1

□ Zbiory polskie Instytutu Hoovera

- Herbert Hoover powołał w 1919 r. instytucję, której celem jest badanie problemów wojny i
pokoju oraz rozwoju ekonomicznego, społecznego i kulturalnego państw i narodów – Hoover
Institution of War,

- jest to jedna z największych prywatnych instytucji naukowych na świecie, która łączy

działalność na płaszczyźnie naukowo-badawczej z gromadzeniem zbiorów archiwalnych i
bibliotecznych

- obecnie istnieje pod nazwą Hoover Institution of War, Revolution and Peace, wchodzi w
skład Uniwersytetu Stanforda, zachowując znaczną autonomię

- wyjątkowe znaczenie mają kolekcje dotyczące Rosji i Europy Środowej i Południowo-

Wschodniej, w tym Polski, zajmują ok. 1/4 całości zbiorów, polskie materiały to ok. 5%
pośród 1,6 mln tomów i 4 tys. zespołów archiwalnych, najstarsze z nich to papiery W. P.
Płatonowa z 1832-68

- polskie archiwalia na większą skalę zaczęły napływać od 1921 r., pierwsze materiały
przekazała delegacja na konferencje w Wersalu, ważniejsze były jednak te materiały nabyte
nieco później – dotyczące partii politycznych z terenu Królestwa Polskiego z czasu I
wojny światowej oraz zbiór Włodzimierza Wiskowskiego, obydwa zawierające akta
niemieckich władz okupacyjnych i polskich instytucji powołanych po Akcie z 5 XI 1916 r.,
ogólnie to ponad 3 tys. pozycji zawierających dużo broszur, proklamacji i afiszy

- szczególnie ważne są liczne publikacje SDKPiL i jego następców z Komunistycznej Partii

Robotniczej Polski oraz bolszewickiej propagandy z lat 1919-21

- Instytut pozyskiwał w Europie różne osoby do współpracy (swoiści akwizytorzy), dla Polski
w latach międzywojennych był Stanisław Arct, plonem z jednej z wizyt w Polsce w 1939 są
materiały dokumentujące niemiecką okupację, nie pozyskano wtedy większych ilości
materiałów, gdyż nikt nie przypuszczał, że to archiwum może stać się niemalże centralnym
archiwum dla akt będących wytworem polskich władz naczelnych i centralnych, partii
politycznych, różnego rodzaju organizacji, w tym placówek dyplomatycznych, gdyż
zadecydował o tym rozwój wydarzeń po II wojnie światowej
 2

- gdy w 1945 St. Zjednoczone i Wlk Brytania cofnęły uznanie rządowi polskiemu na
uchodźctwie, a ustalenia na konferencjach pokojowych nie były przychylne Polsce, polskie
władze cywilne i wojskowe postanowiły przenieść część swoich archiwów przenieść w
bezpieczne miejsce w ST. Zjednoczonych. Wybór tego miejsca nie był przypadkowy,
ponieważ sam założyciel był szanowanym autorytetem, dzięki swojej działalności
humanitarnej, a biblioteką kierował Harold H. Fisher, specjalista od spraw
wschodnioeuropejskich i były przedstawiciel organizacji pomocy w Polsce, autor obszernego
dzieła o walce Polaków o niepodległość i odbudowaniu Polski po I wojnie światowej.

- po wojnie role akwizytorów przejęli Jan Karski i Józef Graliński, później tymi sprawami
zajmował się Witold Sworakowski, który swego czasu był nawet zastępcą dyrektora
Instytutu, jemu właśnie dedykowany jest pierwszy przewodnik po zbiorach archiwum
(autorzy Charles Palm, Dale Reed)

- zbiory uzupełniano systematycznie przez cały okres powojenny, szczególnie w latach

osiemdziesiątych, gdy w W-wie istniało specjalne Biuro Instytutu Hoovera, kierowane
przez Macieja Siekierskiego, z przekazanych materiałów należy w pierwsze kolejności
wymienić archiwalia wytworzone przez urzędy państwowe, instytucje i organizacje z okresu I
wojny światowej i II RP, w większości są to fragmenty zespołów przechowywanych przez
AAN, Instytucie i Muzeum Sikorskiego w Londynie oraz innych mniejszych ośrodkach
emigracyjnych

- większość materiałów należała do 3 depozytów: ambasadora Jana Ciechanowskiego

(1945), gen. Władysława Andersa (1946) i ministra Aleksandra Zawiszy (1959)

- najobszerniejszą grupę stanowią akta MSZ (662 pudła) oraz polskich placówek
dyplomatycznych w Wlk Brytanii (133 pudła), ST. Zjednoczonych (111), ZSRR (54),
Francji (17), Chinach(1), Bułgarii (1), Jugosławii (1), Portugalii (30), Finlandii (2), istotne
znaczenia mają akta wielu polskich konsulów, spośród których najważniejsze są materiały
Konsula Generalnego w Nowym Jorku (7 pudeł), wszystkie te materiały pochodzą z lat
1918-1945, jednak w zdecydowanej większości obejmują czasy II wojny.

- Na podkreślenie zasługuje fakt, że znalazły się one w ST. Zjednoczonych w wyniku

świadomej działalności, mającej na celu ochronę najważniejszych zespołów. Akcję
zabezpieczającą podjęto jeszcze w latach 1941-43 na wniosek Edwarda Raczyńskiego,
kierownika MSZ, kwalifikowano do ewakuacji najważniejsze części zespołów, pozostawiając
siłą rzeczy sporo w Londynie, w wyniku tego w zbiorach Instytutu Polskiego i Muzeum
 3

im. Gen. W. Sikorskiego znajdują się: akta MSZ (fragmenty z 1918-44 i komplet z 1945, 16
m.b.), Ambasad RP: w Londynie (1919-1945, 6 m.b.), Moskwie i Kujbyszewie (1941-1943,
1,3 m.b.), Poselstw RP w Sofii (1919-1940, 0,25 m.b.) i Belgradzie (2 j.a, 1941-1945)

- w Instytucie Hoovera przechowywane są również: materiały dotyczące Ministerstwa

Informacji i Dokumentacji (1939-45), pełniącego specyficzną funkcję w ramach rządu
migracyjnego (drugi pod względem rozmiarów zespół, 247 pudeł), zawarte w nim materiały
stanowią najważniejszą i najbardziej charakterystyczną część polskich zbiorów (oprócz akt II
Korpusu tzw. W. Anders Collection- 110 pudeł z lat 1939-46 oraz Ambasady w Moskwie i
Kujbyszewie, akta tych zespołów dotyczą stosunków polsko-sowieckich i zawierają
najpełniejszą dokumentację tragicznego losu Polaków, znajdują się zeznania, relacji, ankiety,
Polaków zwolnionych po amnestii i ewakuowanych do Iranu, jest to ok. 30 tys. dokumentów i
ponad 13 tys. oryginałów zwolnień z łagrów

- 3 pudła z raczej błędnym tytułem Rada Ministrów dotyczą ustalania prawdy historycznej
związanej ze zbrodnia katyńską, jest to dokumentacja zgromadzona przez W. Sukiennickiego
w trakcie prac nad publikacją firmowaną przez rząd emigracyjny w Londynie

- inne akta władz centralnych:

a) kolekcja St. Mikołajczyka 1938-1966, 218 pudeł, jest to część Archiwum Premierów
Rządu RP, gen. Sikorskiego i S. Mikołajczyka z aktami urzędów centralnych, którymi
kierował lub w których pracował Mikołajczyk, akta Stronnictwa Ludowego i
Międzynarodowej Unii Chłopskiej, którym przewodził Mikołajczyk w 1948-66,

b) akta Ministerstwa Prac Kongresowych (większość zespołu w AAN) 1940-45, 15 pudeł

wraz z pudłem akt Rady Morskiej 1942-44

c) MSW 1942-44, 16 pudeł

d) akta Rady Narodowej 1940-45, 11 pudeł

e) akta Polskich Sił Zbrojnych 1940-45, 10 pudeł

f) Armii Polskiej na Wschodzie 1940-46, 20 pudeł zawierających wyłączne podręczniki

wojskowe i materiały szkoleniowe

- materiały Polskiego Centrum Informacyjnego w Nowym Jorku 1940-45, 85 pudeł, 2

koperty, 90% to wycinki prasowe ułożone wg kilkunastu haseł z których jednym jest sprawa
polska, podobny charakter mają materiały Polish Research Center w Londynie 1940-48,
1pudło
 4

- wśród najcenniejszych dla badaczy materiałów należy wymienić akta: Centralnego

Komitetu dla Spraw Szkolnych i Oświatowych (administracja polskiego szkolnictwa w
Niemczech) 1945-49, 1 pudło; Domu Dzieci Polskich (sierot ewakuowanych z Rosji do
Afryki) 1942-47, 2 pudła, Kongresu Polaków w Niemczech 1938, 1 pudło, Naczelnego
Komitetu Narodowego 1915-16,m 1 folder, Światowego Związku Polaków z Zagranicy
1940-43, 1 pudło- biuletyny prasowe i sprawozdania z działalności, tzw. Polish subject
colletion, czyli miscellanea archiwalne, nie posiadające związku z zespołami, 1908- 1995, 30
pudeł

- najważniejsze spuścizny: Franciszka Chorwata (1881-1941) posła RP w Tallinie,

Helsinkach, Rydze i Kownie, gł. zbiory fotograficzne, Józefa Frejlicha 1891- 1968, głównie
wycinki prasowe związane z badaniami ruchu komunistycznego na świecie, 68 pudeł, Jana
Frylinga, (polskiego dyplomaty zatrudnionego w Chinach w czasie wojny), 1939-1977, 6
pudeł, Adama J. Galińskiego, (jeden z czołowych przedstawicieli podziemnego państwa
polskiego , represjonowany w sowieckich obozach pracy przymusowej) 1944-71, 4 pudła,
Jana Karskiego (oficer łącznikowy i emisariusz rządu polskiego) 1939-44, 8 pudeł,
Tadeusza Komorowskiego – Bora (dowódca AK, późniejszy Wódz Naczelny i premier
rządu emigracyjnego) 1939-42, 5 pudeł, Stefana Korbońskiego (jeden z przywódców ruchu
ludowego, autor licznych opraciwan dot. Polski w czasie i po II wojnie) 1943-83, 60 pudeł-
obfita korespondencja z wieloma przedstawicielami polskiego życia politycznego na
emigracji, Władysława Kulskiego (dyplomaty i radcy prawnego MSZ) 1930-84, 8 pudeł,
duchownego Antoniego W. Kwiatkowskiego, który z pasją badał marksizm, 47 pudeł,
Jerzego Kwiatkowskiego (więzień w Majdanku, autor wspomnień) 30 pudeł, Zdzisława
Najdera (dyrektor Rozgłośni Polskiej RWE) 1982-87, pudeł, Ignacego Paderewskiego
1894-1941, 7 pudeł, Alfreda Ponińskiego (polsko dyplomata w ZSRR, Rumunii i ambasador
w Chinach 1942-45) 1917-42, 2 pudła zawierające w większości oryginalne akta placówek
dyplomatycznych w Moskwie i Bukareszcie, Michała Potulickiego (prof. prawa
międzynarodowego zatrudnionego w MSZ) 1933-45, 3 pudła, Wiktora Sukiennickiego
(1901-83, prof. prawa Stefana Batorego, autor pierwszego opracowania dot. zbrodni
katyńskiej, 31 pudeł, Witolda Sworowskiego (kustosz Instytutu Hoovera) 1910-40, 9 pudeł,
Leopolda Tyrmanda (literat) 1941-85, 25 pudeł, m. in. oryginał Dzienników, Włodzimierza
Wiskowskiego (kolekcjoner, jego spuścizna była jedną z pierwszych w IH), zawiera
materiały źródłowe 1914-1919, 5 pudeł, Ryszarda Wragi (oficera wywiadu) 1947-59, 6
 5

pudeł, August Zalewskiego (dyplomata, minister spraw zagranicznych, Prezydent RP na

uchodźctwie) 1918-81, 28 pudeł

- organizacji oraz osób działających kolejny część można nazwać roboczo Akta i materiały
urzędów państwowych instytucji, i na terytorium PRL, oto kilka raczej szczątkowych
zespołów: Poland. Służba Bezpieczeństwa. Departament III. Miscellaneous records, 1981-
89, 23 ms. Boxes – materiały dotyczące zwalczania opozycji politycznej w Polsce (gł. NSZZ
Solidarność) , zbiór publikacji i wewnętrznych opracowań i materiałów źródłowych, 23
pudła, Poland. Urząd ds. Wyznań. Bulletins, 1968-79, 2 ms. boxes, PZPR. Komitet
Wojewódzki w Siedlcach. Miscellaneous records, 1969-85, 2 ms. boxes, Siedlece- akta
administracji terenowej szczebla powiatowego, NSZZ Solidarność. Region Mazowsze.
Oddział w Siedlcach. Miscellaneous records 1980-89, 1 ms. box, Patriotyczny Ruch
Odrodzenia Narodowego. Rada Wojewódzka w Siedlcach. Miscellaneous records, 1982-
89, 1 ms. box, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację. Miscellaneous records,
1970-76, 1 ms. box

- do siedziby Instytutu (Palo Alto) trafiły też spuścizny polityków: kopia maszynopisu
wspomnień Edwarda Osóbki-Morawskiego, materiały premiera Zbigniewa Messnera (11
pudeł, 1982-90), Henryka Jabłońskiego (4 pudła, głównie nadbitki artykułów poświęconych
permanentnej reformie oświaty i szkolnictwa wyższego, korespondencja z Januszem
Groszkowskim w związku z odwołaniem z funkcji zastępcy przewodniczącego Frontu
Jedności Narodu), Macieja J. Kwiatkowskiego (historyk dziejów radia) 1944-92, 4 pudła,
Eryka Lipińskiego (grafika), 3 pudła z korespondencją z wieloma twórcami kultury polskiej
oraz rysunkami satyrycznymi

- kolekcja Tadeusza Stachnika, świetnie opracowane 8 pudeł archiwum Konfederacji Polski

Niepodległej i związanych z nią ugrupowań

- kolekcja Joanny Szczęsnej – materiały redakcyjne Biuletynu Informacyjnego KOR,

Tygodnika Mazowsze i in. archiwalia od 1970, imponujące rozmiary ma kolekcja związana z
opozycją polityczną w PRLu – nielegalne publikacji(204 pudłai 530 taśm magnetofonowych)
i nagrań posiedzeń organów kolegialnych NSZZ Solidarność zlat 198-91

- ze względu na trudny dostęp ważne jest nawiązanie współpracy między Instytutem a NDAP,
Instytut zobowiązał się do zmikrofilmowania i przekazania Polsce kopii akt proweniencji
państwowej, umowa obejmuje wymianę mikrofilmów, specjalistów, publikacji, organizację
wystaw, Instytut dostał ponad ćwierć miliona dolarów od amerykańskiej agencji rządowej
 6

National Endowement for the Humanities i od Taube Family Foudation (Tadeusz Taube jest
członkiem rady powierniczej Instytutu) na udoskonalenie inwentarzy i zmikrofilmowanie
dużej części zbiorów polskich, program mikrofilmowania obejmuje akta MSZ, Ministerstwa
Informacji i Dokumentacji, Ambasad RP w Waszyngtonie, Moskwie-Kujbyszewie i Londynie
oraz archiwum gen. Andersa i Mikołajczyka.
 7

□ Emigracyjne polonikach w zbiorach British Library

- jedna z trzech największych bibliotek świata, będącą przez 200 lat nierozerwalną częścią
British Museum, jako samodzielna instytucja istnieje od 1973 r.

- w XIX wieku nastąpił gwałtowny rozwój biblioteki, a wraz z nią działu polskiego, wielkim
darem był podarek ks. Adama Czartoryskiego, za pośrednictwem Juliana Ursyna
Niemcewicza ofiarował 80 książek dotyczących rozbiorów, Sejmu Czteroletniego,
Konstytucji i klasykę literatury stanisławowskiej.

- rozkwit zawdzięcza Antoniemu Panizziemu (król bibliotekarzy), który objął kierownictwo

w 1836, sam był uchodźcą politycznych, dobrze rozumiał potrzebę gromadzenia
księgozbiorów w językach obcych, a zwłaszcza z krajów uciśnionych, dzięki Thomasowi
Wattsowi, ten znakomity politolog uzupełnił zbiory polskie

- oprócz poloników w zasobie znajdują się liczne wydawnictwa emigracyjne i emigracji

dotyczące

- ogólny katalog alfabetyczny nie pozwala na wyłowienie wszystkich pozycji polskich

spośród kilku milionów książek, istnieje kilka opracowań dotyczących rękopisów, jednak
brak całościowego przewodnika po zbiorach polskich

- w XIX wieku przeszukiwaniem poloników zajmowali się Julian Ursyn Niemcewicz, Karol
Sienkiewicz, Krystyn Lach Szyra, byli też pierwszymi polskimi czytelnikami.

- emigracja po upadku powstania listopadowego rozpoczęła okres intensywnej działalności

Polaków, której owocem była twórczość literacka i o charakterze politycznym, wydawano w
języku polskim i angielskim w Londynie, Edynburgu, a nawet na wyspie Jersey, z tego okresu
brakuje jednak kilku cennych pozycji, np. pierwszych sprawozdań Literackiego Tow.
Przyjaciół Polskich (zał. 1832 przez Czartoryskiego i Niemcewicza) czy wydania Ludu
Polskiego w Emigracji Zenona Świętosławskiego (1854, Jersey) – głównego źródła
informacji o działaniach Gromad Ludu Polskiego na ziemi angielskiej,

- w bibliotece znajdziemy miesięcznik „Polonia” wydawany przez Towarzystwo, późniejsze

jego sprawozdania oraz Odezwę do Polaków lorda Dudleya Stuarta (1850r.), zawierającą
szczegółowy opis działalności Towarzystwa i jego plany na przyszłość;
 8

- o historii Polski pisali również angielscy poeci: Jacob Jones Anglo-Polish Harp; a
psalter for restoration of the Poles (Londyn, 1836), Alfred Austin Leszko the bastard: a
tale Polish grief (London 1877), Jane Porter Thaddeus of Warsaw (o Kościuszce, wyd. 1
1803), Catherine Gore Polish Novels (o konfederacji barskiej)
- autorzy polscy żyjący i tworzący na ziemi angielskiej: Tomasz August Olizarowski
Exercyie poetyckie (patriotycne utwory oparte na motywach ludowych, Londyn. 1839),
Aleksander Rypiński Poezje Aleksandra Rypińskiego na pisane na pielgrzymce (Londyn
1853), Wiersze do Xięcia A. Czartoryskiego (Londyn, 1853), Dwoje objawień. Poemat
dziejowy (L-n, 1857), Fabian Sebastian Chojnacki pod ps. S. Lubiewa Wspomnienia o
emigracji polskiej w Anglii po upadku powstania z r. 1830 i 31 (na podstawie własnego losu
opisuje życie emigrantów, P-ń, 1890)

- biblioteka posiada większość dzieł dziewiętnastowiecznych wydawnictw emigracyjnych

brytyjskich i paryskich (drogą zakupów) – Mickiewicz Sonety (1826), Księgi narodu i
pielgrzymstwa polskiego (1832) z odręczną dedykacją Klementynie Hoffmanowej na pamiątkę
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz (pierwsze wydanie – 1834), a także pierwsze wydania dzieł
Słowackiego, Krasińskiego, Norwida, w 1833 roku ukazało się pierwsze tłumaczenie Ksiąg
Pielgrzymstwa na język angielski

- Józef Teodor Korzeniowski jako Joseph Conrad wszedł do kanonu angielskiej literatury (w
bibliotece jest ok. 900 pozycji)

- Bronisław Malinowski, antropolog i socjolog z Krakowa został kierownikiem Instytutu

Kultur i Języków Afryki w Londynie, autor oryginalnych prac z dziedziny antropologii
społecznej i teorii kultury, od 1913 wykładał wyłącznie w języku angielskim, oprócz jednego
pt. Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego (wyd. 1914), jego najbardziej znana
książka ukazała się The sexual life of savages in North-Western Melanesia w 1929 roku, w
bibliotece znajdują się również dzieła jego uczniów

- w czasie II wojny światowej dzięki zgromadzonemu tutaj księgozbiorowi mogły powstawać

w Londynie podręczniki dla szkół polskich na całym świecie, a bibliotekę odwiedziła cała
plejada wybitnych osobistości no. Maria Danielewiczowa, kierowniczka Biblioteki Polskiej w
Londynie, gen. Marian Kukiel, Stefan Westfal, Tadeusz Sulimirski, Stanisław Mackiewicz
(pisarz), Henryk Paszkiewicz (historyk), Tymon Terlecki (krytyk literacki) i in., w żadnym
innym czasie tak duża grupa Polaków nie odwiedzała tego miejsca
 9

- Władysław Potocki of Montalk, ur. 1903 Nowa Zelandia, w angielszczonej rodzinie Boba
Potockiego, sam nawiązywał do polskości, opanował język na tyle, żeby po mistrzowsku
przetłumaczyć Dziady, obsesja jego było królewskie pochodzenie, w swojej broszurce
wywodził swoje pochodzenie od Jakuba I, uznając swoje przyrodzone prawo do tronu,
koronował się na króla Polski Władysława V w 1943 roku w jego własnym domu w Surrey,
w bibliotece znajduje się ok. 60 tytułów jego prac, których był autorem, redaktorem lub
tłumaczem,

- dzięki przestrzeganiu aktu prawnego dotyczącego złożenia tzw. obowiązkowego

egzemplarza tytułu wydanego w Wlk Brytanii, biblioteka posiada bogaty zbiór wydawnictw
emigracyjnych z okresu wojennego i powojennego

- zaawansowana komputeryzacja biblioteki pomaga na szybkie sprawdzenie wszystkich

tytułów, które ukazały się pod szyldem jednego domu wydawniczego lub książek, jakie wydał
określony pisarz;

- do biblioteki trafiły publikacje wydawane od poł. 1942 r. na Środkowym i Bliskim

Wschodzie dla przybyłych tam dzieci i młodzieży (15 tys.), w ramach Szkolnej Biblioteczki
na Wschodzie (Jerozolima) wydano 102 tomiki, z czego większość ma polskich autorów, gdy
brakowało oryginałów korzystano z przedruków z polskiej kolekcji w bibliotece Brytyjskiego
Muzeum w Londynie, podobnie przedstawia się sytuacja z polskimi wydawnictwami na
terenie byłej Rzeszy w latach 1945-49,

- Rzym – oprócz „Kultury” był kolebką takich dzieł, jak Ludzie sponiewierani Herminii
Naglerowej (1945), Czerwony sfinks, Republika atomowa Zygmunta Bohusza-Szyszki (1946),
w Buenos Aires Florian Czarnyszewicz wydał Wicik Żywica (1953), w Australii Andrzej
Chciuk opublikował Pamiętnik poetycki (1961), katalogi wymieniają też polskie
wydawnictwa w Indiach np. Polak w Indiach (periodyk, Bombaj 1944-48) oraz tłumaczenia
poezji i prace własne Wandy Dynowskiej

- prasa – najbogatsze z Wlk Brytanii, wiele z USA, ogółem liczba tytułów ponad 50, są „Lud
polski”, „Placówka”, „Narodowiec” (Francja), z amerykańskich poważnych dzienników są
„Dziennik Związkowy” (Chicago), „Gwiazda polarna” (Stevens Point), „Dziennik Polski”
(Detroit), szwajcarskie pismo internowanych „Goniec obozowy” (IX1940 – VI 1945)
 10

□ Rejestracja poloników we Włoszech

- Fundacja Rzymska im. Margrabiny J. Z. Umiastowskiej powołana została w 1944, jej

celem jest wspieranie nauki i kultury polskiej po przez m. in. udzielanie stypendiów oraz
współpracę z instytucjami włoskimi i krajowymi, fundatorka Janina Zofia z Sadowskich
(1860-1941) była żoną Władysława Umiastowskiego, zamożnego ziemianina z
Wileńszczyzny, małżeństwo to przekazało swoje majątki na cele społeczne, zwłaszcza na
Uniwersytet Wileński. Janina Umiastowska zmarła w 1941 r. w Rzymie.

- Ze względu na uszczuplony przez czasy wojny majątek fundatorki, fundacja w pierwszych

latach nie przejawiała aktywności, dopiero hr. Emeryk Hutten Czapski, który objął
kierownictwo w 1968 ukierował działalność na krótkie stypendia na pobyt we Włoszech,
utworzył również Hospicjum Polskich Kawalerów Maltańskich, co umożliwiło młodym
naukowcom i działaczom kulturalnym i społecznym zetknięcie się z kulturą europejską. Taka
polityka była kontynuowana również po jego śmierci.

- Ostatnio fundacja zaczęła się nastawiać na wieloletnie umowy o współpracę z innymi

instytucjami, np. umowa z Instytutem Sztuki PAN w sprawie inwentaryzacji polskich
nagrobków w Rzymie (przy pomocy Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych wydano t.1
inwentarza omawiającego grobowce w kościołach rzymskich), w czerwcu 1998 w Rzymie na
stypendium przebywała dr Maria Kwiatkowska z IS PAN celem dokonania ostatecznych
uzupełnień do tomu 2.

- umowa zawarta z Biblioteką Narodową i z Papieskim Instytutem Studiów Kościelnych

ma na celu rejestrację i katalogowanie starych druków dot. Polski, a znajdujących się w
bibliotekach rzymskich, opracowano już polonika w bibliotekach Alessandrina, Angelica,
Casanatense, Corsiniana, Pontificia, Facolta Telogica Marianum, Stacji rzymskiej PAN,
Vallicelliana, obecnie opracowywane są polonika w posiadaniu Biblioteki Watykańskiej,
przygotowywany katalog zbiorczy ukaże się nakładem BN

- podjęto również podjęła w ścisłej współpracy z Papieskim Instytutem Studiów

Kościelnych, Związkiem Polaków we Włoszech oraz innymi instytucjami i organizacjami
polonijnymi, liczne inicjatywy w celu pogłębienia i uzupełnienia wiadomości na temat
Polaków we Włoszech w XX wieku, przewiduje się:
 11

1) gromadzenie i uzupełnianie danych bibliograficznych o publikacjach, dane ok. 2000

dokumentów (książki, broszury, artykuły) stanowiące część biblioteki fundacji są
wprowadzane do komputera oraz uzupełniane
2) inwentaryzację i opisanie źródeł publicznych i archiwów prywatnych, zawierających
nieznane lub niedopracowane materiały: rękopiśmienne, drukowane lub audiowizualne,
stworzono inwentarze i opracowano historię Rady Polaków we Włoszech, Ogniska
Polskiego w Rzymie, Związku Polskich Inwalidów Wojennych we Włoszech częściowo
Włoskiego Komitetu Solidarności dla Solidarności i Programy polskie Włoskiego Radia w
pierwszych latach po wojnie, zinwentaryzowano prywatne archiwum margrabiny
Umiastowskiej, dokonano wstępnej analizy źródeł dot. Ambasady RP przy Watykanie w
czasie po II wojnie światowej i okresu powojennego
3) zabezpieczanie ustnych świadectw wszystkich osób, które w taki czy inny sposób
przyczyniły się do kształtowania i rozwoju wspólnoty polskiej i ewentualnie wspomnień o
nich, pewna liczba rozmów została już autoryzowana do druku i przewidziano już
ukazanie się pierwszego zeszytu ze wspomnieniami kombatantów
4) gromadzenie dokumentacjo dotyczącej bieżącej działalności Polaków oraz organizacji i
instytucji związanych z Polską (zaproszenia, katalogi wystaw, wycinki z pracy), praca
przygotowawcza do edycji Słownika biograficznego Polaków we Włoszech, w ramach tej
inicjatywy został nawiązany kontakt z Encyklopedią emigracji polskiej i Polonii (prof.
Kazimierz Napierała) i Zakładem Biografistyki Polonijnej dyrektor – dr hab. Zbigniew
Judycki.
 12

□ Materiały do dziejów Polonii w zbiorach Stolicy

Apostolskiej

- zbiory te charakteryzuje specyfika spowodowana zarówno unikatowym charakterem

instytucji, która je wytworzyła lub przechowywała, jak i ogromem materiałów, długo
narastały, pochodzą z całego świata
- materiały dot. Polski znajdują się zarówno w Bibliotece Watykańskiej oraz watykańskich
muzeach, najwięcej dokumentów zawierają archiwa watykańskie, a wśród nich Archivum
Secretum Vaticanum
- archiwum w jego obecnej formie utworzono na początku XVII wieku, jako centralne
archiwum Kościoła
- archiwa dykasterii sięgają zazwyczaj początków tej instytucji, odzwierciedlają przede
wszystkich duchową władzę Kościoła powszechnego oraz jego oddziaływanie prze struktury
administracji terytorialnej, ten charakter instytucji sprawczej spowodował, że zbiory
watykańskie mają charakter uniwersalny
- najstarsze archiwalia to w większości registry dokumentów papieskich (bulle), zebrane
głownie w serii znanej pod nazwą Registra Vaticana liczącą 2020 woluminów, obejmującą
lata 872-1595 (od Innocentego III do Piusa V), dla okresu awiniońskiego istnieje paralelna
seria Registra Avenionensia (353 tomy), kontynuacją jest Registra Lateranensia z
materiałami za okres 1389-1897 (2467 tomów), registry zawierają wpisy bulli papieskich, w
znacznym stopniu zostały już przebadane, a dokumenty dla konkretnych terytoriów czy z
niektórych pontyfikatów opublikowane,
- z tych dokumentów dowiemy się np. że w XIV w. w Polsce było więcej osób z
wykształceniem uniwersyteckim niż sądzono (wykształcenie było zdobywano za granicą),
znajdujemy informacje o Polakach podróżujących do Ziemi Świętej w czasie wypraw
krzyżowych, czy broniących Państwa Kościelnego, nasze kontakty z Europą, Włochami i
Ziemią Świętą były liczniejsze, dowiadujemy się o dominikanach polskich działających w
Kijowie w pierwszej połowie XIII w., na przełomie XIV/XV misje franciszkanów i
dominikanów objęły Mołdawię, Ukrainę aż do dolnej Wołgi, Polak został biskupem
Sewastopola na Krymie, późniejsze bulle były wystawiane dla osób polskiego pochodzenia
czy instytucji powołanych przez emigracje
- działalność Kurii rzymskiej poświadczona jest od XIV w., są to różne księgi i akta Kamery
Apostolskiej, urzędu ds. finansowych czy tez trybunału roty Rzymskiej, kompetentnej w
 13

rozstrzyganiu różnego typu sporów, w tych dokumentach many potwierdzenia nawet

dłuższych pobytów Polaków w Rzymie, byli to głównie pełnomocnicy i świadkowie
- pod koniec XIV w. rozpoczyna się ogromna (7 tys. woluminów) seria registów zwana
Regista Supplicationum, doprowadzona do 1899, są to odpisy różnych próśb skierowanych
do papieża, mało znane i wykorzystywane, pewnie ze względu na trudny sposób rejestracji, są
cennym materiałem do badań przejawów życia społecznego, zwłaszcza elit duchownych i
świeckich, znajdują się tu polonika zarówno ze średniowiecza jak i dziejów emigracji
- materiały zawierają różnorodną treść, pozwalają zgłębić tajemnicę misji i działań rodaków
- od XV w. zaczęły w Kurii formować się nowe organy administracyjne – sekretariaty,
będące instrumentem mniej sformalizowanym, więc bardziej sprawnym w prowadzeniu
spraw
- Sekretariat Apostolski funkcjonował w latach 1487-1678, a sekretariat papieski
ukształtowały się w XVI wieku,
- Sekretariat Stanu powstał w XVI wieku, wytworzył bardzo ciekawą dokumentację –
korespondencję dykasterii z nuncjuszami, a także osobami życia politycznego i religijnego w
poszczególnych krajach, do XIX wieku gromadzono materiały pod nazwą terytoriów
(Germania, Polonia, Napoli), wyodrębniono serie listów pochodzących od biskupów,
panujących, kardynałów itp.
- korespondencja z nuncjuszami jest bardzo ciekawa, szczególnie w pierwszym okresie
istnienia tej służby dyplomatycznej, przez nuncjuszy rezydujących w różnych krajach Polacy
informowali o stanie kościoła na ziemiach polskich oraz załatwiali swoje sprawy, co pozwala
na wszechstronne badania z zakresu stosunków kościelnych, politycznych, społecznych,
kulturowych i in.,
- po Soborze Trydenckim powstały nowe kongregacje, kierowane przez kardynałów, będące
organami Kurii Rzymskiej, były to pierwsze kolegialne urzędy w Europie,
- archiwum Kongregacji do spraw Kanonizacji – wyniki przesłuchań świadków,
dokumentacja dot. osób wyniesionych na ołtarze, np. sprawa kanonizacja Melchiora
Grodzickiego (XVI w.)
- archiwum Kongregacji ds. Biskupów i Zakonników – materiały dotyczące nie tylko
biskupów i wyższych przełożonych zakonów, ale także całych wspólnot zakonnych poza
krajem, biskupi informowali Kurię Rzymską o problemach grup narodowościowych, ciekawe
są relacje z zakonów, w których Polacy żyli,
- archiwum Kongregacji Rozkrzewiania Wiary
 14

- archiwa watykańskie będą zawierały najwięcej informacji o dostojnikach kościelnych i

całym duchowieństwie pracujących w Stolicy Apostolskiej
- przez wieki przedstawicieli różnego szczebla mieli w Rzymie królowi polscy, w czasie
zaborów wielu Polaków przebywających na emigracji starało się informować Rzym, warto tu
wspomnieć o Adamie Czartoryskim ( H. Lambert), Komitecie Głównym Pomocy Ofiarom
Wojny w Polsce (1915) z prezesem H. Sienkiewiczem i wiceprez. Ignacym Paderewskim
- przez całą wojnę i okres komunistyczny w Polsce, w Watykanie rezydował ambasador
Kazimierz Papee (zm.1979), pod koniec wojny jedyny uznawany członek Rządu
londyńskiego
- Biblioteka Watykańska – druki, rękopisy, kodeksy, autografy, inkunabuły, w zbiorach
specjalnych kartografia, grafika i dzieła sztuki, ze względu na długi proces tworzenia się
struktury zasobu jest ona skomplikowana, w bibliotece znajdują się w pełni uformowane
archiwa, w części najnowszej łatwo znaleźć autorów polskiego pochodzenia po tytułach
- ks. Prof. Janusz Pasierb podjął akcję zebrania i opublikowania poloników artystycznych
we wszystkich zbiorach watykańskich
- udostępniane są materiały do 1922, dorobek polski na polu kwerend i publikacji jest mały, a
materiały rozproszone
 15

□ Archiwa polskie w Szwajcarii

- nie możemy mówić o polskich archiwach z prawdziwego zdarzenia (personel, lokal, godz.
urzędowania, inwentarze(!)),

- są organizacje posiadające dokumentacje własną dotyczącą danej organizacji jak i obcą ora
instytucje zajmujące się gromadzeniem i zabezpieczeniem zbiorów otrzymanych lub
odnalezionych na terenie Szwajcarii.

- Archiwum Muzeum Polskiego w Raperswilu

- jest na etapie tworzenia swojego zbioru na bazie dokumentów rozproszonych po różnych
magazynach, składach lub zabezpieczonych w sejfach bankowych,

- ilość dostępnych materiałów jest stosunkowo mała i dopiero w trakcie opracowywania,

mimo że kolekcja jest przebogata i ma wielką wartość naukową i materialną,

- rzeczą pierwszoplanową jest zgrupowanie całego posiadanego materiału w lokalu

przeznaczonym na archiwum, aby zorientować się jego wartości, co pomoże stworzeniu
schematu podziału na zespoły i podzespoły,

- sprawa jest bardzo ważna i pilna, ponieważ archiwalia własne dotyczące historii Muzeum,
jak i nabyte są niezbędne do pracy naukowej nad historią emigracji polskiej w Szwajcarii.

- Archiwum Polskiej Misji Katolickiej

- powstawało przez ponad 40 lat na bazie materiału archiwalnego różnej proweniencji,
materiały te były przechowywane w miejscach do tego nieprzygotowanych zawilgoconych,
pozbawionych zainteresowania osób odpowiedzialnych, całość zalegała w zamkniętych
kartonach i workach,

- kilka lat temu podjęto próby zaprowadzenia porządku, akta prowizorycznie umieszczono w
teczkach, bez specjalnej klasyfikacji, główny, aby zabezpieczyć je od wilgoci i
odseparowania od książek i czasopism,

- dwa lata temu (książka wydana w 1999) dzięki pomocy pracowników z Instytutu
Polonijnego z Lublina rozpoczęło się powolne opracowywanie zbiorów, jak również opis i
próby ogólnego ich usystematyzowania,
 16

- najcenniejsze archiwalia to spuścizna po Alfonsie i Ludwiku Bronarskich. Bracia przybyli

do Fryburga tuz przed I wojną światową, Alfons był z wykształcenia polonistą, profesorem
slawistyki, w okresie międzywojennym pełnił obowiązki attache prasowego legacji polskiej w
Bernie. Ludwik był muzykologiem, znawcą Chopina, profesorem Konserwatorium we
Fryburgu i Neuchatel, obaj blisko byli związani z życiem politycznym społeczności polskiej
Fryburga przez ponad 50 lat, zbór ich umieszczony jest w 117 teczkach i zawiera ogromną
ilość korespondencji, dokumentów osobistych, manuskryptów itp., materiał jest kompletny,
jednak wymaga jeszcze szczegółowego opracowania,

- Misja posiada tez materiały przekazywane przez niektóre organizacje polonijne, np.: zbiór
Stowarzyszenia Polskich Kombatantów (29 teczek, korespondencja, statuty, protokoły zebrań,
sprawozdania), materiały Związku Organizacji Polskich, Federacji Europejskiej, Polskiego
Katolickiego Stowarzyszenia Uniwersyteckiego Veritas, wszystkie te zespoły wykazują duże
braki, zawierają albo określone lata albo wybrane dziedziny,

- osobny zbiór tworzą archiwalia dotyczące działalności Misji, tu również występują braki
obejmujące okres kilkunastu pierwszych lat działalności, opracowanie materiału postępuje
powoli,

- Fundacja Archiwum Helweto-Polonicum

- powstało one przes dwoma laty,

- za cel stawia sobie gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie wszelkiej dokumentacji

związanej z obecnością Polaków i sprawy polskiej w Szwajcarii,

- fundacja jest zarejestrowana prze władze kantonu fryburskiego i podlega ich kontroli i
jurysdykcji, posiada również państwowe gwarancje zabezpieczenia zbiorów oraz statut
jednostki użyteczności publicznej,

- zbiory są oparte na prywatnej kolekcji, tworzonej na terenie Szwajcarii przez ostatnie

kilkanaście lat,

- archiwum-biblioteka zawiera 3 rodzaje zbiorów:

kolekcja zbiorów wydawnictw i druków niezależnych wydawanych w Polsce od 1976 do

1989, odbiega ona od statutowej działalności, zawiera książki, czasopisma, kasety
magnetofonowe i wideo, plakaty, ulotki, kartki i znaczki pocztowe, zdjęcia itp., jest to dość
kompletny zbiór, jeden z największych w Europie, wszystkie książki i czasopisma są
zdigitalizowane, a ich wersje komputerowe są w posiadaniu Biblioteki Narodowej, Biblioteki
 17

Jagiellońskiej i Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w Toruniu, zbiór jest uporządkowany, a

uzyskanie konsultacji bardzo proste, tym bardziej że większość dokumentów jest gromadzona
w dwóch egzemplarzach, ta zasada stosowana jest również wobec innych zbiorów,
oczywiście tylko w przypadku jednostek wielonakładowych, co pozwoli zainteresowanym na
konsultacje poza obrębem lokalu,

to w zasadzie biblioteka, kolekcja książek, czasopism i druków ulotnych wydawanych przez

Polaków, czy też na ich temat, poza Polską (tzw. poloników zagranicznych), są wydawnictwa
2 Korpusu Armii Polskiej na Wschodzie, internowanych Polaków w Budapeszcie czy
Bukareszcie, druki oficyn wydawniczych we Francji, Anglii czy Stanach Zjednoczonych, jak
tez edycje francuskie z XVIII i XIX w., niemieckie i in. dotyczące Polski. Zbiór uzupełniony
jest pewną ilością wydawnictw polskich z dziedzin literatury, historii czy filozofii, przez co
wspomaga bibliotekę Seminarium Slawistycznego przy Uniwersytecie Fryburskim

archiwalia Fundacji, dzieli się na zespoły: korespondencja Henryk Opieńskiego, muzykologa

i przyjaciela Ignacego Paderwskiego z lat 1893-1915, ok. 500 listów pisanych do narzeczonej
to specyficzny dziennik, w którym Opieński opisuje swoje liczne kontakty z Polakami na
emigracji, listy pisane są z Berlina, Paryża i Mores; archiwum dra Janusza Rakowskiego,
ekonomisty, publicysty, z zamiłowania historyka, dociekliwego uczestnika życia politycznego
polskich organizacji niepodległościowych i zbrojnych, spuścizna osobiście przekazana składa
się z korespondencji z lat 1945-1990, dokumentacji wielu polskich organizacji
niepodległościowych, osobistych własnoręcznych manuskryptów, zdjęć itp., archiwum Jana
Modzelewskiego, przybył do Fryburga w 1895, dr chemii, przyjaciel i współpracownik
Mościckiego, współredagował Encyklopedię polską, uczestniczył w życiu politycznym
Polonii szwajcarskiej obok H. Sienkiewicza, I. Paderewskiego, J. Kucharzewskiego, Erazma
Piltza, w okresie międzywojennym był ministrem pełnomocnym przy Poselstwie Polskim w
Bernie, jego archiwum tworzy liczna korespondencja, dokumenty osobiste, świadectwa
działalności naukowej i politycznej, dokumentacja wielu organizacji polskich i szwajcarskich
wspomagających Polaków, archiwum rodzinne Marii i Zygmunta Estreicherów, Maria była
działaczką społeczną i polityczną polskich organizacji w Genewie i poza nią, Zygmunt
synem prof. chemii Uniwersytetu Fryburskiego i Jagiellońskiego, internowanym w Szwajcarii
w 1940, muzykologiem, prof. uniwersytetu w Neuchatel i w Genewie, zbiory zawierają
korespondencje, dokumenty osobiste i zdjęcia, ze względu na charakter osobisty cześć
zbiorów na życzenie rodziny jest niedostępna, dokumenty polskich organizacji (fryburskie
stowarzyszenie studenckie Polonia i Jagiellonia, charytatywne: Pro Polonia, Pomoc Ofiarom
 18

Wojny w Polsce, katolickie: Veritas), zawierają programy, statuty, sprawozdania, plakaty,

korespondencję, zespół w przyszłości zostanie podzielony na wiele podzespołów, archiwum
żołnierzy internowanych na terenie Szwajcarii podczas II wojny światowej, zespół
niejednorodny, oprócz korespondencji, dokumentów osobistych w jego skład wchodzą druki
zwarte (kalendarze, śpiewniki, programy koncertów, skrypty i podręczniki, jednodniówki
obozowe, instrukcje, dodatkowo są też zdjęcia, medale i odznaczenia, grafika, karty i znaczki
pocztowe, fragmenty mundurów itp., kolekcja druków zwartych, ciągłych i ulotnych
wydanych na terenie Szwajcarii i spełniających jeden z warunków: język polski, autor polski,
temat polski, nieograniczona chronologicznie, uporządkowana i skomputeryzowana,
sfotokopiowane archiwum prof. Józefa Bocheńskiego, mimo że są to fotokopie fundacja jest
najprawdopodobniej jedyną instytucją, która posiada całość tego zespołu, 20 klaserów
fotokopii dokumentów z archiwów szwajcarskich, aby zaoszczędzić badaczom poszukiwań

- pozostałe archiwalia tej grupy są niedopracowane

- zbiór trzeci –biblioteka zawierająca prace dot. emigracji wydane poza Szwajcarią

- fundacja prowadzi prace nad komputerowymi bazami danych np. nazwisk żołnierzy
internowanych

- podstawowym problemem jest brak odpowiedniego lokalu i środków finansowych

- w archiwach państwowych Szwajcarii jest wiele dokumentów dot. Polski