroidalnych jest to, że prądy załączenia
są większe niż w transformatorach o rdzeniu IE. Przenoszą one również, w
dużo większym stopniu, zakłócenia sieciowe. Rdzenie toroidalne używane są
rzadko do mocy powyżej 500 VA.

Transformatorami pełnymi nazywamy transformatory z oddzielnymi

uzwojeniami pierwotnymi i wtórnymi. Posiadają one galwaniczne oddzielnie
wejścia i wyjścia.

Autotransformatory mają wspólne uzwojenie pierwotne i wtórne. Dlatego

ten typ transformatorów nie posiada oddzielenia galwanicznego między
wejściem i wyjściem, ale może być używany zarówno do transformacji
napięć w górę jak i w dół. Ze względu na "ścisłe" sprzężenie między
uzwojeniami i fakt,, że uzwojenie zajmuje mniej miejsca, ten typ
transformatora posiada mniejsze wymiary niż porównywalny transformator
dwuuzwojeniowy.

Transformator regulacyjny jest najczęściej odmianą autotransformatora,

gdzie odczep uzwojenia wtórnego jest ruchomy, tak że napięcie w tym
uzwojeniu można zmieniać. Jest on bardzo praktyczny w zastosowaniach
laboratoryjnych, gdzie chcemy badać jak aparatura zachowuje się przy
zmiennych napięciach zasilania. Transformator regulacyjny produkowany
może być również w wersji dwuuzwojeniowej, czyli jako pełny
transformator.

Transformator separujący jest transformatorem dwuuzwojeniowym,

którego używa się do zasilania urządzeń napięciem odizolowanym od
podstawowej sieci zasilającej. W laboratoriach pomiarowych stosuje się go
np. tam, gdzie nie można używać uziemionych wyjść sieciowych, ponieważ
wtedy otrzyma się pętlę uziemień, które mogą mieć wpływ na wynik
pomiarów Bieguny sieci mają jak wiadomo 230 V i O V w stosunku do
ziemi. Uzwojenie wtórne transformatora separującego można pozostawić
nieuziemione i w takim wypadku nie daje ono napięcia w stosunku do ziemi
(napięcie wtórne pozostanie "pływające") To pływające napięcie zmniejsza
zasadniczo ryzyko dla osób pracujących w laboratorium. Transformator
może być wyposażony w ekran pomiędzy stroną pierwotną i wtórną, aby
zapobiec zakłóceniom przenoszonym pojemnościowo.
Transformator bezpieczny i pośredni do celów ochronnych winny być
używane, aby ograniczyć ryzyko porażenia prądem w urządzeniach
elektrycznych i przedmiotach powszechnego użytku. Transformatory te
muszą mieć zapewnioną izolację pomiędzy stroną pierwotną i wtórną, a
także ograniczone napięcie wyjściowe, które może wynosić 12, 24, 42 i
115V w zależności od wymaganego zastosowania.

Transformatorem bezpiecznym nazywamy taki transformator, który

posiada tzw. bezpieczne niskie napięcie pracy, najwyżej 50 V,
transformator pośredni dla celów ochrony to taki, który dostarcza napięcia
w zakresie pomiędzy 50 i 125 V.

Do zabawek powinno się używać tzw. transformatorów zabawkowych,

które dają napięcie o wartości najwyżej 24 V i zapewniają bezpieczeństwo w
przypadku nieostrożnej obsługi.

Transformator dzwonkowy to transformator przeznaczony do dzwonków

drzwiowych i podobnych zastosowań. Może mieć on wartość prądu
zwarciowego najwyżej 10 A, aby uniknąć ewentualnego uszkodzenia
przewodów dzwonkowych, które mogą przenosić tylko krótkotrwałe
obciążenia.

Powyższe typy transformatorów, jak również transformatory do golarek i

lamp przenośnych muszą spełniać różne wymagania, które są
wyspecyfikowane w międzynarodowej normie IEC 742, z wyjątkami
określonymi w standardzie europejskim EN 60 74.

Transformatory małej częstotliwości (m.cz., akustyczne) spełniają zadania,

które różnią się zasadniczo od zadań transformatorów sieciowych. Używa się
ich przede wszystkim nie w celu transformatorowania wartości napięcia, ale
do transformacji impedancji. Używane są do dopasowywania impedancji
pomiędzy np. dwoma stopniami wzmacniacza lub też do dopasowania
impedancji między wzmacniaczem i głośnikiem.

Przełożenie impedancji dokonuje się z kwadratem przekładni uzwojenia

(przełożenia napięciowego), tzn. transformator z przełożeniem uzwojenia
10:1 ma przełożenie impedancji 100:1.

Transformatory małej częstotliwości do zastosowań Hi - Fi muszą przenosić

cały zakres częstotliwości akustycznych 20 Hz do 20 kHz bez zmian w
tłumieniu i bez większych przesunięć fazowych. Oznacza to w praktyce, że
muszą one przenosić jeszcze szerszy zakres częstotliwości. Dlatego jest
znacznie trudniej skonstruować i zbudować transformator małej
częstotliwości, niż transformator sieciowy, który musi funkcjonować dobrze
tylko przy jednej częstotliwości.

Transformator wyjściowy akustyczny jest bardzo krytycznym elementem.

Obecnie znowu stało się to aktualne w związku z tendencją budowy
wzmacniaczy Hi - Fi i innych przyrządów w oparciu o lampy elektronowe.
Lampy powinny być obciążane optymalną impedancją wynikającą z ich
charakterystyk. Chodzi tu o impedancję rzędu wielu k , która przy pomocy
transformatora dopasowywana jest do niskiej impedancji głośnika. Ta
wysoka impedancja oznacza wiele zwojów uzwojenia pierwotnego,
posiadających określoną pojemność. W celu uniknięcia rezonansu, który
przypada w pobliżu zakresu tonów słyszalnych, staramy się utrzymać tę
pojemność na jak najniższym poziomie, poprzez nawijanie transformatora
sekcjami: na przemian sekcje uzwojenia pierwotnego i wtórnego. Poprawia
to również stopień sprzężenia między uzwojeniami. Czasami stosuje się
specjalne stopy na rdzeń, aby straty były jak najniższe.

Transformatory małych częstotliwości używa się np. w mikrofonach, w

przetwornikach gramofonowych z ruchomą cewką oraz na wejściach
wzmacniaczy. Również tu istnieje wymaganie dużej szerokości pasma.
Szczególnie ważne jest aby transformator znajdujący się na początku
łańcucha wzmacniającego był jak najlepiej zaekranizowany przeciwko polu
wytwarzanemu przez sieć energetyczną. Bardzo efektywne ekranowanie dają
tzw. mumetale.

Transformatory modemowe zapewniają galwaniczne odseparowanie

modemu od sieci telefonicznej. Zbudowane są tak, aby spełniać normy
stawiane przez przepisy telekomunikacyjne. Należy zwrócić uwagę, że
normy te mogą znacznie różnić się w różnych krajach. W Szwecji wystarczy
np. wytrzymałość napięciowa 2,5 kV, a w innych, np. w Wielkiej Brytanii i
w Niemczech, wymaga się 4 kV.

Transformator częstotliwości pośrednich składa się z dwóch połączonych

stopni rezonansowych. Jest on skonstruowany na pewne częstotliwości pracy
np. 455 kHz (AM) lub 10,7 MHz (FM), które mogą być dostrojone przy
pomocy ruchomych rdzeni. Przy AM, SSB, i CW pożądane jest by pasmo
było możliwie wąskie, tzn. by wartość Q była jak największą, podczas gdy
transformatory dla radia FM powinny mieć szerokość pasma ok 250 kHz, dla
uniknięcia zniekształceń. W tunerach Hi - Fi wymagana jest najczęściej
większa szerokość pasma gdyż chcemy mieć jak najniższe zniekształcenia,
podczas gdy w radiu samochodowym możemy tolerować większe
zniekształcenia, dla uzyskania w zamian większej czułości i selektywności.
Transformator prądowy zwany również przekładnikiem prądowym,
stosuje się do pomiaru - za pośrednictwem pola magnetycznego - natężenia
prądu płynącego przez przewód. Oznacza to, że obwód przepływu prądu nie
musi być przerywany dla dokonania pomiaru. Transformatorów tych używa
się np. w wyłącznikach różnicowo - prądowych.

2d. parametry

• Moc znamionowa: jest najbardziej charakterystycznym

parametrem transformatorów. Jest to maksymalna moc jaką można
przenieść z uzwojenia pierwotnego do wtórnego. Jest ona ograniczona
przede wszystkim przekrojem rdzenia oraz średnicami drutów
nawojowych obu uzwojeń. Najczęściej jest ona podawana na obudowie
transformatora w watach [W] lub woltamperach [VA]. Przekroczenia
maksymalnej mocy przepustowej powoduje silne nagrzewanie się
transformatora, a nawet jego przepalenie
• Napięcie pierwotne: to napięcie uzwojenia pierwotnego na jakie
zostało ono przewidziane przez producenta. Typowo jest to 220V, lecz
spotyka się również 110V, 360V i inne. Przekroczenie tego napięcia
prowadzi z reguły do spalenia uzwojenia pierwotnego, przy zaniżonym
napięciu transformator może pracować dowolnie długo (oczywiście
zmieni się wtedy również napięcie wtórne).
• Z uzwojeniem pierwotnym związany jest również prąd jałowy
transformatora. Jest to prąd jaki płynie przez uzwojenie pierwotne przy
nieobciążonym transformatorze. Dla transformatorów o mocach do
~100W prąd ten jest w granicach 10-200mA.
• Napięcie wtórne: jest to napięcie, jakie możemy uzyskać w
uzwojeniu wtórnym przy zasilaniu uzwojenia pierwotnego napięciem
znamionowym. Podawane jest zazwyczaj napięcie przy znamionowym
obciążeniu, oznacza to że transformator nieobciążony ma napięcie wtórne
wyższe od danego.
• Sprawność transformatora: jest stosunkiem mocy po stronie
wtórnej do mocy pobieranej przez transformator. Jest to więc parametr
charakteryzujący straty jakie występują w tym elemencie. Sprawność dla
transformatorów małej mocy jest rzędu 80% i rośnie z mocą
transformatora, dla mocy 100W wynosi ona już ~95%.
• Ważnym parametrem jest również rodzaj rdzenia jaki posiada
transformator. Aby wyeliminować wpływ pola magnetycznego
wytwarzanego przez transformator, umieszcza się je często w ekranach z
blachy stalowej. Rdzenie transformatorów wykonuje się z różnych
 materiałów, zależnie od zakresu częstotliwości w jakiej mają pracować.
Przy częstotliwościach do kilku kHz stosuje się blachy ze stali
krzemowej, przy wyższych częstotliwościach zastępuje się ją materiałami
zwanymi ferrytami, (są to spieczone tlenki metali). Spowodowane jest to
bardzo dużymi stratami na prądy wirowe w stali przy dużych
częstotliwościach. Coraz częściej stosuje się rdzenia toroidalne (przy
niskich i wysokich częstotliwościach) ze względu na ich zalety, bardzo
małe straty oraz prawie brak pola rozproszenia.
• Przy transformatorach głośnikowych podaje się indukcyjność
uzwojenia pierwotnego, od której zależy minimalna przenoszona
częstotliwość, natomiast indukcyjność rozproszenia i pojemność
własna mają wpływ na maksymalną częstotliwość.
• Przekładnia impedancyjna: jest to parametr charakteryzujący
transformatory m. cz.
• Przekładnia zwojowa: stosunek liczby zwojów uzwojenia pierwotnego
do wtórnego.
• Przekładnia napięciowa: stosunek wartości napięcia pierwotnego i
wtórnego.
• Przekładnia prądowa: stosunek prądów przepływających przez
uzwojenia (w stanie zwarcia lub obciążenia).

Między przekładniami: zwojową, napięciową i prądową zachodzi

następująca zależność: U1/U2=I2/I1=N1/N2 gdzie: U1 – to napięcie
pierwotne, U2 – to napięcie wtórne, I1 – prąd przepływający przez uzwojenie
pierwotne, I2 – prąd przepływający przez uzwojenie wtórne (w stanie zwarcia
lub obciążenia), N1 – liczba zwojów uzwojenia pierwotnego, N2 – liczba
zwojów uzwojenia wtórnego.
Natomiast między przekładnią zwojową i impedancyjną zachodzi inna
zależność: Z1/Z2=N12/N22 gdzie:Z1 – to impedancja wejściowa, Z2 – to
impedancja wyjściowa, N1 i N2 – jak wyżej.

2e. budowa
a. Elementy konstrukcyjne

Zasadniczymi elementami konstrukcyjnymi transformatorów są: rdzeń

(magnetowód), uzwojenia nawinięte drutem izolowanym (najczęściej
miedzianym, lakierowanym), korpus z materiałów izolacyjnych (preszpan
oraz tworzywa sztuczne) i części pomocnicze, takie jak np. płytki z
zaciskami. Rdzenie wykonuje się z materiałów ferromagnetycznych
zapewniających dużą indukcyjność, dużą przenikalność dla zmiennych pól
magnetycznych i małe straty. W celu zmniejszenia strat do ferromagnetyka
dodaje się krzem. Oraz odizolowuje się od siebie blachy rdzenia. W
transformatorach zasilających dla małej częstotliwości najczęściej stosuje się
rdzenie z blach i taśm. W transformatorach wysokiej częstotliwości
(teletransmisyjnych i transformatorach wyjściowych miniaturowych) stosuje
się stopy żelazo-niklowe zwane inaczej permalojami. W transformatorach
pracujących w zakresie wielkich częstotliwości i przy szybkich impulsach
wykorzystywane są rdzenie z magnetycznych materiałów proszkowych
(ferrytów).

b. Rodzaje kształtek:

a) rdzeń taśmowy typu C (zwijany); b) rdzeń z blach kształtowych El; c)

rdzeń z blach kształtowych UI; d) rdzeń M; e) rdzeń ferrytowy zamknięty
prostokątny; f)rdzeń pierścieniowy;
a) b) c)

d) e) f)
Tabela 1. Masa i podstawowe parametry geometryczne ciętych rdzeni
taśmowych.

Symbol Oznaczenie wymiarowe Masa eFc Sfe O SFeO

rdzenia [g] [cm] [cm ] [cm ] [cm ]
S 1.1 CP 11 x 34/6.5 x 13 68,85 0,8 2,99
1.2 x 16 85,2 11,25 0,99 3,74 3,7
1.3 x 20 105,85 1,23 4,6
S 2.1 CP 11 x 34/8 x 13 136,28 1,52 5,68
2.2 x 25 170,35 11,72 1,9 3,74 3,37
2.3 x 32 217,87 2,43 9,09
S 3.1 CP 12 x 34/10 x 25 227,54 2,37 9,67
3.2 x 32 291,86 12,55 3,04 4,08 12,4
3.3 x 40 364,83 3,8 15,5
S 4.1 CP 12 x 44/10 x 25 263,8 2,37 12,51
4.2 x 32 338,37 14,55 3,04 5,28 16,05
4.3 x 40 422,98 3,8 20,06
S 5.1CP 16 x 51/10 x 25 303,68 2,37 19,34
5.2 x 32 389,54 16,75 3,04 8,16 24,8
5.3 x 40 486,92 3,8 31,01
S 6.1CP 16 x 44/12 x 32 424,39 3,45 24,29
6.2 x 44 560,93 16,08 4,56 7,04 32,1
6.3 x 50 701,17 5,7 40,13
S 7.1CP 25 x 60/12.5x 32 606,98 3,8 57
7.2 x 40 760,32 20,88 4,76 15 71,4
7.3 x 50 948,8 5,94 89,1
S 8.1 CP 29 x 76/16 x 32 974,97 4,87 107,14
8.2 x 40 1217,22 26,17 6,08 22 133,75
8.3 x 50 1521,52 7,6 167,2
S 9.1 CP 45 x 100/18 x 40 1716,29 6,84 239,4
9.2 x 50 2147,87 32,88 8,5 35 297,5
9.3 x 64 2985,95 11,9 416,5
S 10.1CP 45 x 115/23 x 50 3282,87 10,9 563,53
10.2 x 64 4216,53 39,37 14 51,7 723,8
10.3 x 80 5270,66 17,5 904,75
2f. schemat zastępczy
Schemat zastępczy (wraz z opornościami własnymi uzwojeń i
pojemnościami pasożytniczymi) przedstawia rysunek poniżej.