Professional Documents
Culture Documents
SPOTKANIE Z KULTURĄ
W SZCZEBRZESZYNIE W DNIACH 20 – 23.07.2006 LATO CZEKA
Cd str. 8
SZCZEBRZESZYN
CHRZĄSZCZ NR 5 (1)
KARTY HISTORII
Wojciech Bałus
Piotr Krasny właściwe prowadzenie ćwiczeń fizycznych, a tym
bardziej - nie budowano specjalnych placów
Architektura szkół im Zamoyskich w przeznaczonych do ich odbywania. Szczebrzeski „okręg"
Szczebrzeszynie jest wiec rozwiązaniem wyjątkowym na ziemiach
polskich, a może nawet - w skali europejskiej. Około r.
1800 specjalne boiska do gry w krykieta, piłkę i rugby
Można więc przypuszczać, że Zamoyski starał
istniały niemal wyłącznie w elitarnych szkołach
się stworzyć w Szczebrzeszynie zakład naukowy
angielskich (Winchester, Westminster, Eton, Harrow,
na podobieństwo Liceum Krzemienieckiego, czyli
Chasterhouse, Rugby. Stresbury).
ambitnej szkoły średniej, traktowanej jako
Stanisław Zamoyski znał zapewne te boiska,
tymczasowy substytut placówki akademickiej,
podróżował bowiem kilkakrotnie do Anglii, zapoznając
której nie można było utworzyć hic et nunc. Jest to
się gruntownie z tamtejszą gospodarką, kulturą i stylem
tym bardziej prawdopodobne, że w r. 1805 ordynat
życia. Na początku w. XIX podjął kompleksową
brał udział w urządzaniu liceum w Krzemieńcu,
modernizację rolnictwa w Ordynacji adaptując na szeroką
fundując większość wyposażenia gabinetu
skalę rozwiązania angielskie. W r, 1804 ściągnął do
fizycznego. W szkole w Szczebrzeszynie
Zwierzyńca specjalistów z Anglii, powierzając im
zatrudniał zaś chętnie profesorów, którzy byli
zorganizowanie nowoczesnej fabryki maszyn rolniczych.
wychowankami krzemienieckiego zakładu.
Można wiec przypuszczać, że kształtując otoczenie
Podkreślając akademicki rozmach
szczebrzeskiej szkoły miał także w pamięci wzory
szczebrzeskiego założenia szkolnego, nie można
angielskie. Najbliższą analogią formalną dla
więc przeoczyć, że w zespole tym pojawiają się
szczebrzeskiego okręgu jest jednak okrągły plac zabaw,
ciekawe rozwiązania architektoniczne dostosowane
wypełniający centralną cześć projektu wielkiego ogrodu
trafnie do oświeceniowych koncepcji
dla dzieci opublikowanego w roku 1809 w „Allge-meines
pedagogicznych, wypracowanych przez Komisję
Teutsches Gartenmagazin". Nie jest wykluczone, że
Edukacji Narodowej i rozwijanych przez Kuratorię
projekt ów mógł być znany Zamoyskiemu, który
Wileńską i władze oświatowe Królestwa
sprowadzał do swojej biblioteki liczne czasopisma
Kongresowego.
europejskie.
Na szczególną uwagę zasługuje „okręg" w
centrum założenia szkolnego, na którym
uczniowie grali w piłkę i palanta pod opieką
nauczycieli. Z propozycją zaprowadzenia stałych
zajęć sportowych dla uczniów występowali m.in.
John Locke, Jean Jacques Rousseau, Helvetius,
Johann Christoph Basedow i Johann Christoph
Friedrich Guths-Muthus, uważając je za konieczny
warunek harmonijnego rozwoju młodego
człowieka. Komisja Edukacji Narodowej
wprowadziła takie zajęcia do szkół w formie „pu-
blicznej rekreacji", czyli ćwiczeń fizycznych
organizowanych przez nauczycieli we wtorkowe i
czwartkowe popołudnia. Po upadku państwa
polskiego Jędrzej Śniadecki nawoływał do
kontynuowania tego programu ogłaszając w r.
1805 rozprawę O fizycznym wychowaniu dzieci.
Kuratoria Wileńska i Komisja Rządowa Wyznań Plan założenia szkolnego, 1823. Archiwum Państwowe w
Religijnych i Oświecenia Publicznego zalecały Lublinie. Fot. Archiwum.
organizowanie regularnej „publicznej rekreacji"
dla uczniów. W szkołach podległych tym
władzom oświatowym nie dbano jednak z reguły o
2
CHRZĄSZCZ NR 5 (1)
KARTY HISTORII
Szczebrzeszyn – rynek
wczoraj … i dzisiaj
Fot. Z. Krasny
3
CHRZĄSZCZ NR 5 (1)
Bryk Aleksander C
Absolwent Państwowego Seminarium Cerkiew
Nauczycielskiego w Szczebrzeszynie, kompozytor. Pierwotnie świątynia katolicka fundowana przez
Autor "Oberka od Szczebrzeszyna", którego nutowy Dymitra z Goraja w 1394 roku; w latach 1570 – 1593
zapis sporządzony 15 lutego 1951 roku znajduje się gdy właścicielami Szczebrzeszyna była rodzina
w Zbiorach Specjalnych Biblioteki Wojewódzkiej Górków znajdował się w niej zbór kalwiński, przy
im. H Łopacińskiego w Lublinie; spisany został dla którym funkcjonowała szkoła przy zborowa.
potrzeb Polskiego Radia. Wykaz prac Aleksandra U schyłku XVI wieku przekształcono ją na cerkiew
Bryka, oraz krótką notatkę biograficzną zamieścił prawosławną, a następnie unicką.
Henryk Zwolakiewicz w Studiach i Materiałach Budynek świątyni służył szczebrzeszyńskim
Lubelskich. Etnografia I. Lublin 1962, s 13 – 14. unitom do roku 1877, wtedy ponownie zabrano go na
potrzeby prawosławnych, po wyjściu w 1905 roku
"buda" Kitowskiego ukazu tolerancyjnego dużo prawosławnych przeszło
Konny środek transportu; kursował ze na katolicyzm, od tego roku budynek pomału zaczął
Szczebrzeszyna do Zamościa w okresie popadać w ruinę; w roku 1918 został oficjalnie
międzywojennym – jednorazowo mógł pomieścić zamknięty i wyłączony z użytku. W chwili obecnej
około 20 osób. pozostaje zamknięty. Obiekt zlokalizowany jest przy
ul. Sądowej w bliskim sąsiedztwie synagogi
Buhaczowski (...)
Magister farmacji, właściciel składu aptecznego – 15 Chevrolet
listopada 1941 roku został rozstrzelany wraz z grupą Dwudrzwiowa limuzyna zakupiona przez dr
mężczyzn ze Szczebrzeszyna w Zamościu. Zygmunta Klukowskiego w latach trzydziestych XX
wieku; był to pierwszy osobowy samochód w
Bystrzycki, ks Szczebrzeszynie w tamtym okresie. Doktor jeździł
Wikariusz, w roku szkolnym 1815/1816 powierzono nim do Lublina, Warszawy, Lwowa.
mu w Szkole Wydziałowej naukę religii. Cdn.
4
CHRZĄSZCZ NR 5 (1)
TURYSTYKA
1. Zagospodarowanie części nowej płyty rynku na 13. Przy okazji budowy kanalizacji sanitarnej w ulicy
potrzeby turystów. Idzie tu o organizację baru z Zamkowej po jej uporządkowaniu zabrukować
napojami, ewentualnie szybkimi daniami tradycyjnymi "kocimi łbami".
barowymi, lodami itp. Ostatni dzwonek aby 14. Historyczny budynek rogatki na ulicy Cmentarnej
uzbroić miejsce w przyłącza elektryczne, wodne wyremontować i przeznaczyć na cele turystyczne
i kanalizacyjne (lub przynajmniej położyć rury aby ( muzeum judaistyczne ? ). Tego typu budynki były
można było w przyszłości przeprowadzić to stawiane we wszystkich miastach znajdujących się pod
uzbrojenie). zaborem rosyjskim. Bardzo niewiele przetrwało do
2. Idąc za ciosem należy dokonać wszelkich chwili obecnej.
zabiegów w celu rewitalizacji całej zabudowy 15.Zakończyć (wreszcie) likwidację gospodarstwa
wokół rynku (szczególnie szpecą otoczenie rolnego przy moście na ulicy Zwierzynieckiej.
kamieniczki własność Pani Niderlowej 16.Rewitalizować budynki szkolne czyli tzw. "dużą
i zarządzana przez Urząd Miasta-na przedprożu). i małą szkołę" aby służyły jako obiekty turystyczne.
3. Akwen wodny - zgodnie z założonymi planami Stanowić powinny bramę do Roztocza ale i bramę do
dokonać wyboru odpowiedniej koncepcji, naszego miasta. Zorganizować parkingi przy obydwu
zbudować nie zapominając o przyłączach szkołach.
elektrycznym, wodnym i kanalizacyjnym. 17. Wyeliminować ruch tranzytowy na ulicy Zamojskiej
Optujemy za lokalizacją najbliżej miasta. i PLT. Kościuszki. Przede wszystkim poczynić wszelkie
4. Poczynić wszelkie starania w zakresie starania o wyprowadzenie drogi krajowej z miasta.
organizacji kwater prywatnych.
5..Poczynić wszelkie starania w zakresie miejsc Przedstawiony wyżej pakiet zagadnień jest
hotelowych i wczasowych w ramach agroturystyki. niejednorodny. Niektóre zadania mają charakter pilnych
6. Dokończyć i uruchomić ośrodek wypoczynkowy - do realizacji natychmiastowej. Niektóre są
w Kawęczynku. dalekosiężne. Realizacja tych zadań należy do wielu
7. Dokonać remontu (gruntownego) budynku organów miasta. Od zadań których realizacja zależy od
synagogi — Domu Kultury. władz miejskich, poprzez różne instytucje działające
8. Przy okazji modernizacji ulicy Zygmunta w mieście l poza miastem, ale na rzecz miasta, poprzez
Klukowskiego - uporządkować i urządzić miejsce organizacje społeczne, aż do mieszkańców.
gdzie znajduje się pomnik Chrząszcza - zieleń, Przedstawione przedsięwzięcia nie stanowią
trzciny, ewentualnie miejsce do parkowania. zamkniętego planu czy programu. Należałoby je
9. Dokonywać dalszych prób i zabiegów w celu uzupełnić przedsięwzięciami, które zdaniem
pozyskania (odkupienia) i urządzenia wzgórza respondentów są ważne.
zamkowego. Najważniejszy w tym działaniu jest cel jakim
10. Porządkować ścieżki wokół miasta celem powinno być zatrzymanie turysty, który obecnie
udostępnienia najbliższych miastu wąwozów przejeżdża przez nasze miasto, traktując je jako "bramę
lessowych- np. zejście od drogi na wysypisko Roztocza" prowadzącą do innych ciekawszych
śmieci w stronę ulicy Błonie. turystycznie miejscowości.
11. Uporządkować brzegi rzeki Wieprz. Udostępnić
turystom przynajmniej na krótkim odcinku Otwieramy forum dyskusyjne na temat
bulwary rzeki. przedsięwzięć, które przyczynią się do tego, że nasza
12.Dokonać zabiegów aby teren łąk na, południe od miejscowość będzie atrakcyjna dla turysty i będzie go
miasta, uznać za obszar chroniony np. w ramach prowokowała do pozostania dłużej.
Parku Krajobrazowego jako ostoję chronionej Pierwszy komentarz do proponowanych
zwierzyny i ptactwa. Rejestrowane są gatunki przedsięwzięć posiadamy. Przekażemy go do
fauny, które wraz z zarastaniem i podmakaniem wiadomości czytelników w następnym numerze
łąk pojawiają się na tym terenie. „Chrząszcza” Ciekawe komentarze lub przyczynki do
proponowanego materiału wydrukujemy.
Redakcja
5
CHRZĄSZCZ NR 5 (1)
CIEKAWI LUDZIE
Dymitr z Goraja
Pochodzący z Rusi Gorajscy herbu Korczak utilis est aptus". Określenie tych terenów jako pustych
zawdzięczali swój niezwykle szybki awans włączeniu i niezagospodarowanych nie wystawia Dymitrowi
się w politykę ruską prowadzoną przez Kazimierza dobrego świadectwa. Dopiero pod koniec życia podjął
Wielkiego. Obok nich, do „kolonizatorów Rusi" on szerzej zakrojoną akcję zasiedlania swych włości,
należeli Otton z Pilicy i Jan Pakosławic - protoplaści lokując na prawie niemieckim kolejno: Żabno koło
Rzeszowskich i Ligęzów. W r. 1353 Kazimierz Wielki Goraja (1395) i Turobin (1399) leżące „in districtu
nadal swym rycerzom - Chodkowi, Piotrowi nostro Szczbrzeschynensi". Przywołane wcześniej
i Ostaszkowi, synom Iwana, piętnaście określenie w dokumencie Jakuba Strepy znajduje tu
zagospodarowanych już wsi w jasielszczyźnie. Piotr potwierdzenie w dokumencie lokacyjnym Żabna. Sam
po ugodzie z braćmi wydzielił z nadania siedem wsi Dymitr pisze w nim, iż dzięki swym działaniom
z ośrodkiem w Kleciu. W r. 1360 król immunizował te pragnie: „de propriis desertis [...] fructus In futurum
dobra i zezwolił na ich przeniesienie na prawo uberiores adaugere" - uzyskać w przyszłości większe
niemieckie. W efekcie Piotr jako wojewoda dochody z terenów, które teraz pozostają
żydaczowski stał się właścicielem dwóch kluczy - niezamieszkane. Myśliński dopuszcza też możliwość
Stojanic i Klecia z Rymanowem pośrodku. Prawdziwa związania z akcją Dymitra lokacji miejskiej Goraja,
kariera stała się jednak udziałem jego syna Dymitra, zapewne około r. 1390. Tenże autor podsumował ten
piszącego się z Klecia (ok. 1340-1400), który sięgnął krótkotrwały zryw zaawansowanego w latach
kolejno po urzędy podskarbiego i marszałka możnowładcy stwierdzeniem, iż: „inicjatywy
Królestwa za czasów panowania Ludwika gospodarcze Dymitra, doniosłe dla przyszłości tych
Węgierskiego. Pokonując stopniowo szczeble kariery ziem, nosiły charakter terytorialnie ograniczony i nie
na dworach trzech, a licząc oddzielnie krótki okres miały ogólnokrajowego znaczenia".
samodzielnych rządów Jadwigi - czterech kolejnych Dymitr z Goraja na miejsce swego wiecznego
władców, zgromadził w swym ręku olbrzymią spoczynku wybrał kościół franciszkanów
własność ziemską obejmującą ponad trzydzieści wsi w Zawichoście, leżący w pobliżu wniesionych przez
i kilka miast (pośród nich Goraj, Kraśnik żonę dóbr w ziemi sandomierskiej, co raz jeszcze
i Szczebrzeszyn). Jak wykazał Myśliński. praktycznie poświadcza jego związki z zakonem braci mniejszych.
całość owych dóbr przeszła w ręce Dymitra za czasów Nie zachowały się niestety żadne informacje o jego
Kazimierza Wielkiego i Ludwika Węgierskiego, nagrobku.
zapewne jako zapłata za wierną służbę w kwestiach Przy próbach odtworzenia aktywności Dymitra jako
polityki ruskiej, która na dworach tych władców fundatora, przeszkodą nie do pokonania staje się, jak
odgrywała szczególną rolę. Jak zauważył Antoni zresztą często w badaniach nad polskim
Gąsiorowski: średniowieczem, brak źródeł. Możemy się jedynie
Szczególna dbałość Dymitra o ilościową stronę domyślać wysokich nakładów na fundacje,
swych dóbr przejawiała się nawet w aktach na poły gwarantowanych przez bardzo wysokie dochody.
rabunkowych, o czym świadczy odebranie ziem Pomimo nich, przy podziale dóbr z bratem Iwanem,
klasztorowi tynieckiemu, który dla ich odzyskania który miał miejsce w r. 1387, Dymitrowi pozostał do
używał protekcji papieskiej. Powiększeniu dóbr spłacenia znaczny dług 1800 grzywien. Część z tych
służyło też zapewne późne i bezdzietne małżeństwo pieniędzy zasiliła zapewne bardziej reprezentacyjne
z Beatą z Bożegodaru w r. 1390, która w posagu fundacje. Olbrzymi majątek Dymitra rozpadł się
wniosła kilkanaście wsi w Sandomierszczyźnie. jednak wskutek braku męskiego potomka.
Zabiegom Dymitra o powiększenie swych dóbr nie
towarzyszyła jednak, jak się zdaje, dbałość o ich
stronę jakościową. W dokumencie z r. 1398 Wiadomości o Dymitrze z Goraja
dotyczącym przyłączenia Szczebrzeszyna do pochodzą z artykułu Pana Marka Walczaka pt:
archidiecezji halickiej, arcybiskup Jakub Strepa „Uwagi o działalności fundacyjnej Dymitra z Goraja.”
zaświadcza, iż dziesięciny z przyłączonych terenów
będą niższe: „in magna parte districtus suus
Szczebrzeschinensis praelibatus foret vacuus et
desertus ac tamen ad incolendum hominibus satis
6
CHRZĄSZCZ NR 5 (1)
GOSPODARKA
7
CHRZĄSZCZ NR 5 (1)
ROZMAITOŚCI
Fot. T. Gaudnik
Fot Z. Krasny
Fot. Z. Krasny
Należy tylko ubolewać, że mało mieszkańców
Szczebrzeszyna skorzystało z okazji, aby zapoznać się z
kulturą i folklorem tak egzotycznych dla nas zakątków
ziemi.
Fot. T.Gaudnik Z.K.