2.

KONCEPCJE PRAWNONATURALNE W MYŚLI KLASYCZNEJ; PRESOKRATYCY, SOFIŚCI,

ARYSTOTELES, STOICY.

- teorie naturalnego stanu człowieka należy powiązać z nurtem prymitywizmu – rozróżnienie Lovejoy’a:
• prymitywizm chronologiczny – teoria historyczna, która twierdzi, że wczesne fazy
historii zapewniały ludziom więcej pomyślności i szczęścia niż okresy późniejsze oraz że cały bieg historii
jest z punktu widzenia szczęścia, wartości i osiągnięć człowieka okresem schyłkowym,
• prymitywizm kulturowy – jest niezadowoleniem człowieka cywilizowanego z
cywilizacji, jest przekonaniem człowieka żyjącego w wysoce rozwiniętych warunkach kulturowych, że życie
prostsze i mniej wyszukane jest bardziej godne pożądania:
 łagodny prymitywizm kulturowy – życie w stanie dzikości pojmowane jako życie
łatwe, wolne od przymusu, idylliczne, beztroskie, miały tam nie istnieć rygory moralne i trud zdobywania
środków utrzymania,
 surowy prymitywizm kulturowy – uważano, że prostota, niebezpieczeństwo i trud
życia w stanie dzikości to największe walory tego życia, ograniczenie do minimum własnych potrzeb
traktowano jako najlepszą drogę do szczęścia i prostoty, trud i ciężka praca wyrabiały w człowieku
najwyższe cnoty,
- znaczenia „stanu natury” wg Lovejoy’a:
1. w sensie chronologicznym: początkowy stan rzeczy i pierwotne warunki życia ludzkiego,
2. w sensie technologicznym: stan, w którym człowiek jest wolny od sztuki i posiada jedynie najprostsze,
najbardziej prymitywne umiejętności praktyczne,
3. w sensie ekonomicznym: społeczeństwo ludzkie bez prywatnej własności, ekonomiczny komunizm,
4. w sensie rodzinnym: wspólnota żon i dzieci,
5. w sensie sposobu odżywiania: wegetarianizm, stan, w którym człowiek żył w pokoju ze zwierzętami,
6. w sensie prawnym: stan, w którym nie istnieje żadna władza, z wyjątkiem naturalnej władzy rodziny czy
klanu, anarchia,
7. w sensie moralnym: kontrola ludzkich popędów bez pomocy rozmyślnego i samoświadomego wysiłku
moralnego, bez obowiązujących rygorów i pojęcia grzechu,
- myśliciele starożytni używali najczęściej określenia stanu natury w sensie ekonomicznym i technologicznym,
za najbardziej istotne cechy stanu natury uważano nieznajomość zbytku i prywatnej własności;
poglądy Hebrajczyków:
- mieli oni przeświadczenie, że kiedyś na początku świata istnieć musiał taki okres, w którym człowiek był
szczęśliwszy i zdrowszy niż kiedykolwiek w czasach późniejszych,
- człowiek został stworzony przez Boga i umieszczony w Edenie, gdzie żył w stanie natury w sensie
technologicznym i dietetycznym (bez umiejętności praktycznych rzemiosł i w zgodzie ze zwierzętami),
- idealizacja życia koczowniczego przodków,
- przeświadczenie, że ucisk i niewola są konsekwencją porzucenia koczowniczego życia dla życia osiadłego,
- pisma proroków charakteryzuje surowy prymitywizm kulturowy;
klasyczne teorie stanu natury:
- większość pisarzy i historyków greckich opowiadała się za chronologicznym prymitywizmem, jednak u
cyników i stoików wstępował prymitywizm kulturowy,
- cynicy:
• jako pierwsi poważnie zbuntowali się przeciwko cywilizacji i jej elementom,
• ideały – niezależność od rzeczy zewnętrznych i życie w zgodności z naturą,
• dobro można osiągnąć przede wszystkim przez ograniczenie swoich pragnień,
• prymitywizm w sensie technologicznym – przeciwstawiano się rozwojowi umiejętności,
ponieważ w sztuczny sposób zwiększa on liczbę pragnień,
• sprzeciw wobec sztuk i nauk jako zjawisk nienaturalnych,
• era początkowa, jako niesplamiona przez postęp techniczny miała być naturalną,
• za naturalne uznano jedynie pragnienia instynktowne i elementarne, które mogą być
łatwo zaspokojone przez każdego człowieka,
- stoicy:
• podstawową rolę w stoicyzmie odgrywał dogmat o naturalnej towarzyskości ludzi,
• wszyscy ludzie podlegają prawu naturalnemu, które nie jest prawem żadnego
określonego państwa, nie jest prawem przez ludzi ustanowionym i spisanym,
 • podwójna przynależność jednostki ludzkiej: należy ona do rodzaju ludzkiego i podlega
uniwersalnym normom prawa naturalnego, ale też należy do zbiorowości, której praw i obyczajów jest
zmuszona przestrzegać,
- epikurejczycy:
• epikurejczycy stworzyli koncepcje wykorzystywane później przed Hobbesa,
• pierwotny stan natury to stan konfliktu i gwałtu,
• stosunki społeczne miały początek w potrzebie zjednoczenia się ludzi w celu samoobrony
i współpracy,
• prostota jako źródło szczęścia,
- Platon:
• prymitywizm Platona ...:
 był prymitywistą chronologicznym – człowiek w dawnych czasach był lepszy i
bliższy bogom,
 wykazywał skłonności w stronę surowego prymitywizmu kulturowego –
opowiadał się za życiem prostym i surowym,
 proponował również komunizm ekonomiczny oraz wspólnotę żon i dzieci
(„Państwo”),
 projekty Platona dotyczyły tylko najwyższej klasy społecznej – tylko tam mogły
być zrealizowane,
• ... i jednoczesny antyprymitywizm Platona:
 nie uważał on, że wyższe jest życie kierowane instynktem i pozbawione refleksji,
ale że rozum jest najszlachetniejszą właściwością człowieka,
 był przeciwnikiem używania słowa „natura” w znaczeniu wartościującym, słowo
„sztuka” nie miało zabarwienia pejoratywnego (równe wartości tych słów),
 jego pogląd na naturę ludzką jest wyraźnie przeciwstawny egalitaryzmowi i
gloryfikacji stanu natury w sensie prawnym – ludzie są z natury nierówni, więc powinni być
zorganizowani w hierarchię,
- Arystoteles:
• antyprymitywizm – naturalne jest to, co złożone, wysoko rozwinięte, to do czego dąży
początkowa postać rzeczy,
• sprzeciw przeciw prymitywizmowi chronologicznemu – doktryna o wieczności świata,
niezmienności kosmosu → absolutny początek nie miał miejsca, historia nie ma jakiegoś określonego
kierunku, celu,
• człowiek jest z natury zwierzęciem politycznym w tym znaczeniu, że jego specyficzna
natura ujawnia się w pełni dopiero w trzecim stadium rozwoju, tzn. wtedy, gdy staje się on członkiem polis,
• sprzeciw przeciw prymitywizmowi technologicznemu – dobre życie zależy w pewnym
stopniu od bogactwa, wygody i wolności od trosk, krytyka komunistycznych projektów Platona, uwielbienie
rozumu i intelektu,
• teleologiczne rozumienie natury: „proces, który prowadzi do istnienia rzeczy, pozostaje w
odwrotnym stosunku do jego istoty; co bowiem jest późniejsze w porządku stawania się, jest wcześniejsze w
porządku natury, a co jest pierwsze z natury, jest ostatnie w porządku powstawania”,
- sofiści:
• zakładali istnienie jakiegoś stadium przedpaństwowego, po którym w wyniku umowy
rozwinęło się społeczeństwo obywatelskie.

3. KONCEPCJA SPOŁECZEŃSTWA ARYSTOTELESA, STRUKTURA SPOŁECZNEGO ŚWIATA: OD

JEDNOSTKI, RODZINY DO WSPÓLNOTY SPOŁECZNO POLITYCZNEJ.

 stworzył rozbudowany system filozoficzny, którego wpływ okazał się niezwykle trwały i rozległy; jego filozofia
społeczna zawarta jest w „Polityce”
 zajmuje stanowisko antyindywidualistyczne i polemiczne w stosunku do sofistów, w centrum uwagi umieszcza
społeczną całość- patron krytyków indywidualizmu („(...) wszyscy należą do państwa, bo każdy z nich jest częścią
państwa. Toteż troska o każdą część z osobna musi z natury rzeczy mieć na oku troskę o całość”)
 najlepszym ustrojem jest taki, w którym każdy bez wyjątku najlepiej się czuje i szczęśliwie żyje; państwo z natury
jest wielością, jeśli będzie się rozwijać ku jedności to powstanie z niego rodzina, a z niej jednostka
 tak samo jak Platon poszukuje przepisu na ustrój doskonały; nauka o polityce to nauka praktyczna uprawiana z
myślą o cnocie i dobrym życiu; prawdziwy prawodawca powinien znać zarówno najlepszy ustrój jak i ten możliwie
najlepszy dla istniejących okoliczności
(1)jednostka (2)rodzina (4) gmina  (3) państwo
ad.1
 człowiek jest zwierzęciem politycznym- jest z natury stworzony do życia w państwie, jest przeznaczony do życia
w społeczeństwie (w tekstach Arystotelesa to twierdzenie odnosi się do życia w polis, które jest poniekąd jednym i
drugim- państwem i społeczeństwem)
 każdy człowiek ma swoje właściwe przeznaczenie, którego realizację zapewnia tylko związek z innymi (mężczyzna
nie może obejść się bez kobiety, a kobieta bez mężczyzny; pan bez niewolnika, a niewolnik bez pana); przez takie
połączenie istot, które nie mogą istnieć bez siebie powstaje dom czyli rodzina
ad.2
 z natury istniejąca wspólnota, utrzymująca się trwale dla codziennego współżycia
ad.3
 dla zaspokojenia potrzeb wychodzących poza dzień bieżący; jest z natury kolonią rodziny
ad.4
 pełna wspólnota stworzona z większej ilości gmin wiejskich, która osiągnęła kres wszechstronnej
samowystarczalności
 powstaje dla umożliwienia życia, a istnieje, aby życie było dobre
 powstaje na drodze naturalnego rozwoju, jest celem do którego zmierzają pozostałe wspólnoty; a natura jest
osiągnięciem celu
 państwo należy do tworów natury- człowiek dąży do jego stworzenia i udoskonalenia, albowiem jest niezdolny do
życia w pojedynkę; państwo jest późniejsze w porządku powstawania, a wg Arystotelesa to, co jest późniejsze w
porządku powstawania jest wcześniejsze w porządku natury (teleologiczne rozumienie natury)
 w „Polityce” mowa jest o państwie w kilku znaczeniach:
a) zorganizowana zbiorowość potrzebujących się wzajemnie jednostek i grup ludzkich
b) wspólnota obywateli
c) ustrój polityczny
Arystoteles skupia uwagę na następujących aspektach państwa (społeczeństwa):
a) samowystarczalność- jeśli państwo dojdzie do niej to dopiero stanie się prawdziwym państwem; ta cecha
przysługuje jedynie państwu i na tym zasadza się jego konieczność czy naturalność; samowystarczalność to nie
zdolność zaspokajania bez pomocy z zewnątrz materialnych potrzeb mieszkańców kraju (autarkia gospodarcza),
ale ogół potrzeb, których zaspokajanie jest koniecznym warunkiem życia szczęśliwego i pełnego rozwinięcia
ludzkich możliwości
b) wspólnota moralna- wspólnota państwowa ma na celu nie współżycie, ale piękne uczynki; oprócz wspólnego
terytorium i interesu materialnego (wymiana towarów) powinno je łączyć wspólne dążenie do cnoty
c) różnorodność i komplementarność części- państwo nie może powstać z osób jednakowych; „Państwo (...)
składa się z nierównych części, tak jak istota żyjąca składa się przede wszystkim z duszy i ciała, dusza z
rozumu i woli, rodzina z męża i żony, posiadłość z pana i niewolnika; wszystkie te części różnorodne, i inne
jeszcze prócz tego, obejmuje i państwo(...)”; państwo traktowane jest jako swojego rodzaju organizm

STRUKTURA SPOŁECZNA WG ARYSTOTELESA:

 obraz wielowymiarowy: konglomerat rodzin, system klas ekonomicznych (bogaci- biedni- stan średni), ukł.
Grup statusowych (lud- ludzie znaczni), zespół swego rodzaju stanów
 podział społeczeństwa ze względu na funkcje wykonywane przez różne grupy obywateli:
a) rolnicy
b) rzemieślnicy
c) kupcy
d) wyrobnicy
e) stan żołnierski
f) stan kapłański
g) zamożni
h) wysocy urzędnicy państwowi
i) członkowie rady i sędziowie
  podział społeczeństwa na grupy różniące się stopniem zamożności; do tego podziału Arystoteles przywiązuje
szczególne znaczenie z dwóch powodów:
a) podział najostrzejszy
b) układ sił między bogatymi i biednymi ma największy wpływ na stabilność państwa i jego ustrój polityczny
stan średni jako ostoja ładu i społeczna baza dobrego ustroju, zdolnego uniknąć skrajności oligarchii i demokracji

KLASYFIKACJA USTROJÓW:
 trzy właściwe ustroje: królestwo, arystokracja, politeja
↓ ↓ ↓
 trzy ich zwyrodnienia: tyrania, oligarchia, demokracja
 związek między ustrojem politycznym a strukturą społeczną: „Przyczyną mnogości ustrojów jest fakt, że każde
państwo obejmuje większą liczbę części składowych”, części te występują w różnych kombinacjach i proporcjach,
tworząc zależnie od tego różne ustroje polityczne

Prace Arystotelesa położyły fundamenty pod to, co nazywamy naukami społecznymi i stały się trwałym układem
odniesienie dla teorii społecznych.

4. PLATON I JEGO KONCEPCJA PAŃSTWA.

Platon wyróżnia dwa światy: świat idei, jako rzeczywisty, oraz świat materialny postrzegany przez nas i będący
odbiciem świata rzeczywistego.
Eksponuje rolę filozofa dociekającego prawdy i uwalniającego z kajdan, objaśniającego konfigurację świata idealnego.
Tworzył państwo idealne by przeciwstawić się degeneracji. Taką wizję potrafi uformować tylko wyzwolony od
problemów mędrzec, koncentrując się na poznaniu wartości idealnych: dobra, prawdy, sprawiedliwości i piękna.
POLITYKA – rozumiana w jedności z etyką  dla Platona idealnym ustrojem politycznym jest model idealnej POLIS
– o skrajnie racjonalnych rządach.
Podobnie jak dusza dąży do poznania idei dobra, tak PAŃSTWO powinno dążyć do transcendentnie rozumianego
dobra.
Polityka zaś to sztuka oparta na wiedzy jak czynić ludzi lepszym.
Państwo podobnie jak indywidualna dusza powinno dążyć do dobra.

PLATON wyróżnia dwie polityki:

- pospolitą
- polityką filozofii  zakłada równość polityki i filozofii

Państwo powinno składać się z 3 części, które w tym przypadku są warstwami społecznymi:

MĄDROŚĆ
c not y
uos a b i a
t y ch
Ka ż d a

na d r zę d na
c not a
WOŚ Ć
Filozofowie S P R AWI E DL I

MĘSTWO
Wojownicy
wa r s t w

OPANOWANIE
t o
z

Rzemieślnicy

MIT ESCHATOLOGICZNY *
LUDZIE NIE RODZĄ SIĘ RÓWNI! Ich pozycja zależy od ilości wiedzy jaką zdoła zgromadzić dusza podczas pobytu
poza ciałem (przed narodzeniem). Następnie gdy dusza traci wewnętrzną harmonię, upada na ziemię i rodzi się
człowiek.
Zostaje on wcielony do jednej z warstw. Jeśli trafi do warstwy** przeznaczonej mu z natury to jest to wolność.

Klasyfikacja ustrojów:
TIMOKRACJA  hierarchię społeczeństwa tworzy stopień umiejętności wojowania. Jest oparta na zaszczytach
wojennych, zasługach. Panują w niej wojskowe reguły życia, dominuje skromność, powściągliwość
WADY:
- prowadzi do przewagi wojowników nad filozofami
- niebezpieczeństwo przekształcenia się w oligarchię z powodu żądzy zaszczytów
OLIGARCHIA  hierarchia społeczeństwa oparta na kryterium majątkowym, ustrój ludzi których celem jest chęć
bogacenia się. Takie państwo ulega groźbie podziału na grupę bogatych i biednych. Walka o równy dostęp do władzy
może prowadzi do rozpadu oligarchii i przerodzić się może w demokrację
DEMOKRACJA  dobro wszystkich jest równorządne, ale wg Platona nie ma równości. Lud opanowany szałem
wolności prowadzi do zanarchizowania rządów w polis. Następuje obniżenie dyscypliny społecznej, zanik cnót
obywatelskich. Demokracja sprzyja demagogom mogą łatwo przejąć władzę i dochodzi wtedy do tyranii.
TYRANIA  ustrój ponad wszystko uznający własny interes, (skutek demokracji). Jednostka rządzi i kieruje
państwem, praktykuje rządy autorytarne i despotyczne. Całkowity zanik cnót obywatelskich. Dominuje strach,
podejrzliwość, egoizm, obłuda.

Powstanie państwa:
Człowiek nie jest samowystarczalny i musi żyć w wspólnocie. Powstanie państwa, jego budowa związana jest z 3
potrzebami:
a) wytwarzania pożywienia
b) mieszkania
c) ubrania itp.
By te wszystkie rzeczy wytwarzać potrzebni są ludzie różnych specjalności, którzy się tym zajmą (rolnicy, szewcy itd.).
Ludzie w momencie urodzenia już tak różnią się od siebie, że każdy ma zdolności innych profesji i zajęć. Jeden
powinien zająć się jednym a nie wieloma zajęciami.
Okazuje się że ludzie różnych profesji do efektywnej pracy potrzebują pomocy innych ludzi, zajmujących się inną
dziedziną, stąd ludzi tworzących państwo (miasto) musi być dużo. W państwie ludzie będą musieli niejako
współpracować, dzielić się wymieniać  koniecznie powstanie rynek i pieniądz do wymiany. Ktoś tej sprzedaży i
kupna musi pilnować  kramarze. Są to najemnicy posługujący się jedynie siła fizyczną.
Żołnierz jak przedstawiciele innych profesji też powinien zająć się tylko swoimi sprawami, związanymi z walką i
wojną. Jednocześnie powinien dbać o to co robi, i czemu to służy, nie może zaprzątać sobie głowy innymi rzeczami,
musi być odważny, silny, bystry, szybki itd.

5. MYŚL CHRZEŚCIJAŃSKA; AUGUSTYN I TOMASZ

- myśl wczesnochrześcijańska nawiązywała do stoicyzmu, była ideologią, samoświadomością szybko rozwijającego

się ruchu masowego, który w obliczu wrogiego otoczenia (prześladowania pierwszych chrześcijan) tworzył do niego
pewną kontrkulturę,
- wytworzyła się nowa problematyka-społeczności konstytuującej się wyłącznie na podstawie wspólnoty
wyznawanych wartości,
- fakt przynależności jednostki do społeczności stał się sprawą świadomego wyboru celu i sposobu życia i przestał
być zdeterminowany przez okoliczności niezależne od jego wiary i woli (np.urodzenie, władzę, pozycję społ.,
bogactwo),
- wspólnota wartości to doskonałe zjednoczenie, jedność w Chrystusie umożliwia wieczne zbawienie, toteż inne
związki - skupione na rzeczach doczesnych - tracą znaczenie.

Św. Augustyn - "O Państwie Bożym"

- próba określenia miejsca wspólnoty chrześcijan w rzeczywistym świecie społecznym: podział ludzkości ze
względu na stosunek do Boga( teocentryzm), co nie wykluczało istnienia innych porządków,
- chrześcijanin należał do dwóch różnych porządków: niebieskiego i ziemskiego - jest to rozdział o charakterze
wyłącznie moralnym a nie fizycznym( brak odniesienia do obserwowalnej rzeczywistości społecznej), służy
jedynie ukazaniu dwóch różnych systemów wartości i odpowiadających im rodzajów ładu społecznego,
*
Eschatologia- ogół poglądów na temat ostatecznych pośmiertnych losów jednostki ludzkiej i końca świata
** Jeśli z natury człowiek jest przeznaczony do warstwy 2 (wojownicy), a trafi do warstwy 3 (rzemieślnicy) to jest on nieszczęśliwy, i nie
uzyska wolności.
- społeczność zorganizowana wokół wartości świeckich( porządek ziemski) i wokół wartości świętych( porządek
niebieski)
PAŃSTWO ZIEMSKIE:
- z natury niedoskonałe: panuje powszechny egoizm, każdy dba o własne korzyści i pragnienia,
- typ ładu społecznego: oparty na konflikcie
PAŃSTWO BOŻE:
- pokój, państwo szczęśliwe, powszechne dobro,
- typ ładu społecznego: oparty a konsensie
Teoria św. Augustyna to koncepcja wówczas prekursorska: konflikt 2 państw umieszczony został w perspektywie
historiozoficznej, w perspektywie czasu, która ma swój początek i koniec. Historią rządzi Opatrzność, musi więc mieć
sens i cel, musi być procesem ukierunkowanym i przebiegającym po linii prostej.
Św. Tomasz
- doktryna 3 rodzajów prawa, zbudowanych hierarchicznie; wszystkie są przejawami jednego prawa Bożego i są z
nim zgodne( idea jednolitego systemu praw rządzących światem):
• prawo wieczyste,
• prawo naturalne (odzwierciedlenie prawa wieczystego w świecie i rozumie ludzkim),
• prawo ludzkie(pozytywne)- konkretyzacja prawa naturalnego, obowiązuje o ile jest zgodne z
prawem naturalnym,
- porządek świata wywiedziony z jednej praprzyczyny, nastawiony na jeden cel - Boga. Jemu podlega wszystko,
cokolwiek istnieje,
- hierarchiczna struktura świata (gwarant ładu społecznego)- wzajemna zależność różnych części świata społecznego
i wynikająca z tej zależności jedność, ale także: nierówność poszczególnych części i podporządkowanie części
"wyższych" częściom "niższym". Różne grupy społeczne znajdują się na różnych szczeblach hierarchii i tylko
wtedy mogą wypełniać określone zadania w ramach całości,
- każda jednostka ma przypisane sobie miejsce, raz na zawsze określone prawa i obowiązki

6. RELACJA WŁADZA I SPOŁECZEŃSTWO W MYSLI FILOZOFICZNEJ ŚREDNIOWIECZA

Tylko w wykładach (regnum vs. sacredotum)

7. NICOLO MACHIAVELLI - "KSIĄŻĘ"

- kontekst historyczny: upadek porządku średniowiecznego, kryzys tradycyjnego ładu społ., poczucie braku
stabilizacji, słabości więzi międzyludzkich. W dziedzinie gospodarczej: ograniczenie gospod. naturalnej na rzecz
produkcji towarowej i handlu( bogacenie się). W dziedzinie organizacji społ.: podważenie sztywnego ładu
społecznego, opartego na wyznaczonym przez urodzenie statusie, wzrost znaczenia indywidualnych zasług i
zdolności, ułatwiony awans społeczny. W dziedzinie politycznej: uniezależnienie władzy świeckiej od religijnej,
- teoria oparta na zupełnie nowej w stosunku do średniowiecza tradycji odróżnienia racji politycznych od
moralnych,
- brak dociekań, jakie postępowanie jest dobre, ważne jest: co zrobić, żeby osiągnąć zamierzony cel,
- jeśli działania mają prowadzić do zamierzonego skutku, muszą być dostosowane do okoliczności, w jakich
zachodzą oraz do cech ludzi, na których są skierowane,
- możliwe jest odkrycie reguł działania społecznego, ponieważ okoliczności są powtarzalne, a cechy ludzkie stałe -
zachowania ludzkie dają się przewidywać, jeśli mamy odpowiednią wiedzę( głównie historia),
- wizja społeczeństwa ujednostkowionego - jedyną więzią między ludźmi jest podleganie jednej władzy państwowej
(istnieją tylko stosunki władca-poddani). Państwo to kreacja władcy - silnego i rozumnego na tyle, żeby narzucić
innym swoją wolę. Lud byłby tylko zgromadzeniem ludzi, gdyby władza państwowa nie strzegła porządku. Im
władza silniejsza, tym lepiej.

JEAN BODIN - "SZEŚĆ KSIĄG O RZECZYPOSPOLITEJ"

- próba umocnienia i uprawomocnienia konkretnych instytucji politycznych,

- rzecznik absolutyzmu,
- wprowadził pojęcie suwerenności - państwo istnieje o tyle, o ile istnieje nieustająca, absolutna władza zwierzchnia,
posiadająca moc stanowienia praw i karania każdego, kto te prawa łamie,
- w odróżnieniu od Machiavellego: pluralistyczna koncepcja społeczeństwa (stosunki miedzy władcą a poddanymi,
ale również podjął problem stosunków społ. jako takich),
- rodzina jako naturalna wspólnota, podstawa państwa, a także innych zrzeszeń - "korporacji i kolegiów"; z rodziną
wiąże się instytucja własności prywatnej,
- społeczeństwo poddane absolutnej władzy nie jest tylko agregatem jednostek, ale posiada skomplikowaną strukturę
wewnętrzną

8. RENESANSOWE UTOPIE

- T. More "Utopia"
- F.Bacon "Nowa Atlantyda"
- T.Campanella "Państwo Słońca"

- utopie pozostają w ścisłym związku z głównym nurtem myśli społecznej renesansu, chociaż inaczej odpowiadają
na pytania epoki niż teoretycy polityki i państwa,
- I część każdej utopii opisuje realistyczny obraz ówczesnego społeczeństwa, prowadząc do wniosku, że środki
polityczne, surowe prawo nie rozwiązują najważniejszych problemów,
- Główny sposób wyjścia z kryzysu to przebudowa systemu społecznego i gospodarczego, w szczególności
zniesienie własności prywatnej, której rozrost doprowadził do spolaryzowania społeczeństwa,
- założenia dotyczące natury ludzkiej: człowiek w warunkach, które istnieją jest zły, skrajnie egoistyczny, a jego
postępowanie jest narzucone przez społeczne warunki; rzeczywisty człowiek, jego prawdziwa natura może ujawnić
się w warunkach idealnego ustroju, jaki panuje na wyspie Utopii.

Podobieństwa wszystkich pisarzy renesansowych (utopiści, Machiavelli, Bodin):

- ład społeczny jest dziełem ludzi i może być racjonalnie przekształcany odpowiednio do okoliczności i trwałych
cech natury ludzkiej,
- porządek zastany nie jest jedynym porządkiem możliwym; nie uświęca go ani czas ani objawienie.

9. MYŚL PRAWONATURALNA CZASÓW NOWOŻYTNYCH.

- rozwinęła się w pismach Althusiusa (1557-1638), Hugona Grotiusa (1583-1645), Tomasza Hobbesa (1588-
1679), Johna Locke’a (1632-1704), Samuela von Pufendorfa (1632-1694), Barucha Spinozy (1632-1677),
- oddziaływanie doktryny prawa naturalnego ustało dopiero w czasach triumfu historyzmu i pozytywizmu w XIX
w.,
- z tej doktryny wywodzi się XX-wieczna idea praw człowieka,
- teoria społeczeństwa – ład społeczny został wyprowadzony z zasad prawa naturalnego wcześniejszego od
jakiejkolwiek władzy i czyjejkolwiek władzy,
- według teoretyków prawa naturalnego pewien rodzaj prawa poprzedza powstanie władzy i obowiązuje
niezależnie od niej, istnieje pewna sfera stosunków między ludźmi, która konstytuuje się niezależnie od działania
rządu,
- nowożytna doktryna prawnonaturalna była bardzo zróżnicowana wewnętrznie, ale wszystkie poglądy łączyła
konieczność kierowania się w polityce rozumowo ustalonymi zasadami,
- w przyrodzie i życiu moralnym istnieje porządek świata, który można odkryć siłami ludzkiego rozumu;
znajomość zasad tego porządku pozwoli lepiej zorganizować stosunki międzyludzkie,
- radykalizm w doktrynie prawa naturalnego,
- nowożytna doktryna prawnonaturalna była kontynuacją średniowiecznych teorii prawnonaturalnych (ta sama
problematyka i pojęcia),
- w porównaniu do średniowiecza pojęcie prawa naturalnego ulegało stopniowej sekularyzacji i przestawało być
nieodłączne od prawa boskiego, prawo naturalne przestaje być zależne od boskiej woli,
- w odróżnieniu od średniowiecznej doktryny prawnonaturalnej nowożytna była nominalistyczna,
indywidualistyczna – zasady prawa naturalnego odnosiły się do jednostek, a nie do społeczeństwa, regulowały
one stosunki między członkami społeczeństwa, społeczeństwo obywatelskie nie jest wytworem natury,
- nowa koncepcja człowieka – zwrócenie uwagi na jego potrzeby, pojawiają się elementy wczesnej psychologii
do badania natury ludzkiej,
- przyswajanie wzorów współczesnej nauki – metoda wykładu naśladującego często traktat matematyczny,
dedukcja, poszukiwanie ogólnych praw do wyjaśniana pewnych zjawisk,
- nowożytna doktryna prawnonaturalna miała wyraźny charakter klasowy – zawierała teoretyczne
usprawiedliwienie aspiracji rozwijającego się mieszczaństwa, zasady prawa naturalnego okazały się gwarancją
 bezpieczeństwa własności i rzetelności w dotrzymywaniu umów (własność staje się jednym z fundamentów
społeczeństwa);
Grotius:
- z jednej strony (za stoikami i Arystotelesem) uważał, że człowiek jest z natury istotą społeczną i jego
naturalnym stanem jest stan społeczny, z drugiej strony (podobnie jak Hobbes) dywagował o przedpaństwowym
stanie natury,
- w stanie natury panują czyste prawa natury, a każda jednostka jest egzekutorem własnych praw,
- dla zabezpieczenia się przeciw przemocy izolowane dotąd rodziny założyły społeczeństwo obywatelskie –
jednostki wyzbyły się swoich praw na rzecz władcy;
Pufendorf:
- stan natury istnieje wtedy, gdy ludzie są połączeni stosunkiem opartym na podobieństwie wspólnej natury,
- w społeczeństwie człowiek znajduje ochronę w sile wszystkich ludzi,
- w czystym stanie natury człowiek żyje w odosobnieniu i nie podlega żadnej władzy,
- wczesne społeczeństwo patriarchalne było najbliższe modelowi stanu natury – istniały wtedy niezależne od
siebie wspólnoty powiązane szeregiem stosunków społecznych i współdziałaniem;
Spinoza:
- w stanie natury siła jest prawem, jeśli człowiek czegoś pragnął, to po prostu sobie to zabierał (miał do tego
prawo), działał w afekcie, żądzą,
- lepiej jest kierować się rozumem, ponieważ tylko rozum umożliwia człowiekowi współżycie społeczne,
- ludzie połączyli się w społeczność obywatelską, aby zapewnić sobie korzyści płynące ze zorganizowanego
życia społecznego.

10. NOWOŻYTNE KONCEPCJE UMOWY SPOŁECZNEJ: HOBBES, LOCKE.

- dzięki umowie społecznej możliwe jest przejście od stanu natury do stanu społecznego,
- społeczeństwo nie może istnieć bez zgody wchodzących w jego skład jednostek,
- jednostki są z natury wolne i równe, więc tylko jakieś porozumienie między nimi może tłumaczyć
ograniczenia i zależności charakterystyczne dla stanu społecznego,
- w zamian za ograniczenia jednostki otrzymują bezpieczeństwo i możliwość rozsądnego korzystania a
naturalnych uprawnień,
- społeczeństwo jest stowarzyszeniem tworzonym świadomie przez jednostki dla zaspokojenia potrzeb i
osiągnięcia celów,
- idea kontraktu rządowego – dominowała w średniowieczu, umowa między rządzonymi a rządzącymi co
do ich wzajemnych zobowiązań,
- idea właściwej umowy społecznej – w czasach nowożytnych, w wyniku wzrostu indywidualizmu
umowa była zawierana między członkami społeczeństwa co do zasad jego organizacji.

Tomasz Hobbes
- podstawową właściwością człowieka jest „stałe i nie znające spoczynku pragnienie coraz to większej
mocy, które ustaje dopiero ze śmiercią”,
- ludzie są sobie z natury nieprzyjaźni, ponieważ każdy z nich dąży do tych samych celów i chce tych
samych dóbr, każdy człowiek dąży do samozachowania (stałe zaspokajanie potrzeb, dążenie do zachowania
swojego życia), rozum podpowiada co zrobić, aby to samozachowanie osiągnąć,
- istnieją trzy przyczyny waśni między ludźmi: rywalizacja, nieufność, żądza władzy,
- człowiek obawia się, że utraci raz zdobyte dobro, że ktoś mu je odbierze, towarzyszy mu bezustanny
strach i niebezpieczeństwo gwałtownej śmierci,
- stanem naturalnym ludzkości jest wojna wszystkich przeciwko wszystkim,
- podejmując umowę społeczną ludzie wyzwolili się ze stanu natury i zgodzili się żyć w ładzie i pokoju w
ramach społeczeństwa podległego władzy rządu,
- Indianie amerykańscy jako przykład ludzi żyjących w stanie natury,
- akt tworzenia władzy politycznej jest nieodwołalny, zgoda jednostek na powołanie suwerena to akt
jednorazowy, który nie wymaga odnawiania bez względu na czyny suwerena, władza suwerena jest
nieograniczona i dzięki temu możliwe jest istnienie społeczeństwa, niemożliwy jest bunt przeciw suwerenowi,
- suweren to jedyny człowiek pozostający w stanie natury, jest wynikiem umowy społecznej, ale nie jest
jej stroną,
- Hobbes daje teoretyczne uprawomocnienie absolutyzmu,
- umowa społeczna jako akt zawiązania społeczeństwa przez izolowane do tej pory jednostki.
John Locke
- stan natury jest stanem historycznym, to stan wolności, pokoju, a nie wojny,
- stan natury był raczej przedpaństwowy a nie przedspołeczny,
- ludzie od zawsze żyli w rodzinach i w małych grupach społecznych (pierwsze umowy społeczne,
naturalna skłonność do życia w społeczeństwie), w stanie natury istniały dość rozwinięte stosunki społeczne,
- każdy człowiek jest zobowiązany dbać o zachowanie własnego życia, troszczyć się o życie reszty
ludzkości, nie wolno mu działać na szkodę innych, interesy jednostek są w jakiejś mierze zbieżne,
- w stanie natury człowiek interesuje się drugim człowiekiem jako podobną do siebie istotą, z którą
można nawiązać korzystną dla obu stron współpracę,
- kiedy pojawił się pieniądz, ludzie się poróżnili, pojawiły się instytucje wymierzające sprawiedliwość,
- stan natury nie musi być stanem wojny (jak u Hobbesa), ale jest pełen niebezpieczeństw wynikających z
tego, że każdy człowiek sam sobie wymierzał sprawiedliwość,
- niebezpieczeństwa wynikają nie z własności ludzkiej natury, ale z wytworzonego przez ludzi układu
stosunków społecznych,
- władza zostaje powołana przez istniejącą już zbiorowość do wykonania określonych zadań, z którymi
ona sama przestaje sobie radzić, zbiorowość ma prawo się zbuntować przeciw władzy, która nie wywiązuje się
z zadań powierzonych w umowie,
- Locke daje uprawomocnienie dla demokracji,
- umowa oznacza jednocześnie zjednoczenie jednostek i układ pomiędzy nimi jako ogółem i rządem,
którego prerogatywy zostają w ten sposób ograniczone,
- państwo tworzy się w dwóch etapach: najpierw powstaje społeczeństwo obywatelskie (pewna forma
samoorganizacji, odmowa posłuszeństwa władzy tyrańskiej), później społeczeństwo polityczne (z władzą:
wykonawczą, ustawodawczą i federacyjną).

11. OŚWIECENIE SZKOCKIE; FERGUSON I SMITH.

Adam Ferguson i socjologia historyczna

- dzieło „Essay on the History of Civil Society” (1765)
- połączył opisową i historyczną metodę Montesquieu z psychologiczną i krytyczną postawą Hume’a – jego
rozprawy były zarazem konkretne i analityczne
- odrzucał on metody a priori, pojęcia stanu natury i umowy społecznej; badał społeczeństwo takie, jakie jest
- w dziele tym występuje silny element dynamiczny – Ferguson kładzie nacisk na konkurencję i konflikt w
rozwoju społecznym, na „walkę grup”
- społeczeństwo ma naturę organiczną, ważny jest podział pracy dla organizacji życia społecznego
- występują wzajemne zależności różnych dziedzin ludzkich interesów
Również w tym dziele Ferguson przedstawia swoje poglądy antropogeograficzne. Przypisywał on wielkie znaczenie
wpływom klimatu na życie i rozwój kultur oraz społeczeństw. Jego najważniejsze twierdzenie dotyczyło wyższości
klimatu umiarkowanego jako fizycznego środowiska kultury, które było pierwszym ujęciem tej kwestii wolnym od
mistycyzmu.

Adam Smith jako twórca ekonomii klasycznej

1776 – wydanie „Bogactwa narodów”; przyczyniło się ono do stworzenia powszechnie przyjętej teorii ekonomicznej w
epoce wiktoriańskiej

Polityczne koncepcje Smitha:

- kierował się on naukami Locke’a, Montesquiego i Hume’a – połączył je z fizjokratycznymi doktrynami nt.
właściwego zakresu działalności państwa
- według fizjokratów istnieje naturalny porządek przenikający wszechświat – dziedzinę zjawisk społecznych; jest
on niezmienny
- Smith był przeciw restrykcyjnej polityce państwa – najłatwiej dojść do szczęścia poprzez całkowitą wolność
przemysłu i handlu
3 obowiązki państwa:
1. obrona obywateli przed obcymi państwami
2. przestrzeganie prawa i sprawiedliwości
3. wprowadzenie i utrzymanie robót publicznych oraz troska o wychowanie akademickie i religijne
2. i 3. powinny być nawet dobrowolnie wykonywane przez obywateli, w imię ich własnego interesu. Tylko jeśli tak nie
jest ma prawo wkroczyć państwo.
Smith chciał uchylenia przepisów ograniczających handel i przemysł poprzez natychmiastowe wprowadzenie
nieskrępowanej konkurencji.
Jest to teoria laissez faire, charakteryzująca „liberalizm ekonomiczny” i „indywidualizm polityczny”.

Teorie ekonomiczne Smitha

- nacisk na czynnik „pracy” – źródło wszelkiego bogactwa i rzeczywista miara wartości
- bardzo wazny podział pracy w teorii produkcji
- miara wartości – ilość pracy, potrzebna do wytworzenia danego produktu
Teoria ta była początkiem dyskusji nt. płac, zysku, procentu, rent:
a) płaca – wynagrodzenie za pracę, wyznacza ją popyt i podaż na rynku pracy
b) zyski – wynagrodzenie za kapitał, wyznacza je wielkość zainwestownego kapitału zakładowego
c) procent – część zysku powstała z wypożyczenia kapitału
d) renta – wynagodzenie dla właściciela ziemi; istmieje wtedy, gdy cała ziemia jest już zajęta; renta = całość
dochodu rentiera minus zyski i płace robotnicze

Teoria sympatii Smitha

- wyłożona w dziele „Theory of Moral Sentiments” (1759)
- każdy musi interesować się pomyślnością innych – brak samolubności
- jedyne ludzkie źródło ludzkich uczuć wobec cierpienia – stawianie siebie na miejscu cierpiącego. Jest to tak
oczywiste, że nie wymaga dowodu
- tak samo jest patrząc z drugiej strony – jeśli chodzi o odczuwanie przyjemności, dlatego Smith używa pojęć
„sympatia” i „oddźwięk uczuciowy”, a nie „litość”(która dotyczy tylko złych emocji)
- według Smitha nie ma nic przyjemniejszego niż odkrycie w kimś innym uczuć, które opanowują nas samych

Wzajemny stosunek aktora i widza

- nie jest możliwe, by uczucia widza mogły się wznieść na ten sam szczyt, co uczucia osoby obserwowanej;
osoba obserwowana nie będzie zadowolona, jeśli oddźwięk uczuciowy ze strony widza nie będzie pełny, a
zgodność uczuć doskonała
- jednak uczucia obu podmiotów nie będą sobie doskonale opowiadać, ale stopień ich zgodności może być
wystarczający dla społecznej harmonii
- harmonia ta powstanie, gdy widz będzie siebie wyobrażał w realiach osoby obserwowanej i vice versa –
społeczeństwo i wzajemne obcowanie są najlepszymi środkami przywracania przywracania spokoju ducha
- natężenie sympatii zależy od bliskości stosunków między widzem a obserwowanym
- widz ocenia emocje jakiejś jednostki zależnie od tego czy odpowiadają one bądź nie jego własnym emocjom
- bez społeczeństwa człowiek nie byłby w stanie sformułować żadnej opinii nt. własnego charakteru i
postępowania; społeczeństwo jest zwierciadłem – zatem w każdym człowieku zachodzi dwoista relacja widza i
aktora
- każdy kieruje się w swoim postępowaniu myślą o tym, co będą sądzili na ten temat inni oraz pragnie pochwał
- umiłowanie pochwał ≠ umiłowanie życia zasługującego na pochwałę
- człowiek nie powinien cieszyć się z bezpodstawnych pochwał – świadczy to o próżności i powierzchowności
jednostki

12. OŚWIECENIE FRANCUSKIE, IDEOLOGIA POSTĘPU, TURGOT, CONDOERCET, TEORIA UMOWY

SPOŁECZNEJ ROUSSEAU, POGLĄDY SAINT-SIMONA, MONTESKIUSZ.

„Oświecenie stanowi w historii myśli społecznej epokę niezwykle doniosłą zarówno dlatego, że doprowadza do końca
rozpoczęty wcześniej proces sekularyzacji refleksji o społeczeństwie , jak i dlatego, że otwiera nowe perspektywy ,
będąc pod wieloma względami punktem wyjścia zainteresowań i koncepcji późniejszej socjologii” – Szacki

„Oświecenie nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to
niezdolności człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem, bez obcego kierowania. Zawiniona jest ta
niepełnoletność wtedy kiedy przyczyną jest nie brak rozumu lecz decyzji i odwagi posługiwania się nim bez obcego
kierownictwa. Sapere aude! Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem – tak oto brzmi hasło Oświecenia.”
– Kant.
OŚWIECENIE FRANCUSKIE

Kolebką myśli oświeceniowej były Niderlandy i Wielka Brytania a nie Francja. Oświecenie Francuskie wydało
zaledwie dwóch myślicieli tej klasy co Kant czy Hume. Byli nimi Montesquieu i Rousseau. Było ono silne raczej przez
popularność, różnorodność i publicystyczną śmiałość swych idei niż ich oryginalność czy głębie.

IDEOLOGIA POSTĘPU

Ideologia postępu wpisana implicite w ideę upełnoletnienia człowieka, a więc w przekonanie że czyniąc właściwy
użytek ze swoich władz poznawczych jest on w stanie wiedzieć coraz więcej i żyć coraz lepiej. W XVIII wieku
rozpowszechnione było przekonanie że świat zmienia się na lepsze jednak większość oświeceniowych myślicieli nie
zadała sobie trudu aby budować teorię wyjaśniające kierunek postępu, jego prawidłowości i mechanizmy. Wyjątek
stanowię Turgot i Condoercet.
Podstawowymi przesłankami do ukonstytuowania się tej idei było;
- zakwestionowanie autorytetu starożytnych ( i innych autorytetów z przeszłości).
- uznanie – wbrew tradycji chrześcijańskiej – wartość życia doczesnego i ziemskich osiągnięć człowieka.
- założenie stałości praw natury bez którego nie do pomyślenia byłoby kumulatywny rozwój wiedzy.
- przesłanka społeczne – powstanie sytuacji w której instytucje ludzkie przestały uchodzić za dane i ustanowione
raz na zawsze.
- wpływ sensualistycznej filozofii Locka która wskazała na podatność ludzi na zmiany pod działaniem
środowiska, dowodząc tym samym ich plastyczności i zdolności do doskonalenia.
Jednym z najważniejszych osiągnięć teorii postępu były nowe postawy wobec faktu zmienności świata społecznego,
która wcześniej uchodziła za niepożądaną lub pożądaną tyle o ile prowadziła do osiągnięcia stanu doskonałości (z
definicji stabilnego i niezmiennego)

TURGOT (1727-1781)
Discours sur l’histoire universelle (1750)
Turgot twierdzi że źródłem postępu jest natura ludzka, zawarta w niej potencja. Człowiek obdarzony zdolnością
poznawania świata odbiera wrażenia, gromadzi i przekazuje innym wiedzę, nie może się nie doskonalić, co w końcu
prowadzi do doskonalenia się społeczeństwa.
Ludzka natura – jest niezmienna i dlatego wszystkie narody rozpoczęły drogę na ścieżce postępu od tego samego
punktu a różnice pomiędzy nimi są jedynie wynikiem nierównego tempa jakie osiągają różne narody. W tym sensie
teoria T. jest głęboko antyhistoryczna – koncentrując uwagę na tym co niezmienne – na naturze ludzkiej, pozbawiała
znaczenia w interpretacji faktów historycznych kontekstów i okoliczności zachodzących procesów.
Zdaniem T. zdolność człowieka do postępu powoduje że historia ludzkości różni się zasadniczo od „rewolucji”
przyrody. Te 2 podlegają stałym prawom i powtarzają się a te 1 przedstawia środowisko zmieniające się bezustannie,
jako pasmo nowości.
T. uważał stopień mobilności społeczeństwa za jedną z jego najważniejszych cech, twierdząc że przynosi ona nowe
doświadczenia a tym samy daje szansę pomnożenia wiedzy, Błąd popełniony w trakcie szukania nowych rozwiązań jest
mniejszym niebezpieczeństwem niż bezmyślna imitacja prawdy odkryte w przeszłości.

CONDOERCET (1743 –1794)

Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego po przez dzieje (1794)
C. bardzo przyczynił się do spopularyzowania idei postępu.
Zgadzał się z Turgotem co do idei naczelnej, jednak w odróżnieniu od swego poprzednika głosił że;
Procesy historyczne i procesy przyrody tak samo odznaczają się regularnością i koniecznością. To założenie
doprowadziło C. Do idei stworzenia matematyki społecznej wykorzystującej do analizy procesów społecznych
rachunek prawdopodobieństwa.
C. był skrajnym nominalistą – uznawał że ogół postępu ludzkości jest prostą sumą rozwojów indywidualnych
rozpatrywanych równocześnie u bardzo wielu osobników złączonych w społeczeństwo.
Rozwój indywidualny to przede wszystkim rozwój poznania, tak więc rozwój gatunku polega na rozwoju wiedzy i
oświaty. Przemiany społeczne były przez niego analizowane w większy stopniu jako przemiany świadomości niż np.
poprzez opis zmiany sposobów zdobywania środków utrzymania.
C. jest ostatnim godnym uwagi przedstawicielem oświecenie francuskiego, jego szkic został napisany już w latach
Wielkiej Rewolucji.
ROUSSEAU (1712- 1778) – TEORIA UMOWY SPOŁECZNEJ
Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludzmi (1755)
Umowa społeczna (1762)
Pisma R. wywarły ogromny wielokierunkowy wpływ. Jednocześnie jego dzieła są nie jednoznaczne, i łatwo podlegają
różnym, czasem sprzecznym interpretacjom.
R, jest przykładem myśliciela zajmującego się problematyką społeczną z perspektywy uczestnika a nie obserwatora.
W jego twórczości mamy do czynienia z dwiema różnymi koncepcjami społeczeństwa;
I) Koncepcja krytyczna ujawniająca wielorakie ograniczenia z jakimi wiąże się dla jednostek życie zbiorowe.
Dotyczy przeszłości i teraźniejszości.
Koncepcja ta zawiera w sobie rozważania o denaturalizacji odchodzącego stopniowo poprzez rozwój języka ,
wzmożone interakcje, podział pracy od stanu natury człowieka. Stan natury jest przez R. wyraźnie idealizowany
chociaż jednocześnie stwierdza on że istota ludzka w stanie natury nie jest do końca człowiekiem. Denaturalizacja to
pętanie się samemu poprzez więzi kultury, mnożnie sztucznych potrzeb. Pociąga to za sobą głęboką metamorfozę
jednostki. (nie ciągnę tego dalej bo pyt. jest o umowę społeczną)
II) Koncepcja apologetyczna - uwydatniająca przede wszystkim zalety życia we wspólnocie o ile zostanie ona
(wspólnota) zorganizowana we właściwy sposób. Odnosi się ona przede wszystkim do przyszłości (plus te
okresy które R. uznaje za zrealizowanie swojego ideału.
R. w tej koncepcji twierdzi że wyjście ze stanu natury jest nieuniknione z powodu postępu. (podział pracy to
ograniczenie wolności bo uzależniamy się od innych ludzi). Zależność prowadzi do nierówności a to do nieszczęścia
ludzi.
Jedynym wyjściem jest UMOWA SPOŁECZNA oparta na PRAWIE. – ludzie podlegają bezosobowemu prawu a nie
sobie nawzajem. Prawo nie może pochodzić od woli jednostek, od woli większości ani nawet od woli wszystkich. –
musi być wytworem WOLI POWSZECHNEJ (nie jest to suma woli poszczególnych ludzi lecz ta część potrzeb
poszczególnych członków społeczeństwa która jest tożsama z potrzebami społeczeństwa jako całości.)
Zawierając umowę społeczną i powołując prawo ludzie zrzekają się swojej wolności ale pozostają równi sobie.
Na straży prawa stoi Władza która jest wykonawcą woli powszechnej.
Umowa społeczna zostanie wg R. zawarta po tym jak wszyscy ludzi zaglądając w swoje sumienie (sic!) dojdą do
wniosku że jest ona potrzebna. Tych delikwentów którzy w odpowiednim momencie nie znajdą tego czego powinni w
swoich sumieniach należy przymusić siłą 

MONTESKIUSZ VEL MONTESQUIEU (1689-1755)

Listy perskie (1721)
Uwagi nad przyczynami wielkości i upadku Rzymian (1734)
O duchu praw (1748)

M. jest przez wielu uznawany nie tylko za poprzednika socjologów ale za socjologa avant la lettre.
Metod M. to systematyczna obserwacja i porównywanie faktów. Takie podejście prowadzi go wprost do stwierdzenia
że wszystko ma swoją przyczynę , wewnętrzną konieczność określoną przez warunki w jakich powstało i funkcjonuje.
Żadnej z instytucji nie można uznać za absurdalną ponieważ każda jest w jakiś sposób uwarunkowana i powiązana z
innymi.
Jednocześnie, zapominając jakby o swoim relatywizmie M. używa w pewnych kontekstach pojęcia prawa natury jako
stałej normy. Prawa natury mają dla M. swe źródło w naszej istocie i podlegaliśmy im jeszcze przed powstaniem
społeczności. Są to;
1 prawo każące szukać pożywienia
2 prawo leczenia się dwóch płci
3pragnienie życia w społeczeństwie
4pokój (brak stanu wojny)
5dązenie do Boga
6Dązenie do poznania
Jednak dla M. nawet oddalenie się od praw natury nie jest powodem na uznanie świata społecznego za domenę chaosu.
Ważne są ZWIĄZKI KONIECZNE pomiędzy poszczególnymi faktami społecznymi bądź prawami. Jest to dostrzeżenie
nieskończonej różnorodności zjawisk społecznych.
Determinizm geograficzny – tłumaczenie osobliwości społeczeństw własnościami klimatu itp. Wg M. maleje on wraz z
rozwojem cywilizacji a dominujące znaczenie uzyskują taki czynniki jak wielkość kraju, sposób zdobywania środków
do życia, religia, obyczaje itp.
M. nie wskazuje na jeden decydujący czynnik lecz na wzajemne powiązaniu wielu różnych składniku, na dowodzeniu
że społeczeństwo jest SYSTEMEM. Szczególną rolę M. przypisuje tylko OGÓLNEMU DUCHOWI narodu, który jest
wynikiem historii danego narodu.
Takie podejście owocuje;
1rezygnacją z oszukiwania uniwersalnego ładu społecznego
2uznanie że społeczeństwa nie są przez ludzi tworzone lecz co najwyżej poprawiane po skrupulatnym zbadaniu
konkretnych warunków.
Typologia ustrojów – pozornie powtórzona za Arystotelesem, tak naprawdę M. tworzy pierwszą typologię
społeczeństw, akcentując fakt że w różnych warunkach społecznych pojawiają się różne typy władzy.

SAINT-SIMON
Listy mieszkańca Genewy do swych współczesnych (1802)
Wprowadzenia do prac naukowych dziewiętnastego wieku (1807-1808)
Katechizm industrialistów (1823-1824)
Nowe chrześcijaństwo. Dialogi między konserwatystą a nowatorem (1825)

Twórczość S-S. ma w wielu punktach znamiona dyletantyzmu i czystego szaleństwa pełna jest jednak wnikliwych
obserwacji i zawiera oryginalną i prekursorską propozycję interpretacji faktów nowego społeczeństwa nazwanego po
raz pierwszy – przemysłowym.
Punktem wyjścia S-S. było przekonanie że Europa znajduje się w głębokim kryzysie, właściwym dla interludium
pomiędzy dwoma różnymi STANAMI ORGANICZNYMI. tymi stanami miały być feudalizm i industrializm. Dla
wyjścia z kryzysu potrzebna jest reforma świadomości, epokę teologiczną i metafizyczną miała zastąpić epoka
POZYTYWNA w której panować będą idee naukowe. Aby mogły tego dokonać muszą one stanowić całość, muszą być
SYSTEMEM PRAW NAUKOWYCH.
S-S. postulował stworzenie nauki społecznej aby wypełnić lukę w systemie praw. Miała się ona nazywać fizyką bądź
fizjologią społeczną. Społeczeństwo to ORGANIZM, którego budową i rozwojem rządzą niezmienne prawa. Można je
poznać i wykorzystać w praktyce.

Społeczeństwo industrialne. S-S. Próbuje opisać społeczeństwo, dzieląc je na dwe klasy

1 – klasę nie produkująca, próżniaków , konsumującą a niczego nie produkującą, szlachta, duchowieństwo i prawnicy

2 – klasę industrialisów, chłopi, rzemieślnicy przemysłowcy, uczeni, kupcy i artyści (o ile tworzą dla dobra
społecznego)
Taki podział pokazuje że dla S-S. Podstawową sprawą było usunięcie pozostałości feudalizmu.
Konflikt pomiędzy próżniakami a industrialistami S-S. uczynił osią całego procesu historycznego. Mamy więc system
militarny (feudalny), którego WIĘŹ SPOŁECZNA opiera się na przymusie i jego opozycje czyli system industrialny,
zbudowany na dobrowolnym współdziałaniu. W dziedzinie świadomości (duchowej) mamy system wierzeń i system
dowodów naukowych. Wg S-S. industrialiści stopniowo zdobywają przewagę i w XIX wieku ostatecznie zatriumfują,
przemieniając całe państwa w coś na kształt wielkiego warsztaty produkcyjnego zarządzanego przez uczonych i
organizatorów produkcji (technokracje)

13. ROZWÓJ TEORII EKONOMICZNEJ; MERKANTYLIZM, FIZJOKRATYZM, KLASYCZNA EKONOMIA

ANGIELSKA I ICH WPŁYW NA TEORIE SPOŁECZNE.

- ok. 1600 do ok. 1800 – okres kształtowania się nowoczesnej nauki ekonomicznej, w erze nowożytnej ekonomia
wyodrębniła się jako niezależna nauka o nabywaniu i użytkowaniu bogactwa,
- etapy wyodrębniania się ekonomii jako nauki to merkantylizm, fizjokratyzm i klasyczna ekonomia.

Merkantylizm:
- od ok. 1600 do 1750 r.: Antonio Serra, Thomas Mun, William Petty, Josiah Child, Charles Davenant,
- w wyniku handlowej ekspansji i bogacenia się krajów, władcy wielkich terytorialnie państw zaczęli dążyć do
absolutyzmu – poprzez utrzymywanie najemnej armii i lojalnej biurokracji zaczęto tworzyć narodowe państwa
dynastyczne,
- Anglia – merkantylizm = Francja – colbertyzm = Niemcy – kameralizm,
- ta teoria nawiązywała do regulacji czynności gospodarczych przez poszczególne rządy narodowe, każde
państwo dążyło do tego, żeby stać się potencjalnym wrogiem handlowym wszystkich innych; zakładano, że
 pomyślność każdego państwa zależy od stosowania zasady monopolu w handlu swoimi koloniami i od czynienia
ograniczeń lub narażenia na straty handlu swego sąsiada,
- podstawowe twierdzenia merkantylizmu:
1. zapasy metali szlachetnych, którymi można dysponować, są największą miarą dobrobytu narodu,
2. obok kopalnictwa kruszcu głównym środkiem gromadzenia tych szlachetnych metali w postaci brzęczącej
monety jest handel,
3. aby handel był korzystny i pieniądz mógł się gromadzić, niezbędna jest przewaga eksportu nad importem,
4. aby zapewnić rynki dla tego eksportu i stworzyć w ten sposób dodatni bilans płatniczy dla kraju
macierzystego, potrzebne są kolonie,
5. aby kolonie mogły dostarczyć rynków dla gotowych produktów i stać się źródłem zaopatrzenia w surowce,
zakazane w nich być powinno tworzenie manufaktur, tak aby nie mogły one ani zaspokajać same swych
potrzeb, ani zużywać swoich zasobów surowcowych,
6. w koloniach trzeba widzieć przede wszystkim korzystne przedsiębiorstwa handlowe ich metropolii,
- dziś już wiadomo, że błędne były niektóre poglądy merkantylistów: że zapas pieniądza jest główną oznaką
zamożności narodu i że korzystny bilans handlu zagranicznego oznacza wzrost masy pieniężnej,
- praktyki merkantylistów bardzo ograniczyły aktywność handlową i pomyślność różnych państw europejskich,
- obok polityki kolonialnej rozszerzano aktywność państwa w sprawach gospodarki wewnętrznej:
• w Anglii wprowadzono Statut Terminatorów ustanawiający państwową kontrolę pracy i jej warunków,
przyznający sędziom pokoju prawo ustalania cen oraz państwową kontrolę życia przemysłowego przez
proklamacje publiczne,
• we Francji (Colbert) państwo umacniało gildie, przekopywało kanały, wznosiło gmachy publiczne i
uprawiało nieużytki,
- kameralizm w Prusach: państwo silnie interweniowało w gospodarkę narodową i finanse publiczne,
merkantylizm przeplatał się tu ze swoistymi półfeudalnymi stosunkami; problem handlu zagranicznego był mniej
ważny, kontrola i dyscyplina obejmowała życie wewnętrzne państwa, w celu zapewnienia maksymalnych
osiągnięć fizycznych, umysłowych i moralnych, przyczyniających się do wzmocnienia potęgi panującego,
- bunt przeciw merkantylizmowi – doktrynalne uzasadnienie dla buntu przeciw ograniczeniu wolności handlu i
przemysłu dała naturalistyczna filozofia oparta na naukowych odkryciach: Newton wykazał, że są pewne prawa,
które rządzą światem fizycznym, więc człowiek powinien dać spokój próbom kierowania procesami społecznymi.

Fizjokratyzm:
- podstawowa doktryna – wiara w istnienie naturalnego porządku na świecie, którego cząstką jest człowiek,
wszystko, co zgodne z tymi naturalnymi prawami, zostaje uwieńczone powodzeniem, podczas gdy to, co z nimi
sprzeczne, musi kończyć się niepowodzeniem,
- fizjokratów można porównać do Comte’a,
- koncepcja natury jako normalnego a nie pierwotnego stanu ludzkości – dla osiągnięcia stanu idealnego nie
trzeba wracać do stanu pierwotności, jedynie przystosować się do naturalnych praw rządzących wszechświatem
(ta idea, szerzej rozwinięta, zyskała popularność w postaci dogmatu Spencera, że proces ewolucyjny jest
automatycznym i naturalnym rozwojem),
- fizjokraci uważali, że ludzie przechodząc ze stanu natury do stanu cywilizacji nie poświęcili nic, a zyskali
wszystko,
- porządek naturalny oznacza, że społeczeństwa ludzkie są rządzone przez prawa przyrodzone, te same, które
rządzą światem fizycznym (w tym wypadku fizjokraci uważani za prekursorów socjologów organiczników),
podstawą tego porządku jest poszanowanie własności i władzy,
- fizjokraci uwydatnili z wielką siłą zależność jednych klas społecznych od drugich i zależność ich wszystkich od
Ziemi,
- społeczeństwo składa się z pewnej liczby jednostek, które mają te same naturalne uprawnienia, każda potrafi
zabiegać o swoje interesy a bezpośrednim celem społeczeństwa jest wzrost dobrobytu, który oznacza wzrost
szczęśliwości,
- własność ma zasadnicze znaczenie dla życia człowieka, a wolność używania jej w taki jak chce sposób to
integralna część prawa własności,
- rząd jest złem koniecznym, oparty jest na umowie i jego możliwości interwencyjne należy ograniczyć do
minimum koniecznego dla zabezpieczenia praw każdego człowieka przed kolizją z prawami innych ludzi
(wolność handlu, nieograniczona konkurencja, zniesienie monopolu),
- powinny istnieć dwa organy rządowe:
• zespół urzędników stosujących takie prawa, jakie uważają za sprawiedliwe,
 • „władza tytularna”, rodzaj patriarchalnego despoty, który jest wspólnikiem swych
poddanych w korzystaniu z zasobów królestwa i który wydaje prawa (nie ma osobnego ciała
prawodawczego), ale nie ma władzy wykonawczej,
- rząd nie powinien wtrącać się w sprawy gospodarki, jego hasłem powinno być laissez faire,
- najważniejsza idea szkoły fizjokratów to interpretacja rozwoju społecznego w kategoriach rozwoju rolnictwa:
jedynie uprawa ziemi i górnictwo stanowią działalność produktywną, rolnictwo jest jedynym źródłem bogactwa
imperiów, powoduje szybki przyrost ludności,
- dla fizjokratów było ważne wytwarzanie nadwyżki produkcyjnej a nie samo wytwarzanie – nadwyżka
pochodząca z ziemi umożliwia handel i rzemiosła oraz ożywia przemysł, w celu zapewnienia możliwie
najwyższej nadwyżki fizjokraci występowali za zniesieniem specjalnych przywilejów i panowaniem wolnej
konkurencji,
- teoria jedynego podatku – podatek nakładany na posiadłości gruntowe nie przekraczający jednej trzeciej
nadwyżki produkcji.

Ekonomia klasyczna:
- ojcem ekonomii klasycznej i liberalizmu ekonomicznego jest Smith,
- praca jest ostatecznym źródłem wszelkiego bogactwa i rzeczywistą miarą wartości (poszedł za nim Marks);
podkreślenie przez niego w teorii produkcji ważności podziału pracy wywarło największy wpływ w historii myśli
ekonomicznej,
- analiza wartości i wymiany wg Smitha koncentrowała wokół znanej teorii wartości, opartej na pracy;
utrzymywał on, że prawdziwą miara wartości jest ilość pracy potrzebna do wytworzenia danego produktu,
- płace są wynagrodzeniem za pracę i wyznaczane są przez popyt i podaż na rynku pracy,
- zyski są wynagrodzeniem za kapitał, wyznacza je wielkość zainwestowanego kapitału zakładowego, zmieniają
się one proporcjonalnie do jego wielkości,
- procent jest tą częścią zysków, która powstaje z wypożyczenia kapitału,
- renta jest wynagrodzeniem dla właściciela ziemi i może istnieć wtedy, gdy cała wolna ziemia jest już zajęta,
- „Bogactwo narodów” Smitha to rozprawa socjologiczna, uwzględniająca w szczególności ekonomiczne procesy
społeczne.

14. IDEOLOGIE POREWOLUCYJNE A TEORIE SPOŁECZNE.

(A. KONSERWATYZM, B. LIBERALIZM, C. SOCJALIZM UTOPIJNY).

a. konserwatyzm

Konserwatyzm wyrósł z radykalnej krytyki Oświecenia i rewolucji, którym przeciwstawił własną wizję świata
społecznego.
Konserwatyzm jest tu dla nas ideologią epoki przejścia od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesnego, epoki
burżuazyjnych rewolucji, w której pewne grupy społeczne podejmują heroiczny wysiłek powstrzymania dokonujących
się zmian lub przynajmniej zrozumienia zdumiewającej dla nich „katastrofy”, która dotknęła uświęcony przez tradycję
porządek rzeczy. Konserwatyści dorobili się zwłaszcza własnej filozofii społecznej, wykraczającej poza
dotychczasowy, służący zwalczaniu zmian, tradycjonalizm. Światopogląd konserwatywny okazał się na tyle atrakcyjny,
że pozostał trwałym składnikiem europejskiej tradycji: jest jedną z ideologii także współczesnego nam świata. Za
swoje powołanie uważał obronę konkretnych społeczeństw przed inwazją uniwersalistycznych z założenia wzorów
politycznego racjonalizmu i rewolucji, nie mógł więc być formacją jednolitą. Jego przedstawiciele byli świadomi
istnienia i nieuchronności głębokich różnic między społeczeństwami.
Konserwatysta nie przeczy samej potrzebie czy też konieczności społecznych zmian, lecz zabiega o to, aby nie
naruszały one podstaw ładu społecznego. Tym między innymi różni się od tradycjonalisty, który obronę ładu utożsamia
z obroną konkretnych rozwiązań i protestem przeciwko samej idei zmiany.
Za twórcę nowoczesnego konserwatyzmu uważa się powszechnie angielskiego filozofa i męża stanu Edmunda
Burke’a (1729-1797), który zyskał rozległą i trwałą sławę dzięki swej książce „Rozważania o rewolucji we Francji i o
debatach pewnych towarzystw londyńskich związanych z tym wydarzeniem, wyrażone w liście, który miał zostać
wysłany do pewnego gentlemana w Paryżu” (1790). Dał w niej wyraz nie tylko swej niechęci do rewolucji i
rewolucyjnej ideologii, ale i zarysował główne zasady konserwatywnej filozofii społecznej. Historia myśli
konserwatywnej to w dużej mierze historia recepcji owej książki Burke’a.
Inni przedstawiciele. We Francji: Joseph de Maistre (1753-1821), Louis de Bonald (1754-1840) i wielu innych. W
Niemczech (tu myśl konserwatywna rozwinęła się najbujniej): twórca tzw. romantyzmu politycznego Adam Müller
(1779-1829), Friedrich Carl von Savigny (1779-1861), który zainicjował historyczną szkołę prawa. W Szwajcarii i
Niemczech: Karl Ludwig Haller (1768-1854). Stosunkowo późno, bo dopiero w drugiej ćwierci XIX wieku,
ukształtowała się dość oryginalna rosyjska odmiana myśli konserwatywnej w postaci słowianofilstwa Aleksieja
Chomiakowa (1804-1860), Iwana Kiriejewskiego (1806-1856) i innych. Licznych, choć mniej znanych rzeczników
miał konserwatyzm w wielu innych krajach europejskich, w tym również w Polsce.

Antyracjonalizm myśli konserwatywnej

Walka przeciwko „przesądom” powadzona przez oświeceniowych filozofów zrodziła wiarę w możliwość racjonalizmu
w polityce, który polega na kierowaniu się abstrakcyjnymi zasadami i lekceważeniu tradycji i historycznego
doświadczenia. W praktyce oznacza to zgubny utopizm, tj. branie za punkt wyjścia jakiegoś wyspekulowanego
projektu i naginanie do niego opornej rzeczywistości. Zamiast rozpoznać stan faktyczny, dąży się do zstąpienia go tym,
co rzekomo być powinno.
Konserwatyści przeciwstawiali się temu. W teorii społecznej podawali w wątpliwość przydatność wszelkich ogólnych
zasad. „Na temat moralności czy polityki nie można twierdzić rozumnie niczego, co miałoby powszechne
zastosowanie”, twierdził Burke.

Krytyka oświeceniowych koncepcji natury ludzkiej

Na naturę ludzką składają się czynniki zarówno racjonalne, jak i – nade wszystko – irracjonalne, których nie można w
żaden sposób przewidzieć, okiełznać, a nawet precyzyjnie opisać. Postępowaniem ludzkim rządzą nie tylko świadomie
podejmowane decyzje, nie tylko refleksja i kalkulacja, lecz również, a nawet przede wszystkim, sentyment, nawyk,
obyczaj, wiara, przykład itd. – słowem, wcześniejszy od wszelkiego namysłu przesąd (czyli to, co istnieje przed
sądem).
Zdaniem konserwatystów ograniczenie roli przesądów (co postulowali oświeceniowi filozofowie) nie jest ani możliwe,
ani wskazane, gdyż na nich opiera się całe życie społeczne, moralność itd. Bez nich społeczeństwo przestałoby istnieć,
stając się bezładnym zbiorem jednostek-atomów niezdolnych do żadnej trwałej współpracy. Koncepcję (i ideał)
człowieka jako istoty myślącej zastąpili więc koncepcją (i ideałem) człowieka jako istoty nade wszystko czującej.
Ową irracjonalną naturę ludzką potraktowali jako zjawisko zależne od miejsca i czasu, inne w każdym kraju i każdej
epoce. Korzystali też z pojęcia „ducha narodu”, nawiązując w pewnej mierze do Monteskiusza i Herdera. Owe
konkretne cechy ludzi należących do różnych społeczeństw zależą od mnóstwa okoliczności, przede wszystkim zaś od
swoistej historii każdej zbiorowości. Rewolucyjny utopizm polega właśnie na ignorowaniu owych okoliczności i
traktowaniu każdego społeczeństwa jako „ziemi dziewiczej”, na której Rozum może zdziałać, cokolwiek chce.
Zainteresowania socjologiczne konserwatystów skupiły się na zjawiskach będących rezultatem nie świadomej
aktywności jednostek i grup ludzkich (jak np. konstytucje i ustawy), lecz żywiołowego wzrostu społecznego organizmu
odbywającego się poniżej poziomu refleksji: w języku, folklorze, prawie zwyczajowym, niezdogmatyzowanej religii
itd. Chodziło przy tym o zjawiska, które wprawdzie występują we wszystkich społeczeństwach, ale w każdym
przybierają swoistą postać.

Antyatomizm konserwatywnej filozofii społecznej

Ujmując społeczeństwo jako swoistą całość, konserwatyści dążyli do przezwyciężenia obecnego w myśli
oświeceniowego indywidualizmu („atomizmu” – słowo „indywidualizm” jeszcze nie istniało). Pojmowanie
społeczeństwa jako zbioru niezależnych z natury jednostek sprzyja fałszywemu i szkodliwemu przekonaniu, że te
jednostki mogą wciąż od nowa umawiać się co do zasad jego organizacji, jeżeli tylko przemawiają za tym ich aktualne
opinie i interesy. Konserwatyści przeciwstawiali się wszelkim koncepcjom społeczeństwa, według których ma ono
jedynie wartość instrumentalną w stosunku do wchodzących w jego skład jednostek.
Dowodzili, ze człowiek żyje zawsze w społeczeństwie, dzięki społeczeństwu i dla społeczeństwa i nie byłby tym, czym
jest, gdyby nie wpływy społeczne, którym podlega od dzieciństwa.
Społeczeństwo to byt pierwotny i nadrzędny w stosunku do jednostek. Ludzie nie mogli go stworzyć, ponieważ ludźmi
stali się dopiero dzięki jego istnieniu. Nie mają też prawa ani możliwości kierować społecznym organizmem podług
swojej woli: zastane przez nich wierzenia, obyczaje oraz instytucje są ucieleśnieniem zbiorowej mądrości, w której
obliczu rozum jednostki, a nawet rozum wszystkich żyjących obecnie jednostek jest niczym.

Pluralistyczna koncepcja społeczeństwa

Konserwatyści byli pluralistami w tym znaczeniu, że wyobrażali sobie społeczeństwo jako konglomerat rozlicznych
grup mniejszych (rodziny, gminy, parafie korporacje, stany). Grupy te muszą być hierarchicznie uporządkowane
odpowiednio do ważności usług, jakie każda oddaje społeczeństwu. Jednostki nie są „atomami” także dlatego, że
posiadają różne prawa i obowiązki zależnie od swej przynależności do takiej lub innej grupy. Niebezpieczeństwo
rewolucji polega na usamodzielnieniu się zarówno jednostek, jak i państwa, które znosi „ciała pośredniczące”, stając
się tym samym tyranią.

Problem więzi społecznej

Upadek dawnego ustroju był w oczach konserwatystów niebezpiecznym naruszeniem fundamentów społeczeństwa
polegającym zwłaszcza na zerwaniu tradycyjnych więzi między ludźmi. Społeczeństwo porewolucyjne jawiło się jako
bezładne zbiorowisko egoistycznych jednostek, z których każda goni za własną korzyścią, bez oglądania się na swoich
bliźnich.
U wielu konserwatystów występuje wyraźne przeciwstawienie dwóch rodzajów społeczności, z których jedna
utrzymuje się dzięki bezpośredniej więzi między ludźmi, dzięki uczuciu, tradycji, obyczajom i religii, podczas gdy
druga ma za podstawę doraźne interesy jednostek, kontakty, sformalizowane przepisy prawne lub zgoła fizyczny
przymus w postaci np. rewolucyjnego terroru.
Szczególny nacisk konserwatyści położyli na krytykę wszelkich stosunków sformalizowanych i świadomie
zawiązywanych w celu osiągnięcia jakichś określonych celów. Stosunki społeczne są trwałe jedynie wtedy, gdy ludzie
nie znają ich natury i żyją w zbiorowości na takiej samej zasadzie, na jakiej oddychają. Społeczeństwem powinny
rządzić ukształtowane historycznie zwyczaje, nie prawo pisane układane zawsze w jakimś celu, gdyż w nich wyraża się
prawdziwy „duch narodu”. Jeżeli niezbędne staje się spisanie praw, to prawodawca powinien być tylko
„protokolantem” spisującym prawo zwyczajowe.
Konserwatyści dostrzegli w religii podstawę więzi społecznej. Cenili religię za to że, przenika ona wszystkie dziedziny
życia społecznego od rodziny do państwa, będąc najbliższa „przesądu”.

Konserwatyzm a teoria socjologiczna

Konserwatyzm był przede wszystkim próbą znalezienia praktycznych środków zapobieżenia rewolucji lub (tam, gdzie
doszła ona do skutku) doprowadzenia, jeśli nie do restauracji dawnego ustroju, to przynajmniej do instauracji jego
zasad w porewolucyjnym społeczeństwie.
W omawianej epoce konserwatyzm był jednak czymś więcej aniżeli programem politycznym, a i jego późniejsze
oddziaływanie było co najmniej dwojakie. Z jednej strony, nawiązywali do niego i nawiązują ideologowie i politycy
poszukujący uzasadnienia swej antyrewolucyjności. Z drugiej strony, poszczególne poglądy i zespoły poglądów
konserwatywnych stały się inspiracją poszukiwań teoretycznych pozostających z praktyczną działalnością
antyrewolucyjna w luźnym związku.
W dziedzictwie myśli konserwatywnej zawarte były ważne problemy socjologiczne. Wszystko to razem sprawiło, że
socjologia XIX wieku od Saint-Simona, Comte’a, de Tocqueville’a i Le Playa do Taine’a, Durkheima i Tönniesa
wielokrotnie nawiązywała – pośrednio lub bezpośrednio – do konserwatystów. Najbardziej wpływowe okazały się przy
tym idee związane z krytyką utopizmu, abstrakcjonizmu i „atomizmu” w filozofii społecznej, obroną historycznego
punktu widzenia, podkreślaniem roli czynników irracjonalnych w życiu społecznym, ujmowania społeczeństwa jako
„organizmu”, rozumieniem więzi społecznej, uwydatnianiem znaczenia małych grup (w szczególności rodziny),
analiza religii jako czynnika integracji społecznej itd. Niezmiernie płodne okazało się też założenie o zasadniczo
spontanicznym charakterze procesów społecznych i ograniczonej możliwości świadomego nadawania im określonego
kierunku.

b. liberalizm

Kształtował się stopniowo co najmniej od XVII wieku (ważna postać – John Locke), osiągając apogeum w XIX wieku.
Także zachowuje dzisiaj dużą żywotność, chociaż jego kontury jako ideologii stały się od dawna dużo mniej wyraźne z
tego powodu, że liczne hasła, które stanowiły kiedyś o jego odrębności, uległy w europejskiej kulturze politycznej
upowszechnieniu i przez to samo zbanalizowaniu. Liberalizm to swoista filozofia społeczna, która wywarła potężny
wpływ na umysły, także socjologów. W niemałym stopniu określił on charakter nowoczesnych społeczeństw i
nowoczesnej myśli społecznej.
Ojczyzną i terenem największych triumfów liberalizmu była Anglia, czyli kraj najbardziej zaawansowany na drodze
kapitalistycznego rozwoju, którego konsekwencją było dążenie burżuazji do zwiększenia zakresu swobód niezbędnych
zarówno w cel uprowadzenia działalności gospodarczej, jak i do walki o wpływy polityczne proporcjonalne do siły
ekonomicznej. Liberalizm był atrakcyjny przede wszystkim z tego powodu, że głosił poszanowanie ludzkiej godności i
praw jednostki, likwidację dziedzicznych przywilejów, zniesienie wszelkich form samowoli i zniewolenia, uzależnienie
pozycji społecznej jednostki od jej osobistym zasług, ograniczenie uprawnień rządu, swobodę sumienia, tolerancję itd.
Liberalizm polityczny i filozoficzny pojawił się wcześniej od gospodarczego. Zanim odebrano państwu prawo
ingerowania w życie gospodarcze, zakwestionowano najpierw jego prawo do kontrolowania ludzkich sumień.
Liberalizm był wielopostaciowy o tego stopnia, że niektórzy autorzy twierdzą, że należy mówić nie o liberalizmie, lecz
raczej o liberalizmach. Nie ma i nie było jednolitego kanonu myśli liberalnej, trudno też wskazać myślicieli, których
można bez zastrzeżeń uznać za reprezentatywnych przedstawicieli filozofii społecznej liberalizmu. Wśród twórców
liberalizmu na pewno należy wymienić: Benjamina Constanta (1767-1830), Wilhelma von Humboldta (1767-1835),
Alexisa de Tocqueville’a (1805-1859) czy Johna Stuarta Milla (1806-1837). Zwłaszcza ten ostatni uchodzi zwykle za
liberała wzorowego, z tego powodu, że jego dzieło „O wolności” (1859) jest z pewnością najlepszym i najbardziej do
dziś popularnym wykładem ogólnych zasad liberalizmu. Wśród klasyków liberalizmu wymienia się też pewną liczbę
myślicieli wcześniejszych: Johna Locke’a, Monteskiusza, Adama Smitha, Benthama czy Kanta.

Liberalizm a Oświecenie
Liberalizm można uważać za kontynuację myśli oświeceniowej (w przeciwieństwie do konserwatyzmu, który był jej
krytyką).
Inny niż konserwatystów był też stosunek liberałów do rewolucji. Wprawdzie na ogół surowo ją krytykowali, ale obca
im była idealizacja dawnego ustroju czy też myśl o jego restauracji. Odrzucali ideę gwałtownej zmiany społecznej, ale
trwali przy wierze w postęp i potrzebę zasadniczej reformy.
Chociaż historyczne korzenie liberalizmu sięgają głęboko, nie brak powodów, aby liberalizm XIX wieku traktować
jako ideologię porewolucyjną, a nie tylko dalszy ciąg Oświecenia. Liberalna filozofia społeczna podejmuje również
problemy, których w XVIII wieku nie dostrzegano bądź traktowano zdawkowo. Tak więc dla myślicieli Oświecenia
głównym zagrożeniem wolności był despotyzm królów; dla liberałów, którzy mieli za sobą doświadczenia francuskiej
rewolucji, równie wielkim zagrożeniem staje się despotyzm ludu. Liberałowie prowadzili walkę na dwa fronty –
świadomi tego, że źródłem zniewolenia może być nie tylko tradycyjny despotyzm, lecz również zbuntowana przeciwko
niemu masa. Dostrzegali zarówno nadużycia rewolucyjnych rządów, jak i mniej na ogół rzucającą w oczy tyranię
obyczaju i opinii publicznej, przecierając tym samym drogę dla dużo późniejszych krytyków społeczeństwa masowego.

Indywidualizm myśli liberalnej

Najbardziej uderzającą cechą liberalizmu jest umieszczenie w centrum uwagi jednostki ludzkiej. Właśnie
indywidualizm najwyraźniej odróżnia liberalizm od wielkich ideologii filozofii społecznych, których punktem wyjścia
były potrzeby takiej lub innej społecznej całości. Punktem wyjścia liberalizmu było wyobrażenie suwerennego
indywiduum obdarzonego z natury pewnymi uprawnieniami, których nie może się ono zrzec i nie może zostać
pozbawione na mocy arbitralnych decyzji politycznych podejmowanych w imię domniemanego dobra ogólnego.
Uprawnienia te przysługują jednostce z tytułu jej przynależności do rodzaju ludzkiego, nie dlatego, że należy ona do
takiej, a nie innej zbiorowości lub zajmuje taką, a nie inną pozycję społeczną. Najważniejszym zadaniem organizacji
politycznej i społecznej jest zapewnienie jednostce optymalnych warunków korzystania z owych uprawnień. Siła i
trwałość zbiorowości zależą nie od tego, czy części są podporządkowane całości, lecz od tego, czy każda z nich ma
możliwość nieskrępowanego rozwoju.
W liberalnej myśli społecznej wolność jest wartością naczelną (stąd zresztą nazwa kierunku): jest ona godna pożądania
jako taka, nie dlatego, że umożliwia lub ułatwia osiąganie jakichś innych dóbr. Dlatego liberałowie mówią chętniej o
wolności od niż o wolności do. Głosili też postulat maksymalizacji wolności, którą ograniczać wolno wyłącznie wtedy,
gdy realizacja tego naturalnego uprawnienia uniemożliwia jego realizacje innym jednostkom.
Można więc powiedzieć, że liberalna filozofia społeczna była zdecydowaną afirmacją socjologicznego nominalizmu i
radykalną negacją wszelkich form socjologicznego realizmu, w szczególności zaś wyobrażenia społeczeństwa jako
organizmu. Z tego powodu była i jest krytykowana przez ideologów głoszących nadrzędność wspólnoty w stosunku do
jednostek oraz przez tych socjologów, którzy głosili, że społeczna całość to coś więcej niż suma jej części, a
społeczeństwo to rzeczywistość sui generis.

Samorzutny ład społeczny

Indywidualistyczny punkt widzenia liberałów wymagał przyjęcia przez nich takiej koncepcji ładu społecznego, która
nie odwoływałaby się do niczego poza działaniami jednostek dążących do urzeczywistnienia swoich celów
indywidualnych. W jaki jednak sposób ład jest możliwy, skoro cele te są nieuchronnie egoistyczne, a jednostkom nie
wolno narzucić na podstawie jakichś wyższych racji żadnego celu ogólnego, który nie byłby zaakceptowany przez nie
same?
Adam Smith w swojej teorii ekonomicznej wykazał, iż to właśnie egoistyczne interesy zmuszają ludzi do współpracy i
wymiany usług. Z kolei Bentham, podobnie jak wielu późniejszych liberałów, sądził, że zapewnienie harmonii
interesów wymaga aktywnego działania ze strony rządu. Zawsze jednak system, polityczny był traktowany jako coś
zewnętrznego w stosunku do systemu społeczno-gospodarczego, który jako taki powstaje i funkcjonuje bez stałego
udziału władzy politycznej.
Podstawą ładu społecznego są stosunki społeczne kształtujące się spontanicznie na podobieństwo stosunków
rynkowych. Ów ład społeczny nazywany był przez liberałów „porządkiem naturalnym”, którego funkcjonowanie
uniemożliwia lub utrudnia „szaleństwo ustaw ludzkich”. Postulat wolności odnosił się więc nie tylko do sprawy
emancypacji jednostki ludzkiej, lecz również do społeczeństwa, które pozostawione samo sobie podąża zawsze
najlepsza drogą. Pogląd ten był zwrócony zarówno przeciwko „despotom”, jak i przeciwko wszelkim „doktrynerom”,
którzy chcieliby podporządkować życie społeczne wykoncypowanym przez siebie schematom.

Uniwersalizm liberalizmu
Porządek społeczny, którego liberałowie bronią, to „porządek naturalny”, a za postulatem wolności jednostki kryje się
określona koncepcja potrzeb wynikających z „natury ludzkiej”. Zasadnicze cechy, a w związku z tym i uprawnienia
jednostki są niezależne od zmiennych historycznych, kulturowych, rasowych, narodowych itd. nie znaczy to, że
liberałowie ignorowali czy też bagatelizowali owe warunki „empiryczno-historyczne”. Historia nie była dla nich
autorytetem: pokazywała im ona postęp ludzkości, ale nie pouczała, czego ludzkość potrzebuje.
W liberalizmie XIX wieku współistniały ze sobą dwie tendencje: jedna polegała na eksponowaniu uniwersalnego
ideału wyzwolenia człowieka, druga natomiast na propagowaniu takiej metody jego wyzwalania, która wykluczałaby
arbitralność i przymus. Zależnie od tego, która z tych tendencji brała górę, antagonizm miedzy liberalizmem a
konserwatyzmem był mocniejszy lub słabszy, choć nieusuwalna pozostawała różnica zarówno między
indywidualizmem liberałów i kolektywizmem konserwatystów, jak i między naturalizmem pierwszych i historyzmem
drugich.

Liberalizm a teoria społeczeństwa

Liberalna „socjologia” była, przynajmniej na pozór, uboższa od konserwatywnej, a jej odkrywczość – zwłaszcza w
porównaniu ze szkockim Oświeceniem – można łatwo podać w wątpliwość. Pewne aspekty myśli liberalnej
zmniejszały jej atrakcyjność dla pierwszych socjologów, którzy na ogół byli zainteresowani, aby rzeczywistości
społecznej nie redukować do działań indywidualnych objaśnianych przez abstrahującą od zmiennych społecznych
psychologię. Liberalizm nie pozostał jednak bez wpływu na socjologię, a to zwłaszcza z dwóch ważnych powodów.
Po pierwsze, ugruntował on przekonanie o istnieniu samorzutnego ładu społecznego niezależnego w swej genezie i
funkcjonowaniu od aktów władzy politycznej, przygotowując w ten sposób teren dla socjologii, której racja bytu jako
odrębnej nauki polegała w znacznej mierze na uznaniu społeczeństwa za byt zasadniczo odrębny od państwa. We
wczesnej myśli liberalnej państwo staje się istotnie czymś zewnętrznym w stosunku do społeczeństwa, które do
prawidłowego działania potrzebuje, rzecz jasna, pewnych ram prawnych, ale ma swoje własne zasady organizacji i
swoją własną dynamikę.
Po drugie, liberalizm stworzył czy tez raczej spopularyzował dwa paradygmaty odznaczające się wyjątkową trwałością
w myśli socjologicznej:
– paradygmat indywidualizmu metodologicznego, zgodnie z którym wyjaśnienie zjawisk społecznych wymaga
koniecznie odnalezienia będącego zawsze u ich źródła działania jednostek;
– paradygmat kapitalizmu: upodabniał on społeczeństwo do rynku, na którym jednostki podejmują decyzje
mające na celu maksymalizację prywatnego zysku i minimalizację własnych strat, ale zapewniają zarazem
wzrost pomyślności ogólnej;
Aby uniknąć zbyt ścisłych skojarzeń z liberalizmem ekonomicznym, lepiej może mówić o „porządku
policentrycznym”, który Ossowski charakteryzował następująco: „[…] równowaga społeczna osiągnięta automatycznie
dzięki « naturalnym prawom » interakcji, w wyniku indywidualnych nie skoordynowanych decyzji, przy
respektowaniu pewnych reguł gry (norm współżycia)” Także ten wzór okazał się w myśli socjologicznej nader trwały i
do dzisiaj konkuruje innymi wyobrażeniami ładu społecznego.

c. socjalizm utopijny

Porewolucyjny socjalizm i komunizm były pod pewnymi względami przedłużeniem wielowiekowej tradycji sięgającej
co najmniej „Państwa” Platona, zarazem jednak był odpowiedzią na wyzwania nowej epoki i próbą rozwiązania
zrodzonych przez nią problemów.
Wielu autorów datuje dzieje nowoczesnej myśli socjalistycznej i komunistycznej od Sprzysiężenia Rodzin Bebeufa,
który u schyłku Wielkiej Rewolucji Francuskiej wystąpił jako rzecznik ludu. Od tej też pory socjalizm i komunizm
stają się stopniowo ideologiami rosnących w siłę ruchów społecznych, a nie tylko rojeniami osamotnionych myślicieli.
Zmiany polityczne wywołane przez rewolucję francuską zbiegły się w czasie z pierwszymi społecznymi skutkami
rewolucji przemysłowej (która najszybciej dokonywała się wówczas w Anglii). Były to m.in.: przyśpieszony rozwój
proletariatu, koncentracja nędzy i znalezienie się jej na widoku publicznym, mnożenie się samodzielnych wystąpień
robotniczych, które z czasem przybierały charakter coraz bardziej świadomy i zorganizowany.
Kiedy mówimy o socjalizmie i komunizmie, chodzi wyłącznie o takie koncepcje, w których owa problematyka była
ujmowana w kontekście poszukiwania lepszego ustroju społecznego, który miałby nastać po kapitalizmie.
Słowo „socjalizm” miało – zgodnie z etymologią – oznaczać kierunek przeciwstawny liberalnemu indywidualizmowi,
ośrodkiem zainteresowania czyniący bowiem nie jednostkę i nie wolność jako taką, lecz dobro i organizację
społeczeństwa jako całości.
Zdaniem Cole’a dla socjalizmu charakterystyczne było:
– przyznanie decydującego znaczenia kwestii socjalnej;
– założenie, iż jej rozwiązanie wymaga wprowadzenia nowego ładu społecznego i gospodarczego opartego na
współpracy (zrzeszeniu), nie zaś na współzawodnictwie i walce konkurencyjnej;
– odrzucenie lub usunięcie na dalszy plan polityki i skupienie uwagi na sposobie organizowani produkcji i
podziału dóbr, a także na wychowaniu.
Najbardziej znani przedstawiciele tej teorii to Claude Henri de Saint-Simon (1760-1825), Robert Owen (1771-1858)
i Charles Fourier (1772-1837).

Socjalizm utopijny wobec Oświecenia i rewolucji

Socjalizm i komunizm przejawiały – w porównaniu do konserwatyzmu i liberalizmu – najmniej krytycyzmu w
stosunku do rewolucji 1789 roku. Jeżeli ich zwolennicy kwestionowali jej osiągnięcia, to głównie dlatego, ze wydawała
się im zbyt mało społeczna i konstruktywna: nie poprawiła dostatecznie położenia ludu i nie zrealizowała, w gruncie
rzeczy, swych własnych haseł wolności, równości i braterstwa; burząc dawny ustrój, nie doprowadziła do
zorganizowania nowego, lecz przygotowała co najwyżej niektóre warunki dla jego powstania. Socjaliści i komuniści
widzieli w epoce porewolucyjnej dalszy ciąg długotrwałego kryzysu społecznego i traktowali ja jako epokę
przejściową poprzedzającą prawdziwą rekonstrukcję społeczną zgodna z zasadami rozumu i sprawiedliwości.
Rewolucja nie rozwiązała problemów, które miała i powinna była rozwiązać.
Ten punkt widzenia nie sprzyjał przewartościowaniom oświeceniowej myśli społecznej, w której owa rewolucja
znajdowała natchnienie: zasady były dobre, lecz nie zostały właściwie zastosowane, należy więc do nich powrócić.
Socjalizm utopijny występuje początkowo jako dalsze rozwinięcie zasad wysuniętych przez wielkich francuskich
myślicieli Oświecenia.
Myśl socjalistyczna XIX wieku nie tylko powielała wzory oświeceniowe, ale i próbowała wyjść poza nie, sięgając do
nowszych inspiracji filozoficznych. Taką tendencję w pewnej mierze reprezentował już Saint-Simon, a także francuski
anarchista Pierre Joseph Proudhon (1809-1865). W grę wchodziło przede wszystkim stopniowe zastępowanie pojęcia
Natury pojęciem Historii, co było zgodne z ogólnym kierunkiem myśli społecznej XIX wieku.

Krytyka społeczeństwa burżuazyjnego

Socjaliści poddali porewolucyjne społeczeństwo surowej i wszechstronnej krytyce, ujawniając w ten sposób wiele
istotnych problemów wczesnego kapitalizmu. Krytyka ta miała często odcień moralizatorski i koncentrowała się na
zjawisku deprawacji ludzi przez nieludzkie warunki, przede wszystkim jednak była krytyką społeczną usiłującą
wyjaśnić charakter i genezę tych warunków. Towarzyszyły jej niezliczone projekty społecznej reformy, która
poprawiłaby położenie grup najbardziej upośledzonych lub nawet doprowadziła do powszechnej szczęśliwości, o jakiej
od wieków śnili autorzy utopii.
Istniejące zło to, z jednej strony, przemoc rządzących i posiadających stosunku do rządzonych i nieposiadających, z
drugiej zaś – stan wojny wszystkich przeciwko wszystkim, konkurencja zamiast współpracy. Społeczeństwo
burżuazyjne jest przeżarte przez egoizm, anarchię i zepsucie, jest rozdarte na wrogie sobie klasy i skazuje większość na
życie w poniżeniu i nędzy. Niektórzy autorzy twierdzili nawet, że to społeczeństwo ogóle nie jest społeczeństwem,
gdyż nie ma w nim żadnej realnej jedności: solidarność istnieje tylko w obrębie poszczególnych klas i nikt nie troszczy
się o dobro wspólne. Niezbędna jest w związku z tym radykalna reforma połączona z mądrą reedukacją.

Ideał społeczny
Opisując i krytykując istniejący stan rzeczy, socjaliści i komuniści nieustannie przeciwstawiali mu swoje utopie
zawierające bardziej lub mniej szczegółowe opisy pożądanego ładu społecznego. Owe utopie były niekiedy bardzo
różne od siebie, wszechobecna była bodaj tylko idea zrzeszenia jako takiej organizacji społeczeństwa, która
wyeliminuje z niego przemoc i konkurencję, zastępując je przez harmonijną współpracę wolnych i równych obywateli
opartą na zasadach dobrowolności i sprawiedliwości.
Wskazywano rozmaite drogi realizacji ideału. Jedni próbowali gdzieś na uboczu (np. na amerykańskiej „ziemi
dziewiczej”) zakładać wzorcowe zrzeszenia lub komuny, których przykład z czasem pociągnąłby resztę świata, inni
stawiali raczej na „utopijną inżynierię społeczną” w szerszej skali. Jedni abstrahowali całkowicie od istniejącego
ustroju politycznego, podczas gdy inni uważali za możliwe jego poprawienie lub zniesienie. Jedni orientowali się na
stworzenie w przyszłości socjalistycznego niby-państwa jako doskonale zarządzanego warsztatu pracy („zarządzanie
rzeczami” zamiast obecnego rządzenia ludźmi), inni natomiast wyobrażali sobie przyszłe społeczeństwo jako federację
zrzeszeń obchodzącą się bez władzy politycznej (likwidacja lub „obumieranie” państwa). Jedni sądzili, że nowy ład
będzie możliwy dzięki pełnemu wykorzystaniu osiągnięć nowoczesnej cywilizacji przemysłowej, inni zaś pielęgnowali
retrospektywną utopię niedużych wspólnot sielskich bez przemysłu i wielkich miast.
We wszystkich wypadkach chodziło w gruncie rzeczy o to samo: o taką organizację społeczną, która wyeliminowałaby,
z jednej strony, stosunki hierarchicznej zależności, wszelką społeczną wyższość opartą na czymś innym niż zasługa, z
drugiej strony – wszelką walkę konkurencyjną, która przeciwstawia sobie ludzi, uzależniając każdy sukces od czyjejś
przegranej zamiast od tego, czy pomnaża on dobro wspólne.

Myśl socjalistyczna a nauka społeczna

Wkład przedmarksowskiego socjalizmu i komunizmu do wiedzy społecznej był dwojaki. Po pierwsze, kierunki te
samym swoim istnieniem narzucały myślicielom nową problematykę i wyzwalały socjologiczną wyobraźnię. Po
drugie, wśród socjalistów i komunistów znaleźli się myśliciele, którzy wnieśli istotny wkład do wiedzy społecznej
swoich czasów.
Socjaliści i komuniści pierwszej połowy XIX wieku wnieśli poważny wkład do wiedzy społecznej, który polegał
zwłaszcza na tym, że:
– zgromadzili obszerną dokumentację na temat wczesnego społeczeństwa burżuazyjnego, zwłaszcza zaś na temat
sytuacji klasy robotniczej w warunkach rewolucji przemysłowej;
– dokonali pierwszej systematyzacji swoistych problemów tego społeczeństwa, ujawniając jego zróżnicowanie
klasowe i konflikty wewnętrzne;
– przeprowadzili pogłębioną analizę takich pojęć, jak „stowarzyszenie” i „wspólnota”, które miały stać się
wiodącymi pojęciami wczesnej socjologii;
– przyczynili się do przesunięcia ośrodka zainteresowania z problematyki polityczno-prawnej na problematykę
społeczno-ekonomiczną, co było warunkiem koniecznym powstania socjologii;
– stworzyli wizję bezklasowego społeczeństwa socjalistycznego i komunistycznego.

15. MATERIALIZM HISTORYCZNY JAKO TEORIA ROZWOJU SPOŁECZNEGO; PROCES DZIEJOWY,

POJĘCIE FORMACJI SPOLECZNO-EKONOMICZNYCH, LOGIKA PRZEJŚCIA Z JEDNAJ FORMACJI DO
NASTĘPNEJ. KAPITALIZM – JEGO ANALIZA I KRYTYKA. KONCEPCJA ŚWIADOMOŚCI SPOŁECZNEJ.
STRUKTURA SPOŁECZNA I JEJ ANALIZA W WYMIARZE SYNCHRONICZNYM I DIACHRONICZNYM.

1. „Ideologia niemiecka”- antyfilozoficzna krytyka; grunt pod budowę własnych teorii społeczeństwa; ‘całe
dotychczasowe pojmowanie dziejów’ to tzw. ‘ideologia’ [w znaczeniu pejoratywnym, szczególna deformacja
myślenia o rzeczywistości, zwana też ‘świadomością fałszywą’]; deformacja ta polegała na:
a) przekonaniu o ‘samodzielności’ myśli w stosunku do innych form aktywności ludzkie;
b) przypisywaniu świadomości mocy sprawczej w życiu społecznym i utożsamianiu zmiany społecznej z ze zmianą
sposobu myślenia o nim;
c) absolutyzowaniu własnych poglądów, które zawsze wyrażają jedynie określoną epokę i klasę;
• istota człowieka to nie abstrakcja tkwiąca w poszczególnej jednostce. Jest ona w swojej rzeczywistości
całokształtem stosunków społecznych; abstrakcyjna jednostka należy w swojej rzeczywistości do określonej formy
społeczeństwa; miejsce dychotomii ‘ludzi-nieludzki’ zajmuje historyczna zmienność stosunków między ludźmi;
materializm historyczny-człowiek jest tworem i częścią przyrody, ale sama przyroda to wytwór przemysłu i stanu
społeczeństwa; rzeczywista wiedza o człowieku obejmuje relacje ludzie-przyroda oraz ludzie-ludzie, rozpatrując je
w historycznej zmienności; materializm historyczny czerpie inspiracje z heglizmu, utopijnego socjalizmu,
komunizmu oraz ekonomii politycznej w wersji A. Smitha;

2. TEORIA FORMACJI SPOŁECZNO -EKONOMICZNYCH:

• Ośrodkowe pojęcie materializmu historycznego, choć niejasno zdefiniowane; stanowi najbardziej ogólne ramy do
analizy struktury społecznej i rozwoju społecznego;
• Społeczeństwo jest powiązaną wewnętrznie całością, w której wszystkie stosunki istnieją równocześnie i
wzajemnie się wspierają. Składnikami/ poziomami tej rzeczywistości [różne strony historycznej praxis] są różne
rodzaje działalności ludzkiej (wytwórczość, wymiana i konsumpcja, ustrój społeczny, polityka, świadomość
społeczna, nauka itd.) rozpatrywane dotąd bądź niezależnie od siebie, bądź połączone niewidzialnym duchem, ideą,
świadomością;
• Badacz ma do czynienia nie ze społeczeństwem w ogóle, lecz z wieloma społeczeństwami różniącymi się
elementami składowymi i wzajemnymi stosunkami tych składników; społeczeństwa te reprezentują typy-swoiste
całości, następujące po sobie;
• Podstawą każdego społeczeństwa jest określony sposób produkcji [głównie dyrektywa metodologiczna]; trzeba
odróżniać przewrót materialny w warunkach ekonomicznych produkcji, dający się ściśle stwierdzić, od form
ideologicznych, w jakich ludzie uświadamiają sobie ten konflikt [sił wytwórczych i stosunków produkcji]; nie
można sądzić o epoce przewrotu na podstawie jej świadomości; trzeba badać głównie fakty społeczne poddające się
max. ścisłej obserwacji [są ‘zmienną niezależną przy opisie procesu historycznego, podstawą typologii
społeczeństw. Ponieważ jednak omawiana koncepcja nie była jednoznacznie sformułowana, stała się punktem
wyjścia dwóch różnych teorii socjologicznych: teorii przyczynowego uwarunkowania wszelkich zjawisk
społecznych przez bazę ekonomiczną oraz teorii strukturalnej zależności zjawisk ekonomicznych i wszelkich
innych zjawisk społecznych [materializm historyczny oznaczał albo prymat czynnika ekonomicznego albo
wprowadzenie do analizy zjawisk społecznych pojęcia całości]; Marks wyróżnił formację azjatycką, antyczną,
feudalną, burżuazyjną, pierwotna i komunistyczną [przyszłą]; kapitalistyczna punktem wyjścia dla wyjaśnienia
innych formacji, z których ono wyrosło;
• „Kapitał” – ukazuje stosunki produkcji + odpowiadającą im nadbudowę w społeczeństwie kapitalistycznym; inne
formacje społ-polit. słabiej opracowane [zwłaszcza pierwotna i komunistyczna];
• teoria formacji [o charakterze modelowym] miała aspekt typologiczny i historiozoficzny- formacje to następujące
po sobie ‘epoki’, z koniecznymi, naturalnymi fazami rozwoju; dwojaka interpretacja: uniwersalny schemat rozwoju
historycznego lub ogólna hipoteza oparta na faktach z europejskiego kręgu kulturowego;

3. KLASY SPOŁECZNE I STRUKTURA KLASOWA:

• Stosunki produkcji to stosunki między klasami, czyli zbiorami ludzi, gdzie jedni posiadają środki produkcji, kierują
dostają większą część produktu społecznego, a inni nie; historia wszystkich społeczeństw jest historia walk
klasowych; istnienie klas jest związane tylko z określonymi formacjami społeczno-ekonomicznymi;
• Termin ‘klasa’ nie ma stałego zakresu u Marksa, ale odnosi się do zbiorów ludzi wyróżnionych odrębnością sytuacji
ekonomicznej i interesów grupowych; grupy ludzi różniące się miejscem w historycznie określonym systemie
produkcji społecznej, stosunkiem [zwykle ustalonym przez prawo] do środków produkcji, rola w społecznej
organizacji pracy oraz sposobem otrzymywania i rozmiarami bogactwa społecznego; jedna klasa może
przywłaszczać sobie pracę drugiej dzięki różnicy zajmowanych miejsc;
a) świadomość klasowa- przysługuje klasom potencjalnie; gdy ludzi ekonomicznie odpowiadających definicji klasy
łączy świadomość klasowa, świadomość wspólnych interesów, więź psychiczna wynikająca ze wspólnych
antagonizmów klasowych; rola klas w życiu społecznym zależy od tego, czy wytworzy się ta wspólnota postaw [w
"Nędzy filozofii”- klasa w sobie i klasa dla siebie];
b) struktura klasowa- klas społecznych nie można charakteryzować w izolacji;
• schemat dychotomiczny- struktura klasowa to opozycja dwóch klas podstawowych i decydujących;
przeciwstawnych: posiadającej i nieposiadającej ; małe zainteresowanie ‘średnią’ i uwarstwieniem innym niż
ekonomiczne [antagonizm zamiast uwarstwienia]-uzasadnienie polityczne; w każdym społeczeństwie są dwie
antagonistyczne klasy podstawowe, których wzajemny stosunek określa zachowanie się członków innych klas oraz
nasilenie konfliktów wewnątrz klas podstawowych; konflikt klasowy najbardziej zasadniczy; schemat ten to
abstrakcja, mająca prowadzić poprzez kolejne konkretyzacje do ujęcia rzeczywistości społecznej w całym jej
bogactwie; prognoza postępującego upraszczania się przeciwieństw klasowych; ten ‘idealny typ’ nie odwzorowuje
wyczerpująco podziałów społecznych-ukonkretniony, historyczny opis wymaga ‘schematów rozwiniętej struktury
klasowej’ [wewn. rozwarstwienia, pozostałości, zalążki itp.]
c) ogólne i szczególne pojęcie klasy społecznej:
• teoria społeczna Marksa była teorią społeczeństwa burżuazyjnego, miała wyjaśnić fakty swoiste współczesnej mu
formacji społeczno-ekonomicznej; koncepcja klas odnosiła się głównie do kapitalizmu; z drugiej strony pojęcie
klasy miało charakter bardziej ogólny-odnosiło się do wszelkich społeczeństw, w których istniała prywatna
własność środków produkcji; ogólna hipoteza dotyczyła ekonomicznego podłoża wszelkich doniosłych podziałów
społecznych [też stanowych czy kastowych]; podkreślając swoistość poszczególnych formacji i ‘rewolucyjny
charakter kapitalizmu’, Marks wskazywał na podobieństwa między formacjami, w których istniała własność
prywatna jako formacjami klasowymi [np. społeczeństwo burżuazyjne]; to nie kapitalizm stworzył klasy
• klasa w sensie szczególnym- odnosi się do społeczeństwa kapitalistycznego, gdzie podział społeczeństwa na
podstawie ekonomicznej występuje w ‘najczystszej’ formie;
d) geneza klas społecznych- skojarzenie z podziałem pracy; odrzucenie odwołania do faktu podboju; zróżnicowanie
na rządzących i rządzonych pochodzi od posiadających/ nieposiadających, a nie odwrotnie [zerwanie z francuska
historiografią burżuazyjną];

4. PAŃSTWO:
• Komunizm Marksa miał polityczny charakter, a materializm historyczny był teorią całości społecznej; walka klas
walką polityczną; 2 tory refleksji: państwo jako ‘osobny organizm wyodrębniony ze społeczeństwa w wyniku
podziału pracy’ oraz jako ‘zorganizowana przemoc jednej klasy w celu uciskania innej’; teoria polityczna to teoria
biurokracji jak i teoria panowania klasowego;
• W państwach nowoczesnych ustrój państwowy ‘usamodzielnia się’ w stosunku do społeczeństwa, centralizuje się;
pozorna niezależność władzy państwowej [teoria biurokracji]
• Klasowy charakter władzy państwowej’ państwo klasy najsilniejszej, panującej ekonomicznie, która dzięki niemu
staje się również klasą panująca politycznie, zdobywając nowe środki do ciemiężenia i wyzyskiwania klas
uciskanych [ważna teza materializmu historycznego]; jednak nie w każdym społeczeństwie klasowym rządzi
bezpośrednio klasa panująca ekonomicznie;
• Teoria państwa to koncepcja organu panowania klasowego, który w pewnych sytuacjach ma względna niezależność
od poszczególnych odłamów klasy ekonomicznie panującej, wzrasta samodzielnie kosztem społeczeństwa jako
całości;
• Marksizm w podwójnej opozycji: przeciw koncepcjom socjalistycznym uniezależniającym wyzwolenie proletariatu
od przejęcia przez niego władzy państwowej, z drugiej-przeciw anarchizmowi, zniszczeniu państwa;
• rewolucja proletariacka to akt zniesienia klasowego panowania burżuazji i biurokracji, w wyniku czego powstanie
dyktatura proletariatu, której zadaniem będzie stworzenie społeczeństwa bez klas, a tym samym przygotowanie
warunków obumierania państwa;
• państwo to zjawisko w dwojakim znaczeniu historycznym: występuje jedynie w tych formacjach, gdzie ma miejsce
podział społeczeństwa na klasy oraz musiało przybierać nieskończenie wiele różnych form;

5. ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA:
• Brak pełnej i uporządkowanej teorii
• Wszystkie rodzaje ideologii oraz odpowiadające im formy świadomości nie są do końca samodzielne; nie mają
historii, nie mają rozwoju; to tylko ludzie rozwijają swoją produkcje materialną i wzajemne stosunki materialne
zmieniają wraz z tą rzeczywistością swoje myślenie i jego wytwory; to życie określa świadomość; zależność
świadomości od materialnego podłoża [‘bytu społecznego’], ale tylko w ostatniej instancji’ –baza i nadbudowa;
• Powstały 2 konkurencyjne orientacje: świadomość odbiciem bytu społecznego lub posiadająca doniosłą rolę
historyczną
• Społeczny byt i społeczna świadomość- świadomość jako zmienna zależna [naukowe nowatorstwo na tle heglizmu
i tradycji oświeceniowej]; „świadomość wytworem społecznym i pozostaje nim, dopóki istnieją ludzie”; idee
ludzkie to ekspresje określonych sytuacji historycznych, choć świadomość ma niewielką samodzielność, może być
aktywna;
• Istnieje fałszywe założenie, że świadomość to proste odbicie bytu społecznego lub aktywny czynnik procesu
historycznego; w rzeczywistości jest tak częściowo, nie ba bezwzględnego rozdziału tych sfer, są to dwie strony
jednej ludzkiej praxis; nie ma czystej świadomości ani czystego bytu;
• Fałszywa świadomość- notoryczna niezdolność rozpoznawania przez ludzi swojego miejsca w procesie dziejowym;
świadomość fałszywa epoki- typowa dla społeczeństwa feudalnego, niewolniczego; każda następna epoka
demaskuje ‘fałszywą świadomość epoki poprzedniej, ujawniając faktyczne skutki ówczesnych działań i pokazując
samym swoim istnieniem przejściowość tego wszystkiego, co uchodziło za naturalne i wieczne; świadomość
fałszywa klas społecznych- na różnych formach własności, na społecznych warunkach bytu, wznosi się cała
nadbudowa swoiście ukształtowanych uczuć, złudzeń, sposobów myślenia i poglądów na życie; cała klasa tworzy
je i kształtuje; nabywana drogą tradycji i wychowania, ujawnia się w konfrontacji ze świadomością innych klas;
fałszywa świadomość ideologów- szczególny przypadek świadomości grupowych powstających w miarę postępów
podziału pracy; początkiem pojawienie się wyspecjalizowanych grup myślicieli, oddzielenie się pracy umysłowej
od fizycznej, teorii od praktyki-wyemancypowanie od świata w stronę tworzenia ‘czystej’ teorii; zerwanie z
praktyką społeczną, historia myśli oddziela się od historii ludzi, a także sama się rozszczepia;
• Świadomość klasowa- nie do końca jasne pojęcie, z reguły miało charakter idealizacyjny; nie była tożsama z
empiryczną świadomością członków klasy społecznej; tożsamość ta to czysta możliwość teoretyczna, gdyż
przekształcanie klasy w sobie w klasę dla siebie nigdy się nie kończy; poglądy wielu mogą się tylko zbliżać do typu
idealnego; świadomość klasowa proletariatu- czym on jest w rzeczywistości i co będzie zmuszony zdziałać w
 przyszłości [świadomość potencjalna, graniczna]; fałszywa świadomość- poglądy nie stanowią adekwatnego ujęcia
społecznej sytuacji tych, którzy je głoszą; bierze się ona z rozziewu między tym co sądzi się o sobie, a tym, czym
się faktycznie jest w społeczeństwie;
• Niebezpieczeństwo teoretyczne-mieszanie narzędzia analizy z jej rezultatami [świadomości potencjalnej z
empiryczną], niedostrzeganie tej drugiej itp.

6. ROZWÓJ SPOŁECZNY:
• Materializm historyczny zmierzał do wyjaśnienia rozwoju społeczeństwa, do odkrycia
prawidłowości rozwoju historycznego;
• Konieczność historyczna – socjalizm koniecznym rezultatem procesu dziejowego; obserwacje rozziewu między
zamiarami ludzi a faktycznymi skutkami ich działalności; Marks podjął pytanie o obiektywne uwarunkowania
czynów ludzkich oraz ich następstw, o warunki sukcesu rewolucji komunistycznej; nie był fatalistą i nie uważał
historii jako zewnętrznej względem ludzi siły; rewolucja konieczna, gdyż nie widział innego rozwiązania
konfliktów społeczeństwa kapitalizmu, które wynikały z pewnych mechanizmów gospodarczych; zmiana pewnych
powiązanych części, pociąga zmianę pozostałych; dlatego działalność ludzka zamknięta w pewnych granicach,
ogranicza ją układ sił społecznych i układ gospodarczy; są to bardzo silne zależności-strukturalne i przyczynowe
związki między faktami poddającymi się naukowemu badaniu; teza o konieczności historycznej dotyczyła tylko
ogólnych tendencji [ostrożność i plastyczność poglądów Marksa]; teza ta nie przewiduje konkretnych zachowań
jednostek, jedynie prawdopodobieństwo;
• Historia jako proces przyrodniczy – formuła Engelsa; dwojakie rozumienie-1. Sens metaforyczny-proces
historyczny nie jest dowolną kreacją uczestników, ma swe własne obiektywne prawa, które mogą zostać poznane,
ale nie zniesione; 2.społeczeństwo to część przyrody, to jej prawa wyjaśniają niektóre procesy społeczne
[przystosowanie się marksizmu do panującego klimatu opinii- Darwin itp.], należy zachować ostrożność w
interpretacji;
• Siły na pędowe ‘procesu historycznego’- materializm historyczny powstał w polemice z idealistycznymi
koncepcjami historii; naczelna zasada-pierwotność bytu społecznego względem świadomości, ‘bazy’ względem
‘nadbudowy’; unikanie odwołania do intencji, zamierzeń oraz sił pozaludzkich; głównym czynnikiem rozwoju
społecznego działalność ludzka rozpatrywana na kilku poziomach:
• Rola postępu technicznego, wpływu zmian sił wytwórczych na całokształt życia społecznego; wzajemne stosunki
między ludźmi zależą w wielkim stopniu od opanowania przez nich sił przyrody, którego syntetycznym wyrazem
jest osiągnięty poziom techniki;
• Sposób produkcji-określony poziom sił wytwórczych jak i stosunki społeczne [stosunki produkcji], w jakie ludzie
wchodzą, rozwijając produkcję materialną; założenie o odpowiedniości poziomu sił wytwórczych i układu
stosunków społecznych, której naruszanie prowadzi do rewolucyjnego przewrotu; jednak nieuzasadnione jest
przedstawianie materializmu historycznego jako determinizmu ekonomicznego, ścisłej i jednokierunkowej
zależności;
• Walka klas- podstawa ekonomiczna, a ich stosunki to stosunki produkcji; ale żadne walki klasowe nie doprowadzą
zmiany ustroju społecznego, jeśli niedojrzałe będą przesłanki ekonomiczne [konieczny, ale niewystarczający
warunek]; potrzebne również: odpowiedni układ sił politycznych, stan świadomości społecznej; trwałość sposobu
produkcji gwarantowana również przez zdolność klasy panującej ekonomicznie do panowania politycznego i
ideologicznego; rewolucja oznacza przewrót we wszystkich tych trzech sferach, zależy także od czynników
pozaekonomicznych [tradycja, podłoże historyczne]; postęp jest szansą, a nie koniecznością; w tym sensie to
rewolucje są ‘lokomotywami historii’

KAROL MARKS (1818-1883)

1) DIALEKTYKA (sposób myślenia Marksa)- przejął od Hegla (dialektyka ideii), ale osadził ją w świecie
materialnym; założenia:
• Stosunki wzajemne-wzajemne oddziaływanie wpływów/ czynników społecznych; nie ma jednokierunkowej,
przyczynowo-skutkowej zależności;
• Fakt i wartość-nie oddziela się wartości społecznych od faktów społecznych, są nieuchronnie splecione; idea
beznamiętnego badacza to mit, gdyż zaangażowanie emocjonalne w proces badawczy jest naturalne i zdarza się
często;
• Rozgraniczenie- zjawisk zachodzących w świecie społecznym nie sposób wyraźnie odgraniczyć; stopniowo i
niezauważalnie jedne elementy przechodzą jedne w drugie;
• Relacje- relacyjny pogląd na świat społeczny i stosunki go tworzące;
• Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość- ważne jest badanie historycznych korzeni współczesności; przyszłość-
socjologia dialektyczna ma polityczny charakter-dotyczy wizji przyszłości i praktyk prowadzących do tego alby ta
wizja się ziściła (teraźniejszość zawiera w sobie zalążki przyszłości);
• Nic nie jest nieuchronne- Marks rzecznikiem możliwości politycznej, a nie nieuchronności historycznej; zjawiska
społeczne nieustannie działają i reagują; proletariat musi działać, ale nie ma gwarancji, że osiągnie zamierzony cel,
rewolucja nie jest nieuchronnym procesem;
• Konflikt i sprzeczność- istnieje pomiędzy wielkimi strukturami społecznymi, różnymi poziomami rzeczywistości
społecznej; najważniejsza sprzeczność kapitalizmu to stosunek burżuazja-proletariat, a rozwój kapitalizmu tylko
pogłębia konflikt prowadząc do walki;
• Aktorzy i struktury(i ich dialektyczny stosunek)- główne poziomy analizy społ. wciąż wzajemnie na siebie
oddziałują (okoliczności w takim samym stopniu tworzą ludzi w jakim ludzie okoliczności); sednem myśli Marksa
jest stosunek ludzie a wielkie struktury społeczne przez nich tworzone( pomagają ludziom się realizować lub
stanowią zagrożenie);
• Choć Marks pozostał wierny dialektyce, skupił się na analizie i krytyce kapitalizmu, która miała przyczynić się do
rewolucyjnej zmiany. Swą krytyczna analizę oparł na przesłankach dotyczących aktorów, działania i interakcji.

2) POTENCJAŁ LUDZKI:
• Istota gatunkowa człowieka; do tej pory ludzie nie zbliżyli się do tego, czym mogą się stać ( za ciężkie warunki na
realizacje potencjału w społeczeństwach przedkapitalistycznych, dopiero komunizm stworzy warunki na
uzewnętrznienie tego potencjału);
• Krytyka kapitalizmu oparta jest między innymi na wizji człowieka i tego jakim może się stać po wyzwoleniu z
oków kapitalizmu i osiągnięciu pełni realizacji;
• Moce i potrzeby (ich idee)- moce to zdolności i możliwości, a potrzeby-pragnienia rzeczy niedostępnych od razu;
naturalne to te, które maja też inne zwierzęta, a gatunkowe są swoiste tylko dla człowieka;
• Świadomość- w sensie realnym, nie idealnym; zdolność do powiązania jej z działaniami odróżnia nas od zwierząt;
świadomość to cecha kształtowana poprzez wzajemnie oddziaływanie, to wytwór społeczeństwa, jej poszerzanie
jest konsekwencją ludzkiego działania, stosunków społecznych i wytwarzania życia materialnego; świadomość
kontroluje działania ludzkie;
• Potencjał ludzki i przyroda- celem działań ludzkich jest przyroda oraz inni ludzie, a nich oddziałujemy swoimi
mocami twórczymi;
• 3 składniki stosunku człowiek-przyroda:
1. postrzeganie (percepcja)-bezpośredni kontakt poprzez zmysły;
2. orientacja-organizuje i strukturyzuje spostrzeżenia;
3. przyswojenie-działające podmioty stosują swe moce twórcze, aby zaspokoić potrzeby
Świadoma, twórcza umiejętność ma sens tylko, gdy rozpatruje się ją w odniesieniu do tych trzech elementów; natura
ludzkich mocy i potrzeb kształtuje formę tych trzech procesów (a ich forma wpływa na charakter mocy i potrzeb-
wzajemne oddziaływanie); natura ludzka jest kształtowana warunkami społecznymi;
• 3 stadia stosunków ludzkiego potencjału a powyższych trzech procesów:
1. społeczeństwo pierwotne- dość ograniczone korzystanie z zasobów naturalnych dla zaspokojenia potrzeb
(niewielkie potrzeby-walka o przetrwanie, ograniczona świadomość);
2. kapitalizm- system ekonomiczny, w którym środki produkcji należą do burżuazji, a proletariat, aby przeżyć,
sprzedaje jej swój czas pracy; twórcze zdolności ludzi wyrażane w akcie przyswajania przyrody nie mogą się
uzewnętrznić, człowiek zostaje zredukowany do chęci, pożądania towarów; celem posiadanie, a nie realizacja
ludzkich potrzeb;
3. komunizm- przezwyciężenie sił strukturalnych prowadzących do zwyrodnienia natury ludzkiej; wyrażenie
potencjału, dostatek, ujawnienie możliwości gatunkowych;
• działalność- sposób przyswajania przedmiotów przyrody, przejście od świadomości do świata obiektywnego; praca-
świadoma, celowa działalność w procesie wytwórczym, wyraz szczególnych zdolności typowych dla ludzi,
produktywna działalność przy zastosowaniu twórczych zdolności człowieka
[działalność dotyczy celowych przedsięwzięć, praca-procesu produkcji, a twórczość rozumiana jest jako właściwa
ludziom zdolność wytwarzania unikalnych produktów; w kapitalizmie praca oddzielona jest od działalności i
twórczości; komunizm- we wspólnej pracy i działalności w pełni przejawi się twórczy potencjał człowieka]
• uprzedmiotowienie- wytwarzanie przedmiotów, potwierdzenie rzeczywistego materializmu; w tym obszarze ludzie
wyrażają swoje zdolności, realizują potencjał [gdy jest świadomy, wszechstronny, wyraża charakter społeczny i nie
 jest tylko środkiem do celu jakim są pieniądze]; w uprzedmiotowienie muszą być zaangażowane twórcze zdolności
jednostek;
• praca- wspólna; proces dotyczący człowieka i przyrody, w którym człowiek poprzez swoją działalność realizuje,
reguluje i kontroluje wymianę materii z przyrodą; przyrodzie przeciwstawia się sam jako siła przyrody, ale zmienia
też siebie, swą naturę; praca to przyswojenie, uprzedmiotowienie i pełna realizacja ludzkiego potencjału; kapitalizm
wypacza formy pracy [zamiast celem samym w sobie, wyrazem ludzkich możliwości, zostaje zredukowana, nie jest
już synonimem działalności i twórczości];
• charakter społeczny człowieka- integralna część ludzkiej natury, człowiek to ‘zwierzę polityczne’, wszystkie
prawdziwie ludzkie zdolności tracą sens w izolacji, muszą się odnosić do przyrody i świata społecznego;

3) ALIENACJA- deformacje natury ludzkiej będące skutkiem poddania robotnika cudzej woli kapitalisty; to
struktury kapitalizmu prowadzą do alienacji, jej źródło tkwi w strukturze społecznej-systemie dwuklasowym, który
zrywa naturalne wzajemne powiązania będące cechą natury ludzkiej;
• Elementy alienacji:
1. robotnicy wyobcowani ze swej działalności produkcyjnej [nie pracują dla siebie i swoich bliskich, ale dla
kapitalistów, którzy posiadają działalność produkcyjną i oni decydują o jej zastosowaniu; działalność produkcyjna
nie daje satysfakcji, jest zredukowana do środka prowadzącego do pieniędzy]
2. wyobcowani od produktu [nie należy do nich], poza swoją robotnicy nie znają pozostałych części procesu
produkcji, nie mają pojęcia o swojej roli w nim, zostają niejako zredukowani do niewiele znaczących ról
3. wyobcowani od kolegów z pracy-konkurencja, podżeganie do konfliktów, aby zwiększyć wydajność; kanalizacja
nienawiści do kapitalisty
4. wyobcowani od własnego ludzkiego potencjału, tracą ludzkie cechy stając się ‘maszynami’, przytępienie
świadomości, zerwanie stosunków z ludźmi i z przyrodą
Alienacja powoduje liczne deformacje, praca zostaje zredukowana do żmudnego trudu, prowadzi do ruiny duchowej i
staje się zaprzeczeniem człowieczeństwa. Przestaje wyrażać ludzki potencjał, człowiek skupia się tylko na potrzebach
naturalnych. Pieniądz zyskuje ogromną siłę; ‘świat na opak’, gdzie złudzenia stają się faktami;

4) EMANCYPACJA- człowieczeństwa, uwolnienie od zniewolenia przez pieniądz, przekształcenie ludzkiej natury-

gdy człowiek stanie się istotą gatunkową; wiąże się to bezpośrednio z programem politycznym mającym na celu
doprowadzenie do obalenia kapitalizmu- przejście do społeczeństwa socjalistycznego przez podbudowane teorią,
konkretne działanie [praxis]-wymiar polityczny jak i teoretyczny; zbiór jednostek w komunie miałby przywrócić więzi
i położyć kres alienacji; celem emancypacji istota gatunkowa-komunizm, który jest rzeczywisty i konieczny dla
najbliższego etapu rozwoju historycznego;

5) STRUKTURY SPOŁECZEŃSTWA KAPITALISTYCZNEGO:

• podejście dialektyczne- jest to wielka liczba trwających stosunków społecznych [perspektywa dynamiczna]; ich
układ jest zewnętrzny do ludzi i wywiera przymus; jawią się jako rzeczywistość obiektywna, choć nie nieuchronna
[należy ją znieść]
• towary- produkty pracy przeznaczone do użytku i wymiany; ludzie w interakcji z przyrodą i innymi ludźmi
wytwarzają niezbędne sobie przedmioty; uprzedmiotowienie to konieczny i uniwersalny aspekt życia; wartość
użytkowa wytworów ludzkiej pracy pod kontrolą; w kapitalizmie produkuje się dla obcych ludzi-przedmioty
zyskują wartość wymienną; przedmioty i rynek przestają być kontrolowane przez ludzi, staja się realnymi,
niezależnymi zjawiskami, obiektywna rzeczywistością wywierającą przymus
• fetyszyzm towarowy- ludzka praca przestaje nadawać towarom wartość; wartość wypływa z naturalnych
właściwości samych rzeczy, rynek przejmuje funkcję ludzi [nadawanie wartości]; przypisując towarom i rynkowi
byt rzeczywisty, jednostka traci nad nimi kontrolę
• urzeczowienie- z fetyszyzmu; ludzie wytwarzają nie tylko przedmioty o charakterze ekonomicznym, ale tez
stosunki i struktury społeczne
REIFIKACJA- proces prowadzący do przekonania, że wytworzone przez ludzi formy społeczne to naturalne,
uniwersalne i absolutne rzeczy; ludzie wierzą, że struktury społeczne powstają poza ich kontrolą i są niezmienne
[często staje się to ‘samospełniającym się proroctwem’]; praca jako zjawisko społeczne, w kapitalizmie staje się
towarem; reifikacja może dotyczyć struktur religijnych, politycznych, organizacyjnych itp.

6) KAPITAŁ- społeczny stosunek między sprzedawcami i nabywcami siły roboczej; kapitał jako niezależna struktura
wyzyskuje robotników; ludzie reifikują kapitał, wierząc, ze jest rzeczą naturalną, zewnętrzną;
• własność prywatna- prywatne władanie środkami produkcji przez kapitalistów; też poddana reifikacji; pochodzi ona
z pracy robotników, choć potem ona zaczyna ich kontrolować; jest wytworem wyalienowanej pracy, pogłębia
alienację, trzeba ją znieść, aby w pełni znów realizować swój potencjał;
• podział pracy- kolejny strukturalny składnik kapitalizmu; wynika z wyżej opisanego rozróżnienia, specjalizacja
uniemożliwia realizację ludzkiego potencjału; w sztuczny sposób separuje jednostkę od zbiorowości; rozdrobnienie
i dezintegracja funkcji; jednostka staje się narzędziem w procesie produkcji, a każdy wnosi niewielki wkład do
ostatecznego produktu; trzeba znieść tą wąską specjalizację i bariery uniemożliwiające rozwój;
• klasa społeczna- struktury zewnętrzne, wywierające przymus; zreifikowane stosunki społeczne, czyli takie, które
zaczęły żyć własnym życiem; ich powstanie wiąże się z pojawieniem się towaru;
• ujęcie wielkich struktur społecznych w sposób relacyjny, ale zewnętrzne i wywierające przymus; poglądy na
struktury wyrastają z koncepcji towaru i fetyszyzmu towarowego;

16. POZYTYWIZM JAKO PROGRAM FILOZOFICZNY

W rodowodzie socjologii szczególne miejsce zajmuje pozytywizm pierwszej połowy XIX w. – Auguste
Comte- główny teoretyk kierunku- stworzył nazwę nowej nauki i stosunkowo rozległy program jaj uprawy. O
socjologii XIX wieku można powiedzieć, że była pozytywistyczna i ewolucjonistyczna.

ANTYKRYTYCYZM.
Pojęcie „ pozytywny” zostało przeciwstawione temu, co negatywne, urojone, jałowe, chwiejne, mgliste i
destrukcyjne, jako to, co realne, pożyteczne, pewne, ścisłe i konstruktywne. Pozytywizm sprzeciwiał się nie po prostu
religii czy złej filozofii, lecz filozofii mogącej prowadzić do zastoju czy skostnienia, czy też do dezorganizacji
społecznej czy też anarchii. Pozytywizm XIX wieku podejmował, więc bezpośrednio aktualną problematykę kryzysu
społecznego, szukając takiej wiedzy, która będzie użyteczna w organizowaniu nowego społeczeństwa. Socjologiczny
pierwszy pozytywizm zwracał się przeciwko wszelkim odmiano, filozofii krytycznej i prowadzącej do konfrontacji
tego, co jest, z tym, co według filozoficznych zasad powinno lub mogłoby być.

KRYTYKA „ METAFIZYKI” I FENOMENALIZM.

Pozytywiści krytykowali tradycyjną filozofię za to, że rezygnuje z pewności poznania w imię iluzorycznego
ideału- znalezienia odpowiedzi na tak zwane pytania najważniejsze, na której nie ma naukowej odpowiedzi. Nauka ma
się zajmować tylko i wyłącznie zjawiskami, czyli tym, co da się zbadać, co da się poznać, a nie jakimiś utajnionymi
zjawiskami, bo tym właśnie zajmuje się metafizyka. Pozytywiści mówiąc np. o naturze ludzkiej mają na myśli
empiryczne właściwości jednostek ludzkich. Pozytywistyczny fenomenalizm kierował się także przeciwko religii, a w
każdym razie religii odwołującej do objawienia i pretendującej do roli wiedzy o świecie. Pozytywiści byli na ogół
agnostykami ( dojście do całkowitego poznania, osiągnięcia wiedzy absolutnej jest niemożliwe)

NATURALIZM. PRZYRODOZNAWSTWO JAKO NAUKA WZORCOWA.

Pozytywizm był naturalizmem i to w sensie normatywnym jak i opisowym. Zakładał, iż metody stosowane w
naukach społecznych nie powinny różnić się zasadniczo od metod nauk przyrodniczych. Pozytywiści stali na gruncie
przekonania o bezwzględnej jedności ludzkiej wiedzy oraz metod, za pomocą, których można wiedzę osiągać.
Zarówno Comte, jak i J. S. Mill poświęcili sporo uwagi problemami różnic pomiędzy naukami społecznymi i
przyrodniczymi, nie dochodząc nigdy do ich przeciwstawiania.
Pozytywistyczny naturalizm miał trojaką motywację.
• Kierowała nim chęć zastosowania w naukach społecznych metod, które wcześniej wykazywały już swą
skuteczność i uchodziły za jedyne metody naukowe.
• Argumentację pronaturalistyczną wspierało przekonanie, że tylko nauka zgodna z wzorcami
przyrodoznawstwa, czyli nauka po prostu, może być podstawą efektywnej inżynierii społecznej.
• Ważne było przeświadczenie, że tylko nauka pełni godną poparcia rolę wychowawczą, wytwarzając
postawę najbardziej pożądane w nowoczesnym społeczeństwie: rzeczowość, podatność na racjonalne
argumenty, odporność na pokusy metafizyki, niechęć do angażowania się w spory nierozstrzygalne itd.

FAKTY SPOŁECZNE JAKO RZECZY.

Pozytywiści pierwszego pokolenia zakładali ( w odróżnieniu od tak zwanego drugiego pozytywizmu) ostry
przedział między podmiotem a przedmiotem poznanie. Traktowali świat społeczny jako zespół zjawisk całkowicie
niezależnych od obserwatora i oglądany przez niego od zewnątrz. Badacz występuje w roli obserwatora a nie
uczestnika, sprowadzony został do funkcji poznawczych, wolny od namiętności.
ANTYNORMATYWIZM.
Pozytywiści sądzili, że do zadań uczonego nie należy wartościowanie badanych zjawisk. Działalność
poznawcza jest neutralna w stosunku do sporów o wartości i nie dostarcza zaangażowanym w nie stronom żadnych
argumentów. Jeżeli sama angażuje się w te spory, to sprzeniewierza się swemu powołaniu i tym samym naraża na
szwank swoje właściwe zadanie. Niekonsekwencja pozytywistów polegała na tym, że wprowadzali do swoich
koncepcji społecznych wartościowania utajone, np. wypowiedzi o potrzebach ludzkich, o tendencjach rozwoju
historycznego czy też o tym, co z ich punktu widzenia należy uważać za najbardziej pożądane.

NAUKA JAKO PODSTAWA INŻYNIERII SPOŁECZNEJ.

Ważną cechą myśli pozytywistycznej była jej praktyczna orientacja: nauka miała umożliwiać przewidywanie,
przewidywanie zaś kontrolę procesów społecznych kładącą kres ich żywiołowemu i niszczącemu przebiegowi. We
wszystkich wypadkach mamy do czynienia z taką samą koncepcją zastosowania nauki o społeczeństwie. Jest to
koncepcja przeciwstawiana koncepcji „inżynierii utopijnej”, a więc takiej, która jest nastawiona na osiągnięcie w
praktyce społecznej najwyższego wyobrażonego dobra. „ Inżynieria na raty” nie pyta o cel ostateczny swoich wysiłków
naprawienia społeczeństwa, starając się jedynie rozwiązać za pomocą dostępnych w danej chwili środków najpilniejsze
w danej chwili problemy. Jest to bez wątpienia strategia najbardziej zgodna z antynormatywizmem pozytywizmu i jego
nastawieniem na usprawnianie istniejącego czy też powstającego spontanicznie ładu społecznego.

17. SOCJOLOGIA COMTE’A ( 1798- 1857) . PRZEDMIOT SOCJOLOGII I JEJ FUNKCJE. TRWAŁOŚĆ I
ZMIENNOŚĆ ŻYCIA SPOŁECZNEGO. SOCJOLOGIA JAKO INŻYNIERIA SPOŁECZNA.

„Rozprawy o duchu filozofii pozytywnej”

„Rozprawy o całokształcie pozytywizmu”
POZYTYWIZM COMTE’A:
 poszukiwanie niezmiennych praw rządzących światem przyrody i światem społecznym
 istnieje świat realny , a zadaniem naukowca jest jego zbadanie i przedstawienie wyników badań
 świat rzeczywisty poznaje się na dwa sposoby: przez badania i dociekania teoretyczne
 zainteresowanie Comte’a pozytywizmem ma ścisły związek z jego zainteresowaniem socjologią- zdefiniował
socjologię jako naukę pozytywną („Socjologia to pojęcie, które wynalazłem na określenie fizyki społecznej”)
 wyróżnia trzy metody badań dostarczających wiedzy empirycznej o realnym świecie społecznym:
a) obserwacja- powinna być ukierunkowana przez teorię, a po jej dokonaniu powiązana z jakimś prawem
b) eksperyment- naturalny polegający na tym, że skutki czegoś, co dzieje się w określonym miejscy byłyby
obserwowane i porównywane z sytuacją w miejscu, gdzie takie zdarzenie nie nastąpiło
c) porównanie:
- społeczeństw ludzkich z niższymi społeczeństwami zwierzęcymi
- społeczeństw w różnych krajach świata
- stadiów rozwoju społeczeństw w różnych okresach (metoda historyczna)
 filozofia pozytywna maiła się przeciwstawić negatywnej filozofii i jej przejawom (wynik Rewolucji Francuskiej i
anarchii intelektualnej)

KRYZYS SPOŁECZNY A NAUKA

 społeczeństwo znalazło się w głębokim kryzysie a podstawowe pytanie dotyczyło tego czy nauka jest już
dostatecznie zdolna do wyprowadzenia go z kryzysu; wg Comte’a źródłem wszelkiej zmiany społecznej jest
świadomość, a zatem Diagnoza Wielkiego Kryzysu była głównie diagnozą stanu ówczesnej świadomości
od początku ery nowożytnej działalności krytycznej i postępów wiedzy pozytywnej rozpadł się teologiczny system
wierzeń i militarny ustrój społeczny; społeczeństwo pozostało bez dyscypliny moralnej , uległo dezintegracji;
stworzone instytucje okazały się prowizoryczne, sytuację pogarsza fakt podziału na dwie partie i walka między nimi
(obrońcy dawnego porządku i jego burzyciele usiłujący w nieskończoność przedłużać rewolucję)- tam gdzie nie ma
wspólnych wartości społeczeństwo nie może istnieć (społeczeństwo jako ognisko życia moralnego)
 wyjściem ze stanu kryzysu jest stworzenie nowego systemu wierzeń a ich źródłem może być tylko nauka( wspólne
poglądy można zaobserwować tylko w zakresie tematów opracowanych przez teorie pozytywne); aby to było możliwe
konieczne jest uczynienie nauki jednolitym systemem, w którym znajdą się odpowiedzi na wszystkie zasadnicze
pytania; dotychczasowe osiągnięcia należy uzupełnić łączą je w systematyczną całość i dodając do nich „pozytywną
teorię” społeczeństwa czyli socjologię
 wyższość nauki nad teologią i metafizyką:
 a) poglądy naukowe są intersubiektywnie sprawdzalne i zdeterminowane przez naturę rzeczywistości, której
dotyczą i tym samym mają właściwość uciszania sporów
b) na jej korzyść przemawia konieczność historyczna- prawem rozwoju świadomości jest przechodzenie przez
kolejne fazy: teologiczną, metafizyczną i pozytywną

SOCJOLOGIA W SYSTEMIE COMTE’A (STATYKA I DYNAMIKA SPOŁECZNA):

 miejsce każdej nauki w systemie jest wyznaczone logicznie i historycznie , nauki tworzą określoną hierarchię, która
zależy od kolejności ich powstawania (każda nauka przygotowuje następną i jest koniecznym warunkiem jej
powstawania) i tego w jaki sposób dają się one logicznie uporządkować
nauki tworzą następującą hierarchię:
matematyka  astronomia fizyka  chemia  biologia  socjologia
są uporządkowane wg stopnia malejącej ogólności i abstrakcyjności, stopnia rosnącej złożoności o coraz większej
doniosłości praktycznej (socjologia to nauka najbardziej konkretna, złożona i związana z praktyką, socjolog musi
wykorzystywać wyniki wszystkich innych nauk, dlatego pojawia się najpóźniej)

 relacje socjologii z pozostałymi naukami:

a) bez dorobku poprzedzających ją nauk (zwłaszcza biologii) powstanie socjologii byłoby niemożliwe
b) posiada swój specyficzny przedmiot, którego osobliwości sprawiają, że jej procedury musza się jakoś różnić od
procedur tamtych nauk- społeczeństwo podobnie jak organizm biologiczny jest złożoną, nieredukowalną do
swoich części składowych całością, dla socjologa poznanie części jest bezużyteczne, albowiem realnie istnieją
one tylko w obrębie całości, a poza nią stają się metafizycznymi abstrakcjami; antyredukcjonizm- zbiorowość
nie jest po prostu sumą jednostek i nie daję się jej rozłożyć ja jednostki
c) metody socjologii muszą się różnić od metod innych nauk pozytywnych; są to różnice dwojakiego rodzaju:
- stosując metody znane innym naukom (obserwacja, eksperyment, metoda porównawcza) socjolog musi
się liczyć z koniecznością ich modyfikacji
- nie można na tych metodach poprzestać, przedmiot socjologii wymaga także stosowania metody
historycznej; socjolog musi porównywać nie tylko stany różnych społeczeństw, ale także stany tego
samego społeczeństwa następujące po sobie w czasie

PRZEDMIOT I ZADANIA SOCJOLOGII:

 socjologia pojawiła się jako wynik refleksji nad kryzysem społeczeństwa i jako dopełnienie systemu filozoficznego,
który dzięki niej miał uzyskać praktyczne znaczenie
 źródła inspiracji Comte’a: Monteskiusz, Rousseau, Condorcet, de Bonald, de Maistre (idea ładu), Arystoteles,
Hobbes, Saint- Simone; zasługą Comte’a nie jest zatem stworzenie nowych idei, a jedynie stworzenie ze znanych już
idei jednej całości
 dziełem Comte’a była synteza i jej rozbudowanie do rozmiarów systemu (maił pomieścić całość ludzkiej wiedzy,
dostarczając tym samym oparcia dla moralnej, społecznej i politycznej odnowy porewolucyjnego społeczeństwa
 Comte zaprzecza dotychczasowej opozycji postępu i porządku; wg niego porządek i postęp to dwa aspekty każdego
społeczeństwa, a jego socjologia składała się ze statyki i dynami społecznej
 zasadniczy problem jego socjologii to pogodzenie dwóch na pozór sprzecznych punktów widzenia:
a) odkrywaniu praw względnie trwałej budowy społecznego organizmu
b) odkrywaniu praw rozwoju, porządku, postępu
Najpierw trzeba badać porządek ludzki i zdać sobie sprawę z praw podstawowych, które są z konieczności takie
same we wszystkich czasach i miejscach. Ta podstawa pozwoli wyjaśniać stopniową ewolucję.

 do przedmiotu socjologii włącza wszystko, cokolwiek nie zmieściło się w przyrodoznawstwie, gdyż pytania na jakie
ma odpowiedzieć dotyczyły organizmu społecznego jako całości znajdującej się w trakcie ewolucji, a nie tylko
wybranych zjawisk i procesów społecznych
OSOBLIWOŚCI PROJEKTU SOCJOLOGII COMTE’A:
 socjologia miała być jedyną nauka społeczną- Comte zakwestionował inne nauki społeczne ze względu na
powszechny konsensus organizmu społecznego, który sprawia, że niemożliwe jest naukowe badanie społeczeństwa z
punktu widzenia jego warunków lub zachodzących w nim procesów, jeżeli dzieli się je na części i każdą z tych części
bada osobno (holistyczna zasada)
 traktowanie każdego stanu społecznego jako nierozerwalnie związanego z określonym stanem wcześniejszym i
późniejszym; wciąż mamy do czynienia z tym samym porządkiem podlegającym nieustannym zmianom; Comte’a
interesowały zmiany w systemie a nie zmiany systemu
 przedmiotem studiów nie było określone społeczeństwo, ale społeczeństwo jako takie czyli Ludzkość

STATYKA SPOŁECZNA:
 zajmuje się badaniem porządku społecznego- wzajemnymi związkami między różnymi częściami społecznego
organizmu i warunkami kształtowania się konsensusu społecznego; badanie praw akcji i reakcji różnych części systemu
społecznego; części i całość systemu społecznego znajdują się w stanie harmonii; w badaniach należy zaczynać od
całości, która jest nam znana, a nastepnie przechodzić do części
 opisuje społeczeństwo jako typ idealny
 na pierwszym planie jest problematyka rodziny, własności, podziału pracy, państwa, języka i religii- rozpatrywane
są pod kątem wpływu każdej z tych instytucji na utrzymywanie się wewnętrznego ładu całego systemu
 jednostka w systemie Comte’a: (poziom mikro)
- główne źródło energii w systemie społecznym; emocje jednostek nadają impuls i kierunek działaniom
intelektualnym, a rezultaty tych działań prowadzą do zmian w systemie społecznym
- jest niedoskonała, znajduje się we władaniu niższych form egoizmu, nie zaś wyższych form altruizmu;
ludzie pozostawieni sami sobie będą postępować egoistycznie, dlatego należy roztoczyć nad nimi
kontrolę zewnętrzną
- człowiek jest słaby i bezsilny, jego możliwości twórcze są ograniczone; ludzie nie tworzą świata
społecznego, to ten świat ich tworzy
 rodzina- pierwsza forma zrzeszenia; najważniejszy składnik społeczeństwa; jest najtrwalszym elementem
społeczeństwa i niezawodnym oparciem dla jego rekonstrukcji po okresie rewolucyjnego nieładu; integruje jednostkę i
społeczeństwo, gdyż w rodzinie ludzie uczą się zachowań społecznych; odgrywa istotną rolę w hamowaniu
egoistycznych popędów i wyzwalaniu altruistycznych; przyczyny wysunięcia rodziny na plan pierwszy analizy:
a) refutacja indywidualistycznych koncepcji społeczeństwa przez wskazanie najbardziej elementarnej formy
zrzeszenia, która powstaje samorzutnie i niezależnie od racjonalnego rachunku
b) wyjaśnienie genezy innych zrzeszeń powstałych w ten sam sposób
c) skupienie uwagi na problemie socjalizacji jednostki

 podział pracy
- powoduje rosnącą złożoność systemu społecznego i jego coraz większe zróżnicowanie wewnętrzne na
grupy zawodowe i klasy
- bez niego między poszczególnymi rodzinami nie istniałoby prawdziwe zrzeszenie, ale tylko prosta
aglomeracja
- odróżnia oparty na kooperacji porządek polityczny od porządku czysto domowego mającego za
podstawę sympatię
- warunek konieczny istnienia społecznego organizmu, czynnik rozwoju ludzkich uzdolnień i uczuć
moralnych

 rząd (zbiorowość zorganizowana politycznie) - druga podstawowa forma zrzeszenia

- wprowadza do życia społecznego pewien stopień przymusu w celu zagwarantowania zgodnej
współpracy różnych odłamów społeczeństwa
- opiera się na sile

 religia- niezbędny czynnik spójności i równowagi społeczeństwa; uniwersalna podstawa całego społeczeństwa
- ważna jest sama wiara, a nie jej przedmiot
- wiara jest ważna, gdyż bez niej społeczeństwo ulega rozkładowi („(...)każdy rząd przyjmuje religię w
celu konsekracji i regulacji wydawania i słuchania rozkazów”)
wyróżnia dwie podstawowe funkcje religii:
- reguluje życie jednostek tłumiąc egoizm i wywyższając altruizm
- służy podtrzymywaniu stosunków społecznych między ludźmi, stwarzając przesłanki do powstania
wielkich struktur społecznych
 język- umożliwia ludziom wchodzenie w interakcje; łączy ich ze współczesnymi i z przodkami; umożliwia
formułowanie, przekazywanie i wcielanie w życie idei religii

 założenia psychologiczne w statyce społecznej:

 - społeczna natura człowieka
- przewaga uczuć nad intelektem i uczuć egoistycznych nad altruistycznymi

DYNAMIKA SPOŁECZNA (TEORIA POSTĘPU):

 podstawowe założenia:
a) ewolucja społeczeństw ma charakter prawidłowy i ukierunkowany
b) najważniejszym jej prawem jest prawo trzech stadiów, przez które przechodzi rozwój świadomości:
teologicznego, metafizycznego i naukowego wyjaśniania świata
c) zgodnie z tw o wzajemnej zależności wszystkich części organizmu społecznego przemiany świadomości są
skorelowane z odpowiednimi przemianami we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Każdemu stanowi
świadomości odpowiada określony stan obyczajów, organizacji, produkcji, państwa itp., w związku z czym
każde stadium rozwoju społecznego daje się opisać ze względu na różne aspekty systemu społecznego
- świadomość teologiczna; stadium teologiczne organizacja sztywna, nastawiona na utrzymanie społeczeństwa w
raz na zawsze ustalonych formach; ludzie zadają sobie pytania o naturę rzeczy, ich pochodzenie i cel; zakłada się,
że wszystkie zjawiska zostały stworzone przez ponadnaturalne siły lub istoty, które kierują nimi i nadają im cel;
wyróżnia trzy fazy tego stadium (fetyszyzm, politeizm, monoteizm)
- świadomość metafizyczna; stadium metafizyczne  społeczna dezorganizacja; stadium przejściowe, gdyż
bezpośredni przeskok ze stadium teologicznego do pozytywnego byłby zbyt gwałtowny; miejsce istot
nadprzyrodzonych zajmują abstrakcyjne siły i uważa się, że to za ich sprawą wszystko na świecie ma swoją
przyczynę i cel
- świadomość naukowa; stadium pozytywne reorganizacja zapewniająca trwały porządek społeczny, który nie
wyklucza możliwości zmian; ewolucja od teologii do nauki to ewolucja od społeczeństwa militarnego do
przemysłowego ( oddane pokojowej wytwórczości, rozporządzające dzięki naukowej organizacji pracy obfitością
dóbr, jego podstawowymi klasami społecznymi stają się przedsiębiorcy i pracownicy najemni); ludzkość
poszukuje niezmiennych praw naturalnych, które rządzą wszystkimi zjawiskami; badania poszczególnych zjawisk
mają służyć wyprowadzeniu z nich uogólnień; w poszukiwaniu praw stosuje się badania empiryczne i prace
teoretyczną
d) historia będzie realizacją doskonałego ładu społecznego, który zapewni stabilizację bez stagnacji i ewolucję bez
rewolucji
e) podmiotem dziejów jest Ludzkość jako całość

 badanie praw rządzących następowaniem po sobie zjawisk; społeczeństwo wziąć się zmienia , zmiana jest
natomiast regulowana przez prawa, którym podlega; mamy do czynienia z ewolucyjnym procesem (społeczeństwo
konsekwentnie zmierza ku swojemu ostatecznemu przeznaczeniu, kiedy osiągnie stan harmonii pod rządami praw
pozytywizmu)
 Teoria Naturalnego Postępu Społeczeństwa Ludzkiego- ludzkość ewoluuje ku najszlachetniejszym
skłonnościom, ku dominacji altruizmu nad egoizmem
 dialektyczne ujęcie historii świata- każda z kolejnych faz rozwoju historycznego jest zakorzeniona w
poprzedniej, każda przygotowuje grunt pod następną

SOCJOLOGIA JAKO INŻYNIERIA SPOŁECZNA:

 jako nauka pozytywna powinna dać podstawy pod nową władzę duchową, która pomogłaby odrodzić
społeczeństwo i moralność
 wyprowadzenie społeczeństwa ze stanu dezorganizacji, chaosu stadium metafizycznego i wprowadzenie
go w stadium pozytywistyczne
 Comte postuluje połączenie teorii z praktyką; wg niego pozytywizm ma dwa cele:
a) uogólnienie koncepcji naukowych, rozwój nauki
b) usystematyzowanie umiejętności dotyczącej życia społecznego

 trzy grupy powinny wesprzeć wprowadzanie zmian w życie społeczne:

a) filozofowie- wkład intelektualny
b) proletariat- wniesie działanie; ze względu na wykonywaną pracę mogą część swojego czasu poświęcić na
myślenie o różnych sprawach  mają więcej czasu i energii by się zastanowić nad zaletami pozytywizmu, klasa
robotnicza góruje nad klasami wyższymi pod względem intelektualnym i moralnym
c) kobiety- wniosą uczucie; wnoszą do polityki podporządkowanie intelektu uczuciu społecznemu; uczucie to jest
najbardziej istotnym elementem, główną siłą napędową i jedyną rzeczywistą podstawą ludzkiej jedności;
kobiety są najczystszym i najbardziej bezpośrednim wzorem człowieczeństwa; do kobiet w rewolucji
 pozytywistycznej będzie należała zmiana procesu wychowania w rodzinie i zakładanie salonów propagujących
idee pozytywizmu

POZYTYWNY WKŁAD COMTE’A:

a) jako pierwszy używa terminu „socjologia”, sprecyzował czym powinna się socjologia zajmować
b) określił socjologię jako naukę pozytywną- przekonanie światem społecznym rządzą niezmienne prawa, a
zadaniem socjologa jest ich odkrycie
c) określił trzy główne metody socjologii- obserwację, eksperyment, porównanie, a oprócz tego także metodę
historyczną
d) wprowadził rozróżnienie między statyką (dziś – struktura społeczna), a dynamiką społeczną (dziś- zmiana
społeczna)
e) zdefiniował socjologię w kategoriach makro
f) sformułował swe przekonania o egoistycznej naturze ludzkiej i konieczności jej kontrolowania przez zrzeszanie
się w większe struktury społeczne
g) prezentował dialektyczny pogląd na struktury makro
h) nie poprzestawał na teorii, chciał ją połączyć z praktyką