ORGAN STOWARZYSZENIA PRZYJACIÓŁ SZCZEBRZESZYNA
NR.8 (3) SIERPIEŃ 2008
Spotkania z kulturą
Ostatni lipcowy weekend (25-27 lipca 2008 r.) upłyną
nam pod hasłem „SPOTKANIA 2. KULTURĄ". Owe
spotkania nie dotyczyły jedynie naszej kultury, ale także
mieliśmy możliwość zapoznania się z obyczajami i sposobem
zabawy innych narodów.
W piątkowy i sobotni wieczór bawiły nas zespoły z,
Serbii, Meksyku, Turcji i Puerto Rico które do swoich
pokazów starały się wciągać także widzów, ucząc ich
podstawowych kroków swych regionalnych tańców.
Wszyscy zainteresowani bliższym poznaniem artystów
mogli z nimi porozmawiać, potańczyć oraz zakupić
pamiątkowe drobiazgi symbolizujące ich kraje.
Sobotni wieczór zakończył się dyskoteką Pod
Chmurką na Rynku Miejskim - ( DJ MP Manieczki).
Na niedzielę Miejski Dom Kultury w Szczebrzeszynie
przygotował Blok Imprez Artystycznych, w którym każdy
mógł znaleźć coś dla siebie. Całe popołudnie grupa animatorów
z Hrubieszowa zabawiała dzieci przeróżnymi grami, zabawami
i konkursami w których nie brakowało także nagród. Inną
atrakcją, głównie dla dziewczynek były wybory małej miss lata,
w których wzięło udział 11 odważnych „Małych Dam":
Komisja w składzie: Agnieszka Kowalczyk, Dariusz Król,
Antoni Borek, Tadeusz Luterek i Agnieszka Pańczyk
postanowiła przyznać następujące miejsca:
MISS LATA 2008 - Marta Świrgoń
I wicemiss-Klaudia Kukiełka
II wicemiss - Patrycja Tymicka
Miss Publiczności została, wybrana również na Miss Lata -
Marta Świrgoń.
fot. T. Gaudnik
SZCZEBRZESZYN
Egzemplarz bezpłatny
Wszystkie uczestniczki dostały pamiątkowe nagrody,
których sponsorami byli:
• Firma Handlowa AGNES pani Agnieszki
Kowalczyk,
• Księgarnia CHRZĄSZCZ państwa Kuszpytów,
• Sklep wielobranżowy państwa Kotów,
• Sklep wielobranżowy UFO.
Podczas gdy dzieci zajęte były zabawami i
konkursami dla starszych grała i śpiewała
Tarnogrodzka Kapela Ludowa.
Weekendowe Spotkania z Kulturą zakończył zespół
bluesowy Kazek Baca Blues Bend z Zamościa.
Przez całą niedzielę trwała Giełda Rozmaitości
i Kiermasz Artystyczny, na którym swoje prace
prezentowali: Teresa Szumigaj, Zygmunt Jarmuł,
Monika Niechaj, Piotr Kołodziejczyk, Dariusz Król,
Agnieszka Wróbel, Wanda Banach, Aleksandra
Lenart oraz Józef Kurzyński.
Można było także skorzystać z Małej
Gastronomi pana Adama Bojko, która działała przez
cały weekend.
Wszystkie imprezy odbywały się na Rynku
Miejskim, a całość prowadził dyrektor MDK w
Szczebrzeszynie pan Sławomir Kalita.
fot. R.
 CHRZĄSZCZ NR 8 (3)

Artyści swojemu miastu

Dnia 10.07.2008r. w czwartkowy wieczór,
odbył się wernisaż wystawy pt. ARTYŚCI
SWOJEMU MIASTU, przygotowanej przez
Miejskim Domu Kultury przy współpracy artystów
związanych ze Szczebrzeszynem.
Autorami wystawianych prac byli : Teresa
Maria Szumigaj, Anna Szumigaj-Badziak, Zygmunt
Jarmuł, Michał Kowalik, Małgorzata Kowalik,
Marcin Kowalik, Mariusz Drohomirecki, Mirosław
Juszczak, Piotr Juszczak, Janusz Padziński, Dariusz
Król, Tomasz Maranowski, Jacek Kołodziejczyk,
Monika Niechaj, Piotr Kołodziejczyk, Barbara
Artyści z Meksyku
Czapiga, Agnieszka Wróbel, Anna Ciebień.
Całość spotkanie prowadził dyrektor MDK
Sławomir Kalita, który na ręce wszystkich artystów
złożył gorące podziękowania za włączenie się w
organizację wystawy, jednocześnie życząc aby
twórcza pasja dodawała im sił w życiu osobistym i
pracy zawodowej.
Artyści otrzymali także drobne upominki w
postaci filmu promującego Szczebrzeszyn, kwiaty
oraz wyżej wymienione podziękowania.
Całość wyglądu artystycznego i nastrój jaki
można było odczuć, to zasługa pani Anny Ciebień i
Agnieszki Wróbel oraz pracowników MDK, którzy
włożyli wiele pracy i serca w przygotowanie
wernisażu.
Dodatkową atrakcją był koncert muzyki
Artyści z Turcji
klasycznej w wykonaniu Katarzyny Tymura
(wiolonczela) i Małgorzaty Kawalec-Pyś
(fortepian), oraz przygotowany Wiejski Stół, który
był w części zasługą sponsorów (pana Adama Bojko
i pana Janusza Wnuka) gdzie każdy mógł znaleźć
coś dla siebie.
Nie zabrakło także piwa i dobrego humoru,
który towarzyszył artystom do późnych godzin
nocnych.

Piękna Turczynka

Anna Ciebień – Droga krzyżowa II

2

Janusz Padziński – Twarz artysty
Małgorzata Bednarz – Drzewa 2002
Piotr Kołodziejczyk - Pejzaż
CHRZĄSZCZ NR 8 (3)
FESTIWAL TABOR
Szczebrzeszyn 03 – 10.08.2008.
Do naszego miasta przyjechał tabor mający na celu
warsztaty doskonalące umiejętności uczestników, którzy,
w ilości 130 osób, pod kierunkiem doskonałych
fachowców będą się zajmować:
- nauką gry na lirze korbowej i suce biłgorajskiej,
-śpiewem i tańcem tradycyjnym polskim, wołoskim,
ukraińskim i żydowskim,
- uczestnictwem w wykładach, koncertach , spektaklach,
potańcówkach,
- muzyką polską, wołoską, ukraińską i żydowską,
Zajęcia odbywają się jurcie zbudowanej na terenie
harcówki i w salach Miejskiego Domu Kultury. Koncerty
dla mieszkańców odbywają się również w tych samych
pomieszczeniach.
Odbywały się również spektakle telewizyjne jak np.
,,Tajbełe i demon” R.
3
CHRZĄSZCZ NR 8 (3)
Regina Smoter Grzeszkiewicz
Mały słownik historii Szczebrzeszyna – ciąg dalszy
Przystański, dr
W okresie powstania listopadowego zatrudniony został
jako lekarz dywizyjny; z dniem 12 lipca 1833 roku objął
obowiązki lekarza naczelnego, administracyjnego w
dobrach Zamoyskich – zatrudniony został w szpitalu w
Szczebrzeszynie.
przywilej Jana Czarnkowskiego
Wydany został w roku 1593 dla Żydów
szczebrzeszyńskich, zwalniał ich od stawania razem z
mieszczanami pod bronią celem jej prezentacji przed
każdorazowo wybraną Radą Miejską.
przywileje miasta Szczebrzeszyna
Szczebrzeszyn lokowany był na prawie magdeburskim w
roku 1352. W roku 1472 kolejny właściciel miasta Jan
Amor Tarnowski ustanowił jarmark na św. Agnieszkę (21
stycznia) zwalniając kupców przyjeżdżających do
Szczebrzeszyna od opłaty cła i myta (w mieście
funkcjonowała wówczas komora celna). W roku 1560
przedmieszczanie Błonia i Zarzecza otrzymali od Andrzeja
Górki przywilej uprawniający ich d korzystania z
przepisów prawa magdeburskiego, którym rządziło się
miasto. 12 grudnia 1583 roku Stefan Batory w przywileju
konfirmacyjnym odnowił wszystkie prawa miejskie
zawarte w dokumentach, które uległy zniszczeniu podczas
pożaru zamku. 17 października 1584 roku Stanisław Górka
nadał mieszczanom szczebrzeszyńskim prawo wycinania
drzewa w okolicznych lasach niezdatnego do budowy i
zleżałego - zatwierdził je 9 stycznia 1585 roku. W rok
później jego brat – Andrzej odnawia prawo magdeburskie,
urzędników miejskich zwalnia od ciężarów w naturze
ponoszonych na rzecz pana miasta, radnym miejskim
nadaje łąkę o 2 morgach powierzchni w miejsce zajętej na
potrzeby dworskie przy młynie na rzece Wieprz.
Po przejęciu miast w 1593 roku ordynat Jan Zamoyski
przywrócił katolikom kościół zajęty przez braci Górków na
zbór kalwiński, na nowo go uposażył i przyłączył do
funduszy infułata kolegiaty zamojskiej. 27 marca 1598
roku J. Zamoyski zatwierdził dotychczasowe przywileje
otrzymane przez miasto, oraz zezwolił na: 1/ wyrąb
drzewa w lasach potrzebnego na budowę i opał, 2/ zniósł
opłaty od sycenia miodu, 3/ danina oddawana dotychczas
na rzecz dworu zamojskiego w naturze (owies) zamienił na
opłatę w wysokości 10 groszy, 4/ dochody z młyna
przeznaczył na potrzeby miasta. 25 października 1643 roku
syn Jana Zamoyskiego – Tomasz zatwierdza przywileje
wydane przez poprzednich właścicieli miasta i dodaje
nowy; 26 czerwca 1643 roku zezwala mieszkańcom
Szczebrzeszyna na zabudowę pustych placów. 25
października 1673 roku król Michał Korybut Wiśniowiecki
i 6 grudnia tegoż roku Stanisław Koniecpolski nadali
szczebrzeszyńskim mieszczanom prawo palenia i
sporządzania na swoja korzyść gorzałki pod obowiązkiem
płacenia do skarbu dworskiego od 1 – 3 groszy od składu
4
gorzałczanego. W roku 1661 szczebrzeszyńskie cechy:
piekarski, bednarski, szewski, kuśnierski, płócienniczy i
sukienniczy otrzymały przywilej, który określał
obowiązki czeladzi, majstrów, regulował zagadnienia
dotyczące wyzwolin, wymiaru kary, opłat. Przywilej
zabraniał także w odległości jednej mili od
Szczebrzeszyna prowadzić rękodzieło innym
rzemieślnikom nie należącym do cechów w
szczebrzeszyńskich. W roku 1694 przywilej podobnej
treści otrzymały cechy: kowalski, stelmachowski,
miecznikowski, rymarski, kotlarski, złotnicki, ślusarski,
grzebieniarski, hafciarski, iglarski, rzeźniczy. 12 lipca
1729 roku król August II ustanowił w mieście trzy nowe
jarmarki na: św. Jana Chrzciciela (24 czerwca), na
Wniebowzięcie NMP (15 sierpnia), na św. Mikołaja (6
grudnia). 21 maja 1770 roku Klemens Zamoyski wydał
zarządzenie, by mieszczanie za dozwolony w 1673 roku
wyszynk "po 3 złote składkowe do skarbu dworskiego
wnosili".
pseudonimy Tadeusza Kuncewicza
Tadeusz Kuncewicz walkę z niemieckim okupantem
rozpoczął w roku 1940 organizując pluton na terenie
gminy Nielisz – pracował wówczas na kolei; dużą pomoc
okazali mu miejscowi działacze społeczni. Nosił wówczas
pseudonim "Wierny". Gdy w kwietniu 1941 roku po akcji
na kasę gminną w Starym Zamościu rozpoczęły się
aresztowania T. Kuncewicz przeszedł na stałe do
konspiracji, zmienił wtedy pseudonim na 'Kmicic". W
kwietniu 1942 roku został przydzielony do odbudowy
placówki w Zwierzyńcu, z zadania wywiązał się bardzo
dobrze, wówczas komendant obwodu zamojskiego
"Adam" zmienił mu pseudonim na "Podkowa" i polecił
zorganizowanie oddziału dywersyjnego.
Publiczna Średnia Szkoła Zawodowa
Powstała w roku 1946 staraniem dr Klukowskiego i Jana
Kota W początkowym okresie istnienia placówki
zorganizowano trzy klasy: przygotowawczą, metalową i
handlową. Do klasy przygotowawczej uczęszczała
młodzież określana jako "zbieranina różnych
niedobitków" - byli to uczniowie różnorodni pod
względem wieku (od 15 – 25 lat), rozwoju umysłowego,
zdolności. Skład klasy metalowej stanowili chłopcy,
którzy poza nauką pracowali w różnych warsztatach
ślusarskich prywatnych, lub w Cukrowni Klemensów.
Klasa handlowa zrzeszała grupę ponad dwudziestu osób w
różnym wieku. We wrześniu 1947 roku szkoła liczyła
siedem klas: dwie przygotowawcze, pierwszą krawiecką,
pierwszą i drugą metalową, oraz handlową - łącznie 170
uczniów. Dyrektorem szkoły był Jan Kot († 21 listopada
1984 roku). Kolejni dyrektorzy szkoły to: Stanisław
Michoński, Janusz Padź, Stefan Luterek. Od roku 1991
funkcje dyrektora Szkoły Zawodowej pełni Bogusław
Garbacik. Z jego inicjatywy 9 maja 1996 roku placówka
otrzymał imię dr Zygmunta Klukowskiego.
Cdn.
 CHRZĄSZCZ NR 8 (3)

Tak przygotowano wsie: Gorajec, Podborze,

Co zostało w pamięci. ciąg dalszy
Chłopków. Nas kierowali do Gorajca. Duża część
rodzin została w Sąsiadce i Mokrymlipiu, część
…!0 lica 1943 roku godzinie 7.00 rozpoczęło się
rozjechała się do znajomych i krewnych do różnych
wysiedlenie. Niemcy przyjechali do sołtysa i
wsi. Reszta pojechała do Gorajca.
zapowiedzieli wysiedlenie wszystkich mieszkańców.
Rodziny wysiedlone przyjmowano życzliwie i
Na wyprowadzenie się całych rodzin Niemcy dali 20
z wielkim współczuciem. W Gorajcu wiele
minut czasu. Sołtys wsi Źrebce Bartnik Jan syn
gospodarstw było zupełnie opuszczonych,
Jacentego rozesłał swoje dzieci, aby zawiadomiły
zabudowania stały puste. W innych zostały jedna lub
wszystkich o wysiedleniu. W tym samym dniu
dwie osoby, gdzie indziej znowu mieszkały po dwie
wysiedlenie było i w innych miejscowościach:
rodziny w jednym zabudowaniu. Młodzież zasiliła
Deszkowice, Kulików, Rozłopy, Sułów, Kolonia
szeregi partyzantki, bądź też przychodziła czasami
Sułów, Sułówek, Kitów, Tworzyczów.
przespać się w domu.
Dzień był pogodny, ciepły. We wsi od rana
Największym problemem było pożywienie.
widac było przygotowania do zbioru żyta. Żniwa!
Najbardziej łupione były tereny wsi, gdzie Niemcy
Odezwały się młotki klepiące kosy. Kobiety
zasiedlili Chorwatów i innych folksdojczów, a nawet
przygotowywały śniadanie, Mężczyźni kładą na wóz
rodziny zza Zamościa, tych którzy podpisali
kosy, grabie, osełki, młotki, zapasowy kabłąk (do
folkslistę. Nazywano ich ,,czarnymi”. Zajmowali oni
kosy – red.), bo po śniadaniu kto żywy siądzie na
zabudowania w dobrym stanie, duże podwórza i
furmankę. Z tyłu uwiązano krowy i tak pojadą całą
ładne, wygodne domy mieszkalne. Do tych
rodziną, z inwentarzem na pole, gdzie z wielką
zabudowań ściągali sprzęt rolniczy, meble, z całej wsi
powagą będą zbierać plony, które w tym roku
znosili kury, pozostawione cielęta i prosięta. Na
zapowiadały się obfite.
koniec potrzebowali parobków. Zgłosiło się kilka
Wiadomość o wysiedleniu lotem błyskawicy
starszych osób, którym pozwolono zamieszkać w
obiegła całą wieś. Wielka trwoga! Zaczęła się
swoich budynkach Rozpoczęła się walka o
bieganina. Matki nawoływały swoje dzieci. Starszych
pożywienie. Już w pierwszą noc ludzie rozpoczęli
wyprawiano już z krowami za wieś. Kobiety wiązały
wynosić żywność ze swoich budynków. Czego nie
w prześcieradła co się dało, przy czym głośno płakały
mogli zabrać na furmankę to nocami podjeżdżali na
i spieszyły się. Tylko mężczyźni w milczeniu
pole, kosili i zabierali.
zaprzęgali konie do swoich wozów, ładowali co było
,,Czarni” wiedzieli, że tu blisko jest
pod ręką, podjeżdżali pod dom mieszkalny, żeby
partyzantka. Bali się więc kosić zboże z dala od wsi.
zabrać przygotowane tobołki i dzieci. Opuszczali
W granicach pod lasem dawali ludziom kosić co
progi rodzinne z wielką rozpaczą i niepewnością jutra.
trzeci snopek. Jeszcze w październiku kosiłem
Na drodze do Radecznicy już jechali ludzie
jęczmień na co trzeci snopek. Podobnie było z
wysiedleni z innych wsi: mieszkańcy Deszkowic,
ziemniakami. Przesiedleńcy kopali do worków
Kulikowa, Kolonii Rozłopy, Kolonii Sułów i Sułowa.
podjeżdżali wozami i wywozili na pola Sąsiadki, a
Do nich dołączali się mieszkańcy Źrebiec. Jedni szli
potem do domu, w którym mieszkali. Tak zwozili
pieszo, drudzy pędzili krowy, inni jechali na wozach.
siano, koniczynę i co się dało. W ten sposób niektórzy
Utworzyła się długa kolumna wygnańców. Drugą
żywili cały swój inwentarz przez zimę.
kolumną na drodze do Turobina ciągnęli ludzie z
W dniu 19 marca ,,czarni”, którzy osiedlili się jako
wysiedlonych wsi: Kitowa, Tworyczowa, Sułowca.
Niemcy, uciekli. Po prostu zwinęli toboły i dołączyli
Trzecią kolumnę utworzyli wygnańcy z Rozłop i
do zasiedlonych w Sułowie, gdyż tutaj czuli się
Deszkowic. Kierunek Zaburze. Razem szły rodziny z
bezpieczni, bo mieścił się tu posterunek żandarmerii i
wysiedlonych wcześnie miejscowości. Jak i
policji granatowej. Ale i tu łatwo nie było, trzeba było
wygnańcy z województwa poznańskiego, którzy
walczyć. 4 grudnia 1943 roku oddział partyzancki AK
znaleźli tu schronienie. Wszyscy związani wspólnym
pod dowództwem ,,Zapory” zaatakował wieś Źrebce
losem, niepewni czy znajdą dach dla dzieci i dla
celem zdobycia żywności i broni. ,,Czarni” zaczęli się
siebie? Co będą jedli, gdzie mieszkali, jaki ich czeka
bronić, rozpoczęła się walka. Wartownia została
los? Niemcy podjechali samochodem i kierowali
szybko opanowana, po czym ,,czarni” próbowali się
wygnańców do wiosek nie objętych wysiedleniem. Z
bronić w zabudowaniach, w których mieszkali. W
tych miejscowości, uprzednio, Niemcy wywieźli
wyniku tych walk zginął jeden partyzant –
mieszkańców do obozu przejściowego w Zwierzyńcu,
amunicyjny erkaemista Feliksa Czyża i dwóch
a potem do Niemiec.
folksdojczów. Byli to: Mieczysław Czerniak, który

5
CHRZĄSZCZ NR 8 (3)

zajmował budynki Jana Noska i Kazimierz Jednym słowem zostały puste zabudowania
Brzozowski z budynków Walentego Pastuszaka. nawet bez stołów, krzeseł, łóżek i innego drobnego
Budynki Piotra Tetlaka zajmował Chorwat Rudolf. sprzętu domowego. W nielicznych wypadkach zawalone
Ten bronił się zaciekle. Zabudowania gospodarcze piece, wyrwane fajerki. Większość rodzin zaczynała od
zostały spalone, a Rudolf gdzieś zniknął. Ogień i zera, ale ludzie w tych ciężkich chwilach pomagali
strzały zaalarmowały posterunek w Sułowie. sobie nawzajem. Życie powoli zaczęło wracać do
Żandarmi zebrali ,,czarnych” z Sułowa i Kolonii normy, chociaż niektórzy jeszcze przez przez kilka lat
Sułów i ruszyli w kierunku wsi Źrebce. Przyszli na byli biedni….
tor wąskotorowy, gdzie zatrzymali się i po chwili Feliks Pietrzniak
wrócili do Sułowa. Nie chcieli nawiązywać walki,
woleli nie ryzykować. Partyzanci zabrali żywność, ***
kilka karabinów i odjechali. W tym czasie
zaatakowano zasiedlonych w Tworyczowie.
,,Czarni” również bronili się, w wyniku tej
Powstanie Warszawskie
potyczki zginął dorffirer Kicman (Kitzmann – red.)
Wystąpienie zbrojne w dniach 1 sierpnia – 3
i spalono kilka zabudowań. Zabrano żywność i
października 1944 roku przeciwko okupującym
broń. Po pewnym czasie zaatakowano wieś
Warszawę wojskom niemieckim zorganizowane przez
Rozłopy. Niemcy bronili się w zabudowaniach
Armię Krajową w ramach akcji ,,Burza”, połączone z
Andrzeja Kurzawskiego, Budynki zostały spalone,
ujawnieniem się i oficjalną działalnością najwyższych
zabrano żywność i trochę broni (relacja Feliksa
struktur Polskiego Państwa Podziemnego.
Czyża)…. … 10 lica 1943 roku Niemcy
Strategicznym celem powstania była próba
wysiedlili Szczebrzeszyn, Przedmieście
ratowania powojennej suwerenności, przedwojennego
(Zamojskie – red.) i Bodaczów. Samo wysiedlenie
kształtu granic wschodnich, uniemożliwienie narzucenia
przebiegało inną metodą. Całe rodziny wzywano
Polsce władz uzależnionych od Związku Sowieckiego.
do miejscowej hali i stąd na piechotę pędzono do
Dowódcy powstania przewidywali, iż powinno
Zwierzyńca odległego około 11 kilometrów, a
ono trwać zaledwie kilka dni, zaś w rzeczywistości
potem wywożono do Niemiec. Kiedy ludność ta
trwało 63 dni. Straty po stronie polskiej wyniosły:
przebywała w miejskiej hali, dyrektor Cukrowni
10 000 zabitych, 7 000 tysięcy zaginionych, 5 000
Klemensów pan Muliński zwrócił się do władz
rannych żołnierzy oraz 120 000 – 200 000 ofiar spośród
niemieckich o zwolnienie ludzi, którzy pracowali
ludności cywilnej. Po stronie niemieckiej: 10 000
w cukrowni. Chodziło o pracowników stałych i
zabitych, 6 000 zaginionych, 9 000 rannych żołnierzy,
sezonowych. Władze niemieckie wyraziły zgodę,
300 zniszczonych czołgów i samochodów pancernych.
więc przy tej okazji dyrektorowi udało się zwolnić
Powstanie zakończyło się kapitulacją oddziałów
dużo więcej ludzi, niż to było potrzebne ( do pracy
powstańczych.
w cukrowni – red.). Pozostali, zanim dostali się do
Jest to wspomnienie kilku wiadomości, związane
obozu, zostali zaznaczeni kredą. Tych Niemcy
z 63 rocznicą wybuchu powstania.
brali oddzielnie i niemiłosiernie bili.
R.
W połowie lipca 1944 roku słychać było ze
wschodu odgłosy dział – zbliżał się front. Każdego
następnego dnia wyraźniej huczały działa, Z tym
większą uwagą ludzie słuchali zbliżającej się
ostatniej rozgrywki….
24 lipca 1944 roku wczesnym rankiem przyszły
wojska sowieckie. WYZWOLENIE ! Każdy z ulgą
odetchnął, koniec ciemnej okupacji. Teraz
mieszkańcy mogli wrócić z wysiedlenia do swoich
zabudowań, które nie zawsze były w komplecie. W
niektórych brakowało okien, drzwi. Ścieżki zarosły
pokrzywami. Brak inwentarza. Brak sprzętu
rolniczego jak: kieraty, sieczkarnie, pługi, brony,
siekiery, kosy, motyki, luśnie, nalustki, łopaty.
Ratusz – lata 1945-1955
Czego nie zrabowali czarni zabrało wycofujące się
fot. ze zbiorów Ł. Zabiciel
wojsko niemieckie.

6

Dzieje gminy Szczebrzeszyn
praca zbiorowa pod redakcją Reginy Smoter
Grzeszkiewicz i Bogusława Garbacika
W administracyjnych granicach gminy Szczebrzeszyn
utworzonej w grudniu 1972 r. znajduje się miasto
Szczebrzeszyn wraz z pięcioma jednostkami osadniczymi:
Szczebrzeszynem, Przedmieściem Zamojskim,
Klemensowem, Szperówką, Błoniem, oraz trzynastoma
przyległymi do gminy sołectwami (Brody Małe, Brody
Duże, Bodaczów, Wielącza Wieś, Wielącza Poduchowna,
Wielącza Kolonia, Kolonia Niedzieliska, Niedzieliska,
Kąty I, Kąty II, Kawęczyn, Kawęczynek, Kolonia
Lipowiec
Niektóre z z tych miejscowości jako będące częścią
składową parafii Szczebrzeszyn odnotowano w XVI
wieku, były to: Wielącza (Wieliąncza), Brody Duże (Brod
Duplex), Bodaczów, Niedzieliska, inne znacznie wcześniej,
kolejno w latach: 1352 – Szczebrzeszyn, 1424 – Wielącza,
1470 – 1480 – Kawęczyn, 1480 – Niedzieliska, 1555 – 1557
– Kawęczynek, Zarzecze (od pocz. XIX wieku
identyfikowane jako Przedmieście Zamojskie).
W 1560 roku Andrzej Górka zapewnił mieszkańcom
Zarzecza używanie prawa magdeburskiego, byli
postrzegani wówczas jako przedmieszczanie. W roku 1586
przedmieszczanie szczebrzeszyńscy (z Błonia i Zarzecza)
zobowiązani zostali do odbywania na rzecz pana miasta
(Andrzeja Górki) powinności w naturze: bronowanie na
dworskich polach przez 6 dni w ciągu roku, zwożenie do
stodół dworskich po 10 kóp zboża z połowy każdego łanu.
Nieco później (1595 roku) Stanisław Górka, narzuca
przedmieszczanom Zarzecza nowe zobowiązania – z
każdego półłanka mają bronować po 6 dni na polach
dworskich, zwozić nakazane wcześniej ilości zboża przy
jednoczesnej opłacie czynszowej w wysokości 12 groszy z
każdego półłanka (mieszczanie z tej samej ilości pola
uprawnego płacili 20 groszy). Z roku 1812 pochodzi
informacja iż Zarzecze (obok Przedmieścia Błonie,
Zamojskiego i folwarku Bodaczów) należało do parafii
katolickiej Szczebrzeszyn dekanatu zamojskiego.
Informacja o Klemensowie pochodzi z pocz. XVIII w. Kąty
I i II wymieniane są w roku 1800.
Gmina Szczebrzeszyn utworzona została w
początkach XIX wieku – jak podaje Jan Górak w okresie I
Rzeczpospolitej Szczebrzeszyn należy do ziemi chełmskiej w
guberni chełmskiej (1912 – 1915) i jest gminą. 23 maja
1920 roku w Szczebrzeszynie i pobliskim Klemensowie
obchodzono Dzień Śląska Cieszyńskiego – w
Szczebrzeszynie zorganizowano kwestę celem zebrania
środków finansowych na rzecz działającego na Śląsku
Koła Polskiej Macierzy Szkolnej. Mieszkańcy miasta przy
pomocy rejenta Aleksandra Krzywdzińskiego uchwalili
rezolucję w sprawie Śląska Cieszyńskiego, któremu groziła
aneksja ze strony Czech; znalazło się w niej m. in
stwierdzenie: ...my podnosimy dziś głos do Sejmu,
CHRZĄSZCZ NR 8 (3)
do Naczelnika Państwa i Rządu , wzywając aby
bronili Śląska wszystkiemi siłami i nie dopuścili do tego,
żeby oddany był czeskim zaborcom.
Obchody Dnia Śląska Cieszyńskiego poprzedziły
publikacje prasowe, m. in. na łamach "Nowin
Zamojskich" z dnia 9 lutego 1918 roku - ogłoszono apel o
finansowe wsparcie dla kresów cieszyńskich. W
odpowiedzi mieszkańcy Szczebrzeszyna, Klemensowa i
okolic wraz z wpłatą określonych kwot (50, 100 marek)
zadeklarowali swoje członkostwo w Kole Polskiej
Macierzy Szkolnej na Śląsku Cieszyńskim, byli to: ze
Szczebrzeszyna ks. Andrzej Wadowski (członek
założyciel), Anna Krupianka, ks. Wacław Padkowski, Józef
Kołodziejczyk, Kazimierz Ruchawski, Zygmunt Lambrecht,
Leonard Kowalski, Aleksander Wiśniewski, Jan
Strojnowski, Jan Szczygłowski, Stanisław Stasiak, Wacław
Kowalik, Andrzej Moszyński (członkowie wieczyści);
z Klemensowa – członkowie założyciele: członkowie
Stowarzyszenia Spożywców, pracownicy Cukrowni
"Klemensów", Marja Wyszyńska. Członkowie wieczyści -
Jan Bac, Paweł Płatek, Henryk Mazurowski, Jan
Klimaszewski, Julian Wyszyński, Stanisław Splowacz, Michał
Niemirowski, Stanisław Sadoś, Franciszek Misiński, Michał
Mościbrodzki, Antoni Borkowski, Józef Wolski. Jako członek
wspierający poczynania śląskiego Koła Macierzy szkolnej w
Cieszynie zaofiarował pomoc finansowa Józef Cebrykow z
Klemensowa.
W roku 1938 Szczebrzeszyn liczył 8. 128 osób, w tej
liczbie 3. 169 Żydów; w 1942 roku Niemcy wspólnie z
policją ukraińską wymordowali na terenie Szczebrzeszyna
ok. 4000 Żydów. Podczas okupacji w wioskach
należących do gminy Szczebrzeszyn osiedlili się Niemcy;
ich obecność odnotowano w: Szczebrzeszynie (wraz z
Błoniem) – 313 osób, na Przedmieściu Zamojskim i w
Klemensowie (w domkach zajmowanych dotychczas
przez pracowników Cukrowni) – łącznie 230 Niemców, w
Bodaczowie – 162 osoby, Wielączy – 321, na Brodach
Małych – 9 osób i Dużych – 289, w Kawęczynie – 8,
Niedzieliskach Kolonii – 1.
W początkowym okresie okupacji obowiązki burmistrza
pełnił Jan Franczak - w pierwszych dniach września
1939 roku powrócił do miasta (nie wiadomo czy był
zmobilizowany, czy jak wielu szczebrzeszynian wyjechał
w obawie przed bombardowaniem i Niemcami). 9 czerwca
1940 roku został aresztowany i osadzony w więzieniu w
Zamościu - jego zatrzymanie było – jak napisał dr
Klukowski zupełnym zaskoczeniem dla mieszkańców.
Burmistrz przez cały czas okupacji niemieckiej był bardzo
lojalny w stosunku do władz, ściśle z nimi współpracował i
niczym im się nie mógł narazić... Jan Franczak przebywał
kolejno w: Zamościu, Lublinie, Oranienburgu i Dachau,
zwolniony został w listopadzie 1940 roku.
Lojalność wobec władz, odkupił (cytuję za dr
Klukowskim) swoim męczeńskim pobytem w więzieniu i
obozach niemieckich.
7
CHRZĄSZCZ NR 8 (3)
Podczas nieobecności Jana Franczaka obowiązki
burmistrza pełnił Jan Borucki. O jego postawie w stosunku
do ludności żydowskiej dowiadujemy się z notatki dr
Klukowskiego sygnowanej datą 5 maja 1940 roku –
burmistrz Borucki powziął projekt przerobienia spalonej
bożnicy żydowskiej (spłonęła w listopadzie 1939 roku) na
kino miejskie... Jak była reakcja miejscowych Żydów lepiej
nie wspominać. Delegacja złożona z trzech osób reprezen-
tujących szczebrzeszyńską społeczność żydowską przyszła
nawet do dr Klukowskiego – cóż im w dzisiejszych
warunkach mogłem poradzić? Powiedziałem ażeby się udali
do Boruckiego.
W roku 1941 kolejnym burmistrzem Szczebrzeszyna
zostaje (z mianowania władz niemieckich) Józef Hejno. Z
"Dziennika ..." dr Klukowskiego dowiadujemy się iż
podczas okupacji kasjerem szczebrzeszyńskiego magistratu
był Ksawery Leszczyński, były dowborczyk, aresztowany
został 1 czerwca 1941 roku.W magistracie pracowali także:
Galant, Jan Kitowski (aresztowany 17 czerwca 1942 roku).
Długoletnim sekretarzem magistratu był Lucjan Wawryk,
podczas okupacji zamieszkał w Gorajcu. Aresztowany został
18 czerwca 1943 roku w urzędzie starostwa w Biłgoraju,
gdzie udał się celem uzyskania przepustki na wyjazd do
Warszawy. Na stanowisku buchaltera zatrudniony był Wit
Naszyński, zatrzymany został przez Niemców 2 lipca 1943
roku.
Według danych jakie otrzymał dr Klukowski w
szczebrzeszyńskim Magistracie z miasta wysiedlono 54
rodziny. Akcja wysiedleńcza przebiegała dwuetapowo –
najpierw zaaresztowano grupę mężczyzn, z pośród których
11 oznakowano na czole litera V;
byli to:
Dominik Amborski, pracownik "Rolnika", były nauczyciel
tutejszego gimnazjum,
Postulski, urzędnik sądu grodzkiego,
Wit Naszyński, długoletni buchalter magistratu,
Dworniczak, rzeźnik,
Jan Doleżal, emerytowany leśniczy,
Adolf Cichocki, b. urzędnik,
Feliks Krukowski, szofer,
Marian Fedorowicz , urzędnik "Alwy",
Kazimierz Wawrzkiewicz, pracownik "Alwy",
Głowacki, nauczyciel,
Głowacki, kupiec
Ci jako pierwsi zostali odtransportowani zostali do
Zwierzyńca Po nich zatrzymano matki z dziećmi. Jak
wyglądał ich pobyt w obozie przejściowym w Zwierzyńcu
opowiada jedna z mieszkanek miasta: najpierw Niemcy
zabrali ojca, później nas wysiedlili . W domu było nas
siedmioro – czworo dzieci, rodzice i babcia była z nami.
Najgorzej było nam w Zwierzyńcu. Tam był straszny głód.
Rodziny przynosiły chleb, ale Niemcy nie dawali przerzucać
przez druty. Raz jak przerzucili chleb, złapał jakiś
mężczyzna, później przy dzieleniu chleba Niemiec strzelił mu
w głowę – do dziś nie mogę zapomnieć tej sceny - mózg się
rozleciał na chleb, ale ludzie nie patrzyli na to , tylko tłoczyli
się za tym chlebem, każdy chciał chociaż kromkę dostać...
8
Z jednej rodziny zabrali trzech synów, to ci już nie
wrócili, zamordowali ich od razu w Zwierzyńcu;
strasznie bili, co dzień śledztwo było...Zabrany był
Radziszewski, zginął na Majdanku...
31 sierpnia 1943 roku Szczebrzeszyn został oficjalnie
uznany za gminę niemiecką i określony nazwą
"Dorfgemeinde Szczebrzeszyn Kreis Zamosc"; w jej
skład weszły m. in. Gmina Sułów, wsie gminy
Zwierzyniec (Brody Małe, Brody Duże, Kawenczyn,
Kawenczynek...). Niemiecka gmina Szczebrzeszyn
odtąd odtąd nosiła nazwę "Hauptdorf
Szczebrzeszyn", albo"Stadgemeinde Szczebrzeszyn",
składała się z 31 wsi określanych jako niemieckie (z
racji zasiedlenia ich przez tzw. "czarnych"), oraz
polskie.
Wsie niemieckie (Deutsche Dörfer) – Szcebrzeszyn,
Rozłopy, Sułów, Kolonia Źrebce, Tworyczów, Kitów,
Deszkowice, Bodaczów, Wieloncza, Zawada, Gross
Brody (Brody Duże), Sułów, V [orstadt]
(Przedmieście) Zamojskie.
Wsie polskie ( Polnische Dörfer) – Marynówka, Kąty
I, Kąty II, Niedzieliska, Klemensów, Brody Małe,
Kawenczyn, Kawenczynek, Sułowiec,
Sułówek, Kulików, Michalów, Szperówka u[nd]
Doroszewszczyzna, Sąsiadka, Mokre Lipie, Błonie,
Kol.[onia] Kawenczyn, Kol. [onia] Rozłopy -
skrupulatny w podawaniu wszelkich szczegółów dr
Klukowski podał również treść pieczątki jaką
posługiwano się we wsiach polskich (w
Deszkowicach): Deutsche Dorf Deszkowice – Der SS
Dorfführer - Hauptdorf Szczebrzeszyn. Kreis
Zamosc. GG
Z chwilą utworzenia niemieckiej gminy w
Szczebrzeszynie, oprócz nasiedlonych Niemców
znaleźli się miejscowi Volksdeutsche – zapisy na
Volkslistę odbywały się w różny sposób: dobrowolnie
lub pod przymusem; większość, jak zapisał dr
Klukowski stała się Volksdeutschami z własnej woli:
Stanisław Kiszka, Jan Flak, Wójtowicz, Bielecki,
Grygiel, Kołodziejczyk, Rypin, Gąska, Borowiński,
Kozłowski, Bizior, Dominik Amborski, Ignacy
Ostrowski.
Sołtysem został Niemiec Hepp, który założył
restaurację pod nazwą "Neue Heimat" ("Nowa
Ojczyzna"); polskie dotychczas nazwy ulic
przemianowano na niemieckie: Klosterstrasse,
Kirchestrasse, Greichtsstrasse, Grünestrasse. Straty
wojenne (materialne), które dotknęły miasto to: 7
spalonych domów mieszkalnych, 19 stodół, 13 obór i
stajni, 3 szopy..., szacuje się, że w czasie okupacji i
zaraz po jej zakończeniu z udziałem Niemców i
nacjonalistów ukraińskich na terenie gminy
Szczebrzeszyn zginęło ponad 350 mieszkańców.
Okupacyjna rzeczywistość Szczebrzszyna
to nie tylko cierpienia ludności polskiej – w
miasteczku żyła znaczna ilość ludności żydowskiej –
myślę, że warto choćby w wielkim

skrócie przybliżyć jej ówczesne warunki egzystencji –
wykorzystaliśmy w tym celu fragment wspomnień
Jakowa Morgenszterna opublikowanych na łamach "Księgi
Pamięci Gminy Żydowskiej w Szczebrzeszynie",
przekładu których z języka jidysz dokonał nie żyjący już
Adam Altman: Niemcy zaczęli oznaczać Żydów mających
powyżej 11 lat opaskami , na których były żółte gwiazdy
Dawida. Żydzi musieli czapkować przed każdym
niemieckim żołnierzem. Gdy Żyd nie zauważył żołnierza z
daleka, to ten żołnierz mógł tego Żyda bić aż do śmierci.
Bożnica nadpalona została po tym gdy Niemcy polali ją
benzyną i podpalili. Oni wygonili wszystkich Żydów i
zebrali ich koło ratusza, stamtąd popędzili ich do Hali. Ja
też z moimi rodzicami zostałem w tej Hali. Ogień z
bóżnicy bardzo się rozprzestrzenił. Hala była zamknięta i
rozległa się wieść, że Niemcy chcą podpalić Halę wraz z
ludźmi.
Przeto wyłamano odrzwia Hali, ale kto tylko
przekroczył bramę został zastrzelony. W ten sposób padła
bardzo duża liczba ofiar. I dlatego z powrotem zamknięto
te odrzwia Hali i trzymano nas tam dwa dni bez jedzenia i
bez napoju.
Na trzeci dzień wypuszczono tylko kobiety i
dzieci, mężczyzn zatrzymano w tej Hali a część z nich
zaprowadzono do aresztu. Tam też był rabin z miasteczka.
Mówiono, że chcą tych Żydów na raty wystrzelać. Udano
się prosić komendanta, to on spytał: "dlaczego Żydzi
podpalili bóżnicę?" Przeto oni wszyscy, mężczyźni zostaną
zastrzeleni. Po wielu prośbach komendant zgodził się
żebyśmy zapłacili wielką kwotę jako wykupne. Kwota
została zebrana w przeciągu dwóch dni i ci Żydzi zostali
oswobodzeni...
Wtedy zaczęto wybierać Judenrat, ale ci wybrani
bardzo szybko zrezygnowali ze swoich stanowisk. Większa
część uciekła na stronę rosyjską i przez to wybrano drugą
radę...
Szczebrzeszyn wraz z okolicznymi wsiami
wyzwolony został w lipcu 1944 roku – pierwsze dni,
tygodnie po odzyskaniu wolności były bardzo trudne dla
miejscowej społeczności. Ich atmosferę doskonale
przybliża dr Klukowski, w opublikowanym w 1997 roku
przez jego wnuka Andrew'a pamiętniku lekarza o
sowieckiej okupacji w Polsce - Red Shadow: A
Physician's Memoir of the Soviet Occupation of Eastern
Poland, 1944-1956. ("Czerwony cień. Pamiętnik lekarza o
sowieckiej okupacji we Wschodniej Polsce 1944 – 1956." ).
Wydawca: Mc Farland & Company, 1997. Posiłkując się
tą lekturą spróbujemy odtworzyć kilka z ówczesnych
wydarzeń, jakie miały miejsce na terenie gminy
Szczebrzeszyn:
nie wszyscy byli żołnierze AK ujawnili się, wielu z nich
nadal pozostaje w Podziemiu, tylko teraz zmienił się
kierunek ich działań – wymierzone zostały we władzę
komunistyczną; oficjalna nazwa podziemnej organizacji
brzmiała: Ruch Oporu Stronnictw Politycznych i
Organizacji Społeczno – Politycznych (ROSP)
CHRZĄSZCZ NR 8 (3)
wprowadzono obowiązkowe dostawy (wspominają o
tym również mieszkańcy Błonia Maria Trusz i
Stanisław Dawid) – miejscowa ludność nie zawsze
zajmowała uległą postawę wobec rozporządzeń
ówczesnych władz - "...pięciu polskich żołnierzy
wyruszyło ze Zwierzyńca, aby odebrać część
obowiązkowych dostaw w Kawęczynie. Kiedy
przechodzili przez Topólczę otwarto w ich kierunku
ogień z karabinów maszynowych..."
16 kwietnia 1945 roku bolszewicy przeprowadzili
akcję przeciwko mieszkańcom Wielączy i Zawady
kwiecień 1945 na terenie Błonia, Kawęczyna i Brodów
bolszewicy przy wsparciu polskich oddziałów
szturmowych przeprowadzili krwawą akcję przeciwko
miejscowej ludności – "aresztowali jedynie mężczyzn w
wieku od siedemnastu , osiemnastu lat do
pięćdziesięciu. Strzelali do tych, którzy próbowali
uciekać"; w szpitalu w Szczebrzeszynie znalazł się
Tomasz Martyna, rolnik z Kawęczyna "jeden z
najbardziej gorliwych, aktywnych i oddanych członków
organizacji..."
kwiecień 1945 na Brodach Dużych został ciężko ranny
Volksdeutsch Marian Wejler, został aresztowany przez
berlingowców wraz z Ochmańskim (także
Volksdeutschem), ranionym podczas ucieczki
w maju 1945 roku bolszewicy w odwecie za zabranie
przez ludzi Podziemia cukru ze stacji kolejowej spalili
częściowo Niedzieliska, zabili kilka osób (w tej liczbie
jednego z braci Jóźwiakowskich ze Szczebrzeszyna
"Huzara"), we wsi znaleziono broń...
Pierwszym burmistrzem w wyzwolonym
Szczebrzeszynie został Andrzej Przysada – człowiek
zahartowany w walce o dobro społeczne - od roku 1928
zaangażowany w działalność społeczno – polityczną w
szeregach Polskiego Stronnictwa Ludowego "Wyzwolenie"
w Szczebrzeszynie i okolicznych wioskach. Pełnił kolejno
funkcje radnego Miejskiej Rady Narodowej i ławnika w
szczebrzeszyńskim Sądzie Pokoju. W latach 1926 – 1931
udzielał się w pracach Stronnictwa Chłopskiego; z jego
inicjatywy założono w okresie międzywojennym
Spółdzielnię Mleczarską w Szczebrzeszynie, której został
prezesem; czynnie zaangażowany w pracy na rzecz
Stronnictwa Ludowego został w 1935 roku wiceprezesem
Związku Powiatowego Zjednoczonego Stronnictwa
Ludowego w Zamościu. W latach 1932 – 1933, oraz w
roku 1937 organizował strajki chłopskie. W roku 1934 i
1936 jego staraniem zwołano w Szczebrzeszynie wiece z
okazji Święta Ludowego. Aresztowany w 1940 roku
przebywał w obozach w Oranienburgu i Dachau;
aresztowany podczas wysiedlania Szczebrzeszyna w lipcu
1943 roku znalazł się na Zamku w Lublinie. Po
wyzwoleniu został burmistrzem Szczebrzeszyna; funkcję
tę sprawował w latach 1944 – 1946; Andrzej Przysada s.
Mikołaja żył w latach 1897 – 1948).
Cdn.
9
CHRZĄSZCZ NR 8 (3)
Muzealna i nie tylko przeszłość
Szczebrzeszyna.
…,,Miasto może być wielkie swoją historią, rzeczą
społeczna, ale przede wszystkim jest wielkie swymi
ludźmi, wielkością każdego człowieka, który w nim, z
niego i dla niego żyje, dla którego miasto jest światem
i natchnieniem do życia społecznego, narodowego i
uniwersalnego”. – mówił prof. Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego ks. Czesław Bartnik.
Dlatego regionalizm jako kierunek i sposób
działania stanowi zbiorową pamięć wszystkich ludzi
związanych ze swoim regionem i jego ośrodkiem
miejskim – Szczebrzeszynem. Różne są sposoby i
formy utrwalania tej pamięci dla żyjących i
przyszłych pokoleń.
W ramach tej działalności autor tego artykułu,
jako nauczyciel rozpoczął od 1963 roku
organizowanie Szczebrzeszalii, mających uświetnić
600 lecie Szczebrzeszyna i 100 lecie Polski. Było to
barwne widowisko historyczne, w którym
występowały związane za Szczebrzeszynem postacie
z różnych epok. Część strojów, pod kierunkiem
profesorów, wykonała sama młodzież. Część
wypożyczono z domów kultury w Zamościu,
Biłgoraju i teatru im. J. Osterwy w Lublinie.
W malowniczym pochodzie wystąpili właściciele
Szczebrzeszyna: Dymitr z Goraja, Górkowie, ,,Czarna
Dama”, Jan Zamojski i królowie: Kazimierz Wielki,
Korybut Wiśniowiecki, Władysław Jagiełło, królowa
Jadwiga, Jan III Sobieski i wiele innych znakomitości,
które przewinęły się przez Szczebrzeszyn i jego
dzieje. W pochodzie wystąpili również: Żydzi,
arianie, mieszczanie chłopi, rycerze, uczniowie XIX
wiecznych Szkół im. Zamoyskich. Duże wrażenie
zrobiła na oglądających, prowadzona przez zaborców,
spętana łańcuchami, ,,Polska Rozbiorowa”. W
szczebrzeszaliach brała udział Szkoła Zawodowa,
która wystawiła, w autentycznych strojach, oddziały
kosynierów kościuszkowskich, wyposażone w armaty
z ówczesnego okresu. Partyzantów, którzy w czasie
okupacji służyli w oddziałach leśnych, wyposażono,
w wypożyczone ( na słowo honoru) w garnizonie
wojskowym w Zamościu i w jednostce wojskowej w
Hrubieszowie, autentyczne mundury i broń. Na
drodze przemarszu pochodu od mleczarni w
Przedmieściu Zamojskim do ratusza zebrał się
wiwatujący tłum mieszkańców miasta i okolicy.
Wielu z nich to krewni ,,przebierańców”, którzy
aktywnie uczestniczyli w organizowaniu tych
uroczystości dostarczając: koni, siodeł, furmanek,
białej broni, ubrań ludowych i wielu innych
potrzebnych rekwizytów. Powagi i znaczenia tym
10
uroczystościom dodała zorganizowana, przez prof. F.
Lechowskiego, S. Bryka, i H Kmiecika, impreza
artystyczna, na którą złożyły się: ,,Wodewil
tysiąclecia”, liczne tańce oraz występy chóru i
orkiestry.
Uczestnicy szczebrzeszaliów wzięli udział w
uroczystości obchodów Dni Zamościa. Za całokształt
pracy szkoły, a zwłaszcza za działalność kulturalną i
oświatową, w dniu 20 stycznia 1967 roku Liceum
Pedagogiczne zostało odznaczone medalem 1000
lecia Państwa Polskiego.
Szczebrzeszalia jako jedna z form obchodów
600 lecia Szczebrzeszyna i 1000 lecia Polski
przyczyniły się do wzrostu zainteresowań
społeczeństwa historią naszego miasta. Wzmocniły
także inicjatywę zbierania pamiątek historycznych do
przyszłego muzeum. Jego początek miała stanowić
izba pamiątek, której inauguracja odbyła się 14
października 1967 roku. Uczestniczący w jej otwarciu
ówczesny minister kultury i sztuki Lucjan Motyka w
księdze pamiątkowej napisał: ,, Serdecznie gratuluję
pomysłu urządzenia izby pamiątek, która stanowi
małe muzeum historycznego miasta Szczebrzeszyna i
życzę aby te pamiątki wzbudzały szacunek dla
przeszłości i zapał do pracy dla przyszłości wśród
młodego pokolenia”.
W placówce tej zgromadzono wiele bardzo cennych
dokumentów i przedmiotów z najdawniejszych
czasów aż do współczesności. Zostały one ujęte i
wyeksponowane w następujących działach:
I. Szczebrzeszyn w świetle archeologii.
II. Powstania narodowe. Rok 1863.
III. Okres międzywojenny.
IV. Okupacja hitlerowska.
V. Kronikarz ze Szczebrzeszyna dr Zygmunt
Klukowski.
VI. Szczebrzeszyn dziś.
Była gablota z numizmatami i bronią palną. Izba
pamiątek spełniała dużą rolę w popularyzowaniu
historii miasta, była interesująca dla licznie wtedy
przybywających wycieczek z Lubelszczyzny, całej
Polski, a także wycieczek zagranicznych z USA i
Rosji. W imieniu 20 osobowej wycieczki pań z
polonii amerykańskiej, która zwiedzała izbę pamiątek
27 lipca 1969 roku, pani Zofia Jabłońska napisała: ,,
Bardzo zachwyconam tym, co tu zobaczyłam i
usłyszałam w tym malutkim muzeum”. Towarzyszący
tej wycieczce profesorowie z Instytutu Śląskiego
dopisali: ,,Oglądając eksponaty ilustrujące historię
Szczebrzeszyna i Ziemi Zamojskiej oraz słuchając
historii i wielu wynurzeń organizatora i opiekuna izby
pamiątek, doznaliśmy wielu patriotycznych
wzruszeń.”

Izba pamiątek oprócz wycieczek realizowała także
różnorodne formy pracy z młodzieżą szkolną i
społeczeństwem. Była organizatorem i miejscem
spotkań młodzieży szkolnej i wszystkich
zainteresowanych z żyjącymi dowódcami AK i BCh,
z więźniami obozów koncentracyjnych, twórcami
kultury ludowej, rzeźbiarzami, poetami. Zbiory izby
pamiątek stały się przedmiotem zainteresowania
telewizji i prasy. Oto niektóre z artykułów:
- Sztandar Ludu z dnia 7 listopada 1967 r.H. Pająk
,,Od izby do muzeum”,
- Sztandar Ludu z 13 listopada 1964 r. Jan
Konkiewicz ,,Szczebrzeska Szkoła pochodnią
kultury”,
- Żołnierz Wolności z 4 listopada 1967r. A.
Gierczyk ,,Co brzmi w Szczebrzeszynie”,
- Kurier Polski z 5 stycznia 1968 r. Kazimierz
Dębnicki ,, W Szczebrzeszynie za pan brat z
historią,
- Głos Robotniczy – Łódź 29 – 30 grudzień 1979 r.
,,Zamojski notatnik. Powrót”, (artykuł traktuje o
Szczebrzeszynie).
Izbę pamiątek w tym czasie odwiedzało
wielu dziennikarzy pojedynczo i grupowo, także w
celach szkoleniowych Potwierdza to wpis do księgi
pamiątkowej z dnia 26 kwietnia 1979 roku: ,,Z
wielkim podziwem i uznaniem dla organizatorów
izby pamięci, którzy zbierali cenne dla Ziemi
Szczebrzeszyńskiej pamiątki, uświetniającą bogatą
przeszłość i postępowe tradycje miasta i regionu” –
wpisują się uczestnicy Sesji Klubu Publicystów
Oświatowo – Wychowawczych Stowarzyszenia
Dziennikarzy Polskich (siedem nieczytelnych
podpisów).
Przez cały czas działania izby gromadzone
były eksponaty do mającego powstać, w 1980 roku,
muzeum. Po latach przebywania tych eksponatów w
magazynie, w roku 1985 przeniesiono je do izby
harcerskiej, która zorganizowano w nowo oddanej
szkole.
Podczas ogólnopolskiej inauguracji roku
szkolnego miałem zaszczyt zapoznać gości z historią
izby i wygłosić króciutką prelekcje o tradycjach
kulturalno – oświatowych Szczebrzeszyna i
toczących się przygotowaniach do utworzenia
Regionalnego Muzeum w Szczebrzeszynie.
Aleksander Przysada
CHRZĄSZCZ NR 8 (3)
Bitwa Warszawska
– Cud na Wisłą.
W tym roku mija 87 rocznica Bitwy Warszawskiej
zwanej powszechnie Cudem nad Wisłą. Stoczona w dniach 12 –
25 sierpnia 1920 roku w czasie wojny polsko – bolszewickiej.
Uznana za 18 na liście przełomowych bitew w historii świata.
Zadecydowała ona o zachowaniu niepodległości przez Polskę i
nie rozprzestrzenianiu się rewolucji komunistycznej na Europę
Zachodnią. Kluczową rolę w bitwie odegrał manewr Wojska
Polskiego oskrzydlający Armię Czerwoną, wyprowadzony znad
Wieprza 16 sierpnia, przy jednoczesnym związaniu głównych sił
bolszewickich na przedpolach Warszawy.
Znaczenie historyczne Bitwy Warszawskiej jest wciąż
niedoceniane w Polsce i w Europie. Ambasador brytyjski w
przedwojennej Polsce – lord Edgar D’Aberon nazwał ją
Osiemnastą decydującą bitwą w dziejach świata. Pisał on
również: Współczesna historia cywilizacji zna mało wydarzeń
posiadających znaczenie większe od bitwy pod Warszawą w roku
1920. Nie zna zaś ani jednego, które byłoby mniej doceniane…
Gdyby bitwa pod Warszawą zakończyła się zwycięstwem
bolszewików, nastąpiłby punkt zwrotny w dziejach Europy, nie
ulega wątpliwości, iż upadkiem Warszawy Europa stanęłaby
otworem dla propagandy komunistycznej i dla sowieckiej
inwazji(…) Zadaniem pisarzy politycznych… jest wytłumaczenie
europejskiej opinii publicznej, że w roku 1929 Europę zbawiła
Polska.
Siły wojskowe biorące udział w tej bitwie: po stronie
polskiej 113 000 do 123 000, po stronie rosyjskiej 114 000 do
140 000 żołnierzy.
Dr Zygmunt Klukowski w swej pracy Wspomnienia z
Zamojszczyzny 1918 – 1939 na stronie 15 podaje uczestników
walk z bolszewikami. Pisze on: ,,Rok 1920 wobec coraz
groźniejszych wieści młodzież starsza licznie zaczęła się zgłaszać
na ochotnika do szeregów wojskowych. W tym czasie mjr
Jaworski zorganizował w Zamościu II Szwadron swojej Jazdy
Ochotniczej. Ze Szczebrzeszyna sporo zgłosiło się ochotników, a
więc:
Jóźwiakowski Stefan – uczeń VI klasy gimnazjum, późniejszy
lekarz,
Czernicki Karol – uczeń gimnazjum, przez dwa dni był w
niewoli u bolszewików, skąd uciekł,
Czernicki Romuald – uczeń progimnazjum, brat Karola,umarł na
czerwonkę w Zamościu w czasie formowania szwadronu,
Kopeć Henryk – uczeń gimnazjum w Zamościu,
Kołodziejczyk Roman – uczeń szkoły powszechnej w
Szczebrzeszynie,
Kołątaj Marian – praktykant sklepowy,
Strojnowski Jan – nauczyciel szkoły powszechnej w
Szczebrzeszynie, ranny pod Kąkolewnicą k. Międzyrzecza,
dostał się w ręce bolszewików Przepadł bez wieści,
Piotrowski Teodor – drogomistrz w Szczebrzeszynie Ornat ….
,,ober” we młynie w Szczebrzeszynie,
Zakrzewski Czesław – dzierżawca ,,popówki” w Rozłopach,
późniejszy burmistr w Szczebrzeszynie,
Sawulski Wiktor – zginął na froncie jako żołnierz we wrześniu
1939 r.,
Pulikowski Edward – gospodarz Cukrowni Klemensów,
Szubert Aleksander – nauczyciel szkoły powszechnej,
Ferenc Paweł – nauczyciel szkoły powszechnej w Czarnym
Stoku, późniejszy Nauczyciel Seminarium w Szczebrzeszynie.
11
CHRZĄSZCZ NR 8 (3)

POMÓŻMY ARTUROWI !!!

Po zakończeniu zawodów wystąpiła Szczebrzeska
Kapela Podwórkowa.
Prowadzona jest zbiórka środków Poniżej podajemy wyniki Igrzysk, w których
finansowych na leczenie i startująca po raz pierwszy od 9 – ciu lat ekipa
ze Szczebrzeszyna zajęła 7 miejsce, nagrodzone
rehabilitację Artura Kowalczyka – pucharem ufundowanym przez Radę Powiatową
poszkodowanego w wypadku Zrzeszenia LZS w Zamościu.
samochodowym.
wpłaty dokonywać na konto: Miejsce Gmina Punkty
79 9632 0006 2003 2900 7914 0001 1. SITNO 533,83
2. MIĄCZYN 491,5
3. ZWIERZYNIEC 334
IX POWIATOWE IGRZYSKA LZS 4. KOMARÓW 277
W dniu 20 lipca br. na szkolnych obiektach
5. STARY ZAMOŚĆ 273
sportowych oraz na stadionie miejskim w 6. ZAMOŚĆ 252
Szczebrzeszynie rozegrane zostały IX Powiatowe 7. SZCZEBRZESZYN 251
Igrzyska LZS Mieszkańców Zamojskiej Wsi. 8. GRABOWIEC 239,33
Organizatorami Igrzysk było Powiatowe 9. ŁABUNIE 233
Zrzeszenie LZS w Zamościu, Starostwo
Powiatowe w Zamościu, Urząd Miejski
10. SKIERBIESZÓW 199
w Szczebrzeszynie, Komenda Miejska Państwowej 11. ADAMÓW 171
Straży Pożarnej w Zamościu, Gimnazjum oraz 12. KRASNOBRÓD 142
Szkoła Podstawowa w Szczebrzeszynie, klub 13. RADECZNICA 126
sportowy ASPN w Szczebrzeszynie oraz Zamojsko 14. SUŁÓW 55
– Roztoczański Związek Gmin w Zamościu.
W Igrzyskach startowało 1230 zawodników 15. NIELISZ 20
reprezentujących 15 gmin z terenu powiatu
zamojskiego. W ramach Igrzysk, przy pięknej
pogodzie rozegrano 41 konkurencji drużynowych
i indywidualnych, w tym zawody strażackie
młodzieżowych drużyn OSP i zawody
sprawnościowe z bezpieczeństwa ruchu
drogowego. Podczas Igrzysk najlepszym
zawodnikom i najlepszym drużynom wręczono
363 medali oraz 68 pucharów. Jedną z dyscyplin
dla gości i przedstawicieli samorządów był rzut do
celu cebulą, której uprawa ma bogatą tradycję w
rejonie Szczebrzeszyna. Gośćmi honorowymi
Igrzysk byli parlamentarzyści, przedstawiciele
władz województwa oraz działacze sportowi
z byłym trenerem reprezentacji Polski w piłce
nożnej, Andrzejem Strejlau.

„Chrząszcz” – miesięcznik informacyjny

Wydawca – Stowarzyszenie Przyjaciół Szczebrzeszyna
Redakcja – Joanna Dawid, Zygmunt Krasny, Leszek Kaszyca,
Adres : 22-460 Szczebrzeszyn ul. Pl. T. Kościuszki 1
E-mail: sps@onet.eu
Projekt rysunku Chrząszcza – Monika Niechaj

12