STRUKTURA PRZESTRZENNA EKOSYSTEMU

* wszystkie elementy składające się w ekosystem są ze sobą powiązane zależnościami związanymi z przepływem energii i obiegiem materii

KOMPONENTY EKOSYSTEMU

BIOCENOZA ŚRODOWISKO EKOTON

NIEOŻYWIONE
* w jej obrębie wyróżniamy dwie zasadnicze grupy ekologiczne * granica pomiędzy ekosystemami
organizmów zajmującymi określony obszar i wyraźnie
KONSUMENCI odgraniczonymi od siebie
* ich rozmieszczenie przestrzenne jest bardzo różne * zazwyczaj jest to przejściowy pas o różnej
a) biofagi (odżywiają się żywą biomasą) szerokości
b) saprobionty * jest miejscem bogatym pod względem
- saprofagi (odżywiają się częściowo rozłożonymi szczątkami roślin i różnorodności gatunkowej – można tu spotkać
zwierząt) osobniki należące do obu ekosystemów, a także
- wśród nich są reducenci, czyli grupa organizmów (głównie grzybów florę i faunę charakterystyczną tylko dla
i bakterii) rozkładających martwą materię organiczną, reducenci są ekotonu
ogniwem łączącym konsumentów z producentami, bytują w * przykład ekotonu:
najniższych partiach ekosystemu - zadrzewienia śródpolne
PRODUCENCI
* ekosystem jest układem otwartym i wymaga stałego dostarczania
energii, którą wykorzystują producenci, głównie fotoautotrofy,
dlatego ich zielona biomasa skoncentrowana jest w najwyższych
partiach ekosystemu (tam, gdzie dociera światło)

PRZEPŁYW ENERGII
* wszystkie układy żywe są zdolne do przekształcania różnych form energii
* przemianom tym zawsze towarzyszą straty, więc istnieje konieczność stałego dostarczania energii zewnątrz
* energię, która jest dostępna dla organizmów żywych stanowi promieniowanie słoneczne

ŚWIATŁO PROMIENIE ULTRAFIOLETOWE APARAT FOTOSYNTETYCZNY

* ok. 10% składu energii dochodzącej do powierzchni Ziemi
* stanowi większość energii dostępnej dla* szkodliwe dla żywych organizmów promienie ultrafioletowe o * pozwala roślinom zielonym
organizmów żywych fali do 400nm są silnie pochłaniane przez warstwę ozonu (O3) zamieniać energię świetlną
* do górnych warstw atmosfery ziemskiej PROMIENIE WIDZIALNE Słońca na chemiczną
dociera go średnio ok. 8,3 J/cm2/min * ok. 45% składu energii dochodzącej do powierzchni Ziemi asymilatów
* przy przechodzeniu przez atmosferę straty* promienie pasma widzialnego najsilniej pochłaniane są przez * w samym procesie fotosyntezy
wynoszą 30-33% rośliny zielone, ponieważ ich chlorofil ma maksimum absorpcji wydajność tych przemian sięga
* pewna część energii jest absorbowana dla fal o długości ok. 450nm (światło niebieskie) i długości ok. 30%
przez chmury i wilgoć w powietrzu (15- 680nm (światło czerwone) * reszta energii rozprasza się
50% ilości początkowej) * stąd wysoka użyteczność tych promieni dla fotoautotrofów głównie w postaci ciepła
* w sumie w strefie klimatu umiarkowanego* mają dużą zdolność przenikania przez powłokę chmur, * w rzeczywistości w warunkach
do powierzchni roślin zielonych dociera ok. dzięki czemu skuteczna fotosynteza może przechodzić także w naturalnych straty są jeszcze
4,46-6,1 kJ/m2/rok dni pochmurne większe
* najprawdopodobniej większa część PROMIENIE PODCZERWONE * w skali globalnej jednak ilość
powierzchni naszego globu (z wyjątkiem * ok. 45% składu energii dochodzącej do powierzchni Ziemi energii chemicznej związanej w
okolic okołobiegunowych i tropikalnych * promienie te o długości fali powyżej 700nm są silnie asymilatach jest ogromna i w
pustyń) otrzymuje energię świetlną w ilości absorbowane przez chmury, parę wodną i wodę w liściach zupełności wystarcza do pokrycia
1,52-1,22 kJ/m2/rok * niosą ze sobą największe dawki energii termicznej (ciepło jest zapotrzebowania heterotrofów
* są to wartości średnie, ponieważ dawka niezbędne do przeprowadzania czynności życiowych)
energii, jaką otrzyma dany teren zależy od * większe odchylenia temperatury są bardzo niebezpieczne dla
wielu czynników (położenie geograficzne, wszystkich organizmów
warunki pogodowe, ukształtowanie * jednocześnie energię cieplną trudno jest przekształcić w inne
powierzchni) formy czy magazynować

KRĄŻENIE MATERII

* przemiana materii towarzyszy przemianom energii

* każdy żywy organizm cechuje zdolność do przemiany materii i energii (metabolizm)
- jego intensywność zależy m.in. od sposobu odżywiania, wielkości, wieku i warunków siedliskowych danego organizmu
* krążenie materii w ekosystemach przebiega nieco odmiennie i zależy od ich wielkości, składu gatunkowego, relacji wewnętrznych i warunków
abiotycznych
* podstawę funkcjonowania prawie każdego ekosystemu stanowią rośliny zielone
- w ciągu roku potrafią wytworzyć około 10 mld ton materii organicznej
- tworzą więc ogromną bazę pokarmową dla wszystkich heterotrofów
* procesy życiowe, takie jak oddychanie prowadzą rokrocznie do rozłożenia podobnej ilości materii organicznej na dwutlenek węgla i
wodę
* w ten sposób utrzymuje się globalna równowaga w bilansie kluczowych pierwiastków biogennych: węgla, tlenu, wodoru, azotu
* materia krąży więc w środowisku głównie dzięki przemianom związanym z metabolizmem żywych organizmów
 PRODUKTYWNOŚĆ EKOSYSTEMÓW

PRODUCENCI KONSUMENCI WYDAJNOŚĆ EKOLOGICZNA

* produktywność pierwotna – wskaźnik tempa,* produktywność wtórna – * wydajność ekologiczna pierwszego poziomu
w jakim producenci przekształcają energię świetlnąszybkość, z jaką konsumenci troficznego – kumulowanie przez producentów 1-
w energię chemiczną związków organicznych wykorzystują część energii i materii do 5% energii docierającej do ich poziomu
(zawartą w swojej biomasie) produkcji własnej biomasy - z tej ilości ok. 50% zużywają na własne potrzeby
* produktywność pierwotna netto – przyrost * produktywność wtórna netto - - dla heterotrofów zostaje 0,5-2,5%
biomasy autotrofów w jednostce czasu przyrost biomasy heterotrofów w * wydajność ekologiczna kolejnych poziomów
- na ok. 5*106 kJ/m2/rok energii promieniowania jednostce czasu konsumentów wynosi ok. 10%
słonecznego produkcja pierwotna jest dwa razy * produktywność wtórna brutto - - zależy to od przyswajalności pokarmu oraz od strat
mniejsza od produkcji pierwotnej brutto suma produktywności wtórnej netto i energii na utrzymanie równowagi cieplnej
* produktywność pierwotna brutto – suma kosztów utrzymania związanych z * ilość dostępnej energii maleje w tempie
produktywności pierwotnej netto i kosztów przeprowadzaniem procesów życiowychwykładniczym i dlatego w przyrodzie funkcjonuje
utrzymania związanych z przeprowadzaniem heterotrofów zwykle 3-5 bezpośrednich ogniw łańcuchów
procesów życiowych autotrofów pokarmowych
produktywność netto + koszt utrzymania = * mała dostępność energii dla kolejnych poziomów
produktywność brutto troficznych wymusza powstanie zależnościowych
- na ok. 5*106 kJ/m2/rok energii promieniowania sieci, w których zwykle jeden gatunek należy do
słonecznego produkcja pierwotna brutto obszarów kilku poziomów troficznych
lądowych wynosi ok. 4,2*104 kJ/m2/rok * organizmy zdolne do funkcjonowania na niższym
poziomie troficznym mają do dyspozycji więcej
energii (pożywienia)

ZALEŻNOŚCI POKARMOWE

ŁAŃCUCHY ŁAŃCUCHY ŁAŃCUCHY POKARMOWE W EKOSYSTEMACH

BIOFAGÓW/SPASANIA
- producenci (rośliny zielone)
- konsumenci I rzędu (zwierzęta
roślinożerne
- konsumenci II rzędu (zwierzęta
drapieżne)
- konsumentów może być więcej
SAPROFAGÓW/DETRYTUSOWE
- martwa materia organiczna
(detrytus)
- mikroorganizmy lub saprofagi
- konsumenci I rzędu (drapieżniki)
- konsumentów może być więcej
* większa różnorodność
biologiczna niż u briofagów (większy
procent energii jest tracony w
kolejnych poziomach troficznych –
szczątki organizmów, odchody
zwierząt)
* oba rodzaje łańcuchów funkcjonują we
wszystkich biocenozach
* w uboższych ekosystemach albo
niecałkowicie rozwiniętych łańcuchy zwykle są
krótkie (pola uprawne, wydmy)
* ekosystemy zasobne, złożone cechują się
wydłużaniem łańcuchów (rafy koralowe, żyzne
lasy, jeziora)
* typowe, proste łańcuchy są rzadkie w
przyrodzie
- funkcjonują gdy kilka ogniw konsumenckich
tworzonych jest przez monofagi (zwierzęta
odżywiające się tylko jednym rodzajem pokarmu,
Np. koala – liście eukaliptusa, panda wielka –
pędy bambusów)
* jeden organizm może jednak funkcjonować na
wielu poziomach troficznych jednocześnie (lis),
dlatego zazwyczaj występują złożone sieci
zależności troficznych
 CYKLE BIOGEOCHEMICZNE

SKŁAD CYKLU
PRZYCZYNY CYKLI
* cykl biogeochemiczny – globalny obieg pierwiastka
* zasoby cyklu: * przemiany biochemiczne zachodzące w organizmach
a) pula zasobów żywych
- podstawowa część całkowitej ilości pierwiastka, która znajduje się w * wpływ człowieka
formie nieograniczonej poza ciałami organizmów żywych - eksploatacja surowców mineralnych i niewłaściwe ich
- przemiany mają tu charakter abiotyczny wykorzystanie prowadzi do zaburzenia równowagi pomiędzy
b) pula wymienna pulami
- część pierwiastka, która znajduje się w żywych organizmach i ich - w wielu miejscach gromadzone są odpady zawierające np.
bezpośrednim środowisku duże ilości cynku, żelaza, magnezu i miedzi
- przemiany mają charakter biotyczny i są znacznie szybsze - przemysłowa działalność człowieka przyspiesza większość
* podział cykli obiegów oraz powoduje poważne zaburzenia w
a) cykl gazowy funkcjonowaniu ekosystemów
- podstawowy zapas (rezerwuar) pierwiastka znajduje się w - w przyszłości powinno się ograniczyć zużycie surowców i
atmosferze lub jest rozproszony w oceanach (C, N2, O2) upowszechnić metody odzyskiwania ich z odpadów (recykling)
b) cykl sedymentacyjny
- pula zasobów znajduje się w skorupie ziemskiej (P, S, Fe)

OBIEG AZOTU OBIEG WĘGLA

* pula zasobów jest stabilniejsza niż w przypadku węgla * równowaga pomiędzy pulą zasobów a wymienną wynika
- azot atmosferyczny jest nie przyswajalny dla organizmów wyższych głównie z dużej intensywności fotosyntezy i oddychania
* przyswojenie tego pierwiastka wymaga dużych nakładów energii i specyficznego aparatu (dwóch przeciwstawnych procesów)
enzymatycznego, aparatem takim dysponują wyłącznie niektóre bakterie * w ostatnich latach równowaga przesuwa się w stronę
- cudzożywne, glebowe z rodzaju Azotobacter (tlenowe) i Clostridium (beztlenowe) zwiększania zawartości CO2 w atmosferze
- więcej azotu wiążą symbiotyczne bakterie brodawkowe z rodzaju Rhizobium, które rozwijają się w - prawdopodobnie przyczyną jest rosnąca emisja dwutlenku
korzeniach roślin motylkowych (stąd celowo stosuje się w rolnictwie płodozmiany z udziałem takich węgla przez przemysł i środki transportu oraz wycinanie lasów
gatunków) - wynikiem tego jest niepożądany efekt cieplarniany
- sinice warunkują żyzność pól ryżowych w Azji
- jak wykazały badania 20 wieku obróbkę azotu cząsteczkowego potrafią skutecznie przeprowadzać
także inne Prokarioty (heterotroficzne i autotroficzne)
* średnio około 95% azotu wiążą żywe organizmy, a jedynie ok. 5% pochodzi z wyładowań
elektrycznych i zjawisk fotochemicznych w atmosferze
* sprowadzony do postaci jonowej azot jest wbudowywany w białka i kwasy nukleinowe roślin, a
następnie zjadających je zwierząt
* związki organiczne zawierające azot znajdują się w wydalinach zwierząt i stanowią sporą część
biomasy obumarłych organizmów
- ulegają rozkładowi, a azot ulega mineralizacji do amoniaku (amonifikacja)
- w takiej postaci ulega nitryfikacji do azotynów (bakterie z rodzaju Nitrosomonas)
- następnie ulega nitryfikacji do azotanów (bakterie z rodzaju Nitrobacter)
- w ten sposób powstają sole azotowe przyswajalne dla roślin zielonych i cykl się zamyka
* wiązanie wolnego azotu równoważone jest przez procesy denitryfikacyjne, przeprowadzane przez
niektóre bakterie
* część materiału organicznego opada na dno oceanu i zostaje wycofana z obiegu
 SUKCESJA EKOLOGICZNA

SUKCESJA – rozwój ekosystemów CHARAKTER SUKCESJI

* proces kierunkowych zmian prowadzących do stopniowego przekształcania się AUTOTROFICZNY

ekosystemów * rozwój przebiega od biocenoz prostszych do bardziej złożonych
* polega na kolejnym zastępowaniu określonych zbiorowisk roślinnych i dzięki przewadze akumulacji własnej (wynikającej z produktywności
towarzyszących im populacji zwierzęcych przez zbiorowiska roślinne i populacje fotoautotrofów)
zwierzęce coraz bardziej złożone * produkcja pierwotna brutto (P) jest większa od zużycia energii na
* stadia seralne – przejściowe stadia sukcesyjne utrzymanie całego układu (R)
* sera – szereg stadiów seralnych (pojęcie używane także do biocenoz) * trwa do momentu, do którego wartość przyrostu biomasy autotrofów
* klimaks – ostateczna postać ekosystemu, która wykształca się w określonych przeważa nad kosztami oddychania (respiracji) całego układu
warunkach klimatyczno-geologicznych (pojęcie używane także do biocenoz) * po osiągnięciu stadium klimaksowego P/R jest równe w przybliżeniu 1
* schemat sukcesji: HETEROTROFICZNY
Stadium seralne 1  stadium seralne 2  stadium seralne 3    klimaks * dochodzi do niej w specyficznych warunkach, gdy niemożliwa jest lub
* sukcesja pierwotna – zaczyna się na terenie niezajętym przez żadną biocenozę bardzo ograniczona aktywność autotrofów
(zarastanie odsłoniętego zbocza lub stoków wulkanu pokrytych popiołami * takie układy mają P mniejsze od R i dlatego uzależnione są od dostaw
wulkanicznymi) materii i energii z zewnątrz
* sukcesja wtórna – biocenoza rozwija się na terenie zajętym wcześniej przez inną * w naturze występuje np. w jaskiniach i strefie afotycznej zbiorników
(wyręby, obszary okresowo zalewane, pożarzyska, ugory) wodnych
* sukcesja jest procesem długotrwałym * przyczyną mogą być ścieki odprowadzane przez człowieka
- w naszych warunkach klimatycznych sukcesja pierwotna od piasku do lasu trwa ok.
1000 lat (jeśli las będzie rozwijał się na porzuconym polu, sukcesja wtórna potrwa już
tylko ok. 200 lat) ZARASTANIE JEZIOR
- wycinanie i wypalanie wilgotnych lasów równikowych prowadzi do odsłonięcia gleb,
które są bardzo podatne na erozję wodną, przy dużej ilości opadów skutkiem jest * wynika głównie z gromadzenia się osadów na dnie zbiorników wodnych
gwałtowne ubożenie podłoża, w takich warunkach tropikalnych sukcesja wtórna * akumulacja prowadzi do spłycania toni wodnej i umożliwia porastanie dna
prowadzi do wykształcenia formacji zaroślowych i lasopodobnych (trwa ok. 10 tys lat roślinnością podwodną
ale nie zawsze można odtworzyć pierwotną postać ekosystemu) * jednocześnie od strony brzegu jezior śródleśnych często nasuwają się
torfowiska, które zmniejszają powierzchnię toni lustra (wody jeszcze bardziej)
* w starszych partiach torfowiska sukcesja umożliwia wchodzenie sosen, co
ZARASTANIE NADMORSKIEJ WYDMY – SUKCESJA PIERWOTNA dodatkowo umacnia podłoże
* w ten sposób po kilku tys. lat może dojść do całkowitego zarośnięcia jeziora
* materiałem budulcowym jest jałowy piasek o dużej przesiąkalności i zasoleniu
* organizmami pionierskimi, które rozwijają się w takich warunkach, są głównie trawy
piaskolubne (psammofity), umacniające podłoże
* wśród pionierów wkrótce pojawiają się m.in. porosty, turzyca piaskowa, mikołajek nadmorski
(przywędrowują z różnych okolic)
WPŁYW CZŁOWIEKA
* pierwsi przybysze wywierają nikły wpływ na siebie i podłoże
* w miarę zwiększania liczebności populacji zagęszczenie rośnie i oddziaływania się nasilają
* chemizacja rolnictwa i przemysłu spożywczego wywołała w Polsce (i nie tylko) bardzo
* umożliwia to gromadzenie nawiewnego pyłu i niewielkich ilości detrytusu wokół
niekorzystne zmiany
organizmów pionierskich
- nadmierne nawożenie pól prowadzi do wymywania znacznej części soli mineralnych
* te drobne zmiany powodują pojawienie się innych traw, kocanek oraz bratka nadmorskiego
(głównie azotowych i potasowych)
* po jakimś czasie ich rozwój ogranicza występowanie gatunków pionierskich, gdyż następcy
- trafiają one do zbiorników wodnych, wywołując zjawisko przenawożenia (eutrofizacji)
osiągają większą biomasę i intensywniej fotosyntetyzują
- wzrastająca żyzność zbiornika wodnego jest powodem gwałtownego rozwoju glonów,
* w ten sposób nasila się odkładanie materiału organicznego w podłożu
szczególnie nitkowatych i sinic
* umożliwia to pojawienie się licznych organizmów przyspieszających procesy glebotwórcze
- gdy tak duża biomasa obumiera, destruenci szybko zużywają cały zapas tlenu
(wrotki, nicienie)
rozpuszczonego w wodzie
* pierwotnie martwe podłoże mieniło swe właściwości fizyczno-chemiczne, nabierając cech gleby
- rozpoczynają się procesy rozkładu beztlenowego, co prowadzi do zatrucia zbiornika
piaszczystej
- ginie większość gatunków, pozostają nieliczne beztlenowe
* kolejne stadium seralne wykazywać będzie dominację krzewinek i krzewów (wrzosu, wierzby
* przeciwdziałanie eutrofizacji jest ważnym działaniem gospodarczym
piaskowej)
- racjonalne nawożenie pól
* wzrośnie liczba gatunków owadów i pajęczaków
- tworzenie pasów roślinności wysokiej wokół jezior i na brzegach rzek
* zmiany mikroklimatyczne i rozwój gleb zwiększą atrakcyjność siedliska, dlatego coraz więcej
- oczyszczanie ścieków
gatunków będzie ze sobą konkurować o pokarm, wodę, światło itd.
* zmiana warunków umożliwi wzrost sosen
* stadium najpełniej rozwiniętym będzie nadmorski bór sosnowy