Kocioł bałkański

Na początku mojej pracy chciałbym zaproponować sprint przez historię interesujących

mnie krajów bałkańskich, aby naszkicować pewne tło istotne dla wszystkich wydarzeń, które
miały miejsce po roku 1991, a które w obecnej sytuacji są najważniejsze.
W VII w. Ludność serbska osiedliła się na Bałkanach, by w ciągu następnych stuleci
stworzyć państwo, które rozwinęło się w lokalną potęgę. Mniej więcej w tym okresie można
doszukiwać się początków konfliktu serbsko – albańskiego. Jeżeli uznać, że Albańczycy
rzeczywiście pochodzą od Ilirów i Tosków, oznacza to, że zamieszkiwali ten region (głównie
chodzi o kotliny Kosowo i Metohija) na długo przed pojawieniem się Słowian – czyli
Serbów. Ale to właśnie Serbowie wnieśli największy wkład w rozwój tego regionu, świadczą
o tym chociażby wszystkie nazwy miast w Kosowie, które są pochodzenia słowiańskiego, a
ich albańskie odpowiedniki to tylko językowe przeróbki. A koronnym, powszechnie znanym,
argumentem Serbów jest rola jaką odegrały te tereny w XII i XIII wieku – kiedy stały się
kolebką serbskiej państwowości i znaczącym w Europie centrum kultury duchowej.
W 1389 – miała miejsce historyczna klęska na Kosowym Polu - państwo serbskie popadło w
zależność od Imperium Osmańskiego na ponad 500 lat. (Warto dodać, że Albańczycy
walczyli po obu stronach – zarówno serbskiej jaki i tureckiej) .Serbowie w niewoli zachowali
jednak poczucie odrębności, inicjując jednocześnie wiele powstań o charakterze narodowo-
wyzwoleńczym. Bitwa na Kosowym Polu jest ważna, gdyż w wyniku dominacji tureckiej
powstała nowa granica – (wcześniej podział Cesarstwa Rzymskiego doprowadził do
rozróżnienia Starego Kontynentu na wschód i zachód –tzw. limes rzymski) z kolei limes
osmański na dobre oddzielił tę część Bałkanów od Europy. Nastąpiły zmiany etniczne –
Serbowie wędrowali na północ, a ich miejsce zaczęli zajmować Albańczycy, którzy po
przyjęciu islamu stawali się społecznością uprzywilejowaną i coraz bardziej liczną. W roku
1878 – po wojnie rosyjsko-tureckiej na mocy traktatu berlińskiego Serbia uzyskała
niepodległość, Słowenia i część Chorwacji znalazła się w granicach Austro-Węgier, natomiast
Turcja zatrzymała Macedonię. Tendencja zmian etnicznych została zahamowana dopiero w
1912 roku, gdy w wyniku I wojny bałkańskiej Kosowo wróciło do Serbii. II wojna bałkańska
i I wojna światowa zbiegły się w czasie z protestami i akcjami zbrojnymi Albańczyków,
którzy chcieli doprowadzić do rewizji granic. 28 czerwca 1914 miał miejsce zamach
dokonany przez członka organizacji terrorystycznej „Czarna ręka” na austriackiego następcę
tronu. W związku z długo utrzymującą się atmosferą napięcia to wydarzenie okazało się

1
prawdziwą iskrą zapalną – tuż po zamachu rozpoczęła się reakcja łańcuchowa – wybuchła I
wojna światowa.

Do 1914 sytuacja ziem południowosłowiańskich wyglądała następująco:

• Bośnia i Hercegowina stanowiła mozaikę trzech narodów – Serbów, Chorwatów i

Bośniaków. Serbowie i Chorwaci mieli wyraźne poczucie odrębności narodowej.
Inaczej było z Bośniakami – istniejące w średniowieczu Królestwo Bośni nie zdołało
w nich takiego poczucia wyrobić. Po najeździe tureckim przeważająca część
Bośniaków przyjęła islam, a niektórzy z nich zrobili oszałamiające kariery na dworze
sułtańskim w Stambule. Od 1908 stała się prowincją monarchii austro–węgierskiej.
Oderwanie Bośni i Hercegowiny od Turcji było dla Bośniaków prawdziwym szokiem.
• Chorwacja od kilkuset lat pozostawała w unii z Węgrami, tworzącymi do 1918
wspólne państwo z Austrią. Węgry – jako silniejszy partner tej unii – zdominowały
elitę społeczno-kulturalną Chorwacji i w efekcie zaczęła ona ulegać powolnej
madziaryzacji. W XIX w. na ziemiach chorwackich rozpoczął się proces odrodzenia
narodowego, w którym główną rolę odgrywało bogate mieszczaństwo.
• Czarnogóra – położone w górach królestwo pozostawało niezależne i nigdy nie
zostało podbite przez imperium osmańskie.
• Macedonia – przed wojnami bałkańskimi w granicach imperium osmańskiego, potem
podzielona między Serbię, Bułgarię i Grecję. Zamieszkana przez Słowian, których
Bułgarzy uważali za Bułgarów, a Grecy za mówiących słowiańskim językiem
Greków. Sami mieszkańcy tej krainy określali się mianem Macedończyków.
• Słowenia - była częścią Austrii, a przetrwanie narodu słoweńskiego było możliwe
wyłącznie dzięki ogromnemu uporowi słoweńskich chłopów i heroicznym działaniom
duchownych protestanckich.
• Serbia – od 1878 niezależne państwo, początkowo pod władzą dynastii
proaustriackiej, później prorosyjskiej.

Kongres Rzymski po kapitulacji państw centralnych w 1818 roku zadecydował o

przynależności Kosowa do SHS-u – Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (na jesieni
dobrowolnie do Serbii przyłączyły się Wojwodina i Czarnogóra). SHS nie było stabilne –
prowadziło spory terytorialne z Austrią i Włochami, a później także i Węgrami. Ustanowiono
konstytucje demokratyczną, ale centralistyczny system i podział administracyjny spowodował
zatarcie się granic historycznych i niezadowolenie głównie Chorwatów. Nie pomogła w roku

2
1929 zmiana nazwy kraju na Królestwo Jugosławii i podział na okręgi ani wzmocnienie w
roku 1931 władzy króla Aleksandra I, który w trzy lata później zginął w zamachu. Kolejnym
ważnym wydarzeniem był atak III Rzeszy na Jugosławię w 1941 roku, która była w stanie
bronić się tylko przez 12 dni. Ziemie Jugosławii zostały rozdzielone pomiędzy Niemcy i
państwa sojusznicze – Włochy, Węgry i Bułgarię. Co więcej do współpracy z okupantami
przystąpił ruch ustaszów z Ante Pawelićem na czele, mający na celu dokonanie secesji
państwa Chorwackiego. Walkę z okupantami podjęli serbscy partyzanci – czetnicy pod
dowództwem Dragoljuba Mihailovicia, wierni królowi, rządowi i emigracji, a także
komunistyczni partyzanci Josipa Broz Tito. Wojna wyzwoleńcza w Jugosławii przekształciła
się więc w wojnę domową. Po zakończeniu II wojny światowej władzę objął Tito, który od
razu przystąpił do likwidacji ustaszy i czetników. Utworzono Socjalistyczna Federalną
Republikę Jugosławii (Serbia, Chorwacja, Macedonia, Bośnia i Hercegowina, Słowenia,
Czarnogóra).

„Jugosławia to konieczność, a nie coś, co z założenia miało być harmonią”

W.Lewis Namier

Lata 1945–1980 – przypadają na długie rządy Tito - niepodzielnie panującą w

powojennej Jugosławii siłą polityczną była Komunistyczna Partia Jugosławii, na której czele
stał oczywiście Tito. Co zadziwiające - partia ta jako jedna z niewielu w bloku wschodnim
cieszyła się realnym poparciem społeczeństwa, co nie zmienia faktu, że i tak były to rządy
dyktatorskie. Jednocześnie Tito prowadził politykę niezależności od ZSRR. Jej skutkiem był,
z jednej strony, ostry konflikt ze Stalinem w latach 1947 - 1948, z drugiej, uzyskanie pomocy
gospodarczej od Zachodu. Jugosławia, która została przez komunistów skonstruowana jako
państwo formalnie federalne, faktycznie dyktatorsko rządzone przez Tito, pozostała
państwem komunistycznym poza blokiem sowieckim. A charyzma przywódcy i rządy silnej
ręki utrzymywały względny spokój w państwie. Kłopoty rozpoczęły się po śmierci Tito, kiedy
ze zwielokrotnioną siłą odżyły tłumione antagonizmy narodowościowe – strach przed
rozpadem federacji spowodował rosnący w siłę nacjonalizm, z których najsilniejszy był
oczywiście serbski. W rok po dojściu do władzy Slobodana Milosevića zniesiono autonomię
Kosowa i Wojwodiny. Być może losy Jugosławii, która wtedy przypominała tykającą bombę
potoczyłyby się inaczej, gdyby nie schyłek komunizmu i upadek ZSRR, który dodatkowo
obudził dążenia narodowowyzwoleńcze.

3
W 1992 roku wybuchła wojna domowa w Bośni i Hercegowinie – był to konflikt
najkrwawszy spośród wszystkich, które towarzyszyły rozpadowi Jugosławii. Na początku
marca w Bośni i Hercegowinie odbyło się referendum, w którym 99,4 % głosujących
opowiedziało się za odłączeniem się od Jugosławii. 3 marca ogłoszono niepodległość, nowo
powstałe państwo zostało uznane przez społeczność międzynarodową, ale to nie przyczyniło
się do uniknięcia walk. Szybko zorganizowano armię bośniacką, która w pierwszym starciu
odparła atak armii jugosłowiańskiej. Rozpoczęła się 3,5 roczna okupacja Sarajewa. Z
opanowanych przez Serbów wzgórz otaczających Sarajewo tysiące armatnich i
moździerzowych pocisków spadały na miasto. Już w kwietniu na sytuację w Bośni i
Hercegowinie zareagowało ONZ, które wysłało 1200 swoich żołnierzy. Serbowie bośniaccy
również ogłosili swoją republikę, a każda ze stron rozpoczęła czystki etniczne. Sytuację
Bośniaków pogorszyło embargo, a później i inne sankcje nałożone przez ONZ na kraje byłej
Jugosławii – nie mogli oni kupować legalnie broni – wykorzystując tę sytuację Serbowie
zajęli około 75% terenów przeciwnika. 27 kwietnia 1992 proklamowana została nowa
Jugosławia, w której skład weszła Serbia i Czarnogóra. W czerwcu natomiast siły serbskie
udostępniły ONZ-owi lotnisko w Sarajewie – niesienie pomocy humanitarnej było więc
ułatwione. W sierpniu 1992 roku światem wstrząsnęły zdjęcia z domniemanych serbskich
obozów w Bośni (według Czerwonego Krzyża było ich wtedy 41 w Bośni i 97 w całej byłej
Jugosławii), w których mogło być przetrzymywanych według danych bośniackich nawet
120 000 osób. ONZ wykluczyło także Jugosławię z tej organizacji z powodu rozpadu
państwa, które pierwotnie wchodziło w skład ONZ. Co najbardziej zaskakujące siły
bośniackie nie były czysto jednonarodowe – na czele Bośni i Hercegowiny stali zarówno
Bośniacy i Serbowie, także co piąty obrońca Sarajewa był Serbem. Konflikt ten był więc nie
tylko wojną domową ale i bratobójczą. Dopiero odwetowe uderzenie lotnictwa NATO i
artyleria francuska przyczyniły się do wycofania wojsk serbskich. Wkrótce oddziały
chorwackie wkroczyły do Bośni, i łącząc się z siłami bośniackimi uderzyły na Serbów
zajmując znaczną część ich terenów. Doszło do zawieszenia broni. 11 listopada rozpoczęto
negocjacje pokojowe, 10 dni później w Dayton (Ohio) zawarto układ pokojowy. 14 grudnia
1995 roku prezydenci Bośni i Hercegowiny, Chorwacji i Serbii w Paryżu podpisali układ
pokojowy, który zakończył ten krwawy konflikt. Postanowienia:

• Podtrzymanie zawieszeni broni trwającego od 5 października 1995 roku.

• Utworzenie wieloetnicznego rządu w Bośni.
• Ustalenie systemu politycznego (który funkcjonuje do dzisiaj).

4
 • Zapowiedź wolnych wyborów.
• Bośnię i Hercegowinę podzielono na Federację Muzułmańsko-Chorwacką i
Republikę Serbską

„Tragedia Srebrenicy na zawsze obciążyła naszą historię „

Sekretarz Generalny ONZ, Kofi Annan

Ze względu na wagę wydarzeń, postanowiłem omówić oddzielnie masakrę w Srebrenicy -

w połowie 1995 sytuacja Serbów zaczęła się radykalnie pogarszać. W desperacji Serbowie
bośniaccy postanowili zlikwidować muzułmańskie enklawy we wschodniej części Bośni.
11 lipca zdobyli Srebrenicę, a Bośniakom, którzy szukali schronienia przy głównej kwaterze
UNPROFOR w Potocari, gen. Mladić zaproponował ewakuację z enklawy. Mężczyzn
w wieku od 15 do 65 lat rozdzielono od kobiet, dzieci i osób starszych i wywieziono
w nieznanym kierunku. Po zajęciu miasta gen. Mladić kilkakrotnie spotykał się z dowódcą
UNPROFOR by ustalić szczegóły porozumienia. Dowódca UNPROFOR domagał się:

• Zapewnienia natychmiastowego dostępu oddziałów pomocy humanitarnej do

uchodźców .
• Ewakuacji rannych z enklawy.
• Informacji dotyczących miejsca pobytu ewakuowanych mężczyzn.

Żądania te nie zostały spełnione. W tym samym czasie serbscy żołnierze przeprowadzali na
rozkaz swojego dowódcy masowe egzekucje ewakuowanych Bośniaków. Mordowali także
tych, którzy nie zgodzili się na ewakuację i wyruszyli pieszo do oddalonej ok. 50 km Tuzli,
gdzie znajdowała się baza ONZ i obozy dla uchodźców. Ciała bestialsko zamordowanych
Bośniaków zakopywano w masowych grobach. Około 2000 spośród zabitych udało się
zidentyfikować. Gdy Serbowie zaatakowali drugą „strefę bezpieczeństwa” Żepę – podjęto
decyzję o użyciu sił powietrznych NATO.

Winą za wydarzenia z Srebrenicy pośrednio obarcza się ONZ, które nie udzieliło
odpowiedniego schronienia uchodźcom, pozostawało bierne w czasie trwania konfliktu, w
którym sama pomoc humanitarna (której część trafiła w ręce Serbów) okazała się
idealistycznym uciszaniem sumienia.

5
 Od 1995 roku sytuacja Bośni i Hercegowiny ulega sukcesywnej stabilizacji. Do czego
przyczyniły się misje IFOR i SFOR prowadzone przez NATO i państwa niezrzeszone
Niestety przez długie lata nie uda się wyciągnąć jej z kryzysu gospodarczego.

Kosowska Bomba Europy

W rok po śmierci Tito doszło do pierwszych krwawych zamieszek na terytorium

Kosowa. Milošewić uznał, że jedynym słusznym rozwiązaniem jest zniesienie autonomii
okręgów Kosowa i Wojwodiny. Serbowie z Kosowa zaczęli obawiać się, że przyczyni się to
do silniejszych dążeń narodowowyzwoleńczych i całkowitego oderwania Kosowa. Bardzo się
nie pomylili – Albańczycy, którzy stanowili większość na tym terenie rozpoczęli
prześladowania Serbów, a ci z kolei zaczęli masowo uciekać z Kosowa. Przez wiele miesięcy
w roku 1988 w Serbii i Czarnogórze odbywały się wiece solidarności z Serbami z Kosowa. W
Kosowie natomiast odbywały się manifestacje młodzieży albańskiej. W 1989 roku strajk w
kopalni kombinatu „Trepcza” rozpoczął falę demonstracji i strajków na terenie całego
Kosowa. Milošewić postanowił, że najważniejszą sprawą jest przywrócenie spokoju w
Kosowie – w którym ostatecznie wprowadzono stan wyjątkowy i liczne ograniczenia. W 1991
roku Albańczycy przeprowadzili referendum, w którym 98 % głosujących opowiedziało się
za secesją. Oczywiście referendum zostało odrzucone przez władze serbskie, które w
odpowiedzi zwiększyło represje – tysiące Albańczyków zwolniono z pracy, zamykano szkoły,
zakazywano używania języka albańskiego. 24 maja 1992 roku w prowincji odbyły się
wybory, na których wybierano posłów do parlamentu tzw. Niezależnej Republiki Kosowa i na
jej prezydenta, którym został Ibrahim Rugova, przywódca Demokratycznej Ligi Kosowa
(DLK). Niezależna Republika Kosowa jako państwo została uznana tylko przez Albanię. W
1996 roku doszło do porozumienia Rugovy i Milošewića. Jak się okazało później –
porozumienie było fikcją, podstępem politycznym Miloševića w obliczu zbliżających się
wyborów. W 1997 roku znowu domagano się secesji Kosowa, co spotkało się ze sprzeciwem
Serbów a także społeczności międzynarodowej, która nie mogła zgodzić się na oderwanie
Kosowa w obawie przed wojną, potępiła jednak represje stosowane wobec serbskich
Albańczyków. Do pierwszej większej demonstracji doszło 2 marca 1998 roku w odpowiedzi
na serbski atak na Drenicę tłumaczony jako próba walki z terroryzmem. Około 30 tysięcy
kosowskich Albańczyków brutalnie rozgoniono. Powstały 4 propozycje rozwiązania
„problemu kosowskiego”:

6
 • Przyznanie przez Belgrad kosowskim Albańczykom "jakiejś" autonomii, ale w ramach
republiki Serbii- ta opcja najbardziej odpowiadała Republice Serbii.
• Autonomiczne Kosowo w ramach Federalnej Republiki Jugosławii- tę opcję popierała
wspólnota międzynarodowa.
• "Własnego" państwa domagał się Ibrahim Rugova. Na to nie zgodził się Belgrad i
wspólnota międzynarodowa.
• Połączenia "etnicznych terytoriów albańskich" żądały niektóre partie polityczne
kosowskich Albańczyków. Rugova był temu przeciwny, a świat tym bardziej.

Dochodziło do wielu starć i niedotrzymanych umów, strony obwiniały się nawzajem

zaistniałą sytuację, wszystko stawało się coraz bardziej kłopotliwe dla społeczności
międzynarodowej. 29 kwietnia 1998 roku doszło do spotkania Grupy Kontaktowej w celu
podjęcia konkretnych działań. W związku z brakiem porozumienia wśród członków Grupy
Kontaktowej NATO zaczęło rozważać możliwość interwencji, jeżeli:

• Konflikt przekroczy granice Jugosławii

• Macedonii będzie groził rozpad
• Wojska serbskie przystąpią do czystek etnicznych na szeroką skalę.

W końcu publicznie ogłoszono plany interwencyjne NATO. A Belgrad pod groźbą nalotów
NATO zgodził się na rozejm. Co nie oznaczało końca konfliktu, gdyż obie strony zawsze
potrafiły znaleźć powód dla wzajemnych ataków. Także Grupa Kontaktowa opracowała swój
plan, który zakładał maksymalną autonomię Kosowa przy pozostawieniu prowincji w
strukturach państwowych Jugosławii, a strony konfliktu zostaną zmuszone do negocjacji aż
do skutku. Wyznaczono również miejscowość Rambouillet pod Paryżem i wstępny termin
rozmów. Rozmowy zakończyły się w przewidzianym terminie 23 lutego ale nie osiągnięto
całkowitego porozumienia Nastąpiły trzy tygodnie przerwy w rozmowach, co wykorzystali
Serbowie do działań wojskowych na szeroką skalę. Druga tura rozmów potoczyła się już
znacznie gorzej – Albańczycy byli gotowi podpisać porozumienie, ale Serbowie zaczęli się
sprzeciwiać tak daleko idącej, ich zdaniem, autonomii. Po zakończeniu obrad nasiliły się ataki
Serbów na Albańczyków, NATO w marcu rozpoczęło naloty na Jugosławię, a w czerwcu
wprowadzono siły KFOR pod auspicjami NATO do Kosowa.

7
Kosowo dzisiaj

Myślę, że wszyscy lepiej orientujemy się w sytuacji Kosowa dzisiaj. Warto jednak
podkreślić, że w listopadzie, tuż przed ogłoszeniem niepodległości przez Kosowo,
Kosowarów rozpierała duma, oni się cieszyli, a Europa zaczęła obawiać się kolejnej wojny.
Kosowarzy przestali wierzyć w obietnice niepodległości, sami wzięli swój los w swoje ręce.
Było potrzeba 9 lat bombardowań, aby Serbowie przerwali czystki etniczne i 9 lat aby
Albańczycy zmobilizowali się do konkretnego działania. Ogłoszenie niepodległości zostało
zaakceptowane od razu przez Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i kilkanaście innych
krajów. Rosja oczywiście była przeciw w obawie przed dalszymi ruchami separatystycznymi,
a także w obawie przed utratą swoich wpływów na Bałkanach – Serbia to przecież ostatni
bastion Rosji w Europie. Nie da się też zaprzeczyć, że Kosowo podzieliło nie tylko Bałkany,
ale i całą Europę, która nie potrafi się jednogłośnie opowiedzieć za jedną ze stron. Ale skutki
polityczne tej decyzji to jedno, a gospodarcze to już ta ciemna strona medalu.

Społeczeństwo albańskie jest jednym z najmłodszych w Europie, może i mają ambicje, ale nie
mają możliwości rozwoju. W Kosowie ciężko o pracę, mało kogo stać na kupno mieszkania,
zarobki często nie przekraczają dwustu euro, aby przekroczyć granicę samochodem tablice
rejestracyjne należy zmienić na serbskie, kosowskie nie są uznawane, na paszporty ONZ lub
serbskie też się krzywo patrzy, nikt raczej nie wyjeżdża zagranicę, bo wszystkie ambasady są
w Belgradzie, a Kosowarzy dla bezpieczeństwa wolą tam nie jeździć. Ludzie oficjalnie
trudnią się drobnym handlem, a tak naprawdę Kosowo to Kolumbia Europy, rozgrywki
mafijnych rodów i dzieci, które dla rozrywki bawią się w wojnę. Nawet spokój w Kosowie
nie jest realny – bo sztucznie podtrzymywany przez siły międzynarodowe. Ale sytuacja
Albańczyków i tak wydaje się być siódmym niebem – Serbowie, którzy są tutaj
znienawidzoną mniejszością nie mają już żadnych praw – utrzymują się tylko z rent
przysyłanych i tak z opóźnieniem z Belgradu. Pomijając już to, że ich życie to już tylko ciągła
ucieczka

Do zdobyczy historii Europy z perspektywy schyłku XX wieku zalicza się:

• Tolerancję religijną
• Prawa człowieka
• Rządy demokratyczne

8
 • Praworządność
• Tradycję naukową
• Najwyższe wartości chrześcijańskie – litość, miłosierdzie, poszanowanie jednostki
ludzkiej

Pojawia się więc pytanie – czy Bałkany to rzeczywiście Europa?

Bibliografia:

1. Janicka D., Historia społeczna i polityczna Europy , Toruń 2007, s. 219-220, 244-246
2. Davies N., Europa – rozprawa historyka z historią , Kraków 2008 , s.38, 53, 71, 165,
166, 485, 756, 779, 1038, 1040, 1044, 1210, 1211
3. Wprost, 6 kwietnia 2008 rok
4. Rzeczpospolita, lata 1996-1999 (marzec)
5. Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, http://www.unic.un.org.pl/jugoslawia