GLOBALIZACJA

1. Od izolacji do globalizacji
Koniec XX wieku – dominującymi wątkami teorii socjologicznej stały się idea
społeczeństwa globalnego i tendencja, która prowadzi do wytworzenia się takiego
społeczeństwa.
Bielefeld 1994 i Montreal 1998 – konferencje, na których najczęściej pojawiającym się
terminem była „globalizacja”.
Terminy pokrewne: macdonaldyzacja, coca-colizacja, amerykanizacja, westernizacja,
imperializm kulturowy.
U podstaw fascynacji globalizacją leży realny proces społeczny związany z ekspansywnym
rozwojem nowoczesnej formacji społecznej. Anthony Giddens: „Nowoczesność z samej
swojej istoty globalizuje się”.
Roland Robertson definiuje globalizację jako „zbiór procesów, które czynią świat
społecznie jednym”.
1) Nowoczesne technologie oplatają świat siecią połączeń komunikacyjnych i
telekomunikacyjnych, a najbardziej wyrazistym tego przejawem staje się
komputerowa „sieć ogólnoświatowa”, Internet.
(Marshall McLuhan: „świat zmienia się w globalną wioskę”)
2) Społeczności ludzkie stają się coraz mocniej powiązane rozbudowaną siecią
zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, strategicznych,
kulturowych. Zdarzenia w jednej części świata wywierają natychmiastowy wpływ
na to, co dzieje się w krajach najbardziej odległych.
3) Pojawiają się nowe formy organizacji ekonomicznych, kulturowych, politycznych, o
charakterze ponadnarodowych, oderwane od jakiegokolwiek konkretnego kraju
czy państwa.
Novum polega na tym, że organizacje takie jak, np. ONZ, UNESCO, Interpol, itp.
przejmują dziś pewne atrybuty suwerenności państwowej, uzyskując uprawnienia
do podejmowania decyzji władczych wiążących kraje członkowskie czy prawo
jurysdykcji ponad sądami krajowymi.
Typowo ponadnarodowy charakter mają nowe ruchy społeczne i wyłaniające się z
nich trwalsze organizacje czy stowarzyszenia.
4) Pojawiają się cała kategorie społeczne, których życie i praca odrywają się zupełnie
od konkretnego miejsca (dyplomaci, biznesmani, menadżerowie, finansiści,
personel lotniczy, sportowcy, artyści, naukowcy). Nieustannie zmieniają miejsca
pobytu.
Efektem tego rodzaju zmian staje się postępująca uniformizacja świata – kapitalistyczny
rynek ekonomiczny. (Immanuel Wallerstein: „już od XV wieku kapitalizm stał się
systemem światowym”)
Homogenizacja obejmuje również dziedzinę kultury, głównie język. Upodabnia się
ogromnie kultura materialna i dziedzina konsumpcji, moda, styl życia, obyczaje, nawet w
dziedzinach tak mocno osadzonych w lokalnych tradycjach jak rodzina czy religia.
Psychologiczny refleks tych wszystkich zjawisk w świadomości zbiorowej jest
ambiwalentny:
1) Z jednej strony ludzie zaczynają coraz częściej myśleć w kategoriach wspólnego
losu, wspólnych zagrożeń czy nadziei. Idea praw człowieka o charakterze
uniwersalnym, nie ograniczonym.
2) Z drugiej strony globalizacja mobilizuje świadomość obronna na rzecz traconej
odrębności kulturowej, własnych zwyczajów, obyczajów, wierzeń, sposób życia.
Wzmocnieniu ulegają lojalności i tożsamości lokalne.
(Michael Maffesoli: „mentalność plemienna”)

Na podstawie: P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa,

Wyd. Znak Kraków 2002, s. 581-600 5
 GLOBALIZACJA
Społeczeństwo tradycyjne – niezwykle zróżnicowany konglomerat, heterogeniczna,
pluralistyczna mozaika, rozmaitych obiektów społecznych różnej skali. Zamknięte w sobie
gospodarki, odmienne kultury.
„Historia globalna” – koncepcja formułowana przez historyków; globalizacja zmienia
samą istotę procesów dziejowych. Skala narodowa nie pozwala uchwycić wszystkich
istotnych aspektów zdarzeń. Niezbędna jest skala globalna, uwzględniająca najszerszą
determinację kontekstową, a także skupienie uwagi na takich procesach, które
przekraczają granice tradycyjnych jednostek analizy.
Norbert Elias: „socjologia jest możliwa tylko jako nauka o społeczeństwie światowym”.
Anthony Giddens przyjmuje globalizację jako główny wątek, którego oddziaływanie i
ślady odnajduje we wszystkich dziedzinach życia społecznego.
2.Klasyczne ujęcia globalizacji
Trzy nurty mogą być potraktowane jako prekursorskie wobec współczesnych ujęć
globalizacji.
1) Teoria imperializmu – zarysowana przez J.A. Hobsona w 1902 roku, ale
najbardziej znana w wersji Włodzimierza Lenina i Mikołaja Bucharina
Imperializm – najwyższa faza rozwoju kapitalizmu, kiedy kryzys nadprodukcji i
spadająca stopa zysku wymagają posunięć obronnych (ekspansja kolonialna,
bezpośredni podbój, pośrednie podporządkowanie sobie słabszych krajów). W
rezultacie świat dzieli się asymetrycznie na kraje panujące i podporządkowane.
1.1) Kontynuacją tej koncepcji jest pojawiająca się w połowie XX wieku „teoria
zależności”. Dotyczy okresu postkolonialnego, kiedy bezpośrednia podległość
polityczna krajów zacofanych została zniesiona, ale w to miejsce powstało silne
neokolonialne uzależnienie ekonomiczne. Odnosi się do relacji tzw. Pierwszego i
Trzeciego Świata. Tworzy się „łańcuch zależności”. Elity „kompradorskie” w sojuszu
z obcym kapitałem umacniają podporządkowanie, a jedyni, w których interesie byłaby
suwerenność ekonomiczna, tz. eksploatowane masy pracownicze są zbyt słabe, aby
doprowadzić do zmiany sytuacji.
Paul Prebisch – prekursor tej koncepcji; wprowadził rozróżnienie „centrum”
(najbardziej rozwinięte kraje uprzemysłowione) i „peryferii” (ubogie kraje rolnicze).
2) Koncepcja „zależnego rozwoju” – twórcy Enriaue Cardoso i Eduardo
Falleto uważają, że głównym problemem krajów zależnych jest brak własnych
technologii oraz słabość sektora dóbr kapitałowych
W jakimś momencie powolne, ewolucyjne zmiany mogą doprowadzić do jakościowo
nowego etapu: startu do własnego rozwoju ekonomicznego, coraz mniej
uzależnionego od zasobnej zagranicy. Dawne powiązania mogą zacząć ułatwiać
rozwój, otwierając rynki dla eksportu towarów oraz kredyty na dalszy rozwój produkcji
rodzimej.
3) „Teoria systemu światowego” autorstwa Immanuela Wallersteina.
Trzy stadia historii ludzkości:
a) epoka „mini-systemów” – stosunkowo niewielkie społeczności,
ekonomicznie samowystarczalne, pełny wewnętrzny podział pracy, jednolity
kompleks kultury. Okres ekonomii łowiecko-zbierackiej, okres gospodarki
ogrodniczej i rolniczej.
b) epoka „imperiów światowych” – wchłaniają znaczną liczbę „mini-
systemów”, oparte na gospodarce rolnej, silna władza polityczna i militarna,
rygorystyczna administracja, bezwzględny pobór danin i podatków,
obowiązkowy zaciąg do wojska. Wojny i podboje.
c) epoka „systemu światowego” - z narodzin wczesnego kapitalizmu,
państwo jako agenda regulująca gospodarkę ustępuje w miejsce rynku

Na podstawie: P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa,

Wyd. Znak Kraków 2002, s. 581-600 5
 GLOBALIZACJA
ekonomicznego. Ochrona własności, nadzór nad regułami wolnej konkurencji.
Siła ekonomiczna przekłada się na siłę militarną, rozwój techniczny środków
transportu i komunikacji. Świat ulega hierarchicznemu rozwarstwieniu się na
trzy grupy krajów: centra, peryferie, semi-peryferie.
Ostateczne załamanie się gospodarki planowo-nakazowej wraz z upadkiem
komunizmu prowadzi do monopolu systemu kapitalistycznego w całym świecie.
Nowatorstwo teorii Wallersteina polegało na zmienieniu perspektywy
normalnych, wewnętrznych analiz ekonomicznych, w stronę ukazania
światowych powiązań gospodarczych.

3. Globalizacja kultury

Bronisław Malinowski i A.R. Radcliffe-Brown – pierwsze prace nt globalizacji kultury.

W krajach kolonialnych importowane z Europy instytucje i wzory kulturowe były często
narzucane siłą. Lokalne sposoby życia, normy i wartości, zwyczaje i obyczaje, wierzenia
religijne, wzory życia rodzinnego, style konsumpcji, itp. ulegało rozbiciu i rozproszeniu.
Kultury lokalne zaczynały, przynajmniej powierzchownie, upodabniać się do kultury
Zachodu..
Taka sytuacja rodziła dwie odmienne reakcje ze strony antropologów:
1) Jedni postrzegali postępującą uniformizację kultury jako zwycięstwo – traktowali to
jako „misję cywilizacyjną” wypierającą relikty barbarzyństwa i pogaństwa.
2) Inni postrzegali to jako klęskę wielobarwności i zróżnicowania kulturowego – jako
„kulturowy imperializm” prowadzący do wyniszczenia kultur rodzimych, utratę
kulturowe autonomii społeczeństw kolonizowanych i ogólne zubożenie puli
wartości kulturowych.
Dzisiaj uniformizacja kultury w skali globalnej dokonuje się bardziej pokojowo, wzory
kulturowe przenoszą się przede wszystkich za pośrednictwem mass mediów, następnie
masowych kontaktów osobowych. Mówimy o „imperializmie mediów”, a zwłaszcza
telewizji, o „efekcie demonstracji” w wyniku kontaktu osobistego z atrakcyjnymi
wzorami obcej kultury, a także o „dyktaturze konsumpcji”, która nakazuje wszystkim
kupować i używać podobne artykuły. Środki masowego przekazu są tylko narzędziami,
które nie przesądzają jeszcze o przekazywanych treściach.
Dominuje ekspansja kultury najbardziej rozwiniętych krajów Zachodu, a zwłaszcza kultury
amerykańskiej. O kierunku przepływu kulturowego decyduje siła ekonomiczna – to w USA
produkuje się najwięcej filmów, seriali, programów rozrywkowych, sprzedawanych
następnie licencjonowanych do innych krajów. Stany Zjednoczone dysponują
największymi możliwościami marketingowymi dla swoich produktów tego rodzaju. W
dziedzinie turystyki, podróżują po świecie głównie mieszkańcy krajów najbardziej
rozwiniętych, którzy dysponują nadwyżkami dochodu.
Lokalni przedsiębiorcy turystyczni ulegają ze względów komercyjnych „akulturacji
antycypującej” – stawiają budki z hamburgerami, meblują hotele tak samo jak w
Kalifornii, baseny z barami, itp.
Proces ten wywołuje dwojakie reakcje:
1) Pojawia się silna fala krytyki – komercjalizacja, umasowienie i uniformizacja kultury
w skali globalnej prowadzą do degradacji bogactwa kulturowego oraz obniżenia
jakości treści kulturowych. Rezultatem ma być „antykultura” czy „nowe
barbarzyństwo”.
2) Nadzieja modernizacji i doścignięcia krajów najbardziej rozwiniętych prowadzi do
gotowości przyjęcia zachodnich wzorów kulturowych, jako symbolu awansu czy
emancypacji. Bezkrytyczna idealizacja takich wzorów i ich masowe
naśladownictwo.

Na podstawie: P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa,

Wyd. Znak Kraków 2002, s. 581-600 5
 GLOBALIZACJA

4. Teorie globalizacji kulturowej

„Globalna ekumena” – termin wprowadzony przez Ulfa Hannerza; w odniesieniu do
zjawisk kultury jest analogią do idei „systemy światowego” skupionej na dziedzinie
ekonomii.
Ekumena – obszar ciągłych interakcji kulturowych, wzajemnej penetracji i wymiany
kulturowych treści.
Kultury tradycyjne to ekumeny zamknięte, zlokalizowane w wyraźnych ramach
przestrzennych i czasowych. Są wytwarzane, manifestowane i reprodukowane w
bezpośrednich interakcjach społecznych, przy współobecności swoich uczestników.
Kultura nowoczesna to ekumena otwarta, przekraczająca ramy przestrzenne i
czasowe, zwłaszcza dzięki technikom komunikacji i transportu.
Przepływy kulturowe w obrębie ekumeny globalnej w większości są jednokierunkowe
– centra inicjujące treści i przesłania kulturowe oraz peryferie, gdzie te treści są
przejmowane.
Przepływy przeciwne – z peryferii do centrum są rzadkością.

Scenariusze losów globalnej ekumeny kulturowej wg Hannerza:

1) „globalna homogenizacja” – całkowita dominacja kultury zachodniej, wszelka
lokalna specyfika i tradycja kulturowa ustępuje pod naporem homogenizującego
uderzenia kultury Zachodu.
2) „długie historyczne trwanie” – „nasycenie kulturowe”, peryferie powoli
zastępują idee kulturowe zuniformizowanymi treściami, nieuchronnie centrum
zaczyna dominować, ale nie dzieje się to ani szybko, ani łatwo,
3) „deformacja kulturowa” – zubożenie, a nawet degradacja kultury zachodniej w
toku jej adaptacji przez kraje peryferyczne,
a) W zderzeniu z kulturą peryferii zaczyna działać selekcja eliminująca
wyższe wartości i bardziej wyrafinowane treści. Przyjmuje najprostsze,
najbardziej prymitywne fragmenty kultury. Przedmiot swoistego
„dumpingu kulturowego”, gdy ich nadprodukcja w centrum pozwala
się pozbyć nadwyżek na nowych rynkach kulturowych.
Dumping kulturowy –propagowanie i sprzedawanie w krajach
peryferycznych masowych produktów kulturowych czy artystycznych
najniższej jakości po niskiej cenie.
b) Kompromisowe uzgadnianie treści płynących z zewnątrz z lokalnymi
zwyczajami i tradycjami.
4) „dojrzewająca amalgamacja kulturowa” – równorzędny dialog i wymiana
między kulturami centrum i peryferii, co prowadzi do ogólnego wzbogacenia
kultury. Selektywna modyfikacja kultury centrum, kultura centrum stymuluje i
ożywia pewne utajone wartości kultur lokalnych.
Efektem tego optymistycznego scenariusz jest, jak to określa Hannerz,
„kreolizacja” albo „hybrydyzacja” kultury. Kultury silniejsze i słabsze mieszają
się ze sobą, trwa wieczny dialog sensów, wartości, reguł, idei.

Samuel Einsenstadt: „ekspansja każdej cywilizacja zderza ją z kulturami społeczności

zdominowanych. Przesłanki i zasady tych kultur podporządkowanych prezentują nowe
wyzwania dla kultury dominującej, która, próbując im sprostać, sama ulega modyfikacji.”
Powiązania okoliczności, które decydują, jakie reakcje w kulturze lokalnej wywoła
ekspansja kultury zachodniego centrum:

Na podstawie: P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa,

Wyd. Znak Kraków 2002, s. 581-600 5
 GLOBALIZACJA
1) Moment wyjścia danego społeczeństwa z izolacji i wejście w orbitę kultury
globalnej. Od tego zależy, jakie aktualne w tym momencie centrum kulturowe
wywrze największy wpływ na kulturę lokalną.
2) Poziom rozwoju ekonomicznego i technologicznego zbiorowości peryferyjnej. Od
tego zależy szansa zachowania pewnej autonomii i siła jej zwrotnego
oddziaływania na centrum.
3) Stopień artykulacji silnych lokalnych wizji filozoficznych bądź religijnych nt
porządku kosmicznego lub ziemskiego, a także znaczenie elit, które formułują i
propagują takie wizje. Od tego zależy odporność zbiorowości peryferyjnych na
dominację zewnętrznej kultury.
4) Zakorzenione w tradycji danej zbiorowości i wynikające z jej wcześniejszych
doświadczeń historycznych standardowe sposoby reagowania na zmianę
społeczną i wyzwania kulturowe.

5. Cztery wizje globalizacji

Hannerz i Eisenstadt mówią o realnych procesach globalizacyjnych.
Roland Robertson kieruje uwagę ku zmianom świadomościowym wywołanym
globalizacją kultury.
Globalizacją kultury polega więc także na rozpowszechnieniu się w świecie pewnej
kulturowej wizji globalizacji.
Typologia czterech „obrazów porządku globalnego” spotykane w wyobraźni ludzi
współczesnych wg Rolanda Roberstsona:
1) „Globalny Gemeinschaft Iʺ - świat postrzegany jako bogata mozaika
zamkniętych, odgraniczonych wzajemnie wspólnot, albo unikalnych i egalitarnych,
albo wyższych i niższych w rozwoju kulturowym, ale wzajemnie izolowanych i nie
mających aspiracji do podporządkowania odmiennych od siebie. Typowe dla
ideologii antyglobalizmu. Wyraz sprzeciwu wobec odmiennych realiów
uniformizacji kultury. W wersji hierarchicznej pojawia się w fundamentalistycznych
orientacjach.
2) „Globalny Gemeinschaft IIʺ - idea ogólnoludzkiego konsensu wokół pewnych
wspólnych wartości i ideałów. Świat jeszcze nie jest jednością gatunku ludzkiego,
ale trzeba, by takim się stawał. Takie przesłanie niosą chrześcijańska idea
królestwa bożego na ziemi, koncepcja Kościoła powszechnego i tendencje
ekumeniczne we współczesnym katolicyzmie. W dziedzinie świeckiej takie
ogólnoludzkie aspiracje wyrażają ruchy pokojowe czy ekologiczne, a także ruch
praw człowieka.
3) „Globalny Gesellschaft Iʺ - mozaika suwerennych, niezależnych państw
narodowych powiązanych silnymi, wzajemnymi więziami kooperacyjnymi w
dziedzinie ekonomii, polityki i kultury. Kiedyś określana „koncepcję pokojowego
współistnieniaʺ. W wersji egalitarnej widzi się uczestniczące państwa jako
równych partnerów zaangażowanych we wzajemnie korzystną współpracę. W
wersji hierarchicznej, uznaje się istnienie wiodącego mocarstwa czy mocarstw,
które, nie ingerując w wewnętrzne sprawy innych krajów, biorą na siebie
powinność utrzymania światowego.
4) „Globalny Gesellschaft IIʺ - przewiduje zanik państw narodowych i unifikację
najpierw regionalną, a później globalną pod egidą wspólnej organizacji politycznej
czy ponadnarodowego rządu światowego. Globalizacja przestaje być tylko
tendencją społeczną, a staje się pomysłem na lepsze urządzenie ludzkiego świata.

Na podstawie: P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa,

Wyd. Znak Kraków 2002, s. 581-600 5
 GLOBALIZACJA

Na podstawie: P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa,

Wyd. Znak Kraków 2002, s. 581-600 5