Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie – Katedra Agrometeorologii
Temat: Organizacja i zadania służby meteorologicznej w Polsce i na świecie
Działalność człowieka w wielu dziedzinach była i pozostaje uzależniona w znacznym
stopniu od warunków pogodowych. Dlatego też służby meteorologiczne we współczesnym
świecie mają do spełnienia liczne i poważne zadania.
Organizacją i koordynacją meteorologicznej sieci pomiarowej na świecie zajmuje się
Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO - World Meteorological Organization), która
powstała w 1947 r. i liczy 188 państw członkowskich. W jej obrębie funkcjonuje Światowa
Służba Pogody (WWW – World Weather Watch), koordynująca Globalny System Obserwa-
cyjny (GOS - Global Observing System).
W skład GOS wchodzi:
 ok. 11 000 lądowych stacji meteorologicznych, które dokonują pomiaru m.in.: ciśnienia
atmosferycznego, prędkości i kierunku wiatru, wilgotności i temperatury powietrza (co 1
lub 3 godziny);
 ok. 1300 stacji aerologicznych, gdzie pomiary wykonywane są przy pomocy wypełnione-
go helem lub wodorem balonu z radiosondą. Mierzy ona ciśnienie, prędkość wiatru, tem-
peraturę i wilgotność powietrza w profilu pionowym od powierzchni Ziemi do ok. 30 km;
 ok. 4000 statków i 1200 pływających boi meteorologicznych;
 ok. 3000 samolotów dostarczających danych o ciśnieniu, temperaturze i wietrze;
 kilkanaście satelitów meteorologicznych, wśród których wyróżnia się satelity geostacjo-
narne oraz satelity okołobiegunowe;
 lądowe stacje wykrywania i lokalizacji wyładowań atmosferycznych;
 radary meteorologiczne.
Dane z GOS przez Globalny System Telekomunikacyjny (GTS – Global Telecommunica-
tion System) trafiają do Globalnego Systemu Przetwarzania Danych i Prognozowania (GDPFS
- Global Data Processing and Forecasting System).
W Polsce stacje i obserwatoria meteorologiczne istnieją w ramach branżowych in-
stytucji, jak np. Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa, ponadto przy rolniczych
stacjach doświadczalnych COBORU, a także przy szkołach wyższych. Najwięcej jednak
stacji meteorologicznych podlega Instytutowi Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW).
Zadaniem tego instytutu jest utrzymanie sieci obserwacyjno – pomiarowej na terenie Polski,
prowadzenie obserwacji i pomiarów, opracowywanie prognoz i ekspertyz oraz ostrzeganie
przed możliwym wystąpieniem groźnych zjawisk meteorologicznych.
Obecnie sieć pomiarowa IMGW składa się z:
• stacji synoptycznych – 61;
• stacji klimatologicznych i posterunków meteorologicznych – 206;
• posterunków opadowych – 1004;
• stacji aerologicznych – 3;
• radarów meteorologicznych (8) oraz czujników burz i wyładowań atmosferycznych (9).
Obserwacje meteorologiczne wykonuje się w celu uzyskania informacji o stanie pogody
na większym obszarze, dlatego powinny być one reprezentatywne dla obszaru w promieniu
kilkudziesięciu km od stacji. Ogródek meteorologiczny musi być urządzony na terenie
otwartym, z dala od budynków i gęstych zadrzewień. Należy jednak unikać terenów całkowi-
cie otwartych - rozległych łąk lub wyniosłości terenu oraz wyraźnie zróżnicowanych form
rzeźby (np. terenu pagórkowatego).
Ogródek meteorologiczny (co najmniej 15 x 15 m) powinien być równy i porośnięty tra-
wą. Od północy instaluje się przyrządy wysokie (np. wiatromierz), a od południa - umiesz-
czane niżej (np. heliograf). Do poszczególnych przyrządów dochodzi się ścieżkami.
Rozmieszczenie przyrządów w ogródku meteorologicznym:
Wybrane przyrządy:
1. Widzialnościomierz
3. Termometry gruntowe
5. Czujnik usłonecznienia
6a i 6b. Wiatromierze
10. Klatka meteorologiczna
(z termometrami i higrografem)
12a i 12b. Deszczomierze
Jednym z podstawowych warunków zachowania pełnej porównywalności wyników obser-
wacji, obok stosowania na różnych stacjach tych samych przyrządów, jest jednoczesność ich
wykonywania. Obecnie na świecie obserwacje wykonuje się według czasu uniwersalnego
(UTC), który jest skoordynowany ze średnim czasem słonecznym na zerowym południku
(przechodzącym przez Greenwich).
Pomiary i obserwacje na stacjach synoptycznych wykonuje się co godzinę, na sta-
cjach klimatologicznych i posterunkach meteorologicznych 3 razy na dobę (o godz.
6,12,18 UTC), a na posterunkach opadowych raz na dobę (o godz. 6 UTC). Należy pa-
miętać, że w Polsce, gdy obowiązuje czas środkowoeuropejski (zimowy), to różni się on
od czasu uniwersalnego o 1 godzinę, a gdy obowiązuje czas wschodnioeuropejski (letni)
– o 2 godziny. Oznacza to, że pomiary np. na posterunkach meteorologicznych wykonywane
są w naszym kraju o godzinie 07/08, 13/14 i 19/20 wg czasu urzędowego.
 Do obowiązków obserwatora należy wykonywanie pomiarów instrumentalnych (np.
temperatury powietrza, opadów atmosferycznych) oraz spostrzeżeń wzrokowych (np. wi-
dzialności poziomej, zachmurzenia), które łącznie nazwane są obserwacjami. Zapisy wy-
ników obserwacji, zestawienia liczbowe i zapisy z rejestratorów stanowią materiał obser-
wacyjny. Wyniki obserwacji zapisywane są codziennie w odpowiednich dziennikach, a następ-
nie sporządza się na ich podstawie zestawienia miesięczne (np. miesięczny wykaz spostrzeżeń
meteorologicznych).
Podczas obserwacji na stacjach i posterunkach meteorologicznych mierzy się wartości
tzw. elementów meteorologicznych, czyli: temperatury, opadów atmosferycznych, ciśnie-
nia atmosferycznego, prędkości i kierunku wiatru itd. Na tej podstawie oceniamy pogodę,
zaś pomiary i obserwacje z dłuższych okresów (co najmniej z 30 lat) pozwalają ocenić warun-
ki klimatyczne.
Pogoda jest kształtowana przez trzy procesy klimatotwórcze:
• obieg ciepła (energii) - przez atmosferę przenika krótkofalowe promieniowanie słonecz-
ne, które jest częściowo w niej pochłaniane, rozpraszane i odbite. Pozostałe promienie
padając na powierzchnię Ziemi w większej części są przez nią pochłaniane i ją ogrze-
wają. Powierzchnia Ziemi jest z kolei źródłem promieniowania podczerwonego, które
w większej części jest pochłaniane przez atmosferę. Poza wymianą ciepła na drodze
promieniowania (pomiędzy powierzchnią Ziemi a atmosferą), wymiana ta odbywa
się również przez: przewodnictwo cieplne, mieszanie się powietrza w kierunku pio-
nowym (konwekcja i turbulencja) oraz przemiany fazowe wody (utajone ciepło p a-
rowania);
• obieg wody (wilgoci) – pomiędzy atmosferą i powierzchnią Ziemi odbywa się rów-
nież nieustanny obieg wody. Z powierzchni wody, wilgotnej gleby i roślinności do
atmosfery paruje woda, na co zużywane są znaczne ilości ciepła. Para wodna kondensu-
jąc oddaje energię pobraną podczas parowania i powstają chmury oraz mgły. W pewnych
warunkach chmury dają opady i woda powraca na powierzchnię Ziemi. Ilość opadów i ich
rozkład według pór roku wywiera wpływ m.in. na szatę roślinną i rolnictwo;
• cyrkulacja atmosferyczna - nierównomierny rozkład ciepła w atmosferze (wyni-
kający z kulistości Ziemi) jest przyczyną zróżnicowanego rozkładu ciśnienia atmosfe-
rycznego, co powoduje powstawanie ruchów powietrza (ogólna cyrkulacja atmosfery). Na
modyfikację ruchów powietrza wpływa: ruch obrotowy Ziemi, rozmieszczenie wód i lą-
dów oraz ruchy wirowe w atmosferze (wyże i niże). Można również wyróżnić lokalne
cyrkulacje powietrza (np. bryzy, wiatry górskie i dolinne, tornada).
Na procesy klimatotwórcze wpływają tzw. czynniki geograficzne klimatu, które kształtują
klimat i warunki pogodowe w określonych miejscach Ziemi:
• szerokość geograficzna – z jej zmianą wiąże się głównie różnica w natężeniu promie-
niowania słonecznego padającego na powierzchnię Ziemi: obszar międzyzwrotnikowy –
duże wartości, obszary podbiegunowe – małe. Związane jest to ze zmianą kąta padania
promieni słonecznych oraz długości dnia wraz z szerokością geograficzną;
• wysokość nad poziomem morza i rzeźba terenu - ze wzrostem wysokości maleje
ciśnienie atmosferyczne, spada temperatura powietrza, rośnie natężenie promieniowania,
prędkość wiatru, a do pewnej wysokości rosną sumy opadów. W górach na zboczach
dowietrznych wzrasta zachmurzenie oraz sumy opadów, z kolei na zboczach o orie n-
tacji północnej wydłuża się czas zalegania pokrywy śnieżnej. Natomiast wklęsłe for-
my terenu (doliny, niecki, kotliny) charakteryzują się częstszym występowaniem mgieł
oraz przymrozków wiosennych i jesiennych;
• odległość od morza oraz rozkład wód i lądów - różnicuje klimat na: morski (z
mniejszymi wahaniami temperatury powietrza i większym zachmurzeniem) i konty-
nentalny (ze znacznymi dobowymi i rocznymi amplitudami temperatury w głębi lądu).
W sąsiedztwie wód i lądów, na skutek różnicy w tempie nagrzewania się lub ochładza-
nia powierzchni lądowej i wodnej, może kształtować się lokalna cyrkulacja atmosfe-
ryczna (bryza);
• prądy morskie - powodują różnice w warunkach termicznych powierzchni morza i
przez to wywierają wpływ na rozkład temperatury powietrza oraz cyrkulację atmo s-
feryczną. Przykładem może być wyraźnie ocieplający wpływ Prądu Zatokowego
(Golfsztromu) na klimat wschodniej części północnego Atlantyku i Europy Za-
chodniej. Natomiast nad obszarami chłodnych prądów morskich zwiększa się częstość
mgieł i hamowane są pionowe prądy powietrza, przez co zmniejsza się tam zachmurze-
nie;
• pokrycie terenu - szata roślinna łagodzi dobowe i roczne wahania temperatur y przy
gruncie i w łanach roślin, a w lasach wytwarza się specyficzny klimat lokalny. Z kolei
pokrywa śnieżna chroni podłoże przed utratą ciepła, ponadto silnie odbija promienio-
wanie słoneczne w dzień, a oziębiając się w nocy ochładza znajdujące się nad nią po-
wietrze. Charakterystyczne rodzaje podłoża w miastach, które w dużym stopniu p o-
chłaniają energię słoneczną (drogi asfaltowe, domy z betonu i cegły) sprzyjają w y-
stępowaniu wyższych wartości temperatury powietrza (tzw. miejska wyspa ciepła) ;
• działalność człowieka – oddziaływanie człowieka na klimat to przede wszystkim działal-
ność gospodarcza, wylesianie oraz niewłaściwie przeprowadzone melioracje. Na przeło-
mie XVIII i XIX w. rozpoczęły się procesy związane z uprzemysłowieniem (emisja ga-
zów cieplarnianych, zanieczyszczeń pyłowych oraz wprowadzanie do atmosfery m.in.
freonów, czyli nie istniejących wcześniej związków chemicznych). Najwyraźniejsza
zmiana warunków klimatycznych występuje na obszarach zurbanizowanych: wzrost tem-
peratury, osłabienie promieniowania, zanieczyszczenie powietrza. Nie można zapomnieć
o tym, że zmiany pokrycia powierzchni Ziemi mają skutki długofalowe i trudno odwracal-
ne – wyrąb lasów może powodować niebezpieczne zjawiska (np. susze, powodzie, częst-
sze występowanie silnych burz).
 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie – Katedra Agrometeorologii
Temat: Promieniowanie słoneczne
Promieniowanie jest to zjawisko wysyłania fal elektromagnetycznych. Jest jedną z form
przekazywania energii od jednego ciała do drugiego. Z klimatologicznego punktu widzenia
najważniejszymi źródłami promieniowania są: Słońce, atmosfera i Ziemia.
Promieniowanie słoneczne jest podstawowym źródłem energii dla wszelkiego rodzaju pro-
cesów zachodzących na kuli ziemskiej i w jej otoczeniu. Do Ziemi dociera tylko 1/2 mld część
emitowanej przez Słońce energii. Jednostką natężenia promieniowania jest W/m2.
Właściwie niemal całe promieniowanie słoneczne docierające do atmosfery ziemskiej jest
krótkofalowe i zawiera się w zakresie długości fal 170-4000 nm (0,17-4,0 m). Można w nim
wydzielić następujące pasma: ultrafioletowe (UV; <400 nm), widzialne (400< <700 nm) oraz
bliską i środkową podczerwień (700< <4000 nm).
Stała słoneczna (Io) – ilość energii słonecznej dochodzącej do górnej granicy ziemskiej at-
mosfery. Wartość jej to ok. 1370 W/m2, mierzona jest na jednostkowej powierzchni ustawionej
prostopadle do promieniowania słonecznego, przy średniej odległości Ziemia - Słońce. Niewiel-
kie odchylenia od tej wartości spowodowane są zmianami aktywności plam słonecznych.
Promieniowanie słoneczne przy przejściu przez atmosferę ulega osłabieniu (ekstynkcji), na
którą składają się: pochłanianie (absorpcja), rozpraszanie (dyspersja) i odbicie (refleksja).
W związku z tym wyróżnia się następujące rodzaje promieniowania:
promieniowanie bezpośrednie - pochodzi z obszaru tarczy słonecznej i jest mierzone na
powierzchni prostopadłej do tego promieniowania. Stanowi tą część promieniowania, która
przeszła przez atmosferę bez jej oddziaływania. Jego natężenie zależy od stałej słonecznej,
stanu fizycznego atmosfery i wysokości Słońca nad horyzontem. Najwyższe wartości wy-
stępują w ciągu dnia w południe, a w ciągu roku - na wiosnę;
promieniowanie rozproszone - promieniowanie pochodzące z obszaru całego nieba i
związane jest z procesami rozpraszania w atmosferze. Przy całkowitym zachmurzeniu do
powierzchni Ziemi dociera tylko takie promieniowanie; przy braku zachmurzenia stanowi
30% (lato) do 50% (zima) promieniowania bezpośredniego;
promieniowanie całkowite - suma promieniowania bezpośredniego i rozproszonego; cał-
kowita ilość energii dochodząca od Słońca na jednostkę powierzchni w jednostce czasu.
Stopień osłabienia promieniowania (ekstynkcji) jest proporcjonalny do natężenia pro-
mieniowania padającego i liczby cząstek pochłaniających oraz rozpraszających. Ponadto,
jeżeli Słońce znajduje się nisko nad horyzontem to droga promieniowania przez atmosferę
jest dłuższa, a więc ekstynkcja będzie silniejsza.
Ekstynkcję promieniowania określa wzór Bouguera-Lamberta:
Im = I0 · pm (1)
gdzie: I0 - stała słoneczna, p - współczynnik przezroczystości atmosfery (równy w Polsce
od 0,75 w lecie, do 0,85 w zimie), m – liczba mas optycznych.
Liczba mas optycznych wyznacza długość drogi promieniowania w atmosferze i zależy od
kąta jego padania. Przy kącie równym 90° - m = l, przy kącie 45° - m = 1,4, przy kącie 5° - m =
10,1, przy kącie 2° - m = 19,8, a przy 0° - m = 39,7.
Ponieważ promieniowanie pada na powierzchnię poziomą zwykle pod kątem mniejszym od
prostego, napromieniowanie (S) oblicza się według następującego wzoru:
S = Im · sin h (2)
gdzie: h - kąt padania promieni słonecznych.
Dochodzące do powierzchni Ziemi promieniowanie jest w znacznej części przez nią
pochłaniane, ale część ulega odbiciu. Procentowy stosunek ilości energii odbitej do padającej
to albedo. Wartość albedo dla Ziemi jako planety jest oceniana na 28-42%. Przykładowo albe-
do świeżego śniegu w obszarach polarnych osiąga wartość do 95%, zaś asfaltu 5-20%. Dlatego
też powierzchnie o dużym albedo wskutek niewielkiego pochłaniania energii słonecznej wolno
się nagrzewają.
Klimatologów i agrometeorologów interesuje również czas trwania promieniowania bezpo-
średniego, tj. usłonecznienie (mierzone w godzinach). Dzielimy je na:
– usłonecznienie możliwe - czas od wschodu do zachodu Słońca, wyrażany w godzi-
nach, równy długości dnia astronomicznego;
– usłonecznienie rzeczywiste - czas dopływu promieniowania bezpośredniego, wyraża-
ny w godzinach, zależny od długości dnia i zachmurzenia;
– usłonecznienie względne - procentowy stosunek usłonecznienia rzeczywistego do
możliwego (wynosi 100%, gdy w dzień nie było zachmurzenia; 0%, gdy przez cały
dzień tarcza słoneczna była zasłonięta przez chmury).
Metody pomiaru usłonecznienia i promieniowania oraz podstawowe przyrządy
Większość metod pomiaru promieniowania słonecznego polega na wykorzystaniu efektu
energetycznego, który powstaje w rezultacie oddziaływania promieniowania na materię.
Do pomiaru usłonecznienia rzeczywistego do niedawna używano głównie heliografu Cam-
pbella-Stokesa, gdzie szklana kula o średnicy ok.10 cm jest soczewką. Promienie skupiane są
na heliogramie umieszczonym za kulą na metalowym kołnierzu i wypalają otwory lub
szczeliny (rys. 2). Na koniec dnia sumuje się długości wypalonych otworów, z dokładnością do
10 minut. Obecnie używa się czujników automatycznych, np. DSU 12 (rys. 1). Sensorem jest tu
sześć par poczernionych termoczułych elementów ułożonych w okręgu. Część zewnętrzna ter-
moelementu jest wystawiona na działanie promieniowania, zaś wewnętrzna jest osłonięta. Pada-
jące promieniowanie powoduje nagrzanie i odkształcenie zewnętrznego fragmentu, aż do za-
mknięcia obwodu – wtedy przekazywany jest sygnał, że Słońce nie jest zakryte chmurami.
 Obecnie w powszechnym użyciu znajdują się pyranometry (rys. 5), pracujące na zasadzie
takiej jak solarymetr (z tą różnicą, że nie mierzą promieniowania bezpośredniego).

Rys. 2. Heliograf Campbella-Stokesa i heliogramy (krótki – zima;

Rys. 1. Czujnik usłonecznienia
średni – wiosna i jesień; długi – lato).
DSU 12 firmy Vaisala

Do pomiaru natężenia promieniowania stosowano dawniej przyrząd z czujnikiem w formie
termostosu Molla (rys. 3). Termostos to układ termoelementów z dwóch metali (np. konstantanu i
manganu), które połączono szeregowo. Zewnętrzna część termostosu jest zaczerniona i osłonięta
kopułką ze szkła kwarcowego. Poniżej kopułki jest ekran odcinający promieniowania
podłoża. Termostosy są receptorami o bardzo wysokiej czułości. Znalazły zastosowanie m.in.
w solarymetrze Molla-Gorczyńskiego.
Podczas pomiaru promieniowania całkowitego, wykonywanego solarymetrem Molla-
Gorczyńskiego (rys. 4), termostos jest ustawiony poziomo i nie jest osłonięty. Podczas
pomiaru promieniowania rozproszonego termostos jest również ustawiony poziomo, ale bezpo-
średnie promieniowanie słoneczne jest eliminowane przy pomocy okrągłego ekranu na wysię-
gniku. Do pomiaru promieniowania bezpośredniego termostos ustawia się prostopadle do
biegu promieniowania i nakłada się rurę pyrheliometryczną z okrągłą tarczą. W tarczy jest
jeden otwór do pomiaru pełnego zakresu światła widzialnego oraz filtry: niebieski, żółty i czer-
wony. Innym przyrządem jest pyrheliometr, który mierzy tylko promieniowanie bezpośrednie
(rys. 8). Umieszcza się go na specjalnym urządzeniu (sun tracker), które podąża za Słońcem
umożliwiając w ten sposób ustawienie przyrządu w kierunku tarczy słonecznej.
Rys. 5. Pyranometr CM6B firmy Vaisala Rys. 6. Albedometr CM7B firmy Vaisala
Do pomiaru wielkości albedo stosuje się albedometry (są to dwa pyranometry o iden-
tycznej czułości skierowane w górę i w dół – rys. 6).
Od niedawna istnieją przyrządy takie jak BF3 (rys. 7), mierzący jednocześnie natężenie
promieniowania całkowitego i rozproszonego (z różnicy wylicza promieniowanie bezpo-
średnie) oraz usłonecznienie.
Natężenie promieniowania podczerwonego atmosfery i powierzchni Ziemi mierzą tzw.
pyrgeometry (w zakresie 5000-50000 nm).
Z kolei radiometr CUV3 (bardzo podobny w konstrukcji i z wyglądu do pyranometru o
zakresie spektralnym 300-400 nm) mierzy natężenie promieniowania UVA i UVB.

Rys. 3. Przyrząd z termostosem do

pomiaru natężenia promieniowania
1 – kopułka – szkło kwarcowe
2 – termostos
3 – ekran ochronny
4 – połączenie z miernikiem
Rys. 4. Ustawienie solarymetru do pomiaru natężenia Rys. 7. BF3 firmy DELTA-T Rys. 8. Pyrheliometr
promieniowania: A – całkowitego, B – rozproszonego,
C – bezpośredniego.
1 – promieniowanie bezpośrednie
2 – promieniowanie rozproszone
 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie – Katedra Agrometeorologii
Temat: Temperatura powietrza
Temperatura to fizyczna wartość określająca średnią energię kinetyczną cząsteczek
danego ciała. Innymi słowy, jest to miara nagrzania ciała. W meteorologii, klimatologii i
agrometeorologii interesuje nas wartość temperatury powietrza i gleby.
Temperatura nie jest mierzona w sposób bezpośredni. Możemy ją wyznaczyć dopiero
wtedy, gdy dwa ciała (np. otaczające powietrze i termometr) znajdują się w stanie rów-
nowagi termodynamicznej (mają wówczas jednakową temperaturę). W pomiarach tego
elementu meteorologicznego wykorzystywane są następujące zjawiska:
• zmiana objętości cieczy (rtęci, toluenu) – zjawisko rozszerzalności cieplnej cieczy
pod wpływem zmian temperatury. Jest wykorzystywane w termometrach cieczowych,
które składają się ze szklanego zbiorniczka z cieczą, przedłużonego rurką kapilarną, pod
którą umieszczona jest skala. Objętość cieczy zmienia się wraz z temperaturą;
• zmiana długości ciał stałych – to zjawisko obserwuje się w termometrach defor-
macyjnych (np. termografie bimetalicznym; rys. 8). Bimetal to płytka z dwóch spojo-
nych ze sobą pasków metali o różnej rozszerzalności cieplnej. Jeden z nich roz-
szerza się bardziej i dzięki temu płytka zmienia kształt (rys. 4), co powoduje zmianę
położenia w pionie piórka, które kreśli na pasku papieru (nawiniętego na obracający się
bęben) dobowy lub tygodniowy przebieg temperatury powietrza. Na rys. 3 widać frag-
ment tygodniowego termogramu. Linie poziome opisują wartości temperatury co
1°C, linie pionowe - godziny parzyste. Z zarejestrowanego przebiegu temperatury
można odczytać wszystkie wartości potrzebne do obliczeń, np. średniej dobowej lub am-
plitudy;
• zmiana oporu elektrycznego - opór przewodników (np. platyna), rośnie przy wzro-
ście temperatury. Termometry oporowe platynowe stosuje się w zakresie temperatury
od -263 do 1063°C. Nieco inne są tzw. termistory, których opór najczęściej maleje
przy wzroście temperatury. Termistory są wykonywane z półprzewodników. Mają
one zastosowanie w zakresie niskich wartości temperatury (od -100 do 300°C).
• powstanie siły elektromotorycznej pomiędzy różnymi metalami – termoelementy
składają się z dwóch metali spojonych ze sobą na obydwu końcach. Złącze ogniwa ter-
moelektrycznego użyte jako termometr umieszcza się w miejscu pomiaru, drugie musi
być w znanej temperaturze odniesienia - najczęściej 0ºC.
W meteorologii pomiar temperatury powietrza jest wykonywany w cieniu. Termo-
metry cieczowe instaluje się w klatce meteorologicznej (rys. 7), która chroni przed
bezpośrednim promieniowaniem Słońca, opadami i silnym wiatrem. Zbiorniczki termo-
metrów w klatce znajdują się na wysokości 2 m nad powierzchnią gruntu. Klatka o wy-
miarach ok. 75x48x48 cm jest drewniana albo plastikowa (pomalowana na biało), ma
żaluzjowe ścianki, drzwiczki otwierają się od północy, ma przewiewne dno i dach. W
klatce znajdują się: termometry cieczowe zwykłe (suchy i zwilżony) oraz ekstremalne
(maksymalny i minimalny – rys. 1 i 2). Termometr suchy wskazuje aktualną temperaturę
powietrza na wysokości 2 m, zaś ekstremalne najwyższą i najniższą jej wartość w ciągu
doby (bez względu na porę wystąpienia). W termometrze minimalnym cieczą jest toluen
(ma niską temperaturę zamarzania), w pozostałych występuje rtęć.
Odczytując temperaturę patrzymy na kapilarę prostopadle, w miejscu gdzie jest me-
nisk cieczy, by uniknąć błędu paralaksy. Wskazania termometru powinny być porów-
nane z termometrem wzorcowym i na tej podstawie sporządza się poprawki uwzględnia-
ne po odczycie. Temperaturę odczytuje się z dokładnością do 0,1°C.
Obecnie coraz częściej używa się oporowych termometrów platynowych (rys. 5), będą-
cych częścią automatycznej stacji meteorologicznej (dokładność pomiaru: 0,1°C). Istotną
cechą przyrządów automatycznych jest stałe monitorowanie danego elementu met e-
orologicznego, a zapis następuje najczęściej co godzinę. W zależności od zastosow a-
nia rejestrowana jest wartość średnia z godziny albo dodatkowo wartości skrajne.
Termometr oporowy może być umieszczony w klatce meteorologicznej albo w sp e-
cjalnej osłonie antyradiacyjnej (rys. 6) na dowolnym nośniku (tyczka, wysięgnik itp.)
W meteorologii powszechnie stosuje się skalę Celsjusza, w której 0° to temperatura
topnienia lodu, a 100° to temperatura wrzenia wody przy normalnym ciśnieniu. Czasem
stosuje się również bezwzględną skalę Kelvina, jej początek (0 K) odpowiada najniższej
możliwej temperaturze (-273,16ºC), kiedy to zamiera ruch cieplny drobin. Tak więc w tej
skali nie ma wartości ujemnych, a zależność miedzy nią a skalą Celsjusza jest liniowa.
W USA oraz niektórych państwach Wspólnoty Brytyjskiej i w Indiach stosowana jest
skala Fahrenheita. Punkt 0ºF (ok. -18ºC) odpowiada temperaturze mieszaniny lodu i sal-
miaku (chlorku amonu); 32ºF (0ºC) to temperatura topnienia lodu, a 212ºF (100ºC) wrze-
nia wody. Zależność między tą skalą a skalą Celsjusza nie jest liniowa.
Zależności pomiędzy skalami:
tºC = tK – 273º tK = tºC + 273º
tºC = 5/9 (tºF – 32º) tºF = 9/5 · tºC + 32º
 Dobowy przebieg temperatury charakteryzuje się z reguły przy pomocy wartości śred-
niej obliczanej według następujących zasad:

• średnia dobowa rzeczywista - z 24 wartości cogodzinnych;

• średnia dobowa terminowa (na stacjach synoptycznych) - z ośmiu wartości z go-
dzin: 00, 03, 06, 09, 12, 15, 18, 21 czasu UTC;
• średnia dobowa terminowa (na posterunkach meteorologicznych IMGW) – od
1996 r. jest wyliczana wg wzoru (godziny obserwacji wg czasu urzędowego):
Rys. 2. Schemat termometru minimalnego:
Koniec pręcika (A) wskazuje temperaturę minimalną.
Menisk toluenu (B) wskazuje temperaturę aktualną.
Ustawiając termometr zbiornikiem do góry kasujemy ostatni pomiar temperatury minimalnej.

tśr = (tmax + tmin + t07/08 + t19/20) : 4

Obliczając średnie wartości temperatury należy wynik zaokrąglić do jednego miejsca
po przecinku wg podanych niżej przykładów:

12,12 = 12,1°; 12,16 = 12,2°; 12,25 =12,2°; 12,35 = 12,4°; 12,252 = 12,3°

W klimatologii warunki termiczne opisywane są przez:

• średnią wartość z doby, pentady, dekady, miesiąca, sezonu, półrocza, roku i wielolecia.
Ta ostatnia traktowana jest jako tzw. norma;
Rys. 3. Dobowy przebieg temperatury powietrza Rys. 4. Zasada działania bimetalu:
zarejestrowany przy pomocy termografu bimeta- A – nieruchomy koniec bimetalu, B – kształt
• odchylenie od normy, czyli od średniej wartości z wielolecia; licznego. Trójkątami oznaczono początek i ko- bimetalu po zmianie temperatury.
niec doby.
• wartości skrajne (maksimum i minimum) oraz obliczoną na ich podstawie amplitudą;

• średnią datę pojawienia się danej temperatury (wyznaczanie termicznych pór roku);

• długość okresu powyżej ustalonego progu temperatury (np. okres gospodarczy, gdy
tśr.dobowa >2,5°C, lub wegetacyjny, gdy tśr.dobowa >5°C);
Rys. 5. Czujnik temperatury Pt100 firmy Vaisala
• sumy temperatur – liczone np. powyżej progu 0° lub 5°C (w agrometeorologii);

• częstość występowania danej temperatury w określonych przedziałach.

Rys. 6. Osłona antyradiacyjna

Rys. 1. Przekrój zbiorniczka termometru maksymalnego.

Pręcik w zbiorniczku zmniejsza prześwit kapilary i w tym
miejscu (oznaczonym strzałką) przerywa się słupek rtęci,
gdy zaczyna spadać temperatura. Wskazania tego termo-
metru kasujemy przez potrząsanie.

Rys. 7. Klatka meteorologiczna Rys. 8. Termograf: 1 – płytka bimetaliczna,

2 – bęben z mechanizmem zegarowym
 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie – Katedra Agrometeorologii
Temat: Temperatura gleby
uchwyt do wyjmowania
termometru
Pomiary temperatury gleby odbywają się na terenie ogródka meteorologicznego na tzw.
czarnym ugorze. Powinno być to poletko o wymiarach ok. 2x4 m, na którym powierzchnia
gleby, pozbawiona roślinności, musi być spulchniona i zagrabiona. Pomiaru dokonuje się
trzy razy na dobę, w godzinach: 07/08, 13/14 i 19/20. rura winidurowa
Przyrządy:
1. Termometry glebowe kolankowe.
Są to termometry zwykłe o kapilarze wygiętej w kształt kolanka, w celu łatwiejszego
odczytu temperatury. Sposób ich zainstalowania przedstawiono na rys. 1.

zbiornik termometru b
z metalową nakładką zbiornik w metalowej
osłonie – wewnątrz parafina
a z metalowymi opiłkami

Rys. 2. Termometr glebowy wyciągowy

Na osłonie kapilary, poniżej ko-
lankowatego wygięcia, znajdują
się dwa wypukłe pierścienie. 3. Termometry elektryczne oporowe.
Zbiorniki termometrów są na
właściwej głębokości, gdy Służą do automatycznego pomiaru temperatury gleby pod naturalną pokrywą roślinną
płaszczyzna powierzchni gruntu
znajduje się pomiędzy pierś- lub śnieżną. Zasada działania omówiona została omówiona przy temperaturze powietrza.
cieniami. Na podstawie terminowych pomiarów oblicza się średnią dobową temperaturę gleby wg
wzoru:
Rys. 1. Termometry glebowe kolankowe
t 7 t13 t19
t śr.
3
2. Termometry glebowe wyciągowe.
gdzie:
Pomiary tymi termometrami wykonuje się na głębokości do 3,2 m i raz na dobę
tśr. – średnia dobowa temperatura gleby
o godzinie 13/14. Wynik pomiaru z tej godziny na głębokościach poniżej 1 m może być
t – temperatura z poszczególnych terminów.
uważany za średnią dobową temperaturę gleby na danym poziomie.
 5,0° 6,0° 7,0° 8,0° 9,0°
• • • • •
W celu scharakteryzowania pod względem termicznym dłuższych okresów oblicza się:
A B
- średnie pentadowe
- średnie dekadowe Z kolei graficznym przedstawieniem rozkładu temperatury powietrza na danym obszarze
- średnie miesięczne są izotermy. To linie łączące na mapie punkty o takiej samej temperaturze. Przedstawiają
- średnie roczne one przestrzenny rozkład temperatury, a wykreślamy je stosując, tak jak w przypadku ter-
moizoplet, metodę interpolacji.
Aby graficznie przedstawić przebieg temperatury gleby w funkcji czasu i głębokości
wykreśla się termoizoplety. Są to linie łączące (w układzie osi współrzędnych) punkty Tab .1. Średnie miesięczne wartości temperatury gleby na czterech głębokościach
w wybranych stacjach meteorologicznych
o jednakowej temperaturze.
Głęb. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

cm I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII [cm] Osiny (1950-1963)

-0,1 -0,2 1.2 5 -0,7 -0,8 1,3 8,1 14,3 18,9 20,3 19,2 14,4 9,0 4,3 0,9
5 • • • • • • • • • • • •
10 -0,5 -0,7 1,4 7,9 14,1 18,6 20,0 19,1 14,5 9,2 4,5 1,2
0,2 0,0 1,2 20 -0,1 -0,3 1,2 7,3 13,3 17,7 19,4 18,7 14,5 9,3 4,8 1,4
10 • • • • • • • • • • • •
50 0,8 0,4 1,5 6,6 12,3 16,5 18,4 18,1 14,8 10,2 5,8 2,5
0,6 0,1 1,2 Pożóg (1948-1963)
20 • • • • • • • • • • • •
5 -0,1 -0,2 1,2 7,5 13,8 18,3 19,5 18,3 14,0 8,8 4,3 1,1
1,7 1,2 1,7 10 0,2 0,0 1,2 7,3 13,5 17,8 19,2 18,2 14,1 9,0 4,6 1,5
50 • • • • • • • • • • • •
20 0,6 0,1 1,3 6,8 12,8 17,2 18,6 17,8 14,2 9,4 5,2 2,0
50 1,7 1,2 1,7 7,0 11,3 15,4 17,4 17,1 14,3 10,2 6,2 3,4
Termoizoplety wykreśla się ręcznie, stosując metodę interpolacji graficznej albo auto- Puławy-Instytut (1948-1963)
matycznie, za pomocą odpowiednich programów komputerowych (np. Grapher), wykorzy- 5 -0,8 -1,1 1,1 8,3 15,1 19,7 20,9 19,8 14,9 9,0 4,2 0,8
stujących kilka różnych metod w zależności od rodzaju, struktury i przeznaczenia danych. 10 -0,2 -0,9 0,9 7,9 14,6 19,1 20,4 19,4 15,0 9,2 4,5 1,1
Metoda interpolacji graficznej: 20 0,0 -0,6 0,9 7,5 14,1 18,6 20,2 19,4 15,2 9,5 4,9 1,5
50 1,1 0,2 1,0 6,5 12,7 17,1 19,0 18,8 15,5 10,5 6,2 2,7
Wyszukujemy wartości pośrednie między punktami, gdzie dana wartość była mierzona.
Puławy-Kępa (1948-1963)
Metoda ta polega na obliczeniu różnicy danego elementu między dwoma punktami, a nastę-
5 -0,6 -1,0 1,3 8,6 15,2 19,6 20,9 19,5 14,8 8,9 4,3 1,0
pnie podzieleniu odległości między tymi punktami przez obliczona różnicę. Na przykład:
10 -0,4 -0,9 1,2 8,2 14,8 19,2 20,6 19,4 14,8 9,0 4,5 1,2
w punkcie A temperatura gleby wynosi 5,0ºC, w punkcie B 9,0ºC, zatem różnica wynosi
20 -0,2 -0,9 1,1 7,8 14,2 18,6 20,1 19,1 14,8 9,1 4,6 1,4
4,0ºC. Odcinek AB dzielimy więc na 4 części i w ten sposób otrzymujemy położenie
50 0,9 0,1 1,3 7,0 12,6 16,6 18,4 18,0 14,8 10,0 5,8 2,6
punktów, które mają temperatury pośrednie, tj. 6, 7 i 8ºC.
 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie – Katedra Agrometeorologii
Temat: Parowanie
Parowanie to proces przemiany fazowej wody polegający na przejściu ze stanu ciekłego w
stan gazowy. Innymi słowami jest to ilość pary wodnej odprowadzanej do atmosfery w wyniku
parowania wody lub zwilżonej powierzchni w aktualnych warunkach meteorologicznych. Jed-
nostką parowania są milimetry wyparowanej warstwy wody [mm] w określonym czasie.
Aby wystąpiło parowanie wody konieczny jest:
 zapas energii lub jej dopływ (głównie energii słonecznej lub jej pochodnych);
 obecność wody lub lodu;
 niedosyt wilgotności powietrza (powietrze musi być nienasycone parą wodną).
Do wyparowania 1 g wody potrzeba ok. 2500 J energii. Jest to tzw. utajone ciepło pa-
rowania, czyli ilość ciepła pobranego z otoczenia przez 1 g wody podczas jej przejścia ze
stanu ciekłego do stanu gazowego. Ciepło to jest oddawane do środowiska podczas proce-
sów kondensacji, zamarzania i resublimacji (istotny proces obiegu energii w atmosferze).
Parowanie zachodzi szybciej, gdy rośnie: temperatura powietrza, temperatura powierzchni
parującej, niedosyt wilgotności powietrza (czyli gdy powietrze staje się bardziej suche) i pręd-
kość wiatru. Intensywność parowania jest ograniczana wzrostem ciśnienia atmosferycznego.
Rodzaje parowania:
• parowanie z wolnej powierzchni wody (z oceanów, mórz, jezior);
• transpiracja - parowanie z aparatów szparkowych, liści i łodyg roślin;
• parowanie z gleby - odbywające się przy aktualnym uwilgotnieniu gleby;
• ewapotranspiracja - parowanie z roślin i gleby;
• parowanie terenowe (ze wszystkich rodzajów powierzchni);
• sublimacja z lodu i śniegu;
Czasem stosuje się również pojęcie parowania potencjalnego. Dotyczy to maksymalnej
ilości wody, która mogłaby być odprowadzona do atmosfery ze stale zwilżonej powierzchni
roślin lub gleby w aktualnych warunkach meteorologicznych. Natomiast parowanie obliczane
przy pomocy wzorów to parowanie wskaźnikowe (wzory podano dalej).
Metody pomiaru parowania oraz podstawowe przyrządy pomiarowe
Metody pomiaru parowania dzieli się na pośrednie i bezpośrednie. W metodach pośrednich
stosuje się równania bilansu wodnego (różnica pomiędzy średnim rocznym opadem a pa-
rowaniem), bilansu cieplnego powierzchni parującej (najszybciej ulega tu zmianie bilans
radiacyjny), metodę dyfuzji turbulencyjnej zwaną również metodą gradientową W metodach
pośrednich wykorzystuje się również wzory empiryczne, które są wynikiem obliczeń
statystycznych pomiędzy wartościami elementów meteorologicznych i wielkością parowa-
nia. Poniżej wybrane wzory do obliczania wielkości parowania:
Wzór Schmucka do obliczania parowania z okresów miesięcznych (E):
E = k∙d∙√v (1)
gdzie: k - współczynnik niemianowany, d - średni miesięczny niedosyt wilgotności powie-
trza, v - średnia miesięczna prędkość wiatru.
Wzór Schmucka do obliczania parowania z okresów półrocznych lub rocznych:
E = 30∙Σd (2)
gdzie: d - średni miesięczny niedosyt wilgotności powietrza.
Wzór Baca do obliczania parowania wskaźnikowego z okresów miesięcznych (E):
E = 3∙d∙√v+0,344∙T (3)
gdzie: d - średni miesięczny niedosyt wilgotności powietrza, v - średnia miesięczna pręd-
kość wiatru, T - suma miesięczna promieniowania całkowitego.
W metodach bezpośrednich stosuje się przyrządy, które umożliwiają pomiary parowania
z powierzchni wody (ewaporometry: Wilda, klasy A, GGI-3000, basen ewaporometryczny) lub
z powierzchni gleby (lizymetr glebowy, ewaporometr glebowy).
Wymienione przyrządy można scharakteryzować następująco:
2
• Ewaporometr Wilda - ma postać wagi z jedną szalką o pow. 250 cm , do której nalewa się
wody (rys. 1). Od chwili pokazania wartości „0” na skali, przyrząd jest gotowy do pomiarów.
Wynik podaje się w mm warstwy wody, która wyparowała.
• Ewaporometry automatyczne - np. ewaporometr EWP-992 (rys. 3) działa na zasadzie wagi
elektronicznej. Powierzchnia – 250 cm2; zakres pomiaru – 0-40 mm, z dokładnością
±0,1 mm. Panelowi sterujący umożliwia samodzielną pracę.
• Ewaporometr klasy A (class A) - amerykański ewaporometr polecony przez WMO do
badań porównawczych. Ma kształt okrągłego naczynia o średnicy wewnętrznej 120,7 cm
i głębokości 25,4 cm (10”), ustawiany na drewnianym stojaku kilka cm nad gruntem (rys. 2).
Pomiar parowania wody najczęściej polega na utrzymywaniu stałego poziomu wody w
zbiorniku poprzez jej dolewanie lub usuwanie określonej ilości wody. Rzadziej stosuje się
wskaźnik poziomu wody ze śrubą mikrometryczną.
 • Lizymetr glebowy - do pomiaru parowania terenowego. Zbudowany w formie betonowego lub
blaszanego zbiornika zainstalowanego na stałe w glebie (rys. 5). W zbiorniku znajduje się mo-
nolit glebowy, poziom wody gruntowej jest sztucznie regulowany.
• Ewaporometr glebowy - również do pomiaru parowania terenowego. W cylindrycznym na-
czyniu znajduje się monolit glebowy (rys. 6), dopływ wody gruntowej jest odcięty. Cylinder
z glebą jest wyjmowany w celu skontrolowania ciężaru .

Rys. 2. Ewaporometr klasy A

1 - zbiornik na wodę,
Rys. 1. Ewaporometr Wilda 2 - drewniany stojak.
1 – szalka na wodę
2 – skala w mm warstwy wody

Rys. 4. Ewaporometr GGI-3000: 1 – przekrój ewaporometru, 2 – naczynie miarowe (na prawo

powiększenie), 3 – przekrój deszczomierza.

Rys. 2. Ewaporometr EWP-992

firmy A-STER

• Ewaporometr GGI 3000 - w jego skład wchodzą dwa zbiorniki (właściwy ewaporometr i
deszczomierz) o powierzchni 3000 cm2 (rys. 4). W ewaporometrze znajduje się naczynie
miarowe o powierzchni 20 cm2, a wielkość parowania mierzy się na podstawie ilości
wody w naczyniu miarowym. Jeżeli w okresie pomiaru występowały opady atmosferyczne,
należy je uwzględnić podczas obliczenia ilości wyparowanej wody. Rys. 6. Ewaporometr glebowy wagowy:
2 Rys. 5. Lizymetr glebowy: 1 - monolit glebowy, 2 – obudowa, 3 – wyj-
• Ewaporometr wzorcowy (basen ewaporometryczny) - o powierzchni 20 m i głębokości 1- naczynie z glebą, 2 – rurka do regulacji pozio- mowane naczynie, 4 – perforowane dno,
2 m. Pozwala na dość dokładny pomiar parowania ze względu na dużą powierzchnię. mu wody, 3 – pływak w studzience kontrolnej 5 - zbiornik przesiąkającej wody
 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie – Katedra Agrometeorologii
Temat: Wilgotność powietrza
Wilgotność powietrza to zawartość pary wodnej w powietrzu, która przedostaje się
do atmosfery głównie w wyniku parowania. Para wodna jest domieszką powietrza – jej
zawartość zmienia się w czasie i przestrzeni (średnia zawartość to 0,2 - 2,5%).
Zawartość pary wodnej w powietrzu zależy w dużym stopniu od wielu cech
geograficznych środowiska (np. odległości od mórz i oceanów, wysokości n.p.m.,
pokrycia terenu).
Charakterystyki wilgotności powietrza i jednostki w jakich są podawane:
• (e) aktualne ciśnienie (prężność) pary wodnej (hPa) - ciśnienie cząstkowe, jakie
wywiera para wodna znajdująca się aktualnie w powietrzu; mierzone metodą psy-
chrometryczną;
• (E) maksymalne ciśnienie (prężność) pary wodnej (hPa) - najwyższe ciśnienie
pary wodnej nasyconej względem płaskiej powierzchni wody w danej temperaturze
powietrza (jest tym większe, im wyższa jest temperatura powietrza; rys. 5);
• (d, A) niedosyt wilgotności powietrza (hPa) - różnica między maksymalnym i aktu-
alnym cząstkowym ciśnieniem pary wodnej, jest miarą stopnia suchości powietrza,
otrzymywany metodą psychrometryczną lub ze wzoru d = E – e
• (f) wilgotność względna (%) - stosunek aktualnego do maksymalnego ciśnienia pary
wodnej w danej temperaturze (f = e/E ∙ 100%). Mówi o stopniu nasycenia powietrza
parą wodną, mierzona metodą higrometryczną;
• (q) wilgotność właściwa (g/kg) - ilość gramów pary wodnej w 1kg powietrza wil-
gotnego; mierzona metodą wagową;
• (g) wilgotność bezwzględna (g/m3 ) - ilość gramów pary wodnej w jednostce ob-
jętości powietrza; mierzona metodą wagową lub higrometrami kondensacyjnymi;
• (td) temperatura punktu rosy (punkt rosy) (°C) – temperatura, przy której zawarta
w powietrzu para wodna stanie się parą nasyconą. Oznacza to, że przy tej temperatu-
rze aktualne ciśnienie pary wodnej staje się ciśnieniem maksymalnym: e = E. Mie-
rzona metodą temperatury punktu rosy (higrometrami kondensacyjnymi).
fśr = (f 01+f07+f 13+f19):4 - wzór do obliczania średniej dobowej wilgotności
względnej (gdy dysponujemy higrogramem);
fśr = (2∙f 07+f 13+f19):4 - (gdy mamy tylko wartości pomiarów terminowych).
Metody wyznaczania zawartości pary wodnej w powietrzu
Metoda wagowa (grawimetryczna) - znaną objętość powietrza przepuszcza się przez
pojemnik zawierający absorbenty wilgoci (np. H 2 SO4, P 2O5, żel krzemowy). Przyrost
masy absorbenta informuje o ilości pary wodnej w powietrzu. Metoda bardzo do-
kładna, stosowana do cechowania przyrządów.
Metoda pomiaru temperatury punktu rosy (td) - szczególnie przydatna przy niskiej
temperaturze powietrza i małej ilości pary wodnej, dlatego pomiary wykonuje się głów-
nie z samolotów. Stosuje się higrometry kondensacyjne, w których paruje benzyna lub
aceton. Skutek - kontrolowany spadek temperatury przyrządu, najczęściej w tempie
0,5ºC/s. Gdy na płytce pojawia się zamglenie, przerywamy ochładzanie. Średnia tem-
peratura z momentu pojawienia się i zniknięcia zamglenia jest temperaturą punktu
rosy. Poniżej -50°C stosuje się termometry oporowe.
Metoda psychrometryczna - do mierzenia aktualnego ciśnienia pary wodnej (e). Do
pomiaru stosujemy psychrometr Augusta lub Assmanna. Każdy z nich składa się z dwóch
termometrów: „suchego” - wskazującego aktualną temperaturę powietrza (t)
i „zwilżonego” - wskazującego z reguły niższą temperaturę powietrza (t’), gdyż termo-
metr zwilżony ma zbiornik owinięty wilgotnym batystem. Dokładność maleje ze
spadkiem temperatury (zwłaszcza poniżej 0ºC) i przy prędkości przepływu powi e-
trza wokół zbiorników w granicach 0-3 m/s. Psychrometr Assmanna jest zaopatrzony
w aspirator, zapewniający przepływ powietrza w granicach 2-3 m/s i jest urządzeniem
przenośnym.
Aktualne ciśnienie pary wodnej (e) przy użyciu psychrometru Augusta oblicza się
według wzoru:
e = E'-A∙(t-t')∙p
gdzie: E' - ciśnienie pary wodnej nasyconej (hPa) w temperaturze t';
t, t' - temperatura na termometrze suchym i zwilżonym;
p - ciśnienie atmosferyczne;
A - współczynnik psychrometryczny, równy 0,0007946 (woda), 0,0007060 (lód).
Aktualne ciśnienie pary wodnej (e) przy użyciu psychrometru Assmanna oblicza się
według wzoru:
e = E'-0,5∙(t-t')∙(p:1007)
symbole jak wyżej.
Metoda higrometryczna - mierzymy nią wilgotność względną (f). Do pomiaru wyko-
rzystuje się higrometry i higrografy włosowe (rys. 2). Czujnik higrografu włosowego to
zestaw pasm włosów ludzkich, odtłuszczonych i walcowanych w celu polepszenia
właściwości. Włos ludzki w zakresie wilgotności względnej 0-100% wydłuża się o
2,5% długości początkowej, ale zależność jest nieliniowa i dlatego połowa tego
przyrostu długości przypada na wilgotność względną równą 28%. Higrograf mierzy
wilgotność z dokładnością około 5%; wymaga okresowego regenerowania czujników
włosowych przy całkowitym nasyceniu parą wodną otaczającego powietrza. Czujniki
włosowe mogą być stosowane w temperaturze do 50°C.
Do pomiaru wilgotności względnej wykorzystuje się również higrometry elek-
tryczne. Przykładem może być czujnik HUMICAP® 180 stanowiący część sondy tempe-
ratury i wilgotności względnej HMP-45D firmy Vaisala (rys 6.). Cienkowarstwowy poli-
mer wchłania albo uwalnia parę wodną w miarę jak wilgotność względna powietrza rośnie
lub spada. Własności izolacyjne polimeru zależą od tego ile wody zawiera – zmiana wil-
gotności względnej powietrza powoduje zmianę oporu polimeru i przez to zmianę pojem-
ności czujnika. Elektronika przyrządu mierzy pojemność i przetwarza jej wartość na wil-
gotność względną. Pomiar z dokładnością ok. 2% w temperaturze od -40 do 60°C.
 Wykres (rys. 5) ilustruje zjawisko bardzo szybkiego i nieliniowego wzrostu mak-
symalnego cząstkowego ciśnienia pary wodnej ( E) w powietrzu, który następuje
wraz ze wzrostem temperatury. Efektem tego jest spadek wilgotności względnej (f)
w ciepłej porze doby i roku (rys. 1), gdyż możliwość pochłonięcia większej ilości pary
wodnej nie oznacza, że ilość pary rzeczywiście wzrasta.

Rys. 1. Termohigrogram
Krzywa górna - przebieg wilgotności względnej
Rys. 2. Higrograf włosowy
Krzywa dolna – przebieg temperatury powietrza
Rys. 3. Psychrometr Rys. 4. Psychrometr
Rys.5. Zależność maksymalnego ciśnienia
Assmanna Augusta
pary wodnej od temperatury powietrza
Przedstawiono schematy stacjonarnego (klatka meteorologiczna) psychrometru
Augusta (rys. 4) i przenośnego psychrometru Assmanna (rys. 3). Wskazania termometru
suchego (t - aktualna temperatura powietrza) i zwilżonego (t’) są różne, jeżeli powietrze
nie jest nasycone lub przesycone parą wodną. Występuje wówczas tzw. różnica psychro-
metryczna. Na podstawie wartości t i t’ można obliczyć aktualne ciśnienie pary
wodnej (e) lub wyznaczyć e, E, f, d, td, bez konieczności dokonywania obliczeń. Do
tego celu wykorzystuje się tablice psychrometryczne. Tablice te, autorstwa A. Rojeckiego,
Rys. 6. Sonda temperatury i wilgotności względnej powietrza HMP-45D firmy Vaisala.
są obliczone dla wartości temperatury „suchej” od -30 do 37°C. Kolorem brązowym
wydrukowano tablice, gdy na termometrze zwilżonym pojawia się lód, nawet w temperatu-
rze powyżej 0°C. Tablice psychrometryczne opracowano głównie z myślą o Charakterystyki wilgotności w tablicach psychrometrycznych dla t = 22ºC
psychrometrze Augusta, a wartości dla temperatury z psychrometru Assmanna należy
zmienić o wartości poprawek z tabel na końcu tablic (dodajemy poprawkę do e i f, a
odejmujemy od d (Δ)).
 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie – Katedra Agrometeorologii
Temat: Charakterystyka chmur
Chmura to widzialny wynik kondensacji lub krystalizacji pary wodnej zawartej w powie-
trzu w postaci zawiesiny drobnych kropelek wody, kryształków lodu lub mieszaniny jednych i
drugich. Kondensacja w powietrzu odbywa się przy nasyceniu powietrza parą wodną
(f=100%) i dzięki obecności tzw. jąder kondensacji lub krystalizacji, czyli cząstek higro-
skopijnych o rozmiarach zwykle poniżej 1000 nm (cząstki soli morskiej, pyły pochodzenia
naturalnego i antropogenicznego).
Jądra kondensacji to cząstki higroskopijne (jony, cząstki stałe lub ciekłe) o wymiarach
10-8-10-5 cm, które występują w ilości 100-1000 w cm3. Więcej jąder kondensacji unosi się nad
lądami niż nad oceanami. Najaktywniejsze są cząstki o rozmiarach 100-1000 nm.
Jądra krystalizacji mają z reguły strukturę powierzchni podobną do lodu i w znacznej
części pochodzą z gruntu (np. kaolinit).
Nasycenie powietrza parą wodną następuje po ochłodzeniu go do temperatury punktu rosy,
co zdarza się w następujących przypadkach:
• ochładzanie adiabatycznie podczas wznoszenia się powietrza;
• gdy nad wychłodzone podłoże napływa powietrze ciepłe i wilgotne;
• gdy następuje parowanie ze środowiska ciepłego i wilgotnego do chłodniejszego otoczenia;
• nocne wypromieniowanie ciepła z gruntu, od którego ochładza się nadległe powietrze.
Na posterunkach meteorologicznych wykonuje się obserwacje wzrokowe chmur w godzi-
nach 07/08, 13/14, 19/20 (06, 12, 18 UTC). Ocenia się wielkość pokrycia nieba chmura-
mi, postać chmury (jej wygląd) oraz (czasem) wysokość względną podstawy chmury. Pokry-
cie nieba chmurami ocenia się w skali 0-8. Niebo bezchmurne - 0, niebo całkowicie za-
chmurzone - 8. Do obserwacji chmur w większej skali stosuje się obrazy satelitarne w świe-
tle widzialnym lub innych zakresach (np. w podczerwieni) oraz radary.
Większość chmur powstaje w wyniku adiabatycznego ochładzania podczas ruchu po-
wietrza do góry, dzięki czemu następuje nasycenie parą wodną i jej kondensacja. Wyróżnia
się następujące procesy chmurotwórcze:
• konwekcja i turbulencja termiczna - obserwowana podczas ogrzewania się powietrza
przy gruncie (najsilniej w lecie). Powstają silne prądy wznoszące i tworzą się chmury kłę-
biaste (Cu, Cb). Wyróżnią się też turbulencję mechaniczną, gdy przy mieszaniu się
warstw powietrza nasyca się ono parą wodną i powyżej poziomu kondensacji powstają
chmury (Sc); najczęściej powstają one w chłodnej porze roku pod warstwą inwersyjną;
• ruchy wślizgowe - związane z frontami atmosferycznymi podczas przemieszczania się
układu niskiego ciśnienia. Chmury wślizgowe cechują się powolnym ruchem wstępującym
po powierzchni frontowej i dużym zasięgiem poziomym. Przy łagodnym nasuwaniu się
powietrza ciepłego na chłodne (front ciepły) albo bardziej dynamicznym wypychaniu po-
wietrza ciepłego przez chłodne (front chłodny) powstają chmury (Ci, Cs, As, Ns);
• ruchy falowe - są wynikiem kondensacji pary wodnej na zafalowanej granicy dwóch mas
powietrza położonych jedna nad drugą (różniących się temperaturą i wilgotnością), np. na
granicy inwersji temperatury. Mogą powstawać tuż za barierą górską w wyniku kontynu-
acji zjawisk powodujących tworzenie się chmur orograficznych (Cc, Ac, Sc);
• orograficzne ruchy wstępujące - powietrze napotykając pasmo gór wznosi się, a więc
ochładza się adiabatyczne, nasyca parą wodną i powstają chmury (głównie St i Cu).
Chmury powstałe po zawietrznej stronie gór i robiące wrażenie nieruchomych, to chmury
soczewkowate Ac i Sc (tzw. lenticularis);
• chmury z wypromieniowania - to cienkie chmury warstwowe powstałe wskutek nocne-
go wypromieniowania ciepła z górnej granicy warstwy silnie zapylonego powietrza (St).
Chmury z rodziny wysokich (Ci, Cc) mogą powstawać w czystym powietrzu, wolnym od
produktów kondensacji pary wodnej, np. z przekształcania się chmur Ci, Cs, Ac.
W zależności od wysokości występowania chmury dzieli się na rodziny, nazywane również
piętrami: wysokie, średnie, niskie i o budowie pionowej. Wysokości pięter rosną od bie-
gunów do równika, ze względu na wzrost miąższości troposfery i intensywności procesów
dynamicznych. W obrębie rodzin stosuje się podział bardziej szczegółowy, na rodzaje (10),
gatunki i odmiany. Podziału na gatunki i odmiany nie omówiono w opracowaniu.
Chmury mogą być zbudowane wyłącznie z kryształków lodu (wysokie - chmury lodowe),
wyłącznie z kropelek wody (chmury wodne) albo z kryształków lodu i kropelek wody (chmury
mieszane, dające najwięcej opadów atmosferycznych).
Największe prawdopodobieństwo wystąpienia opadu (ponad 50%) istnieje przy chmu-
rach Ns, mniejsze (11-14%), gdy obserwuje się chmury As, Sc, St. Najwięcej rodzajów opadu
(deszcz, śnieg, krupy śnieżne, ziarna lodowe, grad) może padać z chmur Cb (z tej chmury notu-
je się najwyższe sumy opadów, głównie w lecie).
Nazwy 10 rodzajów chmur, zgodnie z zaleceniami WMO, oparto na charakterystycznych
postaciach chmur, dlatego powtarzają się w nich wspólne człony, które oznaczają: cirrus –
dosłownie: pukiel włosów; altus - wysoki; cumulus - stos; nimbus – chmura opadowa; stratus
- warstwa.
 W tabelach 1, 2 i 3 zawarte są informacje o wysokości występowania rodzin (pięter chmur), Tab. 3. Charakterystyka chmur
chmurach dających opady oraz krótka charakterystyka wszystkich rodzajów chmur. Nazwa Nazwa
Rodzina Postać Składniki
międzynarodowa polska
Tab. 1. Wysokość występowania chmur według pięter (km)
Cirrus (Ci) Pierzaste b Kryształki lodu
Strefa geograficzna
Piętro Chmura Wysokie
polarna umiarkowana międzyzwrotnikowa Kłębiasto- Kryształki lodu, bywają kropelki
Cirrocumulus (Cc) b
Ci pierzaste przechłodzonej wody
5-13 km
Wysokie Cs 3-8 5-13 6-18 Warstwowo-
Cirrostratus (Cs) c Kryształki lodu
Cc pierzaste

Średnie
Ac Średnie
2-4 2-7 2-8 Średnie Altocumulus (Ac) a, b Kropelki wody, mogą być kryształki lodu
As kłębiaste
Ns Średnie Kropelki wody i kryształki lodu, mogą być
2-7 km Altostratus (As) c
Niskie Sc 2 2 2 warstwowe płatki śniegu

St
Chmury Kłębiasto- Kropelki wody, krupy śnieżne, rzadziej
Cu rozwijają się od wysokości ok. 500m Stratocumulus (Sc) a, b
o budowie warstwowe kryształki lodu i płatki śniegu
pionowej Cb do piętra wysokiego
Niskie

Kropelki wody, małe cząstki lodu, słupki

Tab. 2. Najczęstsze postacie opadów atmosferycznych <2 km Stratus (St) Warstwowe c
lodowe lub śnieg ziarnisty
wypadające z poszczególnych rodzajów chmur
Warstwowo- Kropelki wody, kryształki lodu i płatki
Rodzaj chmury Nimbostratus (Ns) c
Rodzaj opadu opadowe śniegu
Ci, Cc, Cs, Ac As Ns Sc St Cu Cb
Kropelki wody, kryształki lodu w części
Deszcz x x x x x Cumulus (Cu) Kłębiaste a
O budowie chmury poniżej poziomu 0°
Mżawka x
Kropelki wody, kryształki lodu w części
Śnieg x x x x pionowej Kłębiasto-
Cumulonimbus (Cb) a górnej. Płatki śniegu, krupy śnieżne, ziarna
opadowe
Krupy śnieżne nie dają opadów x x lodowe, grad

Śnieg ziarnisty atmosferycznych x a – pojedyncze kłęby

b – szeregi włókien, poprzedzielane cienkie warstwy lub bryły
Ziarna lodowe x x x c – mniej lub więcej jednolite zasłony

Grad x

Słupki lodowe x
 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie – Katedra Agrometeorologii
Temat: Opady atmosferyczne
Opadem atmosferycznym nazywamy wodę w stanie ciekłym lub stałym wypadającą z
chmur i dochodzącą do powierzchni Ziemi. Opady należą do grupy zjawisk atmosferycz-
nych zwanych hydrometeorami. Charakteryzowane one są przez określenie postaci opadów,
ilości spadłej wody, czasu ich trwania i natężenia. Opady cechuje duża zmienność czasowa i
przestrzenna. Dlatego też posterunki opadowe należą do najliczniejszych w sieciach mete-
orologicznych.
W Polsce pomiar opadu na posterunkach meteorologicznych i opadowych jest wykony-
wany raz na dobę o godzinie 07 (08) i wpisywany pod datą dnia poprzedniego. Na stacjach
synoptycznych pomiar opadu wykonuje się cztery razy na dobę (nie dotyczy stacji automa-
tycznych).
Dodatkowe pomiary opadu wykonuje się w następujących sytuacjach:
• podczas silnych opadów śniegu - przed napełnieniem deszczomierza śniegiem;
• przed ulewą i bezpośrednio po niej;
• dla celów służby powodziowej - posterunki należące do sygnalizacji powodziowej;
• na specjalne zarządzenie IMGW.
Wyniki pomiaru opadu zapisuje się w następujący sposób:
• nie było wody w deszczomierzu;
0,0 od poprzedniego odczytu spadły pojedyncze krople deszczu lub płatki śniegu;
1,2 ilość wody w menzurce wynosi 1,2 mm, czyli 1,2 l/m2.
W okresie występowania pokrywy śnieżnej, czyli od pierwszego do ostatniego dnia za-
legania śniegu na gruncie, o godzinie 07 (08) wykonuje się pomiar grubości pokrywy śnież-
nej i zapisuje według przytoczonych poniżej przykładów:
pokrywa śnieżna całkowita - grubość śniegu przekracza 0,5 cm, śnieg
zalega na całym terenie;
pokrywa śnieżna z przerwami - więcej niż połowa terenu pokryta śnie-
giem;
płaty śniegu - śnieg pokrywa mniej niż połowę terenu - sytuacja typowa
podczas odwilży i na wiosnę;
ślady śniegu - warstwa śniegu o grubości poniżej 0,5 cm pokrywa grunt -
sytuacja typowa na jesieni
Jeżeli o godzinie 07(08) śnieg pokrywa więcej niż połowę powierzchni gruntu lub zale-
ga wszędzie jest to dzień z pokrywą śnieżną.
Deszczomierze, pluwiografy i deszczomierze kołyskowe (telepluwiografy) mają otwory
wlotowe w postaci koła o powierzchni 200 cm2. Deszczomierze instaluje się na wysokości
1 m nad gruntem w terenach do 500 m n.p.m. i na wysokości 1,5 m - powyżej 500 m n.p.m.
Przyrządy do pomiarów opadów atmosferycznych:
Deszczomierz Hellmanna - naczynie w kształcie walca umieszczone na ukośnie ścię-
tym słupku. Wewnątrz znajduje się zbiornik, w którym może się zmieścić ilość wody od-
powiadająca wysokości 75 mm opadu (rys. 1). W okresie występowania opadów w formie
stałej w odbiorniku umieszcza się wkładkę zmniejszającą wpływ wiatru. Śnieg w deszczo-
mierzu należy stopić. Informację o wysokości opadu uzyskujemy przelewając wodę ze
zbiornika do specjalnej menzurki.
Pluwiograf pływakowy - stosowany do rejestracji opadów w postaci ciekłej. Woda
spływa z odbiornika do zbiornika, w którym znajduje się pływak połączony z piórkiem,
zapisującym zmiany poziomu wody w zbiorniku (rys. 2). Gdy zbiornik napełni się wodą,
następuje jego opróżnienie przez lewarek, a zapis opadu rozpoczyna się od zera (rys. 5).
Automatyczny deszczomierz kołyskowy - służy do rejestracji opadu w postaci ciekłej i
stałej, stanowi wyposażenie automatycznych stacji meteorologicznych (rys. 4). Woda spły-
wa z odbiornika do położonej wyżej, jednej z dwóch komór, obciąża ją i powoduje przechył
kołyski (rys. 3). Rejestrator notuje częstość tych wahań równoznaczną z natężeniem opadu.
Totalizator - stosowany do pomiaru opadów atmosferycznych w terenach o małej do-
stępności, np. w górach. Totalizator jest cylindrycznym zbiornikiem o powierzchni wloto-
wej 200-1000 cm2 i znacznej pojemności. Dodatek odpowiednich substancji zapobiega
parowaniu (CaCl2 i olej wazelinowy) oraz zamarzaniu wody (CaCl2).
Śniegomierz objętościowy - przyrząd w kształcie walca o powierzchni podstawy
200 cm2, który umożliwia pomiar grubości śniegu lub pobranie próbki śniegu, który zostaje
stopiony na wodę. Tak uzyskane wartości wykorzystuje się do dalszych obliczeń.
Śniegomierz wagowy - przyrząd w kształcie walca, który po napełnieniu śniegiem waży
się na wadze o nierównych ramionach. Informacje o grubości śniegu i ciężarze próbki sta-
nowią podstawę dalszych obliczeń .
Radar meteorologiczny - pozwala na zdalną, ocenę stanu atmosfery. Radar umożliwia
pomiar opadu w promieniu ok. 100-150 km i wykrywanie zachmurzenia, opadów i burz
w promieniu 200 km. Radary stanowią ważne ogniwo osłony przeciwpowodziowej. Aktual-
nie (2004 r.) w Polsce meteorologiczne radary dopplerowskie znajdują się w Legionowie
k. Warszawy, w Ramży k. Katowic, w Pastewniku (Dolny Śląsk), Brzuchani, Gdańsku-
Rębiechowie, w Rzeszowie-Jasionce, w Poznaniu i w Świdwinie.
Podstawowe wielkości charakteryzujące opad atmosferyczny:
• suma opadu - określa grubość warstwy wody (mm), która powstałaby po opadzie desz-
czu lub po stopieniu śniegu i gdyby nie parowała, nie wsiąkała i nie spływała. Wyznacza
się sumy dobowe, pentadowe, dekadowe, miesięczne, sezonowe, roczne i wieloletnie;
• norma opadu - średnia wieloletnia suma opadów, z okresu co najmniej 30 lat;
• odchylenie sumy opadu od normy - wynik obliczenia ocenianej sumy w % normy;
• liczba dni z opadem - z reguły od wartości sumy dobowej ≥ 0,1 mm;
• natężenie opadu - stosunek wysokości opadu (mm) do czasu jego trwania (min.), in-
formuje o wydajności opadu. Obliczenia natężenia opadu są możliwe w ciepłej porze
roku, stosując pluwiograf pływakowy, przez cały rok, stosując ogrzewany automatycz-
ny deszczomierz kołyskowy.
 Podczas występowania pokrywy śnieżnej stosuje się dodatkowe możliwości opisu: cha-
rakterystyki klimatologiczne i statystyki opisowe (odchylenie standardowe, współczyn-
nik zmienności, współczynnik skośności, ocenę typu rozkładu, szereg rozdzielczy).
Podstawowe wielkości charakteryzujące pokrywę śnieżną:
• liczba dni z pokrywą śnieżną - dni podczas których występuje pokrywa śnieżna całko-
wita i z przerwami;
• data początku i końca pokrywy śnieżnej - z pokrywą śnieżną całkowitą i z przerwami;
• okres występowania pokrywy śnieżnej - czas trwania;
• grubość śniegu - średnia, maksymalna;
• gęstość śniegu (g/cm3);
• równoważnik wodny śniegu (mm/cm);
• zapas wody w śniegu (mm) - ważne podczas prognozowania powodzi.

Rys. 3. Schemat automatycznego deszczomierza

kołyskowego (telepluwiograf):
1 – odbiornik opadu Rys. 4. Automatyczny deszczomierz (telepluwio-
2 – dwukomorowa kołyska graf kołyskowy)

Rys. 5. Pluwiogram

Na pluwiogramie (rys. 5) zostały zarejestrowane trzy opady oznaczone strzałkami nr 1,

Rys. 2. Schemat pluwiografu pływakowego: 2 i 3. Czas trwania opadu oznaczają linie poziome pod rysunkiem, wysokość jest różnicą
Rys. 1. Schemat deszczomierza Hellmanna
1 – odbiornik opadu, pomiędzy wartością przed opadem i po opadzie. W przypadku opadu nr 3 nastąpiło całko-
zamocowanego na słupku: wite napełnienie zbiornika, wylanie wody przez lewar i ponowna rejestracja od poziomu
2 – zbiornik na wodę z lewarkiem
1 – odbiornik opadu,
i pływakiem, zerowego.
2 – zbiornik na wodę,
3 – bęben zegarowy,
3 – wkładka na okres zimowy.
4 – piórko.
 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie – Katedra Agrometeorologii
Temat: Ciśnienie atmosferyczne
Ciśnienie atmosferyczne - wywiera je powietrze na powierzchnię Ziemi i wszystkie
znajdujące się w nim ciała. Jest to ciężar słupa powietrza o jednostkowej podstawie i wyso-
kości równej wysokości atmosfery od danego poziomu do jej górnej granicy. Tak więc ci-
śnienie atmosferyczne zawsze maleje wraz z wysokością. Na poziomie morza średnia war-
tość, tzw. ciśnienie normalne, wynosi 1013,25 hPa (1 atm). Największą wartość - 1084 hPa,
zanotowano w 1968 r. w wyżu syberyjskim, najmniejszą – 870 hPa – w 1979 r. w oku tajfu-
nu Tip na Pacyfiku. Od rozkładu ciśnienia zależy poziomy ruch powietrza (wiatr).
Ciśnienie atmosferyczne mierzy się w mm Hg lub w hPa. Określanie ciśnienia w jedno-
stkach długości (mm), wynika z pomiaru wysokości słupa rtęci w barometrze rtęciowym. Jest
to jednostka tradycyjna. Obecnie używa się jednostek układu SI, czyli hPa.
760 mm Hg = 1013,25 hPa, stąd: 1 mm Hg = 4/3 hPa 1 hPa = 3/4 mm Hg.
Stopień baryczny informuje, o ile metrów należy przemieścić się w pionie, aby ciśnienie
zmieniło się o 1 hPa. Na wysokości do 500 m n.p.m., przy temperaturze 0°C, wynosi on
około 7,9 m. Stosuje się go w celu redukcji ciśnienia do poziomu morza, aby móc kreślić na
mapach pogody izobary i wyodrębnić obszary niskiego oraz wysokiego ciśnienia (niże i
wyże - rys. 1 i 3).
Poziomy gradient ciśnienia – to wektor charakteryzujący zmiany ciśnienia atmosferyczne-
go w przestrzeni (w płaszczyźnie poziomej). Ściślej to różnica ciśnienia odniesiona do jednost-
ki odległości, w kierunku prostopadłym do izobar, od ciśnienia wyższego do niższego. Jednost-
ką odległości jest jeden stopień długości geograficznej na równiku, czyli około 111 km, lub dla
ułatwienia - 100 km. Im większy poziomy gradient ciśnienia tym większa prędkość wiatru. Na
mapach synoptycznych obszary ze znacznymi prędkościami wiatru można wskazać tam gdzie
jest duże zagęszczenie izobar.
Tendencja baryczna to zmiana ciśnienia w czasie 3 godzin. Dodatnia tendencja barycz-
na oznacza wzrost ciśnienia w ciągu 3 godzin, ujemna - spadek ciśnienia.
Przyrządy do pomiaru ciśnienia atmosferycznego:
Barometr rtęciowy naczyniowy. Rurka szklana o długości 1 m, wypełniona rtęcią,
wstawiona jest otwartym końcem do naczynia z rtęcią (rys. 4). Ciężar słupa powietrza o prze-
kroju równym przekrojowi rurki utrzymuje poziom rtęci na wysokości około 760 mm. Pod
wpływem wzrastającego ciśnienia atmosferycznego rtęć z naczynia wtłaczana jest do rurki
barometrycznej dzięki próżni nad meniskiem. Ciśnienie mierzymy wysokością słupa rtęci
w barometrze. Skala i noniusz pozwalają ona odczyt z dokładnością 0,1 mm.
Barometr przeważnie znajduje się w budynku, gdyż ciśnienie jest tam takie samo jak na
zewnątrz, a barometr jest osłonięty. Najpierw odczytujemy wskazania termometru na baro-
metrze. Następnie stajemy przed barometrem tak, aby oczy znalazły się na wysokości meni-
sku rtęci. Obracając gałkę, podnosimy noniusz nieco ponad menisk rtęci, po czym powoli
opuszczamy tak, aby pozornie dotykał menisku rtęci. Całkowitą ilość hPa (albo mm Hg)
wskazuje pierwsza kreska skali pod dolnym brzegiem noniusza. Części dziesiętne daje
oznaczenie kreski noniusza, która znajduje się na przedłużeniu jednej z kresek na skali.
Ponieważ ciężar właściwy rtęci zależy od temperatury, szerokości geograficznej
i wysokości n.p.m., to dla porównywalności wyników sprowadza się wskazania barome-
trów do temperatury 0°C, 45° szerokości geograficznej i poziomu morza (poprawki):
• Poprawka na temperaturę. Wysokość słupa rtęci przy tym samym ciśnieniu, ale w róż-
nych temperaturach, będzie różna, ze względu na rozszerzalność cieplną rtęci, rury baro-
metrycznej, naczynia i skali - stąd poprawka na temperaturę. Powyżej 0°C barometr
wskazuje ciśnienie zbyt duże - trzeba odjąć od odczytu surowego wartość poprawki.
• Poprawka na szerokość geograficzną. Z szerokością zmienia się przyspieszenie ziem-
skie. Polska leży powyżej 45°, jest tu większe przyspieszenie - słupek rtęci bardziej się
kurczy i barometr wskazuje ciśnienie zbyt małe. Poprawkę trzeba dodać.
• Poprawka na wysokość n.p.m. - redukcja ciśnienia do poziomu morza. W praktyce
wystarcza do tego znajomość stopnia barycznego (7,9 m/hPa) oraz wysokości barometru
n.p.m. Poprawkę tę należy dodać do odczytu surowego.
• Poprawka instrumentalna wiąże się z niedokładnością wykonania przyrządu. Wskaza-
nia barometru porównuje się z barometrem wzorcowym. Różnice zapisuje się w tabeli
poprawek w metryce przyrządu.
Barograf zapisuje przebieg ciśnienia w ciągu doby albo tygodnia. Czujnik stanowi kil-
ka puszek Vidiego połączonych ze sobą (rys. 2). Górna puszka łączy się z dźwignią, której
drugie ramię ma odpowiednio dobrany ciężarek. Dźwignia łączy się z piórkiem dotyka-
jącym walca obracanego mechanizmem zegarowym. Na walec nałożony jest pasek papie-
ru (barogram), na którym piórko kreśli przebieg ciśnienia w funkcji czasu. Czujnik w
postaci puszki Vidiego posiada również przenośny przyrząd do pomiaru ciśnienia atmos-
ferycznego, tzw. aneroid.
Barometr cyfrowy (tu PTB-220 firmy Vaisala). Wykorzystuje czujnik ciśnienia za-
wierający dwie warstwy silikonu, między którymi znajduje się warstwa szkła (rys. 5),
a więc jest to barometr deformacyjny. Wytrawiona od strony wewnętrznej cieńsza (górna)
warstwa (wrażliwa na ciśnienie membrana) zamyka komorę próżniową czujnika. Grubsza
warstwa jest sztywną płytą podstawy czujnika i jest pokryta szklanym izolatorem. Cieńsza
część jest elektrostatycznie spojona z powierzchnią szkła tworząc mocne i szczelne połą-
czenie. Cienka metalizacja błony została nałożona w celu wytworzenia elektrody konden-
satora wewnątrz komory próżniowej, drugą elektrodą jest wrażliwa na ciśnienie błona sili-
konowa. Dane o deformacji membrany (prąd o proporcjonalnym napięciu) trafiają do
procesora, który przelicza je na jednostki ciśnienia (hPa) z uwzględnieniem temperatury
otoczenia. Zakres pomiaru: 500-1100 hPa, dokładność: 0,2 hPa, w temperaturach -40-
60°C.
 Rys. 2. Schemat barografu TB-20:
1 – element pomiarowy, 2 – ramię piszące, 3,4 – cięgna,
5,6 – dźwignie, 7 - bęben rejestracyjny.

Rys. 1. Układy baryczne:

W – wyż, N – niż, S – siodło, K – klin wysokiego ciśnienia, Z – zatoka niskiego ciśnie-
nia, B – bruzda niskiego ciśnienia, Wa – wał wysokiego ciśnienia. Rys. 3. Izobary (linie ciągłe) i kierunki wiatru
(linie przerywane) w dolnych rejonach niżu
Głównymi układami ciśnienia są wyże (antycyklony) i niże (cyklony) atmosferyczne: (po lewej i wyżu (po prawej).
• wyż - obszar atmosfery, na którym ciśnienie jest wyższe od ciśnienia na obszarze otacza- Rys. 4. Schemat barometru stacyjnego:
1 – rura barometryczna, 2 – osłona,
jącym; na mapie jest to widoczne w postaci układu zamkniętych izobar o wartościach ro-
3 – naczynie, 4 – membrana, 5 – no-
snących do wewnątrz (W); niusz, 6 – pokrętło, 7 – termometr.
• niż - obszar atmosfery, na którym ciśnienie jest niższe od ciśnienia na obszarze otaczają-
cym, na mapie uwidacznia sic to w postaci układu zamkniętych izobar o wartościach ma-
lejących do wewnątrz (N).
Obok wymienionych powyżej, głównych układów ciśnienia, występują inne układy ba-
ryczne, scharakteryzowane poniżej:
• klin wysokiego ciśnienia - część wyżu, widoczna na mapie jako wygięcie izobar
w kierunku niższego ciśnienia, z najmniejszym gradientem poziomym ciśnienia (K);
• zatoka niskiego ciśnienia - część niżu, widoczna na mapie jako wygięcie izobar
w kierunku wyższego ciśnienia, z najmniejszym poziomym gradientem ciśnienia (Z);
• wał wysokiego ciśnienia - obszar podwyższonego ciśnienia atmosferycznego położony
pomiędzy dwoma niżami (Wa);
• bruzda niskiego ciśnienia - obszar obniżonego ciśnienia atmosferycznego położony
pomiędzy dwoma wyżami (B);
• siodło - obszar pomiędzy dwoma niżami (lub zatokami) i dwoma wyżami (lub klinami) Rys. 5. Schemat czujnika ciśnienia BAROCAP® barometru PMB-220 firmy Vaisala.
położonymi na krzyż. Wewnątrz takiego układu znajduje się punkt siodłowy (S).
 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie – Katedra Agrometeorologii Skala Beauforta - opracowana w 1805 r. przez angielskiego admirała skala, w której
Temat: Wiatr ocenia się prędkość wiatru na podstawie zjawisk wywoływanych na powierzchni morza lub
na lądzie. Skala obejmuje charakterystykę prędkości w zakresie 0-12 stopni (0-36,9 m/s).
Wiatr to strumieniowy ruch powietrza z przeważającą składową poziomą. Wywołuje go
Natomiast w latach 80-tych H. Saffir i B. Simpson stworzyli 5-stopniową skalę opisującą
siła poziomego gradientu ciśnienia atmosferycznego (różnica ciśnienia w kierunku po-
huragany z prędkościami wiatru ponad 33 m/s.
ziomym). Natomiast modyfikujący wpływ na wektor wiatru (kierunek i prędkość) ma:
• siła (przyspieszenie) Coriolisa - nie występuje na równiku, maksymalna na biegunach; Przyrządy do pomiaru kierunku i prędkości wiatru:
• siła tarcia - występuje do wysokości 500-1500 m nad powierzchnią Ziemi; Wiatromierz Wilda - wskazuje kierunek wiatru oraz jego prędkość, ale tylko w zakre-
• siła (przyspieszenie) odśrodkowa - rośnie proporcjonalnie do kwadratu prędkości wiatru sie 1-20 m/s. Dolna część wiatromierza składa się z nieruchomej róży kierunkowej (8 po-
i wzrasta wraz ze zmniejszaniem się krzywizny toru. ziomych prętów), nad którymi obraca się klin kierunkowy pokazujący skąd wieje wiatr (rys.
Siła Coriolisa, tarcia i odśrodkowa działają na powietrze znajdujące się w ruchu. W 1). Powyżej znajduje się płytka prędkościowa (15x30 cm, 200 g) która wychyla się od poło-
wyniku działania wymienionych sił wiatr nie wieje prostopadle do izobar, czyli wzdłuż linii żenia pionowego w zależności od prędkości wiatru. Obok płytki jest skala w kształcie łuku
największego spadku ciśnienia, lecz skręca na półkuli północnej zgodnie z ruchem wskazó- z 8 prętami. Wychylenie płytki do 8 pręta oznacza prędkość co najmniej 20 m/s.
wek zegara, a na południowej - niezgodnie - od pierwotnego kierunku. Anemometry ręczne:
• Anemometr indukcyjny (rys. 2) - służy do pomiaru chwilowych prędkości wiatru (m/s).
Podstawowe cechy charakteryzujące wiatr to kierunek i prędkość. W niektórych przy-
Na zmiany prędkości wiatru reaguje wirnik czaszowy połączony z małą prądnicą. Napię-
padkach wykonuje się pomiary siły i porywistości:
cie prądu zależy od szybkości obrotów wirnika, a zatem od prędkości wiatru.
• kierunek wiatru - pozioma składowa wektora wiatru. Dzięki niej wiemy skąd wieje wiatr.
• Anemometr Robinsona – służy do pomiaru średniej prędkości wiatru. Czujnikiem jest
Główne kierunki wiatru to (od pierwszych liter słów angielskich): N (północny), E
poziomy wirnik czaszowy. Przyrząd pokazuje drogę przebytą przez powietrze (od począt-
(wschodni), S (południowy), W (zachodni). Kierunki pośrednie, oznaczane dwoma lub
kowego do końcowego stanu licznika). Do obliczenia średniej prędkości wiatru (m/s) po-
trzema literami, np: NE, SW oraz NNE, ENE, ESE. Podczas obserwacji notuje się również
trzebny jest jednoczesny pomiar czasu. Dzielimy drogę przez liczbę sekund okresu po-
przypadki ciszy (C). Wiatr oznaczony N wieje z północy, NE - z północnego wschodu itd.;
miaru.
• prędkość wiatru - stosunek przyrostu drogi do czasu. Wyraża się ją w m/s lub węzłach.
• Anemometr Rosenmüllera – służy do pomiaru średniej prędkości wiatru z okresu 100 s
Węzeł to mila morska (1852,2 m) na godzinę lub 0,5 m/s. Wybrane zależności liczbowe
(czujnik w postaci wirnika czaszowego). Po 100 s anemometr wyłącza się samoczynnie.
są następujące: 1 m/s = 60 m/min = 3,6 km/h; 1 km/h = 16,7 m/min,
Anemometry elektryczne (anemorumbometry) dokonują jednoczesnego pomiaru kie-
• siła wiatru - wywierana przez przemieszczające się powietrze na jednostkę powierzchni
runku i prędkości wiatru.
prostopadłej do kierunku ruchu (wprost proporcjonalna do kwadratu prędkości wiatru);
Do pomiaru prędkości służą czujniki w postaci wirników łopatkowych lub czaszowych.
• porywistość wiatru - znaczne wahania prędkości i kierunku wiatru trwające nie dłużej
Obroty wirnika przenoszą się na ruch magnesów, generujących w cewce prąd zmienny o
niż kilkanaście sekund. Powstają silne zawirowania i ruch zmienia się z laminarnego na
częstotliwości proporcjonalnej do prędkości wiatru. Inny sposób wykorzystuje przerywanie
turbulencyjny oraz powstają lokalne różnice prędkości wiatru przekraczające 5 m/s.
promienia podczerwonego przy rotacji wirnika. Określona liczba sygnałów (np. 14), odpo-
Pomiar kierunku i prędkości wiatru wykonuje się na stacjach meteorologicznych w ter-
wiadająca obrotowi o 360º, powoduje wytworzenie przez fototranzystor sygnału na wyjściu.
minach: 07(08), 13(14) i 19(20). W okresach dobowych, dekadowych, miesięcznych i dłuż-
Częstotliwość sygnału podzielona przez 10 daje prędkość wiatru w m/s.
szych oblicza się średnią prędkość wiatru. Średnią dobową prędkość wiatru oblicza się
Kierunek wiatru jest określany dzięki sterowi kierunkowemu, który ustawia się w odpo-
dodając wyniki pomiarów terminowych i dzieląc sumę przez liczbę obserwacji.
wiednim położeniu. Jego ustawienie przenosi się na położenie suwaka potencjometru, któ-
W celu określenia dominujących kierunków wiatru wykonuje się różę wiatru. Stanowi
rego napięcie mierzone jest przetwornikiem.
ona graficzną ilustrację częstości występowania wiatru z poszczególnych kierunków (w %).
Wiatromierz W-972 (firmy A-STER) - mierzący w sposób ciągły kierunek i prędkość
Różę wiatru można łączyć z informacją o prędkości wiatru, wysokości opadu lub tempera-
wiatru. Przetwornik prędkości wiatru wyposażony jest w wirnik czaszowy (rys. 4a). Zakres
tury powietrza (tabela poniżej).
pomiaru prędkości wiatru: 0,3-60 m/s, dokładność: 0,1 m/s. Przetwornik kierunku wiatru
Kierunek N NE E SE S SW W NW C wykorzystuje typowy ster kierunkowy (rys. 4b) o dokładności pomiaru około 2,8º. Obwody
Liczba obserw. (n) elektroniczne posiadają ochronę przed skutkami wyładowań atmosferycznych. Dane wy-
Częstość (%) prowadzane są przez standardowe łącze (np. RS-232).
Prędkość średnia (Vśr)
 Wiatromierz ultradźwiękowy (tu WAS425 firmy Vaisala) – mierzy czas przebycia a b
przez ultradźwięki drogi od jednego przetwornika do drugiego i z powrotem. Czas ten za-
leżny jest od prędkości wiatru wzdłuż drogi dźwięku. Różnica czasu przebycia tej samej
drogi (w tą i z powrotem) pozwala na obliczenie prędkości wiatru, za co odpowiada jed-
nostka obliczeniowa będąca częścią przyrządu. Przy wietrze wiejącym wzdłuż drogi dźwię-
ku, czas wzrasta w kierunku pod wiatr, a maleje z wiatrem. Pomiar wykonywany jest
w trzech kierunkach (trzy przetworniki) co 120º (rys. 3), co umożliwia określenie kierunku
i prędkości wiatru. Co istotne, brak jest części ruchomych narażonych na uszkodzenie, a
pomiar jest niezależny od temperatury i wilgotności powietrza oraz wysokości n.p.m
(opcjonalne ogrzewanie zapobiega oblodzeniu). Dokładność pomiaru: prędkość – 0,1 m/s,
kierunek – 1º. Zakres pomiaru prędkości: operacyjny – 0-65 m/s, testowany – 0-129 m/s.
Na rysunku 5 znajduje się róża wiatru, wykonana na podstawie wyników pomiaru kie-
runku i prędkości wiatru w Obserwatorium Agrometeorologicznym w Felinie w marcu 2000
roku. Łączna liczba obserwacji wynosi 93 (31 dni x 3 obserwacje dziennie) i ta liczba jest Rys. 4. Wiatromierz elektryczny: a - wirnik czaszowy, b - ster kierunkowy
podstawą obliczeń - 100%. Róża wiatru podaje dokładną informację, gdy zawiera skalę
częstości (%) i prędkości (m/s).
Z analizy wynika, że najczęściej wiał wiatr południowo-zachodni (SW) - z częstością
23,1%, najrzadziej - północno-wschodni (NE) - 2,2%. Największą średnią prędkość osią-
gnął wiatr południowy (S) - 5,7 m/s, a najmniejszą - północny (N) - 2,3 m/s.

Rys. 1. Wiatromierz Wilda

Rys. 2. Anemometr
1 - róża kierunkowa Rys. 3. Wiatromierz Rys. 5. Róża wiatru
indukcyjny
2 - klin kierunkowy
1 - wirnik czaszowy ultradźwiękowy
3 - płytka prędkościowa
2 - korpus z prądnicą
4 - skala prędkości
3 - skala prędkości
 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie – Katedra Agrometeorologii  front chłodny - powstaje, gdy ciepła masa powietrzna ustępuje przed chłodną. Kąt
Temat: Powstawanie i analiza mapy synoptycznej nachylenia frontu chłodnego jest większy, niż ciepłego. Wyróżnia się dwa typy frontu
chłodnego. Przy froncie chłodnym I typu zachmurzenie i opady pojawiają się tuż przed
Mapy synoptyczne przedstawiają stan elementów meteorologicznych nad jakimś obsza- przejściem frontu (300 km i 150 km) i trwają głównie po jego przejściu (rys. 2). Po
rem (np. Europy) w tym samym czasie. Profesjonalne mapy synoptyczne w Polsce chmurach kłębiastych pojawiają się warstwowe, w odwrotnej kolejności niż przy froncie
publikuje IMGW, a prasa i telewizja zamieszczają wersje uproszczone. Meteorologia ciepłym. Przy froncie chłodnym II typu występują tylko chmury kłębiaste (300 km).
synoptyczna bada prawidłowości procesów atmosferycznych decydujących o pogodzie. Strefa opadów (100 km) znajduje się w większości przed frontem (rys. 3). Z reguły są to
Przewidywanie pogody opiera się w znacznej mierze na analizie tzw. górnych map pogody stosunkowo krótkotrwałe (kilka godzin) opady o znacznym natężeniu.
(aerologicznych), obrazów satelitarnych i tzw. dolnych map synoptycznych. Te ostatnie
wykonuje się na podstawie pomiarów elementów meteorologicznych na stacjach morskich i
lądowych.
Obserwacje wykonywane są na stacjach synoptycznych co godzinę, całą dobę, według
czasu UTC. Spośród 24 terminów: osiem to międzynarodowe terminy synoptyczne (terminy
główne pogrubiono): 00, 03, 06, 09, 12, 15, 18, 21. Wartości elementów
meteorologicznych nanosi się na mapę synoptyczną według ustalonego schematu.
Wszystkie dane są umieszczone w bezpośrednim sąsiedztwie punktu oznaczającego
położenie stacji meteorologicznej. Schemat ten nazywa się modelem stacji.
Treść mapy synoptycznej zawiera informacje o elementach ciągłych (np. ciśnienie,
temperatura powietrza) oraz nieciągłych (takich, jakie występują w niektórych miejscach
lub obszarach np. mgły lub opady; rys. 6).
Praca z mapą pogody polega na przeprowadzeniu analizy synoptycznej treści, w której Rys. 1. Schemat frontu ciepłego.
wyróżnia się trzy główne etapy. Pierwszy etap to analiza izobaryczna - polega na
scharakteryzowaniu rozkładu ciśnienia atmosferycznego. Drugi etap to analiza frontowa –
polega na odnalezieniu stref frontów, o istnieniu których świadczy ostre załamywanie się
izobar, zmiana kierunku wiatru i zmiana temperatury oraz występowanie stref zachmurzenia
i opadów. Trzeci etap to analiza mas powietrza - należy wówczas określić obszar źródłowy
masy powietrznej, jej temperaturę, wilgotność i inne cechy zalegającego powietrza.
Front atmosferyczny to strefa nieciągłości rozdzielająca różne masy powietrza. Powie-
rzchnia frontu jest warstwą grubości od kilkuset metrów do 1-2 km, nachyloną w stosunku
do powierzchni Ziemi pod niewielkim kątem. Dlatego linia przecięcia powierzchni frontu
z powierzchnią Ziemi jest strefą szerokości rzędu kilkudziesięciu kilometrów. Wyróżnia się
fronty główne - rozdzielające podstawowe geograficzne masy powietrza i fronty wtórne -
rozdzielające różne masy lub części mas, różniące się stopniem transformacji.
Wśród frontów głównych wyróżnia się:
 front arktyczny - oddzielający powietrze arktyczne od powietrza polarnego
(umiarkowanych szerokości geograficznych); Rys. 2. Schemat frontu chłodnego I typu. Rys. 3. Schemat frontu chłodnego II typu.
 front polarny - oddzielający powietrze polarne od powietrza zwrotnikowego;
 front zwrotnikowy - oddzielający powietrze zwrotnikowe od powietrza równikowego.  front stacjonarny - występuje, gdy nie można stwierdzić wyraźnego ruchu w stronę
ciepłej lub chłodnej masy powietrza. W atmosferze tego rodzaju sytuacje występują sto-
Inny podział frontów wynika z ich cech termicznych i towarzyszącemu przebiegu
sunkowo rzadko i stosuje się wówczas określenie front quasi-stacjonarny, czyli porusza-
pogody. Wyróżnia się tu fronty ciepłe, chłodne, zokludowane oraz stacjonarne. Przejściu
jący się bardzo powoli;
frontu towarzyszy najczęściej dość wyraźna zmiana pogody, gdyż zmienia się masa
 front zokludowany (zamknięty) - powstaje skutkiem różnej prędkości frontu ciepłego
powietrza, która zalegała lub wędruje nad analizowanym obszarem. Poniżej charakterystyka
i chłodnego. Chłodny jest szybszy i dogania front ciepły, z którym zlewa się w pewnej
frontów:
odległości od centrum niżu. Okluzja polega na tym, że powietrze ciepłe zostaje wyparte
 front ciepły - powstaje, gdy ciepła masa powietrza napływa na ustępującą masę
w górę, do pewnej wysokości nad Ziemią, a przy powierzchni pozostają dwie masy
chłodną. Około 800 km przed frontem pojawia się strefa zachmurzenia, początkowo są
chłodne (jedna nieco cieplejsza). Jeżeli masa za frontem jest cieplejsza - jest to okluzja
to chmury wysokie, następnie coraz niższe i w odległości około 300-400 km przed
ciepła (rys. 4), jeśli masa za frontem jest chłodniejsza – jest to okluzja chłodna (rys. 5).
frontem pojawiają się opady (rys. 1), często długotrwałe.

Rys. 4. Schemat okluzji ciepłej.
Rys. 5. Schemat okluzji chłodnej.
w sposób podobny do istniejącego. Metoda daje wiarygodne wyniki dla okresów 6-24-
godzinnych, przy dłuższych zawodzi. We współczesnej synoptyce jest jednak metodą zbyt
mało precyzyjną.
W latach 50. w USA, następnie w innych krajach, zaczęto stosować modele
numeryczne. Początkowo były one proste, następnie ulepszane w miarę rozwoju techniki
obliczeniowej i przewyższają obecnie precyzją subiektywne ujęcia synoptyków.
Pierwszym etapem synoptyki były dwuwymiarowe mapy synoptyczne, na początku
XX w. poddano analizie mapy aerologiczne, dzięki czemu mapa uzyskała trzeci wymiar –
wysokość. Obecnie wprowadza się wymiar dodatkowy - czas, dzięki wykorzystaniu
obrazów satelitarnych i animowanych sekwencji zachmurzenia. Aktualnie na orbicie
geostacjonarnej znajduje się kilkanaście operacyjnych satelitów meteorologicznych, które
należą do Chin, EUMETSATu, Japonii, Indii, Rosji i USA.

Mapa synoptyczna zawiera informacje, w formie symbolów literowych, o rodzaju masy

powietrznej, występującej nad analizowanym obszarem. Masa powietrzna jest to znaczna
objętość powietrza o rozmiarach rzędu tysięcy kilometrów w poziomie i kilku kilometrów
w pionie, którą cechują stosunkowo jednorodne wartości temperatury i wilgotności
powietrza, które nabyła przebywając dłuższy czas nad określonym typem podłoża - tzw.
obszarem źródłowym. W klasyfikacji mas pod względem geograficznym wyróżniono
następujące rodzaje:
 PAm - powietrze arktyczne morskie - powstaje nad Morzem Arktycznym;
 PAk - powietrze arktyczne kontynentalne - powstaje nad Arktyką. Na półkuli południo-
wej masy te noszą nazwę antarktycznych;
 PPm - powietrze polarne morskie, (wbrew nazwie umiarkowanych szerokości geografi-
cznych, powstaje nad północnym Atlantykiem);
 PPk - powietrze polarne kontynentalne - powstaje w centralnych częściach kontynentów
- Rosja, Kanada;
 PZm - powietrze zwrotnikowe morskie - powstaje na obszarach podzwrotnikowych
Atlantyku, najczęściej na Wyspach Azorskich;
 PZk - powietrze zwrotnikowe kontynentalne - powstaje nad północną Afryką i
południowo-wschodnią Europą;
 PR - powietrze równikowe - powstaje w strefie równikowej, cechuje się dużą
wilgotnością powietrza. Powietrze równikowe do Polski nie dociera.
Masy kontynentalne (k) są suche, w lecie ciepłe, w zimie chłodne. Masy morskie (m)
są wilgotne i mniej skontrastowane pod względem termicznym w ciągu roku.
Treść map synoptycznych z kilku poprzednich terminów i aktualnej pozwala na
stwierdzenia o charakterze prognostycznym. Najistotniejsze zmiany pogody dokonują się
podczas przechodzenia i po przejściu frontów atmosferycznych. Z niżami, dokładniej
zatokami niżowymi, związane jest występowanie większości frontów chłodnych.
Ostatecznym celem prognozy pogody jest uzyskanie informacji o najważniejszych
elementach meteorologicznych: ciśnieniu, temperaturze, zachmurzeniu, opadach i
widzialności. We współczesnej synoptyce wyróżnia się: prognozy krótkoterminowe - do
48 h; średnioterminowe - na okres 3-10 dni i długoterminowe. Wraz z wydłużaniem się
okresu objętego prognozą konieczne jest uwzględnianie obserwacji z większego obszaru.
Jedną z metod realizowania prognozy jest omówiona już metoda synoptyczna.
Uzupełnia się ją jedną ze starszych, stosowanych w synoptyce - metodą ekstrapolacji
polegającą na założeniu, że obserwowane zjawiska będą się rozwijać w najbliższym okresie Rys. 6. Przykład mapy synoptycznej dla Europy.
 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie – Katedra Agrometeorologii
Temat: Możliwość przewidywania i zapobiegania skutkom przymrozków
wiosennych i jesiennych.
Wśród wielu zjawisk meteorologicznych niekorzystnych lub wręcz szkodliwych dla rol-
nictwa na jednym z pierwszych miejsc wymienić należy przymrozki. Przymrozek jest to
spadek temperatury powietrza poniżej 0ºC, podczas gdy średnia dobowa temperatura jest
wyższa od 0°C. Zjawisko to występujące szczególnie w okresie późnej wiosny lub wczesnej
jesieni, może być dla wegetacji - w sadach lub warzywnikach - bardzo niekorzystne, do-
prowadzając niekiedy do zniszczenia całych plantacji cennych upraw.
Ze względu na genezę można przymrozki podzielić na dwie zasadnicze grupy:
1. Przymrozki adwekcyjne
2. Przymrozki radiacyjne
Przymrozki adwekcyjne związane są z adwekcją czyli napływem nas chłodnego po-
wietrza. Jako przykład takiej zimnej masy powietrza można wymienić powietrze arktyczne,
które u nas zawsze wywołuje spadek temperatury. Ponieważ napływ powietrza obejmuje
zawsze duże przestrzenie i masa taka ma dość znaczny zasięg w kierunku pionowym,
przymrozki adwekcyjne występują na dużych obszarach, niezależnie od czynników miej-
scowych oraz mają znaczny zasięg pionowy.
Przymrozki radiacyjne wywołane są nocnym wypromieniowaniem ciepła z po-
wierzchni gruntu. Wskutek tego zjawiska powierzchnia wypromieniowująca ciepło znacz-
nie się ochładza, od niej zaś ochładza się przyległa warstwa powietrza.
Obydwa rodzaje przymrozków mogą wystąpić niezależnie od siebie, ale najczęściej wy-
stępują łącznie i mamy wówczas do czynienia z przymrozkiem adwekcyjno-
radiacyjnym. Napływ zimnego powietrza stwarza szczególnie korzystne warunki do wy-
promieniowania ciepła z gleby - zwykle powietrze to zawiera małe ilości pary wodnej,
wszelkiego rodzaju pyłów, małe jest zachmurzenie. W związku z tym spadek temperatury
spowodowany adwekcją wzmagany jest jeszcze dużym wypromieniowaniem ciepła z gleby.
Przewidywanie przymrozków
Przewidywanie przymrozków adwekcyjnych opiera się na analizie map synoptycznych.
Sprawą tą zajmuje się służba pogody IMGW - i sygnalizuje nadejście chłodnych mas po-
wietrza w komunikatach o pogodzie.
Aby przewidzieć wystąpienie przymrozku radiacyjnego, należy dobrze znać warunki lo-
kalne, które w znacznym stopniu przyczyniają się do jego powstania. Do czynników lokal-
nych, które warunkują powstanie zjawiska należą: rzeźba terenu, rodzaj i stan gleby, pokry-
cie roślinne.
Miejscami często nawiedzanymi przez nocne spadki temperatury są tereny niżej położo-
ne, pozbawione możliwości odpływu powietrza. Mogą to być np. doliny, kotliny oraz
wszelkie inne formy terenu. Do takich obniżeń zimne powietrze spływa jak woda z okolicz-
nych wzniesień zajmując najniższe położenie. O ile brak jest odpływu, może ono zalegać
dość długo, tworząc tzw. zmrozowiska. Podobne zjawisko obserwujemy także na polanach
leśnych.
Gleby o małym przewodnictwie cieplnym wpływają na częste spadki temperatury.
Wskutek nocnego wypromieniowania ciepła ich powierzchnia silnie się oziębia, gdyż nie na
dostatecznego dopływu ciepła z głębszych warstw gleby. W związku z tym nad powierzch-
nią gleb suchych przymrozki bywają silniejsze niż na glebach wilgotnych. Także tereny
bagienne, gdy w czasie suszy podeschną na powierzchni stają się podatne na silne ochła-
dzanie.
Gęsta i zwarta roślinność niska powoduje obniżenie się temperatury, ponieważ występu-
je duża powierzchnia promieniująca ciepło, a ponadto dużo ciepła roślinność taka zużywa
na parowanie. Dlatego to na łąkach temperatura powietrza w nocy noże być niższa od tem-
peratury nad terenami nie pokrytymi trawą o 2-3°C.
Oprócz wyżej wymienionych czynników lokalnych sprzyjających wystąpieniu przy-
mrozku, duży wpływ ma także aktualny stan pogody. Przy pewnych sytuacjach pogodo-
wych istnieją szczególnie dobre warunki do dużego wypromieniowania nocnego, a co za
tym idzie, do spadku temperatury. Takie typy pogody cechują się:
1. brakiem chmur, zwłaszcza niskich;
2. małą wilgotnością powietrza;
3. brakiem wiatru;
4. dużą przezroczystością powietrza;
5. spadkiem temperatury powietrza po południu;
6. wzrostem ciśnienia atmosferycznego.
Dysponując danymi ze stacji meteorologicznej możemy zastosować jedną z metod słu-
żących do przewidywania wystąpienia przymrozku:
1. Metoda Michelsona
Polega na określeniu prawdopodobieństwa przymrozku na podstawie temperatury punk-
tu rosy. Po odczytaniu temperatur na psychrometrze o godz. 13 00 w tablicach psychrome-
trycznych znajdujemy odpowiadającą im temperaturę punktu rosy. O ile jest ona wyższa od
0ºC o około 2-3ºC - prawdopodobieństwo wystąpienia przymrozku jest niewielkie. Jeżeli
jest niższa od 0°C, proces kondensacji pary wodnej w powietrzu nastąpi już po wystąpieniu
przymrozku i jest on bardzo prawdopodobny.
 2. Metoda Wienckiewicza 3. Metoda Michalewskiego
Opiera się na pomiarze temperatury powietrza i prężności pary wodnej (e) o godzinie Według tej metody określamy wartość temperatury minimalnej na podstawie odczytu
00
19 . Po zmierzeniu wymienionych parametrów określamy na podstawie nomogramu psychrometru o godzinie 1300. Po odczytaniu temperatury o tej godzinie wyszukujemy wil-
Wienckiewicza prawdopodobieństwo przymrozku w nocy. gotność względną (f) w tablicach psychrometrycznych i obliczany temperaturę minimalną
według następującego wzoru:
Nomogram Wienckiewicza:
tmin= t'- (t – t') · C 2 m nad powierzchnią gruntu

tmin= t'- (t – t') · 2C 5 cm nad powierzchnią gruntu

Ciśnienie pary wodnej (hPa)

t - temperatura termometru suchego

t' - temperatura termometru zwilżonego

C - współczynnik zależny od wilgotności względnej (f)

f (%) 100 90 80 70 60 50 40 30 20

C 5,0 4,0 3,0 2,0 1,5 1,2 0,9 0,7 0,4

We wzorach powyższych należy uwzględnić poprawkę na zachmurzenie o godz. 19 00 w

następujący sposób:
Temperatura powietrza (ºC)
 gdy zachmurzenie < 4 stopni (40% nieba przesłonięte chmurami), to wartość obliczo-
nej temperatury minimalnej należy obniżyć o 2°C,

 gdy zachmurzenie wynosi 4-7 stopni - nie wprowadza się poprawki,

t - temperatura
 gdy zachmurzenie > 7 stopni - temperaturę obliczoną należy podwyższyć o 2°C.
e - aktualna prężność pary wodnej
Po wyliczeniach, włączając wpływ zachmurzenia, prawdopodobieństwo wystąpienia
Oznaczenie krzywych:
przymrozku określa się stosując poniższe charakterystyki:
A - przymrozek pewny (-8 do -6ºC)
jeżeli
B - przymrozek bardzo prawdopodobny (-5 do -3ºC)
tmin < - 2,0°C - przymrozek w nocy nieuchronny,
C – przymrozek prawdopodobny (-3 do -1ºC)
tmin > 2,0°C - przymrozek mało prawdopodobny,
D – przymrozek możliwy, głównie w obniżeniach terenu

E – przymrozek mało prawdopodobny -2,0° < tmin < 2,0°C - przymrozek prawdopodobny.

F – przymrozek nie wystąpi

 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie – Katedra Agrometeorologii
Temat: Zanieczyszczenie powietrza.
Zanieczyszczeniem powietrza jest każda substancja stała, ciekła lub gazowa, która
znajduje się w nim w ilości większej od jej zawartości naturalnej. Większość zanieczysz-
czeń powietrza to zanieczyszczenia gazowe (organiczne i nieorganiczne), np. SOx, NOx, O3.
Drugą grupę zanieczyszczeń powietrza stanowią zanieczyszczenia pyłowe. Pyłem nazywa-
my mieszaninę małych cząstek stałych zawieszonych w powietrzu. Zanieczyszczenia pyło-
we często nazywane są „cząstkami" powietrza (ang. air particles) lub cząstkami z aerozolu
atmosferycznego (ang. aerosol particles).
Zanieczyszczenia emitowane do atmosfery dzielimy na pierwotne i wtórne. Zanie-
czyszczenia pierwotne to takie, które są emitowane bezpośrednio do atmosfery ze źródeł
emisji. Zanieczyszczenia wtórne to takie, które nie są emitowane bezpośrednio, natomiast
powstają w atmosferze na skutek reakcji chemicznych zachodzących między zanieczysz-
czeniami pierwotnymi (na przykład ozon i inne zanieczyszczenia fotochemiczne). Według
ostatnich badań w powietrzu nad terenami uprzemysłowionymi znajduje się około 60 tysię-
cy substancji uznawanych za zanieczyszczenie.
Wśród zanieczyszczeń powietrza, ważnych ze względu na łatwość rozprzestrzeniania
wyróżnia się:
 Zanieczyszczenia pochodzenia naturalnego (efekt wybuchów wulkanów, pożarów
lasów, burz piaskowych, huraganów, produktów rozkładu materii organicznej);
 Zanieczyszczenia pochodzenia antropogenicznego (pyły i gazy). Pochodzą z elektrow-
ni, zakładów przemysłowych, pojazdów mechanicznych, palenisk domowych oraz
przemysłu poza granicami Polski.
W ochronie atmosfery stosowane są obecnie następujące charakterystyki:
1. Emisja zanieczyszczeń — wprowadzanie zanieczyszczeń do atmosfery, odnosi się do
określonego źródła, wyrażona w jednostkach masy danego zanieczyszczenia na jednost-
kę czasu, jednostkę emitowanych gazów, jednostkę zużywanych surowców lub jednost-
kę produktu finalnego, np. g/h, g/m3, g/GJ, g/(kW∙h); lub też - odnoszona do określo-
nych obszarów — wyrażona w jednostkach masy danego zanieczyszczenia na jednostkę
powierzchni i jednostkę czasu, np. g/(m2∙rok) czy t/(km2∙rok);
2. Stężenie (imisja) zanieczyszczeń powietrza – wyrażone w masie danego zanie-
czyszczenia na jednostkę objętości powietrza, np. mg/m3 czy μg/m3, lub w jednostce ob-
jętości zanieczyszczenia na jednostkę objętości powietrza, np. cm3/m3 czy mm3/m3, przy
czym używa się w takim przypadku jednostek ppm (1 cm3/m3 = 1 ppm, część na milion,
ang. parts per million) i ppb (1 mm3/m3 = 1 ppb, część na miliard, ang. parts per billion);
3. Sucha depozycja (suche osiadanie) — ilość danego zanieczyszczenia osiadającego na
powierzchni Ziemi na skutek suchego osiadania, wyrażona w jednostkach masy na jed-
nostkę powierzchni i jednostkę czasu, np. g/(km2∙rok) czy mg/(m2∙rok);
4. Mokra depozycja - ilość danego zanieczyszczenia osiadającego na powierzchni Ziemi
na skutek wymywania przez opady atmosferyczne (deszcz, śnieg, mżawka, grad itp.),
wyrażona w jednostkach masy na jednostkę powierzchni i jednostkę czasu, np.
g/(km2∙rok) czy mg/(m2,rok);
5. Depozycja całkowita — suma depozycji suchej, mokrej oraz depozycji przez mgłę i
kropelki chmurowe;
6. Kwaśna depozycja — suma związków zakwaszających, głównie związków siarki i
azotu, osiadających na powierzchni Ziemi na skutek suchego osiadania i wymywania
przez opady, wyrażana w jednostkach masy poszczególnych związków na jednostkę
powierzchni Ziemi i jednostkę czasu;
7. Kwaśny opad — opad atmosferyczny zawierający pochłonięte z atmosfery (przez
wszystkie rodzaje opadów atmosferycznych) związki zakwaszające;
8. Kwaśny deszcz — opad atmosferyczny w formie deszczu zawierający pochłonięte z
atmosfery związki zakwaszające. Deszcz naturalny ma odczyn kwaśny (pH od 5,0 do
6,0). Kwaśny deszcz ma odczyn pH poniżej 5,0.
Na rozprzestrzenianie się, dyspersję i usuwanie zanieczyszczeń z atmosfery wpływa
przede wszystkim:
• wielkość emisji i rodzaj emitowanych zanieczyszczeń;
• rodzaj źródła emisji (źródło punktowe, powierzchniowe, liniowe) i parametry źródła
(np. dla źródła punktowego: średnica, wysokość, prędkość wylotowa gazów, ich tempe-
ratura itp.);
• ukształtowanie i pokrycie terenu nad którym odbywa się rozprzestrzenianie;
• warunki meteorologiczne: typ cyrkulacji atmosferycznej, stan równowagi atmosfery,
prędkość i kierunek wiatru, temperatura powietrza i jej pionowy gradient, wysokość
warstwy mieszania (grubość warstwy powietrza leżącej między powierzchnią Ziemi a
warstwą inwersji temperatury), wielkość i rodzaj opadów atmosferycznych, natężenie
promieniowania słonecznego, zachmurzenie, wilgotność powietrza i podłoża, wielkość
pokrywy śnieżnej i inne.
Groźne sytuacje aerosanitarne powoduje smog (od ang. smoke - dym, fog - mgła). Smog
występuje przez okres co najmniej doby w warunkach słabego przewietrzania i najczęściej
inwersji temperatury powietrza. Wyróżnia się dwa główne typy smogu:
smog typu londyńskiego - zimowy, siarkowy, redukujący (zawiera SO2, CO, sadzę).
Znaczącą rolę odgrywa tu obecność zanieczyszczeń ze spalania paliw stałych;
smog typu Los Angeles - letni, fotochemiczny, utleniający (zawiera O3, NOx, węglo-
wodory, azotan nadtlenoacetylu). Powstaje w wyniku reakcji pomiędzy składnikami ga-
zów spalinowych z pojazdów i promieniowaniem słonecznym.
Istotną rolę w rozprzestrzenianiu się zanieczyszczeń odgrywają pionowe zmiany tempe-
ratury powietrza i wynikające stąd konsekwencje. Zmiany temperatury powietrza w atmos-
ferze mogą zachodzić wskutek wymiany ciepła pomiędzy powierzchnią Ziemi, atmosferą i
przestrzenią kosmiczną. Może wystąpić zmiana temperatury, która jest wynikiem sprężania
(podczas opadania cząstki powietrza) lub rozprężania (podczas wznoszenia cząstki powie-
trza), bez wymiany ciepła z otoczeniem. Są to adiabatyczne zmiany temperatury powietrza.
Gdy w pionie przemieszcza się powietrze suche obserwuje się spadek (lub wzrost) tempera-
tury o 1° na 100m. Jest to gradient suchoadiabatyczny. Jeżeli w pionie przemieszcza się Są trzy metody określania stężeń zanieczyszczeń w atmosferze. Pierwszą z nich jest
powietrze nasycone parą wodną to gradient jest mniejszy i trudniejszy do dokładnego okre- monitoring jakości powietrza - wykorzystuje pomiary stężeń zanieczyszczeń w atmosfe-
ślenia ze względu na zmienną zawartość pary wodnej w powietrzu. Jest to gradient wilgot- rze wykonywane najczęściej w regularnej sieci pomiarowej. Drugą jest monitoring biolo-
noadiabatyczny, który wynosi zwykle 0,5-0,65° na 100m. giczny — przeprowadzany za pomocą wskaźników biologicznych, czyli bioindykatorów.
Gradient rzeczywisty temperatury powietrza - występujący w masie powietrza może Jako bioindykatory wykorzystywane są różne rośliny: mchy, porosty, rośliny uprawne i
być inny niż gradient określonej objętości powietrza, na którą podziałał impuls przesuwają- ozdobne, a także drzewa. Trzecią metodą jest określanie stężeń zanieczyszczeń w atmosfe-
cy ją z pierwotnego położenia w górę lub w dół. Wzajemna relacja wartości gradientu rze- rze na drodze obliczeniowej - modelowanie rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń powie-
czywistego i adiabatycznego, czyli termicznodynamiczna równowaga pionowa powie- trza, które pozwala na obliczanie stężeń zanieczyszczeń (i ich depozycji) przy wykorzysta-
trza sprawia, że powietrze pozostanie na dowolnym poziomie, lub wykaże tendencję do niu modeli matematycznych.
wznoszenia się albo do opadania.
W przypadku równowagi stałej powietrze wznoszące się jest na każdej wysokości
chłodniejsze od otoczenia a opadające cieplejsze od otoczenia - powietrze dąży zatem do
powrotu do poprzedniego położenia.
W przypadku równowagi obojętnej (patrz rysunki) gradient rzeczywisty wynosi 1,0°
na 100 m i jest identyczny z gradientem powietrza, które rozpoczęło ruch wstępujący. Por-
cja wznoszącego się (lub opadającego w innym miejscu) powietrza na każdej wysokości ma
temperaturę identyczną z otoczeniem. Powietrze ma tendencję do pozostawania w nowym
położeniu.
W przypadku równowagi chwiejnej powietrze wznoszące się jest na każdej wysokości
cieplejsze od otoczenia a opadające jest chłodniejsze od otoczenia - ruch trwa nadal.
Rodzaj termicznodynamicznej pionowej równowagi powietrza ma decydujące znaczenie
dla stopnia przewietrzania terenu i najlepiej można to ocenić na podstawie sondaży aerolo-
gicznych (pomiarów temperatury i prędkości wiatru na różnych wysokościach). Ze względu
na małą liczbę tak wykonywanych pomiarów korzysta się z metod pośrednich: obserwacji
rodzaju chmur lub kształtu smug dymów przemysłowych.
Istotną rolę w rozprzestrzenianiu się zanieczyszczeń odgrywają termiczne warstwy
hamujące. Obserwuje się je podczas inwersji temperatury, izotermii lub występowania
małego gradientu temperatury - poniżej 0,2° na 100m. Warstwy hamujące powodują blo-
kowanie pionowego ruchu powietrza, co może mieć znaczenie pozytywne lub negatywne.
Warstwy hamujące mogą być pochodzenia radiacyjnego (podczas około 33% dni roku) lub
pochodzenia adwekcyjnego (podczas około 10% dni roku) – te są zwykle dwa razy grubsze
od radiacyjnych i powstają głównie w chłodnej porze roku. Notuje się również występowa-
nie górnych warstw hamujących, wtedy gdy wypromieniowanie ciepła odbywa się z chmur
lub gęstego pyłu.
W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że antycyklonalna (wyżowa) cyrkulacja at-
mosferyczna, stały stan równowagi atmosfery, mała prędkość wiatru i występowanie
warstw inwersji temperatury (warstw hamujących) wpływają niekorzystnie na warunki
dyspersji zanieczyszczeń w troposferze. Ograniczają one pionowe rozprzestrzenienie się
zanieczyszczeń powietrza, co powoduje wzrost stężeń zanieczyszczeń w warstwie granicz-
nej. Z kolei cyrkulacja cyklonalna (niżowa), chwiejny stan równowagi atmosfery, duża
prędkość wiatru i duża wysokość warstwy mieszania, sprzyjają pionowemu rozprze-
strzenianiu się zanieczyszczeń powietrza, co powoduje, że stężenia w warstwie granicznej
są niższe. Typy równowagi pionowej w atmosferze