Materiały pomocnicze do ćwiczenia projektowego

z przedmiotów

Budownictwo Wodne I
Budownictwo Hydrotechniczne
Podstawy Budownictwa Wodnego

Opracował: dr inŜ. Witold Sterpejkowicz-Wersocki

Politechnika Gdańska, Wydział InŜynierii Lądowej i Środowiska, Katedra Hydrotechniki

Gdańsk, październik-listopad 2007

Ostatnia modyfikacja: 26.10.2008


Przepływ miarodajny
Doboru przepływu miarodajnego moŜna dokonywać dwoma sposobami: metodą Balcerskiego
i w oparciu o obowiązujące przepisy (Dz. U. z 2007 r. Nr 86, Poz. 579), przy czym dla
projektów budowli rzeczywistych zastosowanie ma ww Rozporządzenie. Wielka woda,
miarodajna dla danej budowli, to największy przepływ wody, jaki dana budowla jest w stanie
przepuścić ze stanowiska górnego do dolnego, bez obawy jej uszkodzenia i bez nadmiernego
podpiętrzenia wody na stanowisku górnym. Dobór wody miarodajnej uzaleŜniony jest w obu
metodach od klasy waŜności budowli, lub co jest z tym związane, od konsekwencji jej
zniszczenia. Przepisy wyróŜniają cztery klasy budowli i kaŜdej z nich przypisują pewne
prawdopodobieństwo pojawienia się przepływu miarodajnego (patrz tabela na końcu
materiałów) natomiast metoda Balcerskiego wprowadza elastyczną klasyfikację i uzaleŜnia
prawdopodobieństwo od kilku podstawowych parametrów budowli:

Q – przeciętny przepływ w danym profilu rzeki [m3/s],

h – maksymalne piętrzenie na danym stopniu [m],
V – pojemność zbiornika powyŜej budowli [hm3],
m – średnia gęstość zaludnienia regionu poniŜej zbiornika [mieszkańców/km2].

Z powyŜszych parametrów oblicza się 3 współczynniki:

Vm
α = lg(10 + Q) β = lg(10 + h) γ = lg(10 + )
100

oaz stopień waŜności budowli W:

W = αβγ

Kolejnym parametrem jest miara trwałości obiektu to wyraŜona w latach np.:

małe jazy betonowe o zamknięciach drewnianych to=30 lat
jazy betonowe to=70 lat,
zapory betonowe to=100 lat
zapory ziemne to=150 lat
Jako miarodajną wodę dla danej budowli przyjmuje się taką kulminację powodziową, która
moŜe się zdarzyć z prawdopodobieństwem pojawienia się jeden raz na T lat:

T = Wt o

Do korzystania z obu metod konieczna jest znajomość krzywej prawdopodobieństwa

pojawienia się przepływów wezbraniowych WWQ.

Minimalne światło przelewu moŜe być określone z zaleŜności od dopuszczalnego

maksymalnego wydatku jednostkowego:
Q
bmin =
λ ⋅ q max
gdzie: Q – przepływ odprowadzany przelewem [m3/s], λ - współczynnik wg tablicy, qmax -
maksymalny przepływ występujący w nurcie cieku w naturze przed jego zabudową [m3/sm]
 1 12 53
qmax = i t max
n

gdzie: n – współczynnik szorstkości koryta wg Manninga [-], i – spadek zwierciadła wody [-],
tmax – maksymalna głębokość w przekroju rzeki przy przepływie Q [m]

WSPÓŁCZYNNIKI DOPUSZCZALNEGO WZROSTU PRZEPŁYWU

Tablica2-1 (Balcerski i in., 1969)
Nazwa gruntu w korycie cieku Symbol wg PN-54/B-02480 Współczynnik λ
Skały 1,80
Zwały kamieniste, rumosze i wietrzeliny K, R, W 1,60
świr ś, śg 1,40
Pospółka śp, śpg 1,30
Piasek gruby Pr 1,20
Piasek średni Ps 1,15
Piasek drobny Pd 1,10
Piasek pylasty i gliniasty, pyły Pπ, Pg, π 1,08
Grunty organiczne h, Pdh, πh, Mo, T 1,05
Gliny średnie spoiste Gp, G, G 1,10
Gliny cięŜkie spoiste Gpc, Gc, Gπc 1,15
Iły Ip, I, Iπ 1,20

Wydatek przelewu jazowego spełniającego warunek c/h <2,5 wyznacza się ze wzoru:

3/ 2
 αv 2 
Q = M ⋅b⋅H + o  ⋅ ε ⋅σ
 2g 


gdzie: c – szerokość korony przelewu [m], M – współczynnik wydatku, b – światło

przelewu [m], H – głębokość wody ponad koroną przelewu [m], α - współczynnik
nierównomierności strug, vo – prędkość wody dopływającej do budowli piętrzącej [m/s], g -
przyspieszenie ziemskie [m/s2], ε - współczynnik dławienia bocznego, σ - współczynnik
podtopienia przelewu
WSPÓŁCZYNNIKI WYDATKU M DLA PRZELEWÓW TRAPEZOIDALNYCH
Tablica 2-2 (Balcerski i in., 1969)
Współczynnik h H h
pochylenia m >2 = 2 ÷1 = 1 ÷ 0,5
c c c
1 1,86 1,78 1,64-1,70
2 1,78 1,70 1,55-1,60
3 1,73 1,64 *
5 1,67 1,55 *
10 1,55 * *
*oznacza, Ŝe przelew naleŜy obliczać jak o szerokiej koronie.

Dla przelewów o kształcie opływowym (wg krzywej Creagera) współczynnik wydatku

przelewu M=2,385 – 2,360.

WSPÓŁCZYNNIKI KSZTAŁTU FILARÓW I PRZYCZÓŁKA

Ryc. 3.4. Wosiewicz i in. (1993)

WSPÓŁCZYNNIKI PODTOPIENIA PRZELEWU σ

Współczynnik podtopienia moŜna wyznaczyć z zaleŜności:

 a 
2
a   a 16  a
σ = 1 − 
4  dla 0 ≤ ≤ 0,9 lub σ = 0,811 −    dla 0,9 ≤ ≤ 1,0
 H0  H0   H 0   H0
 
gdzie: a – róŜnica między rzędną dolnej wody i rzędnej korony przelewu

JeŜeli poziom wody dolnej układa się poniŜej poziomu korony przelewu, wówczas nie ma on
wpływu na jego wydatek (przelew jest niepodtopiony) i σ = 1
 na podstawie Tablica 2-4 (Balcerski i in., 1969)

1
wsp. podtopienia przelewu 0 ,9
0 ,8
0 ,7
0 ,6
0 ,5
0 ,4
0 ,3
0 ,2
0 ,1
0
0 ,0 0 ,1 0 ,2 0 ,3 0 ,4 0 ,5 0 ,6 0 ,7 0 ,8 0 ,9 1 ,0
s to s u n e k a /H

WSPÓŁCZYNNIKI DŁAWIENIA BOCZNEGO ε

Współczynnik dławienia bocznego ε we wzorze na wydatek moŜna przyjmować jak dla
przelewów bezciśnieniowych wg wzorów

H
ε = 1− 0,2n ξ
b
gdzie: n – liczba przęseł jazu [-],
b – światło przelewu [m],
H – głębokość wody nad koroną przelewu [m],
ξ – współczynnik kształtu filarów i przyczółków [-].

FILARY JAZÓW ZASUWOWYCH

Właściwe zaprojektowanie filara wynika z szeregu kombinacji rodzaju zamknięć
eksploatacyjnych i remontowych oraz urządzeń mechanicznych lub hydraulicznych
obsługujących ruch tych zamknięć. Podane poniŜej wartości pozwalają na orientacyjny dobór
wymiarów filara jazu zasuwowego.
Głębokość wnęki zamknięcia eksploatacyjnego e [m] oblicza się z z zaleŜności od
rozpiętości l [m] zasuwy w świetle:
e = 0, 25 l − 0,10
Przy symetrycznym rozmieszczeniu wnęk następuje znaczne osłabienie przekroju filara.
Przyjmując, Ŝe minimalna szerokość masywu betonowego w miejscu osłabienia nie powinna
być mniejsza od półtorakrotnej głębokości wnęk, moŜna określić minimalną szerokość filara
b:
bmin = 3,5e = 0,9 l − 0,35
Głębokości wnęk dla zamknięć remontowych e1,2 są zazwyczaj mniejsze i nie decydują o
szerokości filara.
Szerokość wnęki λ musi być tak dobrana, aby pomieścił się w niej przekrój podporowy
zasuwy wraz z wózkami i rolkami tocznymi, szyna jezdna i pozostałe elementy wyposaŜenia
wnęk. W zaleŜności od rozpiętości zasuwy l [m] oraz jej wysokości h [m] szerokość wnęki
λ [m] moŜna określić w przybliŜeniu:

λ = 0,1l + 0,15 ( h − 1) + 0,30

Odstęp a1 powinien być tak dobrany, aby pomiędzy zamknięciem remontowym i

eksploatacyjnym pozostawał odstęp min. ok. 1 m umoŜliwiający prowadzenie robót
remontowych i montaŜowych. Odstęp a2 daje się zazwyczaj znacznie większy, aby załoŜenie
dolnego zamknięcia remontowego umoŜliwiało prowadzenie robót remontowych na jak
największym odcinku płyty. W przypadku filarów krótkich (kończących się wraz z korpusem
lub nieco poza nim) dolnych wnęk remontowych moŜna nie stosować.

Korona filara powinna być wzniesiona co najmniej o 1 m względem poziomu piętrzenia.

Analogiczna zasada obowiązuje od strony wody dolnej biorąc pod uwagę maksymalne stany
wody występujące na dolnym stanowisku. Odstępstwo od tych zasad ma miejsce w środkowej
części filara, w części obejmującej wnękę dla zasuwy roboczej. Tu filar powinien być
wyŜszy, aby pomieścił urządzenia wyciągowe oraz podniesioną zasuwę tak wysoko, aby
poniŜej jej dolnej krawędzi a najwyŜszym poziomem zwierciadła wody był prześwit 0,5 – 1,0
m.

FILARY JAZÓW SEGMENTOWYCH

Jazy segmentowe nie wymagają w filarze wnęk, gdyŜ oparcie nóg segmentu moŜe być
realizowane na łoŜyskach podtrzymywanych przez wspornikowy występ z filara.
Rozwiązanie takie jest ekonomiczniejsze niŜ z wnęką, gdyŜ maleje rozpiętość teoretyczna
segmentu i staje się mniejsza od jego rozpiętości w świetle (lo<l). W przybliŜeniu moŜna
przyjmować:
lo = 0,98l − 0,10
oraz występ wspornika

e = 0,10 + 0,02l

Ze względu na brak wnęk szerokość filara moŜe być znacznie mniejsza niŜ w przypadku
jazów zasuwowych; w przybliŜeniu moŜe być przyjmowana ze wzoru:

b = 0,8 l − 0,20

Wysokość filarów jazów segmentowych równieŜ moŜe być mniejsza, gdyŜ przy braku
bocznego prowadzenia segmenty mogą być podnoszone ponad poziom filara.
FILARY JAZÓW KLAPOWYCH
W jazach klapowych, a takŜe w innych systemach o podobnym działaniu (jazy sektorowe,
bębnowe i dachowe) siły działające na klapę (cięŜar własny i parcie wody) przenoszą się
jedynie na korpus jazu. Siły działające na filar obejmują tylko cięŜar własny, ewentualne
obciąŜenia uŜytkowe i wypór. Parcie wody na filar działa tylko na jego czoło. Mniejsze
obciąŜenia powodują, Ŝe wymiary filarów mogą być mniejsze w porównaniu do poprzednio
omawianych typów zamknięć. Szerokość filarów jazów klapowych moŜna przyjmować:

b = 0,6 l − 0,20

gdzie: l – rozpiętość klapy w świetle [m].

Jednak gdy dane zamknięcie jest zaopatrzone w mechanizmy wyciągowe umieszczone na
filarze, jego szerokość wynika z szerokości zastosowanych mechanizmów.

PRZYCZÓŁKI
PRZELEW O KSZTAŁCIE PRAKTYCZNYM wg CREAGERA

Krzywe A oznaczają połoŜenie wierzchu strugi, krzywe B – jej spodu. Gdyby profil ściany
przelewowej jazu przebiegał poniŜej krzywej B, wtedy na powierzchni powstawałyby
podciśnienia wywołane wysysaniem powietrza, co mogłoby prowadzić do korozji betonu
(kawitacji). śeby zabezpieczyć się przed tym zjawiskiem, zaleca się profilować przelew wg
krzywej C, nieco podniesionej względem krzywej B. Uzyskuje się przez to podparcie strugi,
czyli jej stałe przyleganie do konturu przelewu. Pierwsze badania kształtów krzywych A i B
wykonał Creager - stąd nazwa kształtu przelewu. Dane zawarte w tabeli pozwalają na
właściwe zaprojektowanie konturu partii przelewowej.
Na ścianie odpowietrznej krzywizna przelewu przechodzi w odcinek prosty MN, którego
nachylenie do pionu wiąŜe się z analizą statycznej pracy ustroju. W dolnej partii odcinek
prosty otrzymuje połączenie łukiem kołowym NQ z płytą jazową, zapewniającym łagodne
przejście strumienia wody do kierunku poziomego.

Promień łuku dobiera się w pewnych proporcjach

do grubości strugi na przelewie h i wysokości
ściany spadowej p, orientacyjnie:

0,75h ≤ r ≤ h + 0,2 p

Jako granicę między korpusem i płytą przyjmuję

się punkt Q, i w tym miejscu lub nieco niŜej
umieszcza się dylatację między budowlami.
PRZELEW O KSZTAŁCIE PRAKTYCZNYM wg WES

Profil wg WES składa się z dwóch części. Górna część ukształtowana jest na podstawie
podanego niŜej eksperymentalnego wzoru (1.1) waŜnego do tzw. punktu styczności T. Dolną
część stanowi prosta, będąca styczną do krzywej w punkcie T. Przejście w dolnej części
przelewu między odcinkiem prostym, a płytą wypadową musi nastąpić łagodnie przy pomocy
łuku kołowego o promieniu R, zaleŜnego od wysokości piętrzenia h.

Przyjęcie punktu styczności T wiąŜe się z koniecznością wpisania profilu obliczonego z

równania krzywej (1.1) w trójkąt z wierzchołkiem o kącie β. Trójkąt ten wskazuje jakie
powinno być nachylenie odpowietrznej ściany korpusu, wynikające z warunku stateczności na
przesunięcie. Stateczność ta zapewniona jest wtedy, gdy spełniony zostaje warunek
0,75<tgβ<0,85. Ostateczne ustalenie współrzędnych styczności (xT, yT) polega na kolejnym
przybliŜaniu obliczonej wzorem (1.2) wielkości tgβ do wielkości, która mieści się w
podanych granicach.
WYMIAROWANIE NIECKI WYPADOWEJ

Wymiarowanie wypadu polega na takim doborze jego długości l oraz zagłębienia d, aby
powstały odskok hydrauliczny w całości mieścił się w obrębie wypadu i był zatopiony.
Warunek zatopienia odskoku jest spełniony wówczas, gdy współczynnik zatopienia odskoku

h+d
η= ≥1
h2
gdzie: h – głębokość wody na dolnym stanowisku (wyznacza się z krzywej konsumcyjnej),
d – zagłębienie wypadu poniŜej poziomu dna rzeki,
h2 – większa głębokość sprzęŜona odskoku.

PoniewaŜ głębokość h2 zwłaszcza dla niskich spadów funkcją zagłębienia niecki d, dlatego
sprawdzenie podanego kryterium zatopienia odskoku moŜe być dokonane metodą kolejnych
przybliŜeń.
W celu wyznaczenia mniejszej głębokości sprzęŜonej h1 naleŜy rozwiązać metodą kolejnych
przybliŜeń następujące równania:
q
h1 =
v1

v1 = ϕ1 2 g ( ho − h1 )

gdzie: Q przepływ jednostkowy m3/s/m, ε – współczynnik dławienia bocznego

q=
εb

v1 – prędkość wody w przekroju mniejszej głębokości sprzęŜonej m/s,

φ1 – współczynnik prędkości w przekroju mniejszej głębokości sprzęŜonej,
ho – róŜnica poziomu linii energii górnej wody i poziomu dna wypadu m.

Współczynnik prędkości φ1 odnoszący się do przekroju mniejszej głębokości sprzęŜonej

określany jest zaleŜnością:
ϕ1 = ωϕ
gdzie: ω – współczynnik uzaleŜniony od długości przelewającej się strugi wody,
φ – współczynnik prędkości odnoszący się do korony jazu.
na podstawie Tablica 2-8 (Balcerski i in., 1969)
Wysokość budowli piętrzącej, m 0 10 20 30 40 50
Współczynnik ω 1,0 0,97 0,92 0,87 0,81 0,75

na podstawie Tablica 2-5 (Balcerski i in., 1969)

Kształt części opływowy łagodny zaokrąglo ścięty ostrokrawę zagłębiony
wlotowej (wg ny -dziowy w podłoŜu
przelewu krzywej
Creagera)
Współcz. φ 1,0 – 0,98 0,95 0,92 0,88 0,85 0,98

Po rozwiązaniu równania określającego mniejszą głębokość sprzęŜoną h1 moŜna przejść

do obliczenia większej głębokości sprzęŜonej h2. Większą głębokość sprzęŜoną h2 określa
wzór:

h2 =
1
2
h1 ( )
8 A1 + 1 − 1

gdzie A1 jest liczbą Froude’a daną wzorem

α v12
A1 =
gh1

W ten sposób określone zostały obie głębokości sprzęŜone, które niezbędne są do określenia
długości niecki wypadowej:

l = ν ( h2 − h1 ) + ls

gdzie: h1, h2 – głębokości sprzęŜone,

ls – zasięg spadania strugi,
ν – współczynnik uzaleŜniony od stosunku głębokości h2/h1
na podstawie Tablica 2-7 (Balcerski i in., 1969)
h2/h1 3 3÷4 4÷6 6÷20 >20
Współczynnik ν 6,0 5,5 5,0 4,5 4,0

Dno poniŜej niecki wypadowej powinno zostać umocnione. Umocnienie dna rzeki poniŜej
wypadu przyjmuje się równe 1,5 x długość wypadu.

W przypadku, gdyby obliczeniowo warunek zatopienia odskoku byłby spełniony przy braku
zagłębienia niecki poniŜej dna (d=0), to i tak konstrukcyjnie (nie zmieniając wcześniejszych
obliczeń) naleŜy przyjąć zagłębienie niecki równe przynajmniej 0,3 m (0,5 m) lub od razu, co
jest zalecane, załoŜyć minimalne zagłębienie niecki d=0,3 m.
Głębokości sprzęŜone h1 i h2 wyznaczać moŜna równieŜ z załączonego nomogramu
Rachmanowa. MoŜe on być takŜe pomocny do pierwszego przyjęcia głębokości sprzęŜonej h1
w przedstawionej wyŜej metodzie.
WYMAGANA DROGA FILTRACJI
Wskutek spiętrzenia wód cieku pod fundamentami budowli piętrzącej odbywa się filtracja
wody pod budowlą piętrzącą, prowadząca niekiedy do sufozji podłoŜa gruntowego. Aby tego
uniknąć i zapewnić stateczność projektowanej budowli naleŜy przyjąć na tyle rozwinięty
obrys podziemnej części fundamentów, aby zapewniał dostatecznie długą drogę filtracji,
gwarantującą naleŜytą redukcję prędkości filtrującej wody.

W sposób przybliŜony potrzebną (minimalną) drogę filtracji wyznacza się ze wzoru:

l p = C ⋅ ∆h

gdzie: C – współczynnik zaleŜny od rodzaju gruntu i metody obliczeń,

∆h – maksymalna róŜnica poziomów wody na górnym i dolnym stanowisku.

Metoda Bligha polega na ustaleniu drogi filtracji poprzez sumowanie rzeczywistych długości
pionowych i poziomych obrysu fundamentu:
l = Σli + Σhi
gdzie: li – długości poszczególnych odcinków poziomych,
hi – długości poszczególnych odcinków pionowych.

W metodzie Lane’s przy sumowaniu odcinków uwzględnia się tylko 1/3 długości odcinków
poziomych:

1
l = Σli + Σhi
3
Współczynnik C dla poszczególnych gruntów i metody obliczeń podany jest w tabeli.

Przy niewystarczającej drodze filtracji wody pod budowlą piętrzącą naleŜy wydłuŜyć
drogę filtracji wymuszając opływ wody wzdłuŜ bardziej rozwiniętego obrysu części
podziemnej. Stosujemy tu ponur (szczelny fartuch iłowy bądź glinowy) usytuowany od strony
zbiornika „A” lub / i ściankę szczelną pod korpusem budowli piętrzącej „B”. Dodatkowo
ściankę szczelną moŜna równieŜ umieścić na zakończeniu wypadu (w punkcie 7).
Rozwiązanie ze ścianką szczelną w punkcie 7 spowoduje obniŜenie prędkości filtracji na
zakończeniu wypadu (punkt 8), co jest korzystne ze względu na stateczność filtracyjną
ośrodka gruntowego bezpośrednio za budowlą, lecz jednocześnie zwiększy siłę wyporu
działającą na płytę.
WSPÓŁCZYNNIK C na podstawie Tablica 2-11 (Balcerski i in., 1969)
Metoda
Rodzaj gruntu według PN-54/B-02480
Bligha Lane’a
Piasek pylasty, pyły (muły) 18 8,5
Piasek drobnoziarnisty 15 7,0
Piasek średnioziarnisty 13 6,0
Piasek gruboziarnisty 12 5,0
Pospółka 9 4,0
świry 7 3,5
Rumosze i zwietrzeliny - 3,0
Zwały kamieniste - 2,5
Glina średniospoista 8 3,0
Glina cięŜka spoista 6 2,0
Iły - 1,6
Grunty organiczne rodzime - -

WYPÓR
Pod pojęciem wyporu rozumie się ciśnienie wody działające na stopę fundamentu budowli od
strony podłoŜa. W przypadku budowli posadowionej na podłoŜu nieskalistym, wysokość
ciśnienia w dowolnym punkcie stopy fundamentowej jest sumą wysokości ciśnienia
hydrostatycznego h’i wywieranego przez wodę na dolnym stanowisku i wysokości ciśnienia
filtracyjnego (hydrodynamicznego) h’’i wywieranego przez filtrującą wodę pod stopą
fundamentu:
hi = hi' + hi''
PrzybliŜony wykres ciśnienia hydrodynamicznego sporządzony na rozwiniętej drodze filtracji
przedstawia linię prostą. Przy sporządzaniu tego wykresu poszczególne odcinki odmierza się
jako skrócone lub nieskrócone, w zaleŜności od przyjętej metody obliczeń wymaganej drogi
filtracji. PoniŜszy rysunek naleŜy rozpatrywać łącznie z rysunkiem w punkcie poprzednim
(wymagana droga filtracji).
OBLICZENIA STATECZNOŚCI
W budownictwie wodnym, a zwłaszcza dla masywnych budowli betonowych,
decydującym obciąŜeniem pionowym jest cięŜar własny budowli. Inne siły pionowe
wynikające z obciąŜeń uŜytkowych są zazwyczaj na tyle małe w porównaniu do cięŜaru
własnego budowli, Ŝe moŜna je pominąć. Innym obciąŜeniem pionowym, które musi być
wzięte pod uwagę w obliczaniu budowli piętrzących jest omówiona w poprzednim punkcie
siła wyporu, usiłująca budowlę podnieść. W grupie obciąŜeń poziomych decydującym
obciąŜeniem jest parcie wody oraz w mniejszym stopniu parcie pokrywy lodowej.
W obliczeniach stateczności budowli wodnych stosuje się przewaŜnie metody
przybliŜone. Wynika to z róŜnorodności sił oddziaływujących na budowlę oraz z niemoŜności
dokładnego określenia wartości tych sił.

STATECZNOŚĆ PROGU (KORPUSU)

Właściwe zaprojektowanie profilu korpusu jazowego wymaga obliczeń statycznych
obejmujących kolejno:
- sprawdzenie stateczności na przewrócenie,
- sprawdzenie stateczności na poślizg,
- obliczenie napręŜeń w podstawie fundamentu.
Jako siły działające występują w tym przypadku: cięŜar własny korpusu G, parcie wody P
(ewentualnie parcie gruntu), oraz wypór pod fundamentem V. Układ sił pokazano na
poniŜszym rysunku. W obliczeniach pomija się wpływ podparcia korpusu przez płytę jazu
oraz odpór gruntu za płytą. Parcie wody działające na korpus przyjmuje się liniowo zmienne
od poziomu korony przelewu (S’) do poziomu stropu ponuru (C). PoniŜej poziomu stropu
ponuru do krawędzi fundamentu (D) rozkład parcia przyjmuje się jako stały. Jako wypór V
naleŜy przyjmować sumę wyporu statycznego i dynamicznego dla przypadku dającego
najniekorzystniejszą (największą) wartość wyporu V.

W obliczeniach dotyczących sprawdzenia stateczności na przewrócenie wykonuje się

sumowanie momentów od pochodzących od sił działających na korpus jazu względem
hipotetycznego punktu obrotu A usytuowanego na dolnej krawędzi fundamentu od strony
przeciwnej względem piętrzenia. Sprawdzeniu podlega warunek:

m = ∑ Mu =
Gg
≥ mo
M
∑ o Pp + Vv
Wartość współczynnika mo określona jest przepisami i uzaleŜniona od klasy budowli
hydrotechnicznej, a tym samym od konsekwencji jej zniszczenia.

Na podstawie Zał.3 Dz.U.07.86.579

Współczynnik konsekwencji zniszczenia budowli hydrotechnicznej γn
Klasa budowli I II III IV
Podstawowy
1,20 1,15 1,10 1,05
układ obciąŜeń
Wyjątkowy
1,15 1,10 1,05 1,00
układ obciąŜeń

W obliczeniach dotyczących stateczności na poślizg w płaszczyźnie fundamentu

wykonuje się sprawdzenie stosunku sił utrzymujących do sił przesuwających. Jako siłę
przesuwającą przyjmuje się parcie wody P, natomiast do sił utrzymujących zalicza się tarcie
pomiędzy fundamentem korpusu a podłoŜem gruntowym. Sprawdzeniu podlega więc
warunek współczynnika pewności na przesunięcie n określony zaleŜnością:

f (G − V )
n = ∑ Fu = ≥ no
F
∑ p P

gdzie: f – współczynnik tarcia betonu o grunt.

WSPÓŁCZYNNIK TARCIA (ścięcie następuje w płaszczyźnie podstawy fundamentu)

na podstawie Tablica 3 (PN-83/B-03010 Ściany oporowe. Obliczenia statyczne i projektowanie)
Kąt tarcia Współczynnik Współczynnik
Rodzaj gruntu Stan gruntu wewnętrznego tarcia f tarcia f
Φ (w stopniach) *) (beton chropowaty) (beton gładki)

świry i pospółki 37 – 45 0,55 – 0,60 0,35 – 0,40

zagęszczony i
Piaski grube i
średnio 32 – 37 0,50 – 0,55 0,32 – 0,36
średnie
zagęszczony
Piaski drobne i
29 – 33 0,45 – 0,50 0,30 – 0,33
pyły
Piaski gliniaste,
pyły piaszczyste, 22 – 28 0,36 – 0,47 0,25 – 0,32
pyły
gliny piaszczyste,
gliny, gliny 16 – 26 0,26 – 0,43 0,20 – 0,30
pylaste półzwarty,
gliny piaszczyste twardoplastyczny
zwięzłe, gliny
14 – 23 0,22 – 0,38 0,15 – 0,25
zwięzłe, gliny
pylaste zwięzłe
iły piaszczyste,
10 – 18 0,16 – 0,29 0,10 – 0,20
iły, iły pylaste
*) Wartość współczynnika tarcia f = tgΦ przyjmować moŜna tylko w przypadku układania
świeŜego betonu na powierzchni gruntu w stanie naturalnym.
Dla poprawienia stateczności budowli na przesunięcie stosować moŜna nachyloną (w
kierunku wody górnej) podstawę fundamentu, zęby lub ostrogi w przedniej (i w tylnej)
ścianie budowli.

Stateczność wzrasta wówczas o wytrzymałość zęba na ścięcie Cz oraz wymusza inną

powierzchnię poślizgu – nie w płaszczyźnie fundament betonowy – grunt a w płaszczyźnie
grunt-grunt. Innymi słowy ścięcie następuje w gruncie. Przy uwzględnieniu zęba w ścianie
przedniej warunek stateczności moŜna zapisać:

f (G − V ) + C z
n = ∑ Fu = ≥ no
F
∑ p P

, a współczynnik tarcia f określony dla płaszczyzny ścięcia grunt-grunt określić moŜna dla
fazy wstępnej projektu z tablicy:

WSPÓŁCZYNNIK TARCIA (ścięcie następuje w gruncie)

na podstawie Tablica 2-16 (Balcerski i in., 1969)
Rodzaj gruntu f Rodzaj gruntu f
Grunty gliniasto-
Otoczaki, Ŝwir 0,66 – 0,65 0,35 – 0,40
piaszczyste
Piaski 0,55 – 0,60 Iły 0,20 – 0,30
Słabe skały (margle,
Piaski pylaste 0,45 – 0,50 0,30 – 0,40
łupki, itp.)

W celu poprawienia stateczności na przesunięcie stosuje się nachyloną podstawę fundamentu

jazu. Wtedy stateczność na przesunięcie sprawdza się wzorem:

V
G− + Ptgα
G cos α + P sin α − V cos α
n= f = f ≥ no
P cos α − G sin α P − Gtgα

gdzie: α – kąt nachylenia podstawy fundamentu do poziomu,

V – siła wyporu prostopadła do podstawy fundamentu.
 Obliczenie napręŜeń w podstawie fundamentu korpusu przeprowadza się – przy
załoŜeniu ich liniowego rozkładu – dla 2 stanów obciąŜeń: stanu budowlanego (działa
wyłącznie cięŜar własny budowli), stanu eksploatacyjnego (oprócz cięŜaru własnego działa
obciąŜenie parciem i wyporem wody w najbardziej niekorzystnych warunkach). Sprawa
działania siły wyporu jest dyskusyjna – uwzględnienie tej siły zmniejsza, bowiem napręŜenia
pionowe wywołane cięŜarem własnym budowli. Dlatego w obliczeniach napręŜeń pod
fundamentem korpusu naleŜy wypór raczej pominąć, chyba, Ŝe wypór w skrajnym punkcie
fundamentu (od strony WG) przewyŜsza wartość napręŜenia obliczoną dla stanu
eksploatacyjnego lub remontowego.

Stan budowlany
Siła normalna w płaszczyźnie fundamentu N ' = G
Moment zginający M ' = −Ge
1
gdzie: e jest mimośrodem przyłoŜenia siły e = g − b
2

G  6e 
σ 1' = 1 + 
b b 

G  6e 
σ 2' = 1 − 
b b 

Stan eksploatacyjny (bez uwzględnienia wyporu)

Siła normalna w płaszczyźnie fundamentu N '' = G
Moment zginający M '' = Pp − Ge

6 Pp
σ 1'' = σ 1' −
b2

6 Pp
σ 2'' = σ 2' +
b2
Stan eksploatacyjny (z uwzględnieniem wyporu)
Siła normalna w płaszczyźnie fundamentu N ''' = G − V
Moment zginający M ''' = Pp + Ve' − Ge
1 1
gdzie: e = g − b ; e' = v − b
2 2

σ =
'''
−
(
G − V 6 Pp + Ve − Ge
'
)
1
b b2

σ =
'''
+
(
G − V 6 Pp + Ve − Ge
'
)
2
b b2

Podane powyŜej wzory odpowiadają schematowi, gdy ściana odwodna jest pionowa, a
płaszczyzna fundamentu – pozioma. W innych przypadkach naleŜy układ obciąŜeń odnieść do
środka cięŜkości podstawy (punkt O) sprowadzając go do siły normalnej N i momentu M, a
następnie obliczyć napręŜenia wg wzoru:
N 6M
σ 1,2 = −+ 2
b b

Obliczone napręŜenia w postawie fundamentu muszą spełniać 2 warunki:

- największe napręŜenie normalne σ 1' lub σ 2'' powinno być mniejsze od dopuszczalnego
obciąŜenie jednostkowego dla danego gruntu, na załoŜonej głębokości fundamentowania.
- najmniejsze napręŜenie pod fundamentem w stanie eksploatacyjnym σ '' powinno być
większe, a co najmniej równe wartości ciśnienia wyporu w tymŜe punkcie fundamentu
σ 1'' ≥ p3 . Warunek ten jest istotny ze względu na zapewnienie dobrego docisku między
korpusem jazu a podłoŜem gruntowym. W przypadku gdyby okazało się, Ŝe spełnienie tego
warunku jest niemoŜliwe, wówczas naleŜy dąŜyć do zredukowania siły wyporu pod budowlą
(wydłuŜenie drogi filtracji (dłuŜszy ponur, ścianka szczelna) lub/i drenaŜ).

STATECZNOŚĆ PŁYTY WYPADOWEJ

Obliczenie stateczności płyty wypadowej jazu sprowadza się do doboru odpowiedniej
grubości płyty, tak, aby mimo działającej siły wyporu, pozostała ona w spoczynku.
 Jako obciąŜenie płyty, oddzielonej dylatacją od korpusu jazu i filarów, działa na nią od
góry ciśnienie wody znajdującej się na płycie oraz cięŜar własny płyty p1 = γ b d + γ w ho ,
natomiast od dołu działa wypór p2 = γ w ( d + ho + h ) , który usiłuje płytę podnieść. Aby płyta
pozostała w spoczynku (nie uniosła się) musi być spełniony warunek p1 ≥ p2 , co prowadzi do
hγ w
zaleŜności: d ≥ . Przyjmując współczynnik bezpieczeństwa γ n zaleŜny od klasy
γb −γ w
budowli i konsekwencji jej zniszczenia minimalną grubość płyty oblicza się ze wzoru:

h
min d = γ n
γb
−1
γw

Obliczone z powyŜszego wzoru grubości płyty wypadają dość znaczne; ponadto w związku z
charakterem wykresu wyporu (liniowa zmienność) grubość płyty musi być większa od strony
korpusu jazu i moŜe stopniowo maleć w kierunku dolnego progu. W związku z tym, Ŝe
wykres wyporu ulega zmianom w wyniku wahań wody na górnym i dolnym stanowisku,
naleŜy w obliczeniach rozwaŜyć dwa stany skrajne: maksymalnego i minimalnego połoŜenia
zwierciadła wody dolnej, gdyŜ nie moŜna z góry określić, który z nich będzie bardziej
niekorzystny dla stateczności płyty. Grubość płyty mogłaby być zredukowana, gdyby
przewidziano drenaŜ pod płytą. DrenaŜ ten wykonuje się w płycie w postaci pionowych
studzienek (5 i 6) wypełnionych grubym kamieniem i zabezpieczonych warstwowym filtrem
odwrotnym (odpowiednio dobraną geowłókniną filtracyjną) przed wynoszeniem gruntu z
podłoŜa pod budowlą. Instaluje się je w gruntach przepuszczalnych co 5 – 6 m, zaś w
gruntach słabiej przepuszczalnych ( k < 10−2 [cm/s]) w mniejszych odstępach schodząc
stopniowo do rozstawu co 2 – 3 m.

Gdy drenaŜ zabezpiecza usunięcie całego wyporu spod płyty, jej grubość z punktu widzenia
statyki staje się w zasadzie obojętna. Obliczeniowo naleŜy jednak uwzględnić łącznie z
zastosowaniem drenaŜu siłę wyporu. Wynika to z moŜliwości kolmatacji drenaŜu (redukcji
początkowej wodoprzepuszczalności z czasem).

WYPOSAśENIE PŁYTY WYPADOWEJ

Z uwagi na trudne warunki pracy płyty w okresie przejścia wielkiej wody, gdy występują
duŜe prędkości wody wynoszące często powyŜej 10 m/s oraz rumowisko, celowe jest
wykonanie wierzchniej warstwy 5-15 cm płyty z betonu odpornego na ścieranie, stosując
większe dozowanie cementu i kruszywo najwyŜszej jakości (np. bazaltowe). Ze względów
hydraulicznych poŜądane jest, aby powierzchnia płyty była szorstka, co ułatwia wytworzenie
się odskoku hydraulicznego oraz wytłumienie energii wody.

Względy hydrauliczne decydują równieŜ o zagłębieniu płyty poniŜej dna rzeki. Końcowy
odcinek płyty stanowi zawsze powiązany z nią próg (w progu schodkowym wg Smetany
najkorzystniejszy jest stosunek a : b = 1 : 2.

Celowe jest równieŜ wykonanie na progu zębów. Mogą to być zęby proste a) lub Rehbocka b)
o wymiarach: h = 0,15 – 1,00 m; b = (2 – 2,75)h; a = 5-10 cm; t = (1,1 – 1,5)h.

Zasadniczym celem zębów jest rozbicie strumienia wody na szereg strug płynących z róŜnymi
prędkościami i w róŜnych kierunkach. Układ taki powiększa tarcie wewnątrz masy wodnej,
następuje jej lepsze napowietrzenie i wygaszenie energii, wobec czego wielkość rozmyć ulega
redukcji.
UJĘCIE WODY. BUDOWLA WLOTOWA
Budowla wlotowa ujęcia wody do kanału, wykonana zwykle z betonu, powinna być
wyposaŜona w następujące elementy:
• urządzenia chroniące ujęcie powierzchniowe przed pochodem lodów, krą i wielkimi
przedmiotami pływającymi (pnie, konary) – fartuchy lodowe, kraty rzadkie,
• urządzenia chroniące przed zanieczyszczeniami płynącymi z wodą (liście, butelki itp.)
oraz zabezpieczające przed wpłynięciem ryb do ujęcia – kraty gęste,
• zamknięcia stałe z napędami do przerywania lub regulacji dopływu wody do kanału,
• miejsce przewidziane dla zamknięć remontowych,
• urządzenia do oczyszczania krat wlotowych.

Niezbędne obliczenia hydrauliczne powinny zawierać:

• sprawdzenie nominalnego natęŜenia przepływu, co sprowadza się do doboru czynnych
przekrojów i obliczenia prędkości wody,
• skontrolowanie grubości warstwy wody nad górną krawędzią wlotową dla uniknięcia
napowietrzenia przewodów zamkniętych (rurociągów lub sztolni),
• ustalenie strat hydraulicznych na fartuchach lodowych, kratach rzadkich i gęstych oraz
strat lokalnych przy zmianach przekrojów, kierunków przepływu, we wnękach zasuw
i na zasuwach częściowo otwartych, itp.

Sprawdzenie natęŜenia przepływu. Związek między przepływem Q, polem przekroju wlotu

F, a średnią prędkością wody v w tym przekroju ujmuje się wzorem:

Q = µFv
Gdzie współczynnik dławienia µ wynosi zazwyczaj ok. 0,92-0,97 i jest bliŜszy jedności im
bardziej łagodne krzywizny ma wlot. Dla ujęć o swobodnym zwierciadle wody kształt
przekroju wlotowego jest najczęściej prostokątny, a jego wymiary wynikają z prędkości wody
w poszczególnych przekrojach. Orientacyjnie moŜna przyjmować dla wlotów całkowicie
otwartych prędkości v = 1,2 ÷ 1,4 [m/s], dla wlotów z kratami czyszczonymi mechanicznie
v = 1,0 ÷ 1,2 [m/s], dla wlotów z kratami czyszczonymi ręcznie v = 0,8 ÷ 1,0 [m/s]. Przy
budowlach wlotowych do kanałów derywacyjnych przyjmuje się mniejsze prędkości,
zazwyczaj v = 0,7 ÷ 1,0 [m/s]. Zasuwy wlotowe umieszcza się w takich partiach wlotu, gdzie
średnie prędkości wody nie przekraczają v = 2,0 ÷ 2,2 [m/s].

Wysokość warstwy wody nad wlotem. W ujęciach o swobodnym zwierciadle wody, naleŜy
się jedynie upewnić, Ŝe pręty krat ze względu na tworzenie się lodu dennego i obmarzanie
będą pokryte warstwą wody o grubości co najmniej 0,3-0,5 m. Przy ujęciach wody do
rurociągów, gdzie prędkości mogą dochodzić do 6-8 m/s, naleŜy się upewnić, czy depresja
v2
zwierciadła wody na wytworzenie tej prędkości h = nie obnaŜy górnej części wlotu, gdyŜ
2g
następowałoby wówczas porywanie powietrza do rurociągu.

Ustalenie strat na belkach przeciwlodowych, kratach rzadkich i gęstych.

Straty na belkach przeciwlodowych są zwykle pomijane. Belki umieszcza się przed wlotami,
czyli tam, gdzie prędkości wody są jeszcze nieduŜe. Zadaniem belek jest bezpośrednia
ochrona wlotów przed uderzeniami kry i przed naporem napływającego i piętrzącego się lodu.
Konstrukcja belki musi być wytrzymała na napór lodu a jej kształt dobrany w ten sposób, aby
lód nie był wciągany pod wodę.

Kraty rzadkie wykonywane są z grubych prętów stalowych lub Ŝelbetowych w odstępach

0,5-0,15 m. Ich zadaniem jest zatrzymywanie duŜych przedmiotów pływających lub
wleczonych w wodzie. Łączy się je często z belkami przeciwlodowymi i progiem ujęcia.
Ustawiane są pionowo lub pod kątem 10-20 stopni do pionu. Przy prawidłowym ustawieniu i
wykonaniu straty hydrauliczne moŜna pominąć.
Kraty gęste – ich zadanie sprowadza się do zatrzymywania drobnych części pływających
oraz ryb przed przedostawaniem się do ujęcia. Ustawia je się bezpośrednio przed wlotem do
kanału (sztolni, rurociągu). Kraty gęste ustawia się w nachyleniu ok. 70 stopni do poziomu
dla umoŜliwienia ich oczyszczania. Wykonane są z kształtowników stalowych łączonych w
całość poprzecznymi prętami z rozpórkami utrzymującymi równe odstępy. Odległość między
prętami krat jest zaleŜna od prędkości wody i wymiarów ryb; światło wynosi 20-80 mm i
maleje wraz ze wzrostem spadu.

Straty na czystej kracie moŜna wyliczyć wg wzoru Kirschmera:

4
2
 d 3 v
∆hk = ββ ' sin α   0
 a  2g
gdzie: ∆hk - strata spadu na kracie [m],
ββ ' - współczynniki strat zaleŜne od kształtu pręta oraz kąta natarcia wody na kraty,
d - grubość pręta [m],
a - odległość między prętami w świetle [m],
v0 - prędkość wody przed kratami [m/s],
α - kąt nachylenia krat do poziomu.
UJĘCIE WODY. KANAŁ.
Właściwe wymiarowanie hydrauliczne kanału przy określonym przepływie Q powinno
zmierzać do:
- moŜliwie małego zajęcia terenu (koszt wykupu),
- moŜliwie małej głębokości (koszt wykonawstwa),
- moŜliwie małego przekroju (koszt ogólny),
- moŜliwie małego obwodu zwilŜonego (koszt okładziny),
- właściwego doboru prędkości wody (górną granicę określa niszczenie okładziny, dolną -
powstawanie osadów w dnie).
Najkorzystniejszy i najczęściej stosowany jest przekrój trapezowy. Obliczenie kanału
sprowadza się do znalezienia minimalnego przekroju, wystarczającego do zapewnienia
Ŝądanego przepływu przy spełnieniu przyjętych warunków odnośnie szorstkości ścian kanału
i nachylenia skarp. Pod względem czysto hydraulicznym – abstrahując od trudności
wykonawstwa – najracjonalniejszy jest przekrój trapezowy o najmniejszym polu przekroju.
Uzyskuje się taki przekrój
projektując go w formie trapezu
opisanego na półkolu. Dla takiego
przekroju przepływ Q określa się
wzorem:
Kλ i 3
8
Q= h
1,5874

gdzie λ = 2 1 + m 2 (gdzie 1:m –

nachylenie skarp kanału równe
tgϑ , czyli m= ctgϑ , h – głębokość
wody w kanale).
Zakładając h wyznacza się przekrój czynny F; wiedząc, Ŝe będzie to trapez opisany na
półkolu o promieniu r = h otrzymuje się R = h / 2 . Odwracając powyŜszy wzór moŜna dla
Ŝądanego przepływu Q, spadku i oraz współczynnika K wyznaczyć głębokość kanału h z
zaleŜności:
3
h = AQ 8

3
 1,5874  8
A= 
 Kλ i 
Otrzymany powyŜszymi wzorami przekrój hydraulicznie najkorzystniejszy – jest to przekrój,
w którym dla zadanego pola obwód zwilŜony jest najmniejszy, a promień hydrauliczny
największy. Przekrój taki ze względu na stromość skarp (nachylenie do poziomu pod kątem
60o) nie moŜe być stosowany w korytach gruntowych, a więc ma ograniczone zastosowanie
w budowie kanałów.
Do stosowania w praktyce przydatne mogą być przekroje hydraulicznie najkorzystniejsze
b
przy zadanych nachyleniach skarp, dla których współczynnik β = moŜna obliczyć za
h
pomocą następujących wzorów:
β = 2( 1 + m 2 − m )
α
β = 2tg
2
w których m = ctgα , α – kąt nachylenia skarpy do poziomu.
Wartości β obliczone dla kilku nachyleń skarpy podano w tabeli poniŜej. Wyniki uzyskane za
pomocą powyŜszych wzorów i w tabeli waŜne są dla koryt wypełnionych wodą po brzegi, a
więc odbiegających od spotykanych w praktyce. Jak wynika z obliczeń, moŜna je jednak
stosować i do kanałów głębokich o zwierciadle wody połoŜonym znacznie poniŜej terenu.
 b
Wartości β = dla przekrojów trapezowych o róŜnym nachyleniu skarp 1:m
h
1:m m = ctgα b
β=
h
pionowe 0 2,000
1:1,0 1,0 0,828
1:1,25 1,25 0,702
1:1,5 1,5 0,606
1:2,0 2,0 0,472
1:2,5 2,5 0,385
1:3,0 3,0 0,325
1:3,5 3,5 0,280
1:4,0 4,0 0,246

Zalecane nachylenia skarp kanałów wykonywanych w gruntach

Lp. Grunt 1:m
1 Piaski pylaste 1:3,0 – 1:3,5
2 Piaski drobne i grube, luźne i średnio zagęszczone 1:2,0 – 1:2,5
3 j.w. lecz zagęszczone 1:1,5 – 1:2,0
4 Piaski gliniaste 1:1,5 – 1:2,0
5 Gliny, lessy, gliny piaszczyste 1:1,25 – 1:1,5
6 świry i otoczaki 1:1,25 – 1:1,5
7 Skała zwietrzała 1:0,25 – 1:0,5
Przy dobranych wymiarach kanału i nachyleniach skarp obliczenia hydrauliczne sprowadzają
się do sprawdzenia, czy kanał przeprowadzi wymagane natęŜenie przepływu, jaka będzie
prędkość i rzędna zwierciadła wody przy zadanym przepływie. Wychodząc z dwóch wzorów
dla ruchu jednostajnego:
- wzoru Chezy’ego
v = C Ri
- wzoru Manninga

1
1
C = R6
n
z których otrzymuje się:

2 1
1 3 2
v= R i
n

Q = vF

gdzie: Q – natęŜenie przepływu w kanale [m3/s],

v – średnia prędkość przepływu [m/s],
C – współczynnik Chezy’ego [m1/2/s],
n - współczynnik szorstkości koryta [m-1/3s],
R – promień hydrauliczny [m]
i – spadek hydrauliczny.

Brak pewności jak kształtować się będzie w przyszłości szorstkość kanału (w jaki sposób i
czy w ogóle będzie konserwowany), powoduje, Ŝe obliczenia hydrauliczne prowadzi się
zwykle dla co najmniej dwu wartości n – średniego i największego.

OBLICZANIE FILTRACJI PRZEZ KORPUS I PODŁOśE ZAPORY

Obliczenia filtracyjne składają się z określenia: 1) jednostkowego wydatku filtracyjnego

(q) i 2) wyznaczenia krzywej depresji (kształtu ułoŜenia się zwierciadła przesączającej się
wody) w korpusie wału. Obszar filtracji obejmuje zarówno korpus wału, jak i podłoŜe (jeŜeli
jest przepuszczalne). Obszar ten moŜna rozpatrywać w całości (korpus z podłoŜem) lub dla
uproszczenia oddzielnie dla korpusu zapory i dla podłoŜa. Przy rozpatrywaniu filtracji w
korpusie zapory zakłada się, Ŝe podłoŜe jest nieprzepuszczalne, a przy obliczaniu filtracji w
podłoŜu przyjmuje się, Ŝe nieprzepuszczalny jest korpus. Obliczone wydatki dla korpusu (qw)
i podłoŜa (qp) dają sumaryczny wydatek (q) na 1 mb zapory.
 NiŜej omówi się: a) filtrację przez korpus zapory jednorodnej na podłoŜu
nieprzepuszczalnym, b) filtrację przez korpus z elementami uszczelniającymi oraz c) filtrację
w podłoŜu zapory.

a) Filtracja przez zaporę jednorodną na podłoŜu nieprzepuszczalnym.

Obszar filtracji przedstawiony na rys. 9.21 obrazuje siatka wzajemnie prostopadłych
linii jednakowych ciśnień i linii prądu, przy pomocy, których w kaŜdym punkcie tego obszaru

b c

WG B
3 1
:m
:n p IC=sinα
1
ID= oo
h1 2 C
, 9
1
3 8

∆
3,0 8
2

WD

,5
6 9
1
1 5 ,3 8
D
h2

, 5
1 1 3
A E

Rys. 9.21 Obszar filtracji w korpusie wału jednorodnego; 1-linie prądu, 2-linie ciśnień,
3-krzywa depresji, IC, ID-gradienty ciśnienia w punktach C i D

moŜna określić wielkość ciśnienia i kierunek prędkości filtracji. Istotnym jest tu krzywa
depresji (górna linia prądu) oraz tzw. wysokość wysączania się (∆). Sens fizyczny dowolnej
linii ciśnienia obrazują myślowo do niej „podłączone” piezometry, w których zwierciadło
wody powinno się ustalić na jednym poziomie (p-p). Uproszczony sposób wyznaczania
wydatku (q) oraz krzywej depresji polega na zamianie rzeczywistego przekroju wału AbcE na
umowny kształt A’b’cE z pionową ścianą odwodną przesuniętą w stronę WG o wielkość (εh1)
(rys. 9.22).

Rys. 9.22 Wyznaczenie krzywej depresji dla zapory jednorodnej na podłoŜu

nieprzepuszczalnym.
Wielkość (ε) zaleŜną od nachylenia skarpy odwodnej (n) oblicza się z wzoru:

0, 44
ε= (9.11)
1
1+
2n

Tak dobrana forma przekroju zastępczego gwarantuje, Ŝe obliczony dla niego wydatek
filtracyjny (q) będzie taki sam jak dla przekroju rzeczywistego, podobnie teŜ krzywa depresji.
Obliczanie wydatku (q) opiera się na podzieleniu profilu zastępczego na dwa obszary
A’b’cCO i OCE, w których charakter ruchu jest róŜny i dla których oddzielnie określa się
wielkość (q), a które muszą być sobie równe [21]. Analiza tych obszarów doprowadza do
uzyskania dwóch równań z dwoma niewiadomymi (q) i (∆), w których k (m/s) jest
współczynnikiem filtracji:

q h1 − ( h2 + ∆ )
2 2

= (9.12)
k 2 ( Lo − m∆ )

q ∆ h +∆
= 1 + 2,3lg 2  (9.13)
k m ∆ 
Pozostałe oznaczenia w tych równaniach pokazane są na rys. 9.22. Równania moŜna
rozwiązywać drogą prób lub graficznie. NaleŜy zadawać róŜne wartości (∆) i obliczać
q
wielkość   z dwóch równań. Punkt przecięcia utworzonych dwóch krzywych da szukaną
k
q
wartość (∆) i odpowiadającą jej wielkość   . Ostatecznie przepływ jednostkowy wyniesie
k
q
q =   k . Przykładowo dla wielkości h1 = 10 m, h2 = 1,5 m, n = 3, m = 2, k = 10-4 m/s i
k
q
przyjętej wielkości ε = 0,4 szukana wielkość wysączania ∆ = 2,4 m, a wielkość   =1,79,
k
czyli q=1,79*10-4 m/s/mb.

W przypadku, kiedy głębokość wody od strony odpowietrznej h2 = 0, wtedy obliczenie

bardzo się upraszcza i wielkość (∆) moŜna wyznaczyć z wzoru:

2
L L 
∆ = o −  o  − h12 (9.14)
m m

a wielkość przepływu filtracyjnego (q) z zaleŜności:

 ∆
q= k (9.15)
m
Orientacyjne wartości współczynników filtracji (k) przedstawiono w tabl. 9.9.

Tabela 9.9.
Współczynniki filtracji (k)
L.p. Rodzaj gruntu Współcz.
filtracji (k)
(m/s)
1 otoczaki, grunt narzutowy 10-1 – 10-2
2 Ŝwir 10-2 – 10-3
3 piasek gruboziarnisty 10-3 – 10-4
4 piasek drobnoziarnisty 10-4 – 10-5
5 piasek gliniasty 10-5 – 10-6
6 glina piaszczysta 10-6 – 10-7
7 ił 10-7 – 10-8

Obliczenie i wykreślenie krzywej depresji. Dla obszaru A’b’cCO i dla zaznaczonego

na (rys. 9.22) układu współrzędnych (x, h) naleŜy obliczyć wielkość rzędnych krzywej
depresji (h) z równania Dupui [21] (dla masywu gruntowego z pionowymi ścianami)

(
h = ho2 + h12 − ho2 ) Lx (9.16)

w którym ho = h2 + ∆ , a oznaczenia w powyŜszym równaniu moŜna odczytać z rys. 9.22.

Wykreśloną krzywą depresji na odcinku B’C naleŜy dopasować do rzeczywistego przekroju
zapory. PoniewaŜ początek krzywej depresji powinien się znajdować w punkcie przecięcia się
poziomu WG z płaszczyzną skarpy (p. B) trzeba poprowadzić odręcznie nowy odcinek
krzywej (BP) tak, aby styczna do niej w p. B była prostopadła do płaszczyzny skarpy.
Z powyŜszego widać, Ŝe przy zadanych wielkościach (h1) i (ho) krzywa depresji dla
zapory z gruntu jednorodnego nie jest zaleŜna od współczynnika filtracji (k) tego gruntu. Od
wartości (k) zaleŜna jest, i to wprost proporcjonalnie wielkość przepływu (q).
b) Filtracja przez zaporę z elementami uszczelniającymi na podłoŜu
nieprzepuszczalnym.
Rozpatrzone będą dwa przypadki uszczelnienia korpusu wału poprzez: 1) pionowy
rdzeń z gruntu spoistego (glina, ił) w osi wału i 2) ekran z tego samego materiału
umieszczony w płaszczyźnie skarpy odwodnej.
Dla zapory z rdzeniem szczelnym o grubości (uśrednionej) (d) przebieg filtracji pokazany
jest na rys. 9.23a. Efekt szczelności rdzenia wyraŜa się nagłym obniŜeniem tej krzywej (∆r)
tuŜ za rdzeniem. Wyznaczenie przebiegu krzywej depresji moŜe być w sposób przybliŜony
oparte na metodzie wirtualnej N.N.Pawłowskiego [21]. Jej sens polega na sprowadzeniu
realnego przekroju zapory z rdzeniem do zapory z materiału jednorodnego.

a)

b)

Rys. 9.23 Filtracja przez zaporę z rdzeniem glinowym (iłowym)

a) przebieg krzywej depresji, b) wyznaczanie krzywej depresji metodą wirtualną
[21]
W tym celu zamienia się małoprzepuszczalny rdzeń o współczynniku filtracji (kr) i grubości
(dr) na fikcyjny rdzeń posiadający taki sam współczynnik filtracji, jaki ma nasyp zapory.
Nowa wirtualna grubość rdzenia (drw) wyniesie wtedy:

k
d rw = d r (9.17)
kr
Przekrój zapory po takiej zamianie pokazany jest na rys. 9.23b. Jej nowa szerokość korony
(bw) wyniesie bw = b + (d w − d ) . Dla tego przekroju krzywą depresji oblicza się tak, jak dla
zapory jednorodnej. W wyznaczonej krzywej odrzuca się odcinek ac, a po powrocie do
przekroju rzeczywistego zachowuje się obliczone odcinki Ba i cC (rys. 9.23b).
Dla zapory z ekranem szczelnym o grubości (de) przebieg rzeczywistej filtracji pokazany
jest na rys. 9.24a. Tu równieŜ występuje nagłe obniŜenie poziomu filtrującej wody za
ekranem (∆e). Nasyp korpusu posiada współczynnik filtracji (k), a ekran (ke). Do wyznaczenia

a)

b)

Rys. 9.24 Filtracja przez zaporę z ekranem glinowym (iłowym)

a) przebieg krzywej depresji, b) wyznaczenie krzywej depresji metodą wirtualną
[21]

krzywej depresji, podobnie jak w przypadku zapory z rdzeniem, stosuje się tą samą metodę.
Po obliczeniu zastępczej grubości ekranu (dew) z wzoru:

k
d ew = d e (9.18)
ke

Korona zapory będzie poszerzona, licząc od osi ekranu w lewo, o wielkość (lw):

k de
lw = (9.19)
ke sin β

gdzie wielkość (β) jest kątem nachylenia skarpy odwodnej do poziomu (rys. 9.24). Dla
nowoprzyjętego profilu krzywą depresji oblicza się jak dla zapory jednorodnej.
 c) Obliczenie wydatku filtracyjnego pod zaporą.
Tak, jak wspomniano na początku tego rozdziału, przy uproszczonym obliczaniu
filtracji pod zapora, przyjmuje się, Ŝe korpus zapory jest nieprzepuszczalny. W tej sytuacji
filtracja zachodzi tylko w podłoŜu (o współczynniku filtracji (kp)) i wywołana jest wysokością
piętrzenia (H). Omówiona niŜej metoda obliczenia wydatku opiera się na załoŜeniu, Ŝe linie
prądu siatki hydrodynamicznej mają kształt elipsy z ogniskami w p. A i B (rys. 9.25a).

a)

b)

Rys. 9.25 Obliczenie wydatku filtracyjnego pod zaporą (q)

a) z liniami prądu w kształcie elipsy, b) z uśrednioną linią prądu i ograniczoną
głębokością podłoŜa (T); 1-korpus zapory (nieprzepuszczalny), 2-linie prądu w
kształcie połówek elipsy, 3-uśredniona linia prądu, A, B-ogniska elipsy

Tok obliczeń jest Ŝmudny. Linie prądu uznaje się za strugi, które mają róŜne długości. Im
głębsza jest linia prądu, tym większa jest jej długość (Ln), a przez to i spadki wzdłuŜ linii
 z 
 I =  są mniejsze. Maleją teŜ prędkości filtracji ( v = k p I ) . Dla kaŜdych dwóch sąsiednich
 Ln 
linii prądu wyznacza się średnie prędkości ( vsr ) i liczy się wydatek ( qn = vsr ∆tn ) (patrz rys.
 N

9.25a), a ich suma daje pełny wydatek jednostkowy  q = ∑ qn  . Ilość przyjętych linii prądu
 n=o 
jest dowolna (zaleŜna od wymaganej dokładności). JeŜeli warstwa nieprzepuszczalna
występuje na głębokości ( h ) , to ( tn = h ) , a odstęp ( ∆t ) zaleŜnie od ilości linii ( N )
 h
przyjmuje się  ∆t =  . Przy duŜej głębokości warstwy nieprzepuszczalnej moŜna przyjąć
 N
( tn = 1, 0 ÷ 1, 25Lo ) , gdzie ( Lo ) - szerokość podstawy wału.
Istnieje teŜ bardziej uproszczony, przydatny dla wstępnej oceny, sposób obliczania
przecieków pod zaporą. Wiadomo, Ŝe prędkości filtracji maleją wraz z głębokością. MoŜna
przyjąć, Ŝe przy miąŜszości podłoŜa (T ) i wysokości piętrzenia ( H ) istnieje jakaś
uśredniona linia prądu ( Lk ) (rys. 9.25b). Zakłada się, Ŝe długość tej linii jest wprost
proporcjonalna do długości podstawy zapory ( Lo ) i współczynnika zwiększającego (n)
( Lk = nLo ) . Wielkości współczynnika ( n ) , w zaleŜności od stosunku 
Lo 
 podane są w tabl.
T 
9.10.
Tabela 9.10.
Współczynniki zwiększające (n)
 Lo 
  20 15 10 5 4 3 2 1
T 
n 1,15 1,16 1,17 1,18 1,23 1,30 1,44 1,87

Przy znanej wielkości współczynnika filtracji w podłoŜu (k )

p i średnim spadku
 H 
 , jednostkowy wydatek filtracyjny ( q p ) moŜna obliczyć ze wzoru:
H
 I sr = =
 Lk nLo 

H
qp = k p T (9.20)
nL
KLASYFIKACJA śWIRÓW I PIASKÓW

Nazwa gruntu Zawartość ziaren

o wymiarach w procentach
świr > 2 mm ≥50
Pospółka > 2 mm 10÷50
Piasek gruboziarnisty > 0,5 mm ≥ 50
Piasek średni > 0,25 mm ≥ 50
Piasek drobny >0,25 mm < 50
Piasek pylasty > 0,25 mm < 50
lecz frakcji pyłowej 10÷30%
a iłowej 0÷2%

ZAKRES STOSOWANIA ZAMKNIĘĆ DWUDŹWIGAROWYCH

12

10 SEGMENT
Wysokość, H [m]

0
0 10 20 30 40 50
Rozpiętość, L [m]

12

ZASUWA PŁASKA
10
Wysokość, H [m]

0
0 10 20 30 40 50
Rozpiętość, L [m]
 KLASYFIKACJA GŁÓWNYCH BUDOWLI HYDROTECHNICZNYCH
Na podstawie Zał.2 Dz.U.07.86.579 (Rozp...., 2007)
Wartość Wartość Wartość
Wartość
Nazwa, charakter lub Opis i miano wskaź. wskaź. wskaź.
Lp wskaź. dla Uwagi
funkcja budowli wskaźnika dla klasy dla klasy dla klasy
klasy II
I III IV
1 2 3 4 5 6 7 8
a) na
podło
H > 30 15 < H ≤ 5<H≤ 2<H≤
Ŝu
Wyso skaln m 30 m 15 m 5m
kość ym
Wysokość piętrzenia
piętrz
określona w § 3 pkt 4
enia: b) na
H [m] podło H > 20 10 < H ≤ 5<H≤ 2<H≤
Ŝu
m 20 m 10 m 5m
niesk
alnym
Budowle stałe piętrzące c) pojemność Pojemność przy
V > 50 20 < V ≤ 5<V≤ 0,2 < V
wodę, których awaria zbiornika: V 3 maksymalnym poziomie
hm3 50 hm3 20 hm3 ≤ 5 hm
powoduje utratę [hm3] piętrzenia (Max PP)
pojemności zbiornika lub d) obszar
1
moŜe spowodować zatopiony
zatopienie falą przez falę Obszar zatopiony jest to
wypływającą przez powstałą przy F > 50 10 < F ≤ 1<F≤ F≤1 obszar, na którym
zniszczoną lub normalnym km2 50 km2 10 km2 km2 głębokość wody
uszkodzoną budowlę poziomie przekracza 0,5 m
piętrzenia: F
[km2]
Poza stałymi
e) liczba
mieszkańcami do liczby
ludności na
ludności wlicza się
obszarze
równieŜ załogi fabryk,
zatopionym w L > 300 80 < L ≤ 10 < L ≤ L ≤ 10
biur, urzędów itp. oraz
wyniku osób 300 osób 80 osób osób
osoby przebywające w
zniszczenia
ośrodkach zakwaterowania
budowli: L
zbiorowego (hotele, domy
[osób]
wczasowe itp.)
Obszar
nawadniany
Budowle do nawodnień F > 200 20 < F ≤ 4<F≤ F≤4
2 lub
lub odwodnień km2 200 km2 20 km2 km2
odwadniany:
F [km2]
Obszar, który przed
Budowle przeznaczone do Obszar obwałowaniem ulegał
F > 300 150 < F ≤ 10 < F ≤ F ≤ 10
3 ochrony chroniony: F zatopieniu wodami o
km2 300 km2 150 km2 km2
przeciwpowodziowej [km2] prawdopodobieństwie p =
1%
Elektrownie wodne i
Moc
obiekty wodne wchodzące P > 150 50 < P ≤ 5<P≤ P≤5
4 elektrowni: P
w skład elektrowni MW 150 MW 50 MW MW
[MW]
cieplnych i jądrowych
Budowle umoŜliwiające Klasa drogi
5 - V-IV III-II I
Ŝeglugę wodnej
Budowle przeznaczone do Indywidualnie
zaopatrzenia w wodę UŜytkowanie przeprowadzona analiza
6 Budowle zalicza się do klasy I lub II
miast i osiedli oraz wody waŜności uŜytkownika
zakładów przemysłowych wody
 WSPÓŁCZYNNIKI ZNISZCZENIA BUDOWLI HYDROTECHNICZNEJ
(z wyłączeniem skarp i zboczy)
Na podstawie Zał.3 Dz.U.07.86.579 (Rozp...., 2007)
Współczynnik konsekwencji zniszczenia budowli hydrotechnicznej γn
Klasa budowli I II III IV
Podstawowy układ obciąŜeń 1,20 1,15 1,10 1,05
Wyjątkowy układ obciąŜeń 1,15 1,10 1,05 1,00

PRAWDOPODOBIEŃSTWO POJAWIANIA SIĘ (PRZEWYśSZENIA)

PRZEPŁYWÓW MIARODAJNYCH I KONTROLNYCH DLA STAŁYCH BUDOWLI
HYDROTECHNICZNYCH
Na podstawie Zał.4 Dz.U.07.86.579 (Rozp...., 2007)
Prawdopodobieństwo pojawiania się
Lp. Rodzaj budowli Przepływ (przewyŜszenia) p% dla klasy:
I II III IV
Budowle posadowione na podłoŜu
łatwo rozmywalnym, zbudowanym z miarodajny Qm 0,1 0,3 0,5 1,0
gruntów nieskalistych, rumoszu
1
skalnego lub miękkich skał oraz
wszystkie budowle ziemne, ale bez kontrolny Qk 0,02 0,05 0,2 0,5
wałów przeciwpowodziowych
Pozostałe budowle, w tym wały miarodajny Qm 0,5 1,0 2,0 3,0
2
przeciwpowodziowe kontrolny Qk 0,1 0,3 0,5 1,0

BEZPIECZNE WZNIESIENIE KORONY STAŁYCH BUDOWLI

HYDROTECHNICZNYCH
Na podstawie Zał.6 Dz.U.07.86.579 (Rozp...., 2007)
Bezpieczne wzniesienie korony budowli
hydrotechnicznych w [m] dla klas I÷IV
Rodzaj budowli Warunki eksploatacji nad statycznym poziomem nad poziomem wywołanym
wody falowaniem
I II III IV I II III IV
maksymalne poziomy wód 2,0 1,5 1,0 0,7 0,7 0,5 0,5 0,5
miarodajne przepływy
Zapory ziemne i 1,3 1,0 0,7 0,5 0,5 0,3 0,3 0,3
wezbraniowe
obwałowania
wyjątkowe warunki nie uwzględnia się
0,3 0,3 0,3 0,3
eksploatacji falowania
maksymalne poziomy wód 1,5 1,0 0,7 0,5 0,5 0,4 0,4 04
miarodajne przepływy
Budowle 1,0 0,7 0,5 0,5 0,3 0,3 0,3 0,3
wezbraniowe
betonowe
wyjątkowe warunki nie uwzględnia się
0,1 0,1 0,1 0,1
eksploatacji falowania
 WZNIESIENIE GÓRNEJ KRAWĘDZI USZCZELNIEŃ ZAPÓR ZIEMNYCH
Na podstawie Zał.7 Dz.U.07.86.579 (Rozp...., 2007)
Minimalne wzniesienie górnej krawędzi elementów uszczelniających zapór ziemnych
nad:
Rodzaj
maksymalnym poziomem wód w [m] dla zwierciadłem wody przy przepływie
uszczelnienia
klasy budowli miarodajnym w [m]
I i II III i IV wszystkie klasy
Na skarpie 0,7 0,5 0,3
Wewnętrzne 0,5 0,5 0,5
Objaśnienie: Dla wałów przeciwpowodziowych górna krawędź uszczelnień nie powinna być niŜsza
niŜ poziom wód przy Qk.

LICZBA SPUSTÓW, SZTOLNI, LEWARÓW I TURBIN, KTÓRYCH NIE NALEśY

UWZGLĘDNIAĆ PRZY OKREŚLANIU WARUNKÓW PRZEPUSZCZENIA
PRZEPŁYWU MIARODAJNEGO
Na podstawie Zał.8 Dz.U.07.86.579 (Rozp...., 2007)
Ogólna liczba zainstalowanych urządzeń Liczba nieuwzględnianych w
obliczeniach spustów, sztolni i
Lp Spustów, lewarów, turbin elektrowni lewarów oraz turbin
sztolni wodnych
1 1-3 1-5 1
2 4-6 6-10 2
3 7-9 11-15 3

Literatura

1. Balcerski i in.: Budownictwo wodne śródlądowe. Budownictwo betonowe t.XVII. Arkady,

Warszawa 1969
2. Wosiewicz i in.: Komputerowe obliczenia hydrauliczne dla budownictwa wodno-
melioracyjnego. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, 1993
3. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 kwietnia 2007r. w sprawie: Warunków
technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle hydrotechniczne i ich usytuowanie.
Dziennik Ustaw z 2007 r. Nr 86, Poz. 579
4. PN-B-12097/1997 Urządzenia wodno-melioracyjne. Otwory jazów. Wymiary.
5. PN-B-03203/2000 Konstrukcje hydrotechniczne. Zamknięcia hydrotechniczne.
Projektowanie i wykonanie.
6. PN-90-B-03200 Konstrukcje stalowe. Obliczenia statyczne i projektowanie.