2. Wartościowość. Wzory strukturalne.

Wartościowość danego pierwiastka odpowiada ilości atomowych wiązań chemicznych

wytworzonych przez atom tego pierwiastka w cząsteczce związku chemicznego. Wśród
pierwiastków wyróżniamy takie, które wykazują stałą i niezmienną wartościowość oraz takie,
które mogą przyjmować zmienną wartościowość, w zależności od rodzaju tworzonych
związków.

Do pierwiastków o stałej wartościowości zaliczamy:

wodór, który w związkach chemicznych jest jednowartościowy,

tlen, który w związkach chemicznych jest dwuwartościowy,
pierwiastki pierwszej grupy układu okresowego, które przyjmują wartościowość
równą jeden,
pierwiastki drugiej grupy układu okresowego, które w związkach chemicznych są
dwuwartościowe.

Wartościowość przyjęto oznaczać rzymską cyfrą. Znajomość wartościowości

pierwiastków pozwala ustalać wzory związków chemicznych.

Wzór chemiczny, który podaje skład ilościowy i jakościowy, ale jednocześnie wskazuje
sposób powiązania poszczególnych atomów w danej cząsteczce (przedstawia wiązania
w cząsteczce), nazywany jest wzorem strukturalnym lub wzorem kreskowym. Wzór
strukturalny wskazuje także na różnice między związkami o identycznych wzorach
sumarycznych.

Br Br H O H

Kreski we wzorach strukturalnych symbolizują wiązania chemiczne.

Przy omawianiu pojęcia wartościowości pierwiastków chemicznych ważnym

zagadnieniem jest również znajomość stopnia utlenienia pierwiastków.

Stopień utlenienia pierwiastka – jest to ładunek, jaki pojawiłby się na danym atomie, gdyby
wszystkie wiązania w drobinie ( cząsteczce lub jonie) były w pełni jonowe.

Stopień utlenienia pierwiastka (podobnie jak i wartościowość) zaznaczamy rzymską cyfrą nad
symbolem pierwiastka (poprzedzoną znakiem „-„ w przypadku stopnia ujemnego).

str. 8
ZASADY WYZNACZANIA STOPNIA UTLENIENIA:

a) suma stopni utlenienia wszystkich atomów w cząsteczce równa jest 0, a w jonie

równa jest jego ładunkowi, np.

I -II -III I

H2O NH4+

b) stopień utlenienia pierwiastków w stanie wolnym wynosi 0, niezależnie od liczby

atomów w cząsteczce, np.

0 0 0 0 0 0
Na, S, H, H2, O3, F

c) stopień utlenienia fluoru we wszystkich związkach równy jest: -1

-I
F

d) stopień utlenienia tlenu w związkach wynosi: -2, z wyjątkiem nadtlenków, w których

równy jest: -1 i fluorku tlenku, w którym wynosi: 2

-II , -I, II
„normalne” nadtlenki fluorek tlenku,
związki np. H2O2, tj. OF2
Na2O2 bowiem: X + 2(-1) =0
X – 2 =0
X=2

e) stopień utlenienia wodoru w związkach jest równy: 1, z wyjątkiem wodorków metali,

w których wynosi on: -1

I -I
„normalne” wodorki metali
związki np. CaH2

str. 9
 f) metale mogą przyjmować tylko dodatnie stopnie utlenienia. W szczególności
wszystkie litowce ( leżące w pierwszej grupie układu okresowego) w związkach mają
stopień utlenienia równy: 1, a berylowce ( druga grupa układu okresowego): 2.

I II III III
K, Ca, Al, Cr
(Stopień utlenienia zawsze dodatni!!! )

ZADANIA DO SAMODZIELNEGO ROZWIĄZANIA:

Zadanie 1:
Narysuj wzory strukturalne cząsteczek podanych związków chemicznych:

Lp. Wartościowość Stopień utlenienia Wzory strukturalne cząsteczek

a). III II O
P2O3
P
……………………..
O

b). IV II
CO2

……………………..

str. 10
Lp. Wartościowość Stopień utlenienia Wzory strukturalne cząsteczek

c). I -II I
NaOH

……………………..

d). III -II I

Al(OH)3

……………………..

e). I IV II
H2CO3

……………………..

f). I V II
H3PO4

……………………..

str. 11
Lp. Wartościowość Stopień utlenienia Wzory strukturalne cząsteczek

g). II III -II

Cu(NO2)2

……………………..

h). II IV -II
CaCO3

……………………..

i). II V II
Ca3(PO4)2

……………………..

j). II I
CuCl2

……………………..

str. 12
Rozwiązanie:

Ad a). III II III -II

wartościowość: P2O3 stopień utlenienia: P2O3

Rysując wzory strukturalne tlenków należy pamiętać, że nie ma w ich cząsteczkach wiązań
typu tlen-tlen oraz wiązań pomiędzy atomami drugiego pierwiastka występującego w tlenku.

Krok 1:
W cząsteczce P2O3 są zatem wiązania typu fosfor-tlen. Najwygodniej narysować w pionie
dwa symbole fosforu (które mówią, iż w cząsteczce P2O3 występują właśnie dwa atomy
fosforu) i obok także jeden pod drugim trzy symbole tlenu (bo w cząsteczce znajdują się trzy
atomy tlenu).

Krok 2:
Następnie pamiętając o wartościowościach fosforu(III) i tlenu(II) rysujemy odpowiednią ilość
kresek (wiązań) między atomami. Od każdego atomu tlenu muszą odchodzić dwie kreski
(dwa wiązania), a od każdego atomu fosforu trzy kreski (trzy wiązania).

str. 13
Trzecie wiązanie fosforu musi dochodzić do kolejnego (środkowego) atomu tlenu (pierwszy
atom tlenu ma już dwa wiązania).

Środkowy atom tlenu musi utworzyć jeszcze jedno wiązanie, ale już z kolejnym atomem
fosforu (pierwszy atom fosforu ma już trzy wiązania).

Drugi atom fosforu musi utworzyć jeszcze dwa wiązania, zatem kieruje te dwa wiązania
do ostatniego atomu tlenu.

P
ostateczna wersja
O wzoru strukturalnego

str. 14
Ad b). IV II IV -II
wartościowość: CO2 stopień utlenienia: CO2

W cząsteczce CO2 występują wiązania typu węgiel-tlen. Odpowiednio rozmieszczamy

względem siebie atomy: jeden atom węgla i obok dwa atomy tlenu. Każdy z dwóch atomów
tlenu jest dwuwartościowy, zatem rysujemy po dwie kreski od każdego atomu tlenu do atomu
węgla. Atom węgla utworzył cztery wiązania – jest czterowartościowy.

O O

C C ostateczna wersja
wzoru strukturalnego
O O

Ad c). I II I I -II I
wartościowość: NaOH stopień utlenienia: NaOH

Pamiętać należy, że w cząsteczkach wodorotlenków atomy metalu łączą się wiązaniem

z grupą –OH poprzez atom tlenu. Rysujemy w kolejności symbole: metal, tlen i wodór. Atom
sodu – jednowartościowy tworzy jedno wiązanie z atomem tlenu. Atom tlenu tworzy drugie
wiązanie z jednowartościowym atomem wodoru.

Na OH
Na O H ostateczny wzór strukturalny związku

Ad d). III II I III -II I

wartościowość: Al(OH)3 stopień utlenienia: Al(OH)3

Atom glinu jest trójwartościowy, zatem tworzy trzy wiązania z trzema identycznymi grupami
–OH ( –O–H )

OH O H

Al OH Al O H ostateczna wersja wzoru

OH O H
str. 15
Ad e). I IV II I IV -II
wartościowość: H2CO3 stopień utlenienia: H2CO3

Należy pamiętać, że w cząsteczkach kwasów tlenowych nie ma wiązań typu wodór-

pierwiastek kwasotwórczy. Każdy atom wodoru łączy się z atomem pierwiastka
kwasotwórczego poprzez atom tlenu, tzn. w cząsteczce kwasu węglowego nie ma wiązania
wodór-węgiel.

Rysujemy w pionie dwa atomy wodoru. Następnie obok każdego atomu wodoru rysujemy
atom tlenu. Teraz piszemy symbol niemetalu, a po nim brakującą ilość atomów tlenu
(w sumie muszą być trzy atomy tlenu). Pamiętając o wartościowościach pierwiastków
rysujemy wiązania. Od każdego atomu wodoru odchodzi jedno wiązanie (wodór jest
jednowartościowy) do atomu tlenu. Tlen jest pierwiastkiem dwuwartościowym, zatem drugie
wiązanie każdy z dwóch atomów tlenu tworzy z atomem węgla. Pozostały atom tlenu tworzy
dwa wiązania z atomem węgla. Atom węgla utworzył z innymi atomami cztery wiązania –
jest czterowartościowy.

H O

C O

H O ostateczna wersja
wzoru strukturalnego

Ad f). I V II I V -II
wartościowość: H3PO4 stopień utlenienia: H3PO4

W cząsteczce H3PO4 nie ma wiązań typu wodór-fosfor. Odpowiednio rozmieszczamy atomy

względem siebie, rysując w kolejności: trzy atomy wodoru, obok każdego atomu wodoru –
atom tlenu, następnie atom fosforu i po nim ostatni – czwarty atom tlenu.
Pamiętając o wartościowościach, rysujemy po jednym wiązaniu między atomami wodoru
i atomami tlenu. Atomy tlenu drugie wiązanie tworzą z atomem fosforu. Pozostały atom tlenu
(dwuwartościowy) tworzy dwa wiązania z atomem fosforu. Atom fosforu tworzy pięć wiązań
z atomami tlenu – jest pięciowartościowy.

H O

H O P O

H O ostateczna wersja
wzoru strukturalnego

str. 16
Ad g). II III II II III -II
wartościowość: Cu(NO2)2 stopień utlenienia: Cu(NO2)2

Rysując wzory strukturalne soli należy pamiętać, że atomy w reszcie kwasowej soli są
połączone identycznie jak w cząsteczce kwasu, od którego dana sól się wywodzi. Zatem
wskazane jest narysowanie wcześniej wzoru strukturalnego odpowiedniego kwasu –
w przypadku soli Cu(NO2)2 należy narysować wzór kwasu azotowego(III) HNO2

H O N O

Zaznaczona reszta kwasowa – NO2 występuje dwukrotnie w cząsteczce soli, zatem rysujemy
jeden atom miedzi i obok dwie niezależne (jedna pod drugą) reszty kwasowe. Atom miedzi
jest dwuwartościowy, tworzy dwa wiązania, każde z atomem tlenu. Atomy tlenu w ten sposób
zyskują drugie wiązanie (są dwuwartościowe).

O N O
Cu
O N O
ostateczna wersja
wzoru strukturalnego

Ad h). II IV II II IV -II
wartościowość: CaCO3 stopień utlenienia: CaCO3

Rysujemy wzór strukturalny kwasu, od którego pochodzi sól, czyli H2CO3 i zaznaczamy
resztę kwasową.

H O
C O
H O

Rysujemy wzór strukturalny soli, tzn. jeden atom wapnia i przerysowujemy wzór strukturalny
reszty kwasowej. Atom wapnia jest dwuwartościowy, tworzy zatem dwa wiązania, każde
z atomem tlenu.

O
Ca C O
O
ostateczna wersja
wzoru strukturalnego

str. 17
Ad i). II V II II V -II
wartościowość: Ca3(PO4)2 stopień utlenienia: Ca3(PO4)2

Rysujemy wzór strukturalny kwasu, od którego pochodzi sól, czyli H3PO4 i zaznaczamy
resztę kwasową.

H O

H O P O

H O

Rysujemy wzór strukturalny soli, tzn. trzy atomy wapnia i obok dwie identyczne, zaznaczone
wyżej reszty kwasowe.
Pamiętając, że atom wapnia jest dwuwartościowy, a atomy tlenu reszt kwasowych mogą
utworzyć jeszcze tylko jedno wiązanie, rysujemy po dwa wiązania od atomów wapnia
skierowane po jednym do każdego atomu tlenu.

Ca O P O

O
Ca
O

Ca O P O

O ostateczna wersja
wzoru strukturalnego

Ad j). II I II -I
wartościowość: CuCl2 stopień utlenienia: CuCl2

Rysujemy jeden atom miedzi i obok dwa atomy chloru. Atom miedzi jest dwuwartościowy,
zatem tworzy dwa wiązania, po jednym z każdą resztą kwasową –Cl.

Cl
Cu
Cl
ostateczna wersja
wzoru strukturalnego

str. 18