a a

a a
a a
 .
Krzysztof Wodiczko
Miejsce Pamięci Ofiar 11 Września
(Propozycja przekształcenia Nowego Jorku w „miasto ucieczki”)

Tekst pierwotnie ukazał się jako:

Krzysztof Wodiczko, Miejsce Pamięci Ofiar 11 Września.
(Propozycja przekształcenia Nowego Jorku w „miasto ucieczki”),
„Artium Questiones”, tłum. M. Wilczyński, t. XIX, s. 243-280. Wizualizacje: Jegan Vincent de Paul, ///COUNTER

a a
 Wprowadzenie .
Projekt Miejsca Pamięci Ofiar 11 Września winien być zrealizowany równo-
legle i w uzupełnieniu budowanego już Pomnika Światowego Centrum
Handlu. Miejsce Pamięci ma związek ze słowem „pomnik”. Słowo pomnik
odnosi się zaś do „pomnij”, „pomnieć”, „napomnieć”, „upomnieć”, a więc
i „ostrzec”. Łacińskie monumentum pochodzi od moneo, monere, monui,
monitum – napominać, przypominać, ostrzegać, i służy upominaniu,
dotyczy przyszłych wydarzeń. Słowo „memoriał” odnosi się do memento,
czyli do nakazu pamiętania i przypominania.
Celem jest stworzenie przestrzeni dla aktywniejszego i bardziej krytycz-
nego dyskursywnego upamiętnienia ataku terrorystycznego z 11 września
2001 roku w jego historycznym i politycznym kontekście oraz w świetle
działań wojskowych podjętych w jego rezultacie, wraz z ich amerykańskimi
i międzynarodowymi konsekwencjami. Proponowane Miejsce to obszar
pamięci aktywnej, pamięci w działaniu. Ma to być „agonistyczna”1, nie
antagonistyczna, instytucja pamięci, która stawia pytania; publiczne forum
i punkt wyjścia dla kolejnych podobnych projektów. Tylko w ten sposób
Miejsce może przyczynić się do złagodzenia globalnej niesprawiedliwości,
ograniczenia arogancji, ignorancji i braku szacunku, które, o ile nie uda
się ich powstrzymać, będą nadal budziły gniew i dostarczały podniet do
następnych ataków.
Miejsce Pamięci ma być instytucją aktywną, angażującą i zaangażowaną,
2_ Koncepcja „przepracowania” i acting-out zob. S. Freud, Remembering, Repeating and
1_ Koncepcja „demokracji agonicznej”, jako przeciwstawnej wobec „demokracji deliberacyj-
nej” Jürgena Habermasa, por.: Demokracja, władza i „to, co polityczne” oraz Agonistyczny
model demokracji, [w:] Ch. Mouffe, Paradoks demokracji, Wrocław 2005.
a a
otwartą – zarazem centrum, siecią i organizacją. Realizowane w jego
ramach programy i wydarzenia wspomnieniowe i upamiętniające będą
inspirowały, prowokowały i wspomagały proces budzenia świadomości
i pogłębiania wiedzy na temat naszej mimowolnej roli i pośredniego
współudziału w nieszczęściach świata nawet wówczas, gdy nasze działania
i ich skutki rozgrywają się daleko, na obszarach i terytoriach, których pra-
wie nie znamy. Podstawą dla stworzenia Miejsca Pamięci jest starożytne
żydowskie pojęcie „winy-niewinności” i biblijne „miasta ucieczki”, które 06
.
są z nim powiązane. 07
W jednej ze swych lektur talmudycznych filozof Emmanuel Lévinas
przypomniał i zaktualizował to pojęcie jako znaczącą polityczno-etyczną
metaforę naszego zachodniego nastawienia na globalizację i towarzyszącej
mu nieświadomości zbrodni i aktów niesprawiedliwości popełnianych
przez nas nierozmyślnie (lub na wpół rozmyślnie) wobec tych, którym
los poskąpił powodzenia i dostatku. W obliczu wciąż trwających, pozornie
niekontrolowanych i nieuniknionych krwawych konfliktów i wywoływanych
przez człowieka katastrof dalsza krytyczna aktualizacja polityczno-etycz-
nego paradygmatu i metafory „miast ucieczki” staje się niezbędna dla
naszego społecznego przetrwania i postępu naszej cywilizacji. W tym
globalnym kontekście każdy poziom politycznej i etycznej świadomości
naszej „winy-niewinności” jest cennym punktem wyjścia; niezbędnym,
choć niewystarczającym pierwszym krokiem. Naszym celem jest wyjście
poza tę świadomość, poza wymiar inteligentnej i emocjonalnej refleksji,
poza psychoanalityczne „przepracowanie”2 traumy 11 września. Musimy
zrobić kolejny krok. Trzeba coś zrobić z naszym światem. Trzeba go zmienić.
Aby wyjść poza świadomość ku rozumnym i odpowiedzialnym działaniom
– działaniom wolnym od pochopności, ignorancji, arogancji i egocen-
tryzmu – ku światu wyzwolonemu od skutków nieodpowiedzialnych
Working-Through (1914) i Mourning and Melancholia (1917); Freudian Reader, Norton 1989
oraz D. LaCapra, Conclusion: Acting Out and Working Through, [w:] tegoż, Representing
the Holocaust: History, Theory, Trauma, Cornell University Press, Ithaca 1994.
i nierozmyślnie szkodliwych i niszczycielskich działań lub zaniechań, na-
szych własnych i cudzych, konieczna jest nowa inspirująca i wywierająca
odpowiedni wpływ instytucja. W proponowanym Miejscu nacisk położony
na pamięć uzupełnią programy edukacyjne, badawcze i uwrażliwiające,
których zadaniem będzie promocja nowych praktycznych, odpowie-
dzialnych inicjatyw i działań stwarzających nadzieję na otwarcie drogi
ku lepszemu, mniej niesprawiedliwemu i poddanemu przemocy oraz
bezpieczniejszemu światu. Zadaniem Miejsca Pamięci 11 Września jako 08
.
obszaru aktywnego upamiętniania będzie istotne przyczynienie się do 09

realizacji tego celu. Poniższy tekst opisuje i rozwija koncepcję Miejsca

w kategoriach etycznych i politycznych.

| Miejsce Pamięci usytuowane w Porcie Nowojorskim . | | Miejsce Pamięci z satelitami i promami . |

a a
Biblijne „miasta ucieczki”
w interpretacji
Emmanuela Lévinasa .
1. Powiesz Izraelitom: „Wyznaczcie sobie miasta ucieczki, o których mówiłem wam
przez Mojżesza, aby tam mógł uciec zabójca, który by zabił człowieka przez
nieuwagę, nierozmyślnie. Będą one dla was schronieniem przed mścicielem
krwi. Do jednego z tych miast powinien uciec zabójca; zatrzyma się u wejścia
i przedstawi swoją sprawę starszym tego miasta. Przyjmą go oni do miasta
i wyznaczą mu miejsce, by mógł mieszkać wśród nich. Jeśli mściciel krwi będzie
go ścigał, nie wydadzą go w jego ręce, ponieważ nierozmyślnie zabił swego
bliźniego, do którego przedtem nie żywił nienawiści. Zabójca powinien pozostać
w tym mieście dopóki nie stanie przed sądem zgromadzenia [i] aż do śmierci
najwyższego kapłana, który w tym czasie będzie sprawował czynności. Wtedy
dopiero może zabójca wrócić do swego miasta i do swego domu w mieście,
z którego uciekł […]” Takie były miasta wyznaczone dla wszystkich Izraelitów
i dla przybysza osiadłego wśród nich, aby tam mógł uciec każdy, ktokolwiek
zabije człowieka nierozmyślnie – by nie poniósł śmierci z ręki mściciela krwi,
dopóki nie stanie przed zgromadzeniem.
Księga Jozuego 20: 2-6, 9
W następującym przypadku zabójca, który by tam uciekł, może pozostać przy
życiu: jeśliby zabił bliźniego nieumyślnie, nie żywiąc przedtem do niego nie-
nawiści. Jeśli na przykład poszedł z drugim do lasu ciąć drzewo, uchwycił ręką
siekierę, by ściąć drzewo, żelazo zaś odpadło od drzewca i trafiło śmiertelnie
bliźniego – taki może schronić się do jednego z tych miast, by ratować swe
życie, aby ścigający go mściciel krwi, wzburzony gniewem, nie dosięgnął go
ze względu na zbyt daleką drogę i życia go nie pozbawił, gdyż ten nie jest
winien śmierci, bo nie żywił przedtem nienawiści do zmarłego. Dlatego ja ci
rozkazuję: trzy miasta sobie ustanowisz.
Księga Powtórzonego Prawa 19: 4-7
(Biblia Tysiąclecia)
a a
2. Morderstwo popełnione jako czyn nierozmyślny bądź zabójstwo z przypadku,
jak chociażby, kiedy – przykład z Biblii – żelazo odpadnie od drzewca siekiery
drwala i śmiertelnie ugodzi przechodnia – nie może być przedmiotem sądu.
[…] Czyż morderstwa popełniane bez woli mordercy zdarzają się (dziś) inaczej
niż to, które zdarzyć się może w rezultacie odpadnięcia żelaza od drzewca
i ugodzenia przez nie przechodnia? […] W społeczeństwach zachodnich –
wolnych i cywilizowanych, ale dalekich od społecznej równości i rygorystycz-
nej sprawiedliwości społecznej – nie jest aby absurdem zastanawiać się, czy
dogodności dostępne dla bogatych, lecz niedostępne ubogim – a przecież 10
.
każdy na Zachodzie jest bogaty w porównaniu z kimś innym – czy zatem 11
dogodności owe, jedna wynikająca z drugiej, nie są gdzieś indziej przyczyną
czyjejś agonii? Czy gdzieś tam, w świecie, nie toczą się wojny i nie odbywają
rzezie wywołane tymi dogodnościami? […] Miasta, w których mieszkamy,
i ochrona przed wieloma groźbami odwetu i rozszalałymi mocami, jaką słusznie,
ponieważ zgodnie z naszym subiektywnym poczuciem niewinności, cieszymy
się w naszych liberalnych społeczeństwach (nawet jeżeli są one teraz odrobinę
mniej liberalne niż niegdyś), bez strachu zarówno przed Bogiem, jak i innymi
ludźmi – czyż ochrona ta nie jest w istocie ochroną przed konsekwencjami
niewinności-winy, która jest zarazem jedną i drugą – czyż to wszystko nie
czyni naszych miast miastami ucieczki, miastami wygnania?
Emmanuel Lévinas, Miasta ucieczki
W swym odnoszącym się do Talmudu wykładzie pt. Miasta ucieczki Lévinas
przywołuje biblijny przykład nierozmyślnego zabójstwa popełnionego
przez drwala. Podczas rąbania drzewa ostrze jego siekiery odpadło od
drzewca i zabiło przechodnia. Zabójstwo miało miejsce, lecz zdarzyło się
nierozmyślnie. Można by założyć, że przyczyną tego śmiertelnego wypadku
było niedbalstwo, nieuwaga bądź lekkomyślność. Mógł on być rezultatem
zlekceważenia (potencjalnie niebagatelnego) wpływu działania drwala
na życie innych („moja odpowiedzialność”) lub braku działania, bierności
w obliczu braku kwalifikacji zawodowych (nieprzygotowanie). Tak czy ina-
czej, nie była to jednak zbrodnia popełniona z premedytacją i świadomie.
Drwal mógł być winien społecznej ślepoty lub etycznej obojętności, ale
nie popełnił morderstwa we właściwym znaczeniu tego słowa.
Niemniej zabójstwo zostało dokonane i na mocy starożytnego prawa „oko | Biblijne „miasta ucieczki” . |
za oko” najbliższy, czy też dalszy krewny ofiary, ma prawo, a nawet obowią-
zek się zemścić i pozbawić zabójcę życia. Zgodnie z prawem mojżeszowym
każdy, kto dokonał zabójstwa (bez względu na to, czy udowodniono mu
premedytację, czy nie), miał prawo natychmiast schronić się w jednym
z sześciu „Miast Ucieczki”. W miastach tych, niedostępnych dla „mścicieli
krwi”, zabójca był bezpieczny, dopóki nie można go było odstawić pod
eskortą do miejsca tragicznego zdarzenia lub do świątyni w danym mie- 12
.
ście, celem przeprowadzenia należytego postępowania sądowego. Jeśli 13

udowodniono brak premedytacji, wyrok brzmiał „winny-niewinny” (tzn.

winny spowodowania niedającego się przewidzieć wypadku, którego
przyczyną była w pewnym stopniu niefrasobliwość) a zabójcę odsyłano
z powrotem do Miasta Ucieczki, gdzie mógł żyć bezpiecznie.
Jednak, jak sugeruje Biblia a Talmud dodaje do tego swoją interpretację
i wątek rozwija, „miasto ucieczki” nie było tylko azylem, miejscem bez-
piecznym, gdzie zabójca mógł żyć po ludzku. Było to także, a może przede
wszystkim, miejsce przeznaczone do nauki. Jak przypomina nam Lévinas,
azyl w „miastach ucieczki” wiązał się ze zobowiązaniem do prowadzenia
dogłębnych studiów, do zdobywania mądrości i poznawania praw Tory.
Założyć można, że w Miastach Ucieczki obowiązkowe studiowanie Tory
przebiegało ze szczególnym uwzględnieniem kontekstu śmiercionośnego
zdarzenia, w które wygnaniec był tak głęboko uwikłany. Były to zapewne
medytacje nad przyczynami i konsekwencjami nierozmyślnych działań
zabójcy oraz wpływem tych działań na innych, rozważanie alternatywnych
sposobów życia, tudzież obmyślanie przyszłości pod kątem warunków,
w których śmiercionośne pomyłki nie mogłyby się już więcej wydarzyć.
W skrócie: krytyczne „przywoływanie przeszłości”, by użyć słów Waltera
Benjamina, jej „ratowanie” przed bezkrytycznym upamiętnianiem, studia,
nauka i ustawiczne przewidywanie przyszłości, tak aby przyszłe pokole-
nia mogły uwolnić się od niebezpieczeństwa nierozmyślnych zbrodni
i powtarzania zabójczych błędów czasów minionych.
„Miasta ucieczki” były miejscami kultywowania pamięci krytycznej

a a
 | Propozycja lokalizacji Miasta Ucieczki - Miejsca Pamięci Ofiar 11 Września . | [9. Uniwersytet Nowojorski ]
[10. Komisja ds. Przeciwdziałania Dyskryminacji Amerykanów Arabskiego Pochodzenia ]
[11. Amnesty International USA ]
[12. Konsorcjum Mediacyjne Uniwersytetu Miejskiego Nowego Jorku ]
[13. Program Praw Imigrantów (Immigrant Rights Program)
Komitet Służby Amerykańskich Przyjaciół (American Friends Service Committee) ]
[14. Międzynarodowy Program Badań nad Urazami ]
[15. Centrum Tolerancji w Nowym Jorku
Centrum Szymona Wiesenthala ]
[16. Centrum Outward Bound na Rzecz Pokoju
14
(Outward Bound Center for Peacebuilding) ] .
Program poświęcony Państwu i Bezpieczeństwu ] 15
[17.
[18. Coney Island Avenue Project
(wsparcie dla społeczności południowoazjatyckich i muzułmańskich w przeciwdzia-
łaniu nastrojom antyimigracyjnym narastającym po 11 września) ]
[19. Organizacja Rada Narodów (Council of Peoples Organization)
spełniająca „marzenia” Amerykanów pochodzenia azjatyckiego ]
[20. Lekarze Świata – USA ]
[21. DRUM Desis Rising Up and Moving
(organizacja działająca na rzecz imigrantów z południowej Azji
o niskich zarobkach, rodzin, którym grozi deportacja) ]
[22. Rodziny dla Wolności (Families for Freedom)
– multietniczna sieć przeciwdziałająca deportacjom ]
[23. Centrum Społeczności Żydowskiej na Manhattanie ]
[24. Centrum Muzułmańskie w Nowym Jorku ]
[25. Centrum Społeczności Muzułmańskiej ]
[26. Peaceful Tomorrows ]
[27. Bezpieczny Horyzont (Safe Horizon) – organizacja wspomagająca ofiary przemocy
w przejściu z kryzysu do bezpieczeństwa ]
Propozycja lokalizacji Miasta Ucieczki - MIEJSCA PAMIĘCI OFIAR 11 Września [28. War Resisters League ]
Potencjalne miejsca symboliczne, instytucje i organizacje, które mogą [29. Muzeum Imigracji na Wyspie Ellis (The Ellis Island Immigration Museum) ]
być związane z Miastem Ucieczki - MIEJSCEM PAMIĘCI 11 Września: [30. Statua Wolności ]

[1. Narodowy Pomnik 11 Września – w budowie ]

Bezpieczeństwo WEWNĘTRZNE
[2. Pomnik 11 Września na Staten Island ]
[3. Pomnik 11 Września w Hoboken – w budowie ] [a. Biuro Bezpieczeństwa Wewnętrznego w stanie Nowy Jork ]
[4. Siedziba Główna Organizacji Narodów Zjednoczonych [b. Bezpieczeństwo Wewnętrzne
Biuro UNESCO (w ONZ) Laboratorium Pomiarów Środowiskowych
Siedziba Główna UNICEF ] (The Environmental Measurements Laboratory) ]
[5. Instytut Społeczeństwa Otwartego i Sieć Fundacji G. Sorosa ] [c. Stowarzyszenie Bezpieczeństwa Podwodnego (Underwater Security Associates)
[6. Uniwersytet Columbia ] Bezpieczeństwo Wewnętrzne ]
[7. Hunter College ] [d. Departament Bezpieczeństwa
[8. The New School for Social Research ] Wewnętrzne Biuro Inspektora Generalnego ]

a a
w odróżnieniu od „melancholijnego”, biernego i narcystycznego spo-
sobu upamiętniania tragicznych wydarzeń i śmiercionośnych pomyłek.
Był to „projekt upamiętniania” o charakterze czynnym; projekt służący
przemyśleniu, ucieczka nie od, lecz do „pracy pamięci”, ku analitycznej
i krytycznej rekonstrukcji minionych zdarzeń, czynów i sposobów my-
ślenia (bądź bez-myślenia), które mogły doprowadzić do „wypadku”. Tak
sprawca mógł zrozumieć je – i swoją w nich rolę – na nowo, dla dobra
innych, społeczności i całej ludzkości. Talmud zdaje się sugerować, że 16
.
„miasta ucieczki” stworzono, by rozwinąć kompleksowy program na- 17

uczania, coś w rodzaju miejskiej sieci edukacyjnej obejmującej etykę

(i, jeśli trzeba, politykę), na którą składali się uczniowie i mistrzowie, a może
nawet szkoły tych ostatnich. Zakładając, iż celem istnienia „miast ucieczki”
było inspirowanie i tworzenie bezpiecznych warunków dla pracy żałoby
(„przepracowywania”), proces ten wymagał wyznaczenia dostatecznie
długiego czasu i stosownej przestrzeni do myślenia i przemyśliwania, do
międzypokoleniowego dialogu i, zgodnie z żydowską tradycją, dogłęb-
nych studiów; analitycznej i krytycznej dyskusji, porządnej argumentacji
i głębokiej aktualizacji przyswojonej wiedzy.

a a
Nowy Jork zostały wymyślone przez Mojżesza dla ochrony nieumyślnych zabójców
przed „mścicielami krwi”. Miały one chronić osoby winne dających się
po zamachach 11 września: przewidzieć wypadków (do których doszło na skutek zaniedbania) –

spontanicznie stworzone owych „winnych-niewinnych” – przed śmiercionośnym odwetem ze

miejsce pamięci .
W następstwie zamachów z 11 września całe miasto Nowy Jork stało się
jednym wielkim miejscem pamięci, które przybrało postać trzech rozwija-
strony członków rodziny ofiary. W swojej egzegezie Talmudu Emmanuel
Lévinas zinterpretował sześć biblijnych miast jako metaforę dzisiejszych
miast Zachodu. I choćby przez ten właśnie miesiąc tuż po zamachach
11 września Nowy Jork, nierozmyślnie, lecz intensywnie i na ogromną 18
.
skalę, przywrócił do życia (i sam ich doświadczył) etyczne, dyskursywne 19

jących się równocześnie projektów służących upamiętnieniu. Pierwszym i krytyczne drogi przeżywania żałoby, które w pewnym sensie przypomi-
z nich było publiczne wspominanie ofiar zamachu, przeprowadzone na nały zadania i metody charakterystyczne dla biblijnych „miast ucieczki”.
wielką skalę, drugim wielkie publiczne forum do dyskusji i emocjonalnie Dzisiaj, wobec rosnącego niezadowolenia ze sposobów, w jakie rząd
zaangażowanych komentarzy natury etyczno-politycznej, i trzecim, na prowadzi swoją „walkę z terrorem” zarówno w kraju, jak i za granicą, po
skalę znacznie mniejszą, antywojenna, koncyliacyjna wyprawa do Afgani- pięciu latach melancholijnej na wpół-rezygnacji, przerywanej tylko przy
stanu grupy nowojorczyków, którzy stracili we wrześniowych zamachach specjalnych okazjach antywojennymi protestami, nowojorczycy znów
swoich bliskich. nabrali energii, aby przemyśleć zasadność tych wszystkich kosztownych
Tysiącom wizualnych i tekstowych nekrologów i hołdów dla ofiar zamachów działań militarnych, które przyniosły tylko krew, i ubolewać z powodu
towarzyszyły tysiące ostrzeżeń, refleksyjnych i krytycznych wypowiedzi braku nowych politycznych, ekonomicznych i etycznych analiz sytuacji
oraz komentarzy. Zalecały one analizę, doradzały myślenie historyczne oraz nowej, bardziej odpowiedzialnej i elastycznej globalnej polityki.
(„przepracowanie” przeszłości), ostrzegały przeciw akcjom odwetowym,
zarówno w USA, jak i za granicą (odreagowywanie), potępiały reakcje
antyarabskie i antymuzułmańskie (ksenofobię) i wreszcie przypominały
historyczne amerykańskie błędy i tragedie (Wietnam). Graffiti i plakaty,
takie jak „Żydzi i muzułmanie łączcie się!”, „Precz z wojną!”, „Dość oka za
oko!”, „W każdym z nas drzemie terrorysta!” i inne otaczały łuk na Wa-
shington Square, przykrywały i zmieniały oblicze posągu Waszyngtona
na Union Square, na wiele sposobów „aktualizując” i reinterpretując te
i inne politycznie i historycznie znaczące punkty miasta i symboliczne
budowle. Na miesiąc, którego kulminacją był wyjazd pokojowej misji
nowojorczyków do Afganistanu, niebywały przypadek antyodwetu,
Nowy Jork zmienił się w upamiętniającą agorę, obszar „agonistycznej”
pamięci – dyskursywny i aktywny pomnik. W Biblii „miasta ucieczki”

a a
 20
.
21

| Miejsce Pamięci - widok z boku i od góry . |

a a
 Architektura „odreagowania” ten, co symptomatyczne, pochodzi od określenia, za pomocą którego armia
amerykańska opisała epicentrum wybuchu atomowego nad Hiroszimą)
i „przedwczesnego zamknięcia”3: i jasno dał do zrozumienia nowojorczykom, wciąż jeszcze pogrążonym
nowe Światowe Centrum Handlu w publicznej żałobie i debatach, że katastrofa, jaka dotknęła Światowe
Centrum Handlu, poczucie straty i trauma, nie dotyczą wyłącznie miasta.
i nowe, oficjalne Miejsce Pamięci . Jego zdaniem tragedią miał się zająć rząd federalny, który winien odpo-
wiedzieć na atak zgodnie z programem nowej ogólnoświatowej misji
Chociaż oficjalny konkurs na nowe Światowe Centrum Handlu i Pomnik Stanów Zjednoczonych, nowej woli narodu i jego przeznaczenia – „Wojny 22
.
poprzedniego został już rozstrzygnięty, nigdy nie odbyła się gruntowna, z Terrorem”. Istotę przemówienia prezydenta można streścić następująco: 23

otwarta, obejmująca różne punkty widzenia dyskusja na temat tego, jak „Nowojorczycy! Przestańcie myśleć! Bądźcie prawdziwymi Amerykanami!
należy rozumieć znaczenie oraz funkcję upamiętnienia ataków z 11 września Zacznijcie działać! Podzielcie wolę narodu”! Stolica, chętna do działania, czy
i w jaki sposób rozważać społeczne i symboliczne możliwości w tej mierze. też raczej do odreagowania, straciła cierpliwość do pracy pamięci wyko-
Publiczna dyskusja wywołana konkursem na projekt architektoniczny nywanej przez Metropolię, do jej wysiłku „przepracowania”, do jej żałoby.
nowego Centrum mogła być co najwyżej namiastką szerszej dyskusji
o wymiarach filozoficznych, politycznych, etycznych i psychoanalitycznych,
której brak dojmująco odczuwano. Faktyczne dyskusje dotyczyły rzeczy
ważnych, ale nie wszystkiego, co ważne. Skupiały się one wokół kwestii
symbolicznej formy upamiętnienia tych, którzy stracili życie i architekto-
nicznej symboliki projektu, a także problemów bezpieczeństwa, walorów
turystycznych obiektu, jego funkcji handlowych, itp.
Masowe, prowadzone z dużej wysokości bombardowania Afganistanu
(a później Iraku), plany budowy nowego Centrum, które przewyższyłoby
poprzednie, osadzenie Pomnika na śladach zburzonych wież i zwyczaj,
by śmiertelne ofiary ataku nazywać „bohaterami”, były czworaką mani-
festacją architektonicznego i pomnikowego odreagowania, melancholii
i przedwczesnego zamknięcia.
Prezydent Stanów Zjednoczonych mianował samego siebie Głównym
Architektem i reprezentującym opinię publiczną twórcą całego projektu.
W kasku na głowie znienacka pojawił się na terenie Ground Zero (termin

3_ E. Lévinas, Cities of Refuge, [w:] tegoż, Beyond the Verse, Talmuding Readings and Lectures,
Indiana University Press, Bloomington 1994.

a a
Nowy Jork
jako „miasto ucieczki” mimo woli:
powrót do pytań Emmanuela Lévinasa .
By nawiązać do metody historiozoficznej Waltera Benjamina, dla Lévinasa
starożytne „miasta ucieczki” ilustrują specyficzne pojęcie „przeszłości”:
jest to przeszłość, która wydarzyła się niejako antycypując przyszłość.
W swoim wykładzie Lévinas postawił wiele pytań, które, jak się wydaje,
antycypowały nie tylko ataki z 11 września, ale także działania Departamentu
Bezpieczeństwa Wewnętrznego, niedawne zamieszki wśród imigrantów
we Francji, ubiegłoroczne zamachy terrorystyczne w Londynie, niedawno
planowane ataki na amerykańskie linie i porty lotnicze, wojnę pomiędzy
Izraelem a Hezbollahem, rozpowszechnione dziś nastroje antyzachodnie,
antyamerykańskie i antyizraelskie, „gorącą krew” nawołującą do odwetu,
i wreszcie nasz rosnący strach przed „arabskim i muzułmańskim terrory-
zmem i jego ideologiami, agentami i bojownikami.
Powróćmy do tych kwestii w nieco rozszerzonej i uaktualnionej wersji:
– Choć dopisuje nam szczęście i cieszymy się przywilejami, to czyż nie
mieszkamy dziś w czymś w rodzaju biblijnych „miast ucieczki”?
– Jako mieszkańcy szczęśliwych miast Północy, czyż nie jesteśmy niewinni-
-winni nieszczęściu miast Południa?
– Czyż nie powinniśmy dostrzegać związku, i to ściśle przyczynowego,
między naszym bogactwem a ich biedą?
– Czyż nie odwróciliśmy się nie tylko od ubóstwa miast Południa, ale
również od biednych obszarów naszych własnych miast?
– Czy poprzez naszą ignorancję i bierność nie przyczyniliśmy się mimo-
wolnie do utrzymywania się wielkiej gospodarczej i politycznej asymetrii,
4_ O psychoanalitycznej koncepcji ideologicznej „fantazji” zob. S. Žižek, Seven Veils of
która skłania ludzi do zabijania innych i stwarza żyzny społeczny i polityczny
a a
grunt dla barbarzyńskiego terroryzmu czasów obecnych i przyszłości?
– Czy nie jesteśmy de facto potencjalnymi lub rzeczywistymi zabójcami?
– Czyż nie szukamy w naszych bogatych i dobrze strzeżonych dzielnicach
schronienia przed potencjalnymi mścicielami krwi, którzy mogą zaatakować
nas poza granicami naszych miast, i którzy powodowani „gorącą krwią”
mogą w jakiś sposób zniweczyć wysiłki Departamentu Bezpieczeństwa
Wewnętrznego i zaatakować nas ponownie?
– Czyż celem naszych „strzeżonych” dzielnic i osiedli, tudzież monu- 24
.
mentalnych posiadłości ufortyfikowanych niczym cytadele, położonych 25
zarówno wewnątrz, jak i poza obrębem miast lub na przedmieściach
(miasta w miastach, czy też pod-miasta), nie jest ochrona nas samych
przed „przemocą” ze strony miasta jako takiego oraz przed dostrzeganiem
i doświadczaniem problemów otaczającego nas świata?
– Czyż nie cieszymy się bezmyślnie naszymi chronionymi enklawami,
nie chcąc nic wiedzieć o szczegółach niesprawiedliwych, bądź nawet
niezgodnych z konstytucją zatrzymaniach i deportacjach, o nieludzkich
i sprzecznych z prawem warunkach, jakie panują w ośrodkach dla zatrzy-
manych stworzonych przez Departament Bezpieczeństwa Wewnętrznego
w imię utrzymania rzeczywistych lub wyimaginowanych „mścicieli krwi”
na odległość?
– Czyż my, intelektualiści i artyści, nie poszukujemy miejsc chronionych,
by zdobywać w nich akademickie stopnie w dziedzinie studiów etyczno-
-politycznych, podobnie do wygnańców, którzy zamieszkiwali biblijne
„miasta ucieczki” służące nauce i schronieniu?
– Czyż nie żywimy nadziei, że uda nam się osiągnąć stan filozoficznego
„zaawansowania”, psychicznego i intelektualnego „zdrowia”, wyzwolenia
z „melancholii” (Freud), wolności od „ideologicznych fantazji” (Žižek)4
Fantasy, [w:] tegoż, The Plague of Fantasies, Verso, London–New York 1997.
 i „ksenofobicznych projekcji” (Kristeva)5, że wyleczymy się z niechęci,
by otwierać się na „innego” (Lévinas)6, nie ustając zarazem w wysiłkach
urzeczywistniania aktywizujących zamiarów i projektów (Rorty)7 wiodą-
cych ku bezkrwawemu, zaangażowanemu i w pełni demokratycznemu
światu przyszłości (Mouffe)? Czy ta krytyczna i analityczna postawa nie
zawiera aluzji do naszego zdrowej, aktywizującej próby zmierzenia się
z winą-niewinnością? Czy, stosując do projektu „miast ucieczki” słowa
Gillesa Deleuze’a, nie jest to projekt prawdziwie „krytyczny i kliniczny”8?
– Zgodnie z Biblią, „mściciel krwi” mógł być zwolniony z obowiązku zabicia
nieumyślnego zabójcy tylko po śmierci arcykapłana miasta, w którym
doszło do tragicznego wypadku. Był to koniec wymuszonego wygna-
nia zabójcy, który mógł wówczas swobodnie opuścić „miasto ucieczki”
i powrócić do domu. Czyż przynajmniej niektórzy spośród dzisiejszych
mścicieli krwi nie czekają na śmierć lub na koniec kadencji ich własnych
„arcykapłanów” – przywódców politycznych, polityczno-religijnych, czy
duchowych – by również uwolnić się od krwawego obowiązku zemsty?
– Ponadto w „miastach ucieczki” nie wolno było handlować bronią, ogra-
niczono użycie pułapek na zwierzęta oraz narzędzi i elementów budow-
lanych, które mściciele krwi mogliby ewentualnie wykorzystać jako broń.
Projektowano je w formie dużych otwartych przestrzeni bez umocnień
i murów obronnych, tak aby mściciel był zawsze widoczny dla innych,
5_ Koncepcja psychopolityki ksenofobii i ksenofobicznych „projekcjach” zob. J. Kriste-
va, Might Not Universality Be... Our Own Foreignness?, [w:] tejże, Strangers to Ourselves,
Columbia University Press, New York 1991 oraz K. Wodiczko, Critical Vehicles; Writings,
Projects, Interviews, Designing for the City of Strangers, MIT Press, Cambridge (Mass.) 1999.
6_ Lévinasowska koncepcja „Innego” zob. E. Lévinas, Time and the Other, [w:] tegoż, The
Levinas Reader, red. S. Hand, Blackwell, Oxford–Cambridge (Mass.) 1989, oraz dyskusja
na temat wagi spostrzeżeń Emannuela Lévinasa o „Innym” (oraz „Trzecim”) w procesie
demokratycznym zob. S. Critchley, Levinasian Politics of Ethical Difference, [w:] tegoż, The
Ethics of Deconstruction-Derrida and Levinas, Blackwell, Oxford–Cambridge (Mass.) 1992.
7_ Zob. R. Rorty, Achieving Our Country, Harvard University Press, Cambridge (Mass.) 1998.
8_ Zob. G. Deleuze, Literature and Life, [w:] tegoż, Essays: Critical and Clinical; University of
Minnesota Press, Minneapolis 1997.
a a
by utrudnić mu wejście do miasta i ukrycie się w nim. Czyż nasze nowe
środki bezpieczeństwa nie świadczą o obawie przed mścicielami krwi?
Czyż nie zmieniamy obowiązujących w miastach przepisów i procedur,
by się przed nimi ustrzec? (W tym znaczeniu procedury bezpieczeństwa
obowiązujące po 11 września w Nowym Jorku są zapewne świadectwem
przesady). Hasło „Jeśli coś zobaczyłeś, powiedz o tym”9 akustycznie
i wizualnie zdominowało stacje nowojorskiego metra, dworce kolejowe,
autobusy, przystanki autobusowe i inne miejsca publiczne. Miejmy na- 26
.
dzieję, że przynajmniej w tym można dopatrywać się znaczącej analogii. 27
9_ About the campaign If You See Something Say Something the official New York Met-
ropolitan Transit Authority address to city residents says: “If You See Something, Say
Something Call 1-888-NYC SAFE The vigilance of all New Yorkers has kept MTA buses,
subways, and railroads safe.The MTA thanks our passengers and reminds them to: Be
alert to unattended packages. Be wary of suspicious behavior. Take notice of people in
bulky or inappropriate clothing. Report exposed wiring or other irregularities. Report
anyone tampering with surveillance cameras or entering unauthorized areas. Learn the
basics of safe t rain evacuation. And remember, if you see something, say something.
Alert a police officer, train or bus operator, station personnel or call 888-NYC-SAFE
(888- 692-7233)”.
[Jeśli chodzi o kampanię Zauważysz coś – powiedz coś, to oficjalna odezwa nowojorskiego
Metropolitarnego Zarządu Komunikacji do mieszkańców miasta głosi: „Zauważysz coś
– powiedz coś, dzwoń pod numer 1 888 692 7233. Czujność nowojorczyków pozwoliła
zachować bezpieczeństwo w miejskich autobusach, metrze i na kolei. Metropolitarny
Zarząd Komunikacji dziękuje pasażerom i przypomina: Zwracaj uwagę na pakunki po-
zostawione bez opieki. Zwracaj uwagę na podejrzane zachowanie. Zwracaj uwagę na
osoby w obszernym i niewłaściwym ubraniu. Informuj o odsłoniętych drutach i innych
nietypowych zjawiskach. Zgłaszaj każdego, kto majstruje przy kamerach dozorowych
lub wkracza do strefy zakazanej. Zapoznaj się z podstawami bezpiecznej ewakuacji
pociągu. I pamiętaj: jeśli zobaczysz coś, to powiedz coś. Zgłoś to na policję, kierowcy
lub maszyniście, obsłudze stacji albo zadzwoń pod numer 1 888 692 7233.” ]
[@:] http://www.mta.info/mta/security/index.html
Ku świadomej przemianie
Nowego Jorku
w „miasto ucieczki” .
Skoro brak nam świadomości, że mieszkamy w naszym własnym mieście
tak, jakby było to „miasto ucieczki” (nigdy przecież nie „zbiegliśmy” tu
jako wygnańcy), można zapewne zaryzykować stwierdzenie, iż nasze
życie tutaj jest etycznie, a więc i politycznie, naiwne. Nasze miasto nigdy
nie stawiało nam żadnych szczególnych wymagań ani nie narzucało
zobowiązań w zamian za ochronę przed „mścicielami krwi”. Przybyliśmy
tu bez poczucia jakiegoś realnego niebezpieczeństwa, bez koniecz-
ności tłumaczenia się przed starszymi miasta z zabójstwa (choć 60%
nowojorczyków przyjechało tu z innych krajów, nie licząc przybyszów
z innych miast Ameryki). Nie musimy bać się procesu w miejscach, gdzie
popełniliśmy nieumyślne zbrodnie – gdziekolwiek, tu czy też w jakimś
innym kraju, niebezpiecznym i odległym. Co więcej, ani od nas, ani od
naszych nauczycieli nasze bezpieczne schronienie nie wymaga, byśmy
rozważali szersze znaczenie naszych nieumyślnych czynów, poszukiwali
nowych dróg ku etycznej, psychologicznej i politycznej poprawie i zmianie
odnoszącej się do nas samych, naszych społeczności i świata w ogóle.
Dopiero teraz, czytając esej Lévinasa, otrzymujemy od niego zadanie
rozważenia naszego życia w kategoriach etycznego wygnania i stajemy
się krytykami i analitykami naszych nieumyślnie popełnionych czynów,
a przez to także potencjalnym sprawcami przemiany. Istota tego zadania
polega na tym, byśmy mieszkali w naszym mieście tak, jakby było ono
w sensie etycznym i politycznym starożytnym „miastem ucieczki”. Stawiając
przed nami to historyczne zadanie, Lévinas wykonał już za nas część pracy.
Osądził nas (in absentia), zakwalifikował nas wstępnie jako potencjalnych
mieszkańców (orzekając o naszej winie-niewinności) i przypisał naszemu
a a
miastu nowy status i misję „miasta ucieczki”. Nowy Jork był zupełnie nie-
przygotowany do roli miasta schronienia i bezpieczeństwa. 11 września
(a nawet wcześniej, gdyż Światowe Centrum Handlu atakowano już przed-
tem) miasto okazało się niezdolne do obrony przed „mścicielami krwi”.
Dla nas, nieświadomych przypisanego nam przez Lévinasa przeznaczenia,
Nowy Jork był dotąd miastem wygnania nieświadomego, prawdziwym
„miastem ucieczki” nie zdającym sobie sprawy ze swej roli. Mimo naiwności
etycznej, nieprzygotowania i całej bezbronności militarnej, Nowy Jork dał 28
.
świadectwo swej etycznej siły i zintegrowania – spontanicznie niejako 29
„przeprojektował się” w obszar namysłu i krytycznej refleksji. Nowojorczy-
cy okazali się etycznie przygotowani, by zmierzyć się z traumatycznymi
emocjonalnymi następstwami zburzenia Światowego Centrum Handlu,
podczas gdy ci, którzy byli odpowiedzialni za ich bezpieczeństwo, zawiedli
militarnie i politycznie. Władze federalne nie zdołały zapobiec atakowi i –
co widzimy dziś nader wyraźnie – nie poradziły sobie z jego militarnymi
i politycznymi następstwami. W rezultacie drakońskich posunięć nowego
Departamentu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i na skutek wprowadzenia
„Patriot Act”10, militarne i paramilitarne zabiegi, by uchronić nas przed
„mścicielami krwi” (odkupicielami krwi rozlanej), mnożą się dramatycz-
nie, podczas gdy nasze możliwości swobodnego namysłu i otwartej,
krytycznej dyskusji nad naszymi czynami – umyślnymi i nieumyślnymi,
globalnymi i lokalnymi – wraz z poczuciem zobowiązania, by stosowną
refleksję i dyskusję kontynuować, dramatycznie maleją.
Gdybyśmy mieli świadomie przekształcić Nowy Jork w miejsce ucieczki,
konieczne jest opracowanie nowych sposobów zapewnienia bezpieczeń-
stwa i środków samoobrony, jak również przeciwstawienie się fantazjom
i ideologiom, które stoją za obecnymi działaniami Departamentu Bezpie-
10_ USA PATRIOT ACT – prawo amerykańskie ustanowione 26 października 2001 w wyniku
zamachu na WTC. Według tego prawa wolno przetrzymywać przez nieokreślony czas
bez sądu obywateli nieamerykańskich, którzy zostaną uznani za zagrożenie dla naro-
dowego bezpieczeństwa. Rząd nie jest zobowiązany do ogłoszenia takiego aresztu
ani też jego usprawiedliwiania.
 30
.
31

czeństwa Wewnętrznego, rezultatami i klimatem wytworzonym przez

„Patriot Act” oraz etyczną i psychologiczną funkcją „mieszkalnych cytadel”,
takich jak ufortyfikowane Stuyvesant Town, Peter Cooper Village, Battery
Park City itd. Gdybyśmy mieli przyjąć zaleconą etyczną i polityczną misję,
nową świadomość, która uczyniłaby nas „godnymi” etycznej i prawnej
ochrony, musielibyśmy przekształcić Nowy Jork w „miasto ucieczki”; prze-
myśleć je na nowo, przemienić, wytworzyć nowe sposoby życia, pracy
i czerpania radości z mieszkania w nim, przedyskutować raz jeszcze jego
organizację, a być może nawet municypalne przepisy, co wymagałoby
| Szkice . | wsparcia przez specjalnie powołane instytucje i struktury symboliczne.

a a
Nasza wina-niewinność .
Większość społeczeństwa, w tym również jego byli zwolennicy, uznaje
dziś dwukrotną prezydenturę George’a W. Busha, którego przywództwo
po 11 września przyniosło szkody i zamęt w kraju i za granicą, za tragiczną
pomyłkę wyborców. W imię bezpieczeństwa narodowego rząd Stanów
Zjednoczonych opracował i wdrożył doktrynę prawa do uderzenia wyprze-
dzającego na teren jakiegokolwiek obcego kraju wyłącznie na podstawie
podejrzeń, że przygotowuje się tam działania terrorystyczne przeciwko
USA. Podobna doktryna „wyprzedzenia” zastosowana została w polityce
wewnętrznej przeciwko imigrantom z krajów „muzułmańskich” i „terrory-
stycznych”. Jej wdrożenie przyniosło zatrzymania i deportacje wymierzone
w te grupy, rozdzielając rodziny i pozbawiając wiele dzieci opieki rodziców.
W rezultacie wprowadzenia w życie „Patriot Act” szpiegowanie obywateli
Stanów Zjednoczonych i osób z innych państw przebywających legalnie
na ich obszarze zaczęło przypominać epokę McCarthy’ego. Można to
nazwać wyprzedzającym uderzeniem rządu w prawo do obywatelskiego
sprzeciwu i konstytucyjne gwarancje wolności. Ta polityka wewnętrzna
i zagraniczna jest dziś szeroko postrzegana jako sprzeniewierzenie się
zasadom prawa międzynarodowego i demokracji, łamanie konstytucji
USA i ograniczanie swobód obywatelskich. W erze po 11 września wielu
z nas poczuwa się na różne sposoby do odpowiedzialności za fizyczne,
psychiczne i moralne straty, śmiercionośne zniszczenia i codzienne
cierpienia innych zarówno w kraju, jak i za granicą. Coraz większa część
społeczeństwa amerykańskiego ma poczucie odpowiedzialności za
nieodpowiedzialne działania swego rządu.
Bez względu na to, czy akceptujemy to, czy nie, jako obywatele Stanów
a a
Zjednoczonych jesteśmy współodpowiedzialni za działania naszego rządu,
których efektem są wielkie cierpienia ludności cywilnej Iraku i Afganistanu,
nielegalne uwięzienie i nieodpowiednie traktowanie jeńców w bazie Guan-
tanamo, torturowanie osób schwytanych za granicą w ramach „środków
nadzwyczajnych” oraz deportacje i zatrzymania niewinnych imigrantów,
których rodziny, pozostawione samym sobie, stały się wtórnymi ofiarami
drakońskich posunięć Departamentu Bezpieczeństwa Wewnętrznego.
W tej sytuacji liczba ofiar i tych, którzy ocaleli z terrorystycznego ataku 32
.
11 września, znacznie przekracza pierwotną liczbę zabitych, rannych 33
i ucierpiałych na zdrowiu w wieżach Światowego Centrum Handlu, oraz
członków ich rodzin i bliskich.
Lista poszkodowanych zawiera dziś także niewinne ofiary „wojny z ter-
rorem” i nieskończenie większą liczbę tych, którzy ucierpieli lub zginęli
w następstwie błędnych lub aroganckich działań wewnątrz kraju i za
granicą oraz wojen prowadzonych przez Amerykanów i ich sojuszników.
Wielu obywateli amerykańskich odczuwa teraz wstyd, gdyż po części
czują się oni odpowiedzialni za działania swego rządu. Inni po prostu
potępiają rząd za popełniane nieprawości, uznając się za jego niewinne
i zdradzone ofiary. Niektórzy aktywnie uczestniczą w zorganizowanych
protestach, inscenizują publiczne procesy prezydenta lub tak samo pu-
blicznie odmawiają rządowi prawa do działania i występowania w ich
imieniu jako Amerykanów.
Z niedowierzaniem, obarczając współwiną samych siebie, coraz więcej
Amerykanów krytycznie ocenia swoją zaskakującą bierność tuż po atakach,
brak działania i świadomości, obojętność sumienia, polityczną naiwność
i fałszywą ocenę sytuacji. Wielu czuje się winnych za to, że pozwolili
poprowadzić się w złym kierunku przez nieodpowiedniego prezydenta
i że nie przeciwstawili się polityce rządu dostatecznie silnie i szybko. To
poczucie wpół-winy (a przecież tylko połowa elektoratu wybrała tego
prezydenta) może się tylko zaostrzyć, jeśli nie zadbamy o wybór bardziej
wyrafinowanego przywódcy politycznego – takiego, który myśli na dłuższą
metę, zamiast podsycać i manipulować społecznymi obawami po to, by
wprowadzać surowsze prawa i kroki wymierzone w terroryzm (często
przypominają one metody samych terrorystów), a przez to wystawić sa-
memu sobie czek in blanco na nadzwyczajne uprawnienia i przedłużający
się „stan wyjątkowy”.
Społeczne poczucie winy-niewinności jest też wynikiem wpływu wojny
na sytuację wewnętrzną – gwałtownego oddziaływania wtórnej traumy,
której ofiarami padają żołnierze powracający do swych rodzin. Nieumyślnie,
bądź po części nieumyślnie kryminalny charakter działań wojennych oraz
destrukcyjne lub autodestrukcyjne zachowania społeczne żołnierzy zarów-
no na polu walki, jak i po powrocie do domu, wywołane częstokroć przez
stres pourazowy, wzmacniają intensywność ambiwalentnych emocji. Na
skutek użycia na bezprecedensową skalę Gwardii Narodowej i cywilnych
rezerwistów, często powoływanych pod broń trzy lub czterokrotnie, którzy,
w odróżnieniu od młodszych żołnierzy, mają duże rodziny, każda ofiara
urazu przenosi jego efekty na pięć do dziewięciu osób w najbliższym
otoczeniu. Wtórny uraz wojenny rozprzestrzenia się po kraju tak szybko,
że w jego rezultacie pogorszeniu uległa jakość życia jednej trzeciej całego
amerykańskiego społeczeństwa. Członkowie rodzin żołnierzy stają się
weteranami wojennymi tak samo, jak uczestnicy działań. Dla wielu spośród
tych, co powrócili do domu, pokój staje się „kontynuacją wojny innymi
środkami”. W rezultacie stosowania w obozach szkoleniowych nowych
technik obniżania progu wrażliwości, 80% amerykańskich żołnierzy zdol-
nych jest w Iraku i Afganistanie do zabijania (podczas II Wojny Światowej
dotyczyło to jedynie 20%). W tej sytuacji wielu powracających do domu
żołnierzy ma kłopoty z powrotem do poprzedniego stanu psychiki, rząd
zaś nie wprowadził żadnego rozbudowanego i skutecznego programu
pomocy. Na każdego poległego przypada 16 rannych kolegów – jest
to stosunek bezprecedensowy. Wielu spośród uratowanych odniosło
poważne obrażenia fizyczne i psychiczne, u wielu wystąpiły liczne nie-
znane przedtem urazy mózgu i innych organów oraz dolegliwości natury
emocjonalnej. Wszystkie te skutki wojny, wraz z ich konsekwencjami
moralnymi, będą miały szkodliwy wpływ na dzieci i wnuki weteranów.
a a
Na przemian wielokrotnie powoływani pod broń i powracający z wojny,
żołnierze przeżywają traumę, która się odnawia, co skutkuje nawrotami
traumy u osób bliskich, zabójstwami lub samobójstwami.
Irak i Irakijczycy przeżywają oczywiście traumę zwielokrotnioną. Ponad
80% irackich dzieci przeżywa stres pourazowy, podobnie jak większość
dorosłej ludności kraju. Wielu mieszkańców Iraku straciło życie, inni odnieśli
rany, stracili dobytek lub bliskich i przyjaciół; wielu też poszukuje niepew-
nego schronienia za granicą. Wielu żołnierzy (a często także członkowie 34
.
ich rodzin) ma krytyczny i samokrytyczny stosunek do swej wcześniejszej 35
decyzji, by zgłosić się do wojska, często podjętej w poczuciu dezorientacji,
poniżej pełnoletności lub wręcz jeszcze w szkole średniej. Naiwni, źle po-
informowani, działający impulsywnie w przypływie uczuć patriotycznych,
młodzi rekruci są brutalnie manipulowani przez rządową propagandę
bądź niespełnione później obietnice, zwłaszcza że ich pole wyboru jest
ograniczone z powodu ubóstwa lub braku innych perspektyw. W świetle
tego, czego boleśnie dowiedzieli się o tej wojnie, oni także mogą czuć
się winni-niewinni w pełnionej służbie. Na skutek wpływu wywieranego
przez obrazy wojny pokazywane w telewizji i w gazetach wina-niewinność
stała się częścią naszego codziennego życia. Jak pisze Hegel:
Poranna lektura gazet stała się czymś w rodzaju faktycznej modlitwy. Według
niej kształtuje się nasza postawa wobec świata i wobec Boga, bądź wobec
tego, czym świat jest. W obu przypadkach poczucie bezpieczeństwa jest
takie samo – człowiek wie, na czym stoi.
G.W.F. Hegel
Spostrzeżenie Hegla, iż lektura porannej gazety stała się współczesnym
substytutem modlitwy, pozostaje nadal aktualne, oddając mglistą atmosferę
naszego pseudoetycznego i pseudopolitycznego życia – życia na pogra-
niczu winy i niewinności, wygody i niedogodności, odpowiedzialności
pomieszanej z jej brakiem. Fizyczne, psychiczne i moralne obrażenia,
śmiercionośne zniszczenia i cierpienie, jakiego doznają mieszkańcy Iraku
i Afganistanu, media zamieniają w widowisko o charakterze parareligijnym,
lawinę fałszywych wyobrażeń i pseudoświętych obrazów. Ten spektakl
ludzkich tragedii i traumy, który śledzimy również przez radio i w Inter-
necie, przydaje naszemu zmąconemu życiu w stanie winy-niewinności
pseudometafizycznego czy też pseudoduchowego posmaku. Inspirowane
wyobrażeniami religijnymi, te obrazy ofiar i ocalałych są selekcjonowane
i zestawiane w taki sposób, by tych drugich można było łatwo postrzegać
jako świętych męczenników, którzy, niczym święci z dawnych czasów,
cierpią „zamiast” nas i „dla” nas. Czytając poranną gazetę i napotykając na
samoobrony przed wrogami zza granicy. Dzięki temu możemy popierać
wzmocnienie bezpieczeństwa wewnętrznego naszego kraju poprzez
dodatkową ochronę granic i działania podejmowane przeciwko niele-
galnym imigrantom – potencjalnym terrorystom.
36
.
37

takie obrazy na pierwszej stronie, możemy w bezpiecznym zaciszu naszych

domów wyrażać życzenie i nadzieję, że cierpienie ocalałych i ofiar wojny
może w jakiś sposób i w pewnym stopniu nas „odkupić” i obdarzyć nas
rodzajem „zbawienia”, zwalniając nas zarazem dla wygody z obowiązku
podjęcia próby, by coś z ich tragiczną sytuacją zrobić. Cena jest stosunko-
wo niewielka i łatwo ją zapłacić – chodzi jedynie o „empatię”. O ile udaje
nam się zbudować między nami a nimi, a ściślej biorąc ich wizerunkami,
pomost „empatii”, zaczynamy czuć się godni członkowstwa rodziny
ludzkiej – czujemy się lepiej, „odkupieni”. To poranne uczucie empatii,
oparte na parareligijnych nawykach, nadziei i modlitwie o przynajmniej
częściowe odkupienie, wkrótce mija wraz z uświadomieniem sobie, że
prawdziwi ludzie stojący za tymi obrazami nie wybrali drogi męczenników
czy świętych, aby odkupić innych, w tym także nas. Świadomość ta trwa
w nas jednak tylko do następnego poranka, kiedy to, na szczęście, pojawia
się świeża gazeta i obraz z pierwszej strony znów podnosi nas na duchu.
Znacznie wyprzedzając nadejście ery kolorowej fotografii, spostrzeżenie
Hegla jest dziś wciąż nader aktualne. Dzisiejsze zaawansowane technologie
przetwarzania obrazu wzmacniają jedynie siłę Heglowskiej „faktycznej”
modlitwy nad New York Timesem czy Boston Globe, z ołtarzami ich tytu-
łowych stron i wielkoformatowymi obrazami ołtarzowymi pełniącymi
rolę świętych ikon. To mieszane uczucie życia w stanie winy-niewinności
bierze się także z postrzegania nas samych jako ocalałych i potencjalnych
celów terrorystycznego ataku, a więc jako mających zasadne prawo do

a a
Problemy kulturowe i polityczne .
Ten stan winy-niewiności jest społecznym symptomem, który nie po-
winien być utrwalany jako trwała kondycja „moralna”. Społeczeństwo
amerykańskie przesiąknięte jest w zasadzie duchem pragmatyzmu, re-
prezentuje postawy pozytywne i nastawione na aktywność. Jakkolwiek
teraz, w następstwie 11 września, należymy do globalnego społeczeństwa
dotkniętego politycznymi podziałami i etycznym zamętem, mimowolnie
ponosząc współodpowiedzialność za zbrodnie popełniane przez rząd
w kraju i za granicą, większość z nas czuje również potrzebę przekrocze-
nia etapu studiów, dyskusji i refleksji. Nasz obecny dylemat winien stać
się punktem wyjścia ku nowemu, pragmatycznemu, konstruktywnemu
i zarazem dekonstrukcyjnemu, a przede wszystkim nastawionemu na
aktywność, politycznemu projektowi. Etyczna mgła, która wypełnia poli-
tyczną otchłań, jaka otwarła się po 11 września, może być rozproszona tylko
stopniowo, w nowych, sprzyjających przemianie i twórczości warunkach.
Jednakże ponowne nazwanie, filozoficzne przeprojektowanie naszego
miasta, nawet w sposób tak głęboki jak ten, który podpowiada Lévinas,
to zaledwie pierwszy krok.
Dziś, podobnie jak w czasach biblijnych, aby taki teologiczny projekt
urbanistyczny nabrał siły przekonywania choćby jako pojęcie i metafora,
należy go rozpisać w postaci symbolicznego, szczegółowo opracowa-
nego i administracyjnie skonkretyzowanego planu. Lévinas nie mógł
zaoferować nam bardziej szczegółowego „projektu” współczesnej wersji
„miast ucieczki”. W przeciwieństwie do Mojżesza, nie był on urbanistą.
Jego Benjaminowska aktualizacja „miast ucieczki” w teraźniejszości jest
inspirująca, lecz jej współczesny program społeczny oraz projekt urba-
a a
nistyczny i architektoniczny są wciąż niekompletne. Po to, aby istniejące
miasto stało się w sensie etycznym, społecznym i politycznym prawdziwie
funkcjonalnym „miastem ucieczki”, niniejsza propozycja stworzenia pomnika
11 Września musi być zdefiniowana i podjęta jako projekt urbanistyczny
o zasadniczym znaczeniu.
Zanim oddamy się realizacji zadania wyznaczenia kursu wśród zmiennych
prądów, jakie składają się na proces tworzenia programu i projektu, mu-
simy rozpoznać kluczowe problemy i kwestie dnia dzisiejszego, których 38
.
nie wziął pod uwagę Lévinas, oraz zadania i problemy, które, o ile wiemy, 39
nie znalazły się w obrębie pierwotnej koncepcji biblijnej i późniejszym
dyskursie talmudycznym. Można mieć nadzieję, iż pomnik 11 Września,
pomagając Nowemu Jorkowi w przekształceniu się w funkcjonujące
„miasto ucieczki”, w odległej przyszłości wywrze pozytywny wpływ na
sytuację na świecie i przyczyni się do powstania mniej rozwarstwionej
i bardziej egalitarnej struktury społecznej, gospodarki i życia w samym
mieście. Utopia ta opiera się na założeniu, że jej skuteczna realizacja uczyni
ją przestarzałą. Jeśli jednak ma tak być, to projekt, program i organizacja
pomnika muszą wziąć pod uwagę istniejącą sytuację społeczną i twarde
realia dzisiejszej urbanistycznej i kulturowej geografii naszego miasta.
Nasze nowe Miasta Ucieczki – miejsca schronienia i nauki – nie obronią
się przed podziałem klasowym na tle kulturowym i ekonomicznym.
Wina-niewinność:
różnice, jakie dzielą nas
w tym stanie .
W chwili obecnej ludność miasta Nowy Jork składa się w 60% z pierwszego
pokolenia imigrantów. Mieszkańcy biedniejszych dzielnic miasta, słabiej,
niemniej także chronieni, są również winni-niewinni, choć zupełnie inaczej
niż ci, których łatwiej dosięgnąć. Mogą oni być, jak powiedziałby Lévinas,
„winni subiektywnie”, winni temu, że nie znaleźli się w miejscach tragedii
w krajach pochodzenia, by tam bezpośrednio pomóc swoim rodzinom
przetrwać i żyć dalej, nawet wówczas, jeśli „obiektywnie” są „niewinni”,
ponieważ ich decyzja o emigracji nie wynikała ze swobodnego wyboru.
Ci podwójni wygnańcy (większość z nich staje się wygnańcami już jako
imigranci) mogą być „subiektywnie winni” swych życiowych wyborów
niezgodnych z religijnym wychowaniem przez rodziny, choć z drugiej
strony zachowują oni „obiektywną niewinność”, pomagając pozostającym
w ojczyźnie bliskim na odległość. Niektórzy imigranci i ich dzieci mogą
czuć się (być uważani, i dlatego w najlepszym razie tolerowani przez in-
nych) winni korzystania z dobrodziejstw lub nawet akceptacji cywilizacji
zachodniej, liberalnej, zwanej przez Lévinasa „grecko-rzymską”, podczas
gdy ich obowiązkiem jest przyłączenie się do mścicieli krwi w ich atakach
na sprawców zbrodni (niektórzy spośród tych ostatnich, świadomi lub
nieświadomi swej odpowiedzialności, mogą być sąsiadami imigrantów
z dzielnic bogatszych). Dlatego sami imigranci mają powód, by obawiać
się mścicieli, którzy mogą przedostać się do słabiej strzeżonych obszarów
miasta i zaatakować ich jako „zdrajców”.
Przekształcenie naszych obecnych miast w całości w Lévinasowskie
„miasta ucieczki” może zatem natrafić na ogromne trudności. Niektórzy
z ich najbardziej uprzywilejowanych mieszkańców żyją w większych lub
a a
mniejszych, lecz zawsze dobrze strzeżonych strefach bezpieczeństwa
w „bezpiecznych” dzielnicach i enklawach. Czują się bezpieczniejsi od
innych, wolni od strachu przed potencjalnym atakiem wrogich „mścicieli
krwi”, czy to przybywających bezpośrednio z zagranicy, czy, wspoma-
ganych przez lokalnych agentów, z mniej uprzywilejowanych i słabiej
chronionych sektorów samego miasta. Ci, którzy zamieszkują dzielnice
najbogatsze, najlepiej zabezpieczone dzięki środkom ochrony, reprezentują
szczególną, nieporównywalną z innymi kategorię winnych-niewinnych. 40
.
Są oni „subiektywnie” najbardziej niewinnymi, lecz „obiektywnie” pono- 41
szą największą winę. Ich wina polega na tym, że wiedzą mniej i nie chcą
dowiedzieć się więcej na temat swojej nieświadomej współodpowie-
dzialności za nieszczęścia świata. Niektórych mieszkańców miast można
wręcz uznać za nieumyślnych, a nawet umyślnych zabójców: umyślnych,
o ile popierają zabijanie bojowników i terrorystów, i nieumyślnych, jeśli
poprzez swą bierność i brak świadomości przyczyniają się do realizacji
morderczej polityki wobec krajów Południa i ludności dzielnic uboższych.
Niektórzy z nas są winni-niewinni, ale są wśród nas także bardziej winni
niż niewinni i na odwrót. Jasne jest, że odpowiedzialność naszą ponosi-
my – i przynosimy do „miasta ucieczki” i Centrum Pamięci 11 Września
– w stopniu zróżnicowanym pod względem winy i niewinności. Być może
wynika z tego konieczność realizacji projektów, które umożliwiłyby nam
intelektualne i emocjonalne rozpoznanie oraz zmierzenie się z realiami
tych podziałów w wymiarze historycznym, religijnym i społecznym. Projekt
Miejsca Pamięci powinien zapewniać warunki do dogłębnych studiów,
w założeniu inspirując i wspierając spotkania, debaty i dyskusje między
wyalienowanymi grupami wygnańców. W ten sposób będziemy zmuszeni
do zadania sobie wielu ryzykownych pytań, ponieważ etyka wiąże się
z ryzykiem, ale takim, które, jak powiada Lévinas, „warto podejmować”.
Ku demokratycznemu
i „agonicznemu”
miejscu pamięci .
Należy przyjąć, iż świat, w którym będzie mniej przemocy, zemsty i ter-
roryzmu, nie powstanie bez bardziej dynamicznych form demokracji.
Według Chantal Mouffe formą taką jest demokracja „agonistyczna”, model
oparty nie na zgodzie, a na niezgodzie bez użycia przemocy – winien
on uwzględniać emocje i zakładać udział powszechny, kwestionować
znaczenie i mądrość konsensu i zachęcać do twórczego dissensu, gdzie
„wrogowie” zmienią się w „adwersarzy”. Zdaniem Mouffe, „cywilizowaną”
i „racjonalną” zgodę (w „demokracji deliberatywnej” lansowanej przez Jür-
gena Habermasa) osiąga się zazwyczaj za cenę społecznego wykluczenia.
Demokracja agoniczna musi stworzyć warunki dla udziału wszystkich
bez ograniczeń w dynamicznej, otwartej debacie, która ujawnia i stawia
pytania dotyczące najbardziej palących i niewygodnych kwestii, zamiast
je maskować i rozmywać przy pomocy rozwiązań kompromisowych.
a a
Wierzę, że program takiej właśnie demokracji wymaga jeszcze jednego
rodzaju „agonu” – agonu pamięci, przestrzeni i miejsca, które sprzyjałoby,
tworzyło i utrzymywało warunki dla wyrażania i wymiany przeciwnych
sobie głosów i doświadczeń; miejsca agonistycznego opowiadania i wy-
słuchiwania wspomnień, pamięci jako dyskursu o charakterze politycznym,
etycznym, artystycznym i terapeutycznym; obszaru publicznego „ścierania
się” wspomnień w imię zadawania pytań i leczenia ran. Jak już sugerowałem
powyżej, Miejsce Pamięci 11 Września powinno być takim miejscem czy 42
.
nawet laboratorium, gdzie mogłaby dokonywać się agonistyczna, etyczno- 43
-polityczna praca pamiętania. Winna to być przestrzeń otwarta na wielość
wspomnień spotykających się w jednym miejscu – wspomnień, które się
wzajemnie kwestionują, ścierają, wspierają i uzupełniają; wspomnień cier-
pienia, zemsty, zamiarów i działań, bólu doznanego i zadanego; zbierania,
publicznego uznawania, roztrząsania i dyskutowania fałszywych kroków,
czynów, które wyrządziły bądź mogły wyrządzić umyślną lub nieumyślną
krzywdę. Miejsce Pamięci powinno też zapewnić warunki do organizo-
wania spotkań, warsztatów, debat i dyskusji – oficjalnych, prywatnych
i półprywatnych, wydarzeń kulturalnych oraz innych działań i projektów,
zarówno planowanych, jak i spontanicznych. Celem wielu z nich będzie
przygotowanie i wspomaganie uczestników w ich wysiłkach, by odnaleźli
 swoją własną drogę zaangażowania się w działalność społeczną w kraju
i za granicą. Celem jest również doprowadzenie debaty do punktu jej
krytycznego nasycenia; do tego, aby w jednym miejscu zbiegło się tak
wiele problemów, że nie będzie już dłużej możliwe utrzymywanie się
mglistego stanu winy-niewinności, etycznie i politycznie pogrążonego
w żywiole ideologicznych fantazji.
Agonistyczny charakter Miejsca Pamięci objaśnić można przy pomocy
terminów i pojęć zaczerpniętych od Michela Foucaulta, Claude Leforta
i Chantal Mouffe, jak również Lévinasa, oraz z historiozofii Waltera Benjamina:
– Demokracja w starożytnej Grecji opierała się na podstawowym prawie
obywateli do parezji11 – otwartej, wolnej, krytycznej, uczciwej i nace-
chowanej emocjami wypowiedzi, która zakładała ryzyko napiętnowania
nadużyć władzy i opierała się na doświadczeniu mówcy. Na ten typ
„wypowiadania się bez trwogi” zwrócił nam uwagę Foucault. Centrum
Pamięci winno zachęcać do takich publicznych praktyk, a co więcej,
stworzyć także warunki do otwartego, swobodnego i nacechowanego
emocjami „słuchania bez trwogi”.
– W takim „agonicznym miejscu pamięci” głos oddać należy świa-
dectwom i opiniom tych, którzy nie dzierżą władzy i którzy przyna-
leżą do Lévinasowskiej kategorii „Mówienia”, ale również tym, którzy
władzę piastują w obrębie tego, co „Powiedziane”. Trzeba stworzyć
warunki, w których słabe „Mówienie” będzie mogło choć na chwilę
stać się dzierżącym władzę „Słusznie Powiedzianym”, i które sprawią,
że „Powiedziane” zrozumie, a nawet zajmie pozycję „Mówiącego”12.
– Miejsce Pamięci 11 Września winno być otwarte dla, jak powiedziałby Ben-
jamin, „Pokonanych”, którzy mogliby rzutować swoje wspomnienia, swoją
„burzycielską tradycję” na „dziedzictwo” i „linearną historię Zwycięzców”
11_ Zob. M. Foucault, The World Parrhesia i The Practice of Parrhesia, [w:] tegoż, Fearless
Speech, Semiotext(e) [Foreign Agents Series], Los Angeles 2001.
12_ Zob. S. Critchley, Levinasian Politics of Ethical Difference i Conclusion: Philosophy, Politics
and Democracy, [w:] tegoż, The Ethics..., dz. cyt.
a a
(kimkolwiek byliby owi Zwycięzcy i Pokonani, prawdziwi czy rzekomi)13.
– Zgodnie ze stanowiskiem Nietzschego, Miejsce Pamięci musi być otwarte
dla ścierających się wspomnień i historii, dla tych, co należą do „Historii
Krytycznej”, i tych, którzy uczestniczą w „Historii Monumentalnej”, tak aby
obie grupy mogły zadawać sobie nawzajem pytania, samokrytycznie od
siebie się uczyć i przypominać sobie to, co uległo zapomnieniu, co uznaje
się za oczywiste, i co, być może, należałoby zapomnieć14.
– Jak przypomina nam teoretyczka i terapeutka traumy Judith Herman, 44
.
pamiętanie polega w zasadzie na „wysiłku” opowiadania historii. Jako 45
przestrzeń otwarta na agonistyczne wspomnienia, Miejsce Pamięci 11
Września musi stworzyć warunki do tego, by suche, „faktograficzne”
świadectwa traumy mogły zmienić się w służące zdrowiu posttrauma-
tyczne wspomnienia, nasycone emocjami i ekspresją wspominającego,
zachęcając słuchacza do równie emocjonalnej reakcji15.
– Jako przestrzeń publiczna Miejsce Pamięci 11 Września musi pozostać,
jak mówi filozof Claude Lefort „przestrzenią pustą” (une espace vide) i nie
może do nikogo „należeć”, pozostając otwartym dla wszystkich, którzy
gotowi są uznać wzajemną w nim obecność, którzy „nadają mu znacze-
nie” i którzy gotowi są rozpowszechniać „świadectwa praw”, dzieląc się
nimi z innymi16.
13_ A. Lucero-Montano, On Walter Benjamin’s Concept of History, [@:] http://philosophos.
com/philosophy_article_69.html.
14_ F. Nietzsche, On the Advantage and Disadvantage of History for Life, przeł. P. Preuss,
Hacket, Indianapolis 1994.
15_ J. Herman, Remembrance and Mourning oraz Reconnection, [w:] tejże, Trauma and
Recovery, BasicBooks, New York 1992.
16_ Zob. C. Lefort, On modern Democracy, [w:] Democracy and Political Theory, przeł. D.
Macey, Blackwell, Oxford–Cambridge (Mass.) 1988.
Problem granic otwartości
miejsca pamięci .
Czy osoba od wczesnego dzieciństwa ukształtowana i indoktrynowana
przez ideologie religijne i nacjonalistyczne, „prawa” plemienne, „martyrolo-
naszych miast Północy, potępiających gniew i „barbarzyństwo” kierowane
przeciw cywilizacji grecko-rzymskiej przez miasta Południa: „Jakkolwiek
obrona przeciw barbarzyństwu gorącej krwi, niebezpiecznym stanom
umysłu i zagrażającemu chaosowi jest konieczna, to czyż nasza cywi-
lizacja – nasza wyrafinowana i humanistyczna, grecko-rzymska, mądra
cywilizacja – nie ujawnia odrobiny hipokryzji w swym braku wrażliwości
na irracjonalny gniew mściciela krwi i nie okazuje bezradności wobec
zadania przywrócenia równowagi (między naszą bogatą Północą a zu- 46
.
bożonym Południem)?”. Mieszkańcy miast Południa, dumni z kolei ze 47

gie” etniczne i twarde kulturowe reguły zemsty, potencjalny „mściciel krwi” swoich wielkich cywilizacji, mogą opowiadać inne historie i objawiać inne
bez względu na płeć, może być uznana winną-niewinną i dopuszczona rodzaje i stopnie natężenia hipokryzji. Czy antagonizmy te nie mogłyby
do zamieszkiwania w „mieście ucieczki”? Czy, odmówiwszy wypełnienia się spotkać i wzajemnie uznać w naszym Miejscu Pamięci 11 Września,
plemiennego obowiązku zemsty, osoba taka, obawiająca się krwawego czyniąc to na sposób „agonistyczny”, z pasją, lecz zarazem pozwalając
odwetu ze strony rodziny, plemienia, narodu czy grupy etnicznej, nie ma Logosowi zbliżyć się do Erosa, lub Eris, w „starciu”, ale bez rozlewu krwi?
prawa do uzyskania schronienia? W końcu przecież w takim przypadku
odmowa dokonania zemsty może zostać uznana za wersję a rebours
zbrodni, która pociągnęła za sobą obowiązek zemsty.
Inna kwestia: gdy pewne obszary świata będą już wolne lub niemal wolne
od „mścicieli krwi” i terroryzmu (i dostatecznie wolne od konsekwencji
naszych nieumyślnych działań), to czy wówczas nasze Miejsce Pamięci 11
Września w „mieście ucieczki” nie mogłoby stać się scenerią dla nowego
rodzaju projektu Prawdy i Pojednania, projektu, który koncentrowałby
się na świadectwach winnych-niewinnych pochodzących z tych części
świata oraz z tych dzielnic „etnicznych” i od tych grup zamieszkujących
nasze miasto, do których się odnoszą? Czy byli mściciele krwi i nieumyśl-
ni zabójcy będą mogli starać się o prawo wstępu do takiego obszaru
schronienia? Jeśli tak, to na jakich warunkach można im na to pozwolić?
Kwestia hipokryzji: wszelkie wewnętrzne antagonizmy przeniesione na
Wygnanie przez mieszkańców pochodzących z Zachodu i Wschodu oraz
Południa i Północy, jak również przez potencjalnych lub byłych „mścicieli
krwi”, mogą wymagać umieszczenia w nowym konstruktywno-dekon-
strukcyjnym programie Miejsca Pamięci. Lévinas wspomina o hipokryzji

a a
Kwestia zasadności analogii jego siekiery nie miało niszczycielskiego ani śmiercionośnego wpływu
na dalekie kraje, nie latało nad miastem, by ugodzić oddzielone i ekono-
z przypadkiem drwala micznie wyalienowane warstwy ludności, i zamiast milionów uderzyło
i dalsze zastrzeżenia . zaledwie jednego człowieka. Wreszcie rana lub śmierć ofiary wydarzyła
się bez większego opóźnienia i nie mogła być ani zniekształcona, ani
pominięta milczeniem przez media.
Odpowiedź trzecia: ani nasza etyczna i polityczna introspekcja czy sa-
Przyjrzyjmy się bliżej Lévinasowskiej aktualizacji przypadku biblijnego mokrytyka, ani też historyczna analiza naszych błędów i ignorancji 48
.
drwala. Rzec by można, że taka biblijna analogia jest niewłaściwa, że (które mogą mieć negatywny wpływ na inne części świata, jak również, 49

wynika ona z braku szacunku wobec ofiar 11 września i nowojorczyków, do pewnego stopnia, na pewne obszary naszych miast) nie mają nic
którzy ten dzień przeżyli. Można też zwrócić uwagę na fakt, iż w przypadku wspólnego z barbarzyńskimi działaniami kierowanymi przeciw nam czy
opisanym w Biblii drwal nie został zabity, ani nie stracił nikogo bliskiego, to z zewnątrz, czy od wewnątrz.
podczas gdy wielu nowojorczyków zginęło bądź straciło swych bliskich.
Z uwagi na tę różnicę, czyż atak na Światowe Centrum Handlu nie jest
wielce niestosowną okazją, by skupiać się i rozważać naszą „obiektywną”
pół-winę i „subiektywną” pół-niewinność? Ci, którzy tak sądzą, argumen-
tują, że przede wszystkim powinniśmy poświęcić uwagę tym, którzy są
„obiektywnie”, w pełni winni – mordercom z premedytacją, terrorystom
powodowanym przez żądne krwi ideologie. Biblijnej analogii można
łatwo zarzucić obarczanie winą „ofiar” (czyli obarczanie winą nas samych
za to, co zrobili faktyczni sprawcy) lub nawet apologię masowego mordu.
Odpowiedź pierwsza: z faktu, iż tak wielu spośród nas stało się ofiarami lub
wciąż cierpi z powodu traumy, nie wynika, że nie powinniśmy wyciągnąć
z tego stanu rzeczy etycznych i politycznych wniosków na przyszłość.
Tym, którzy stracili życie, winniśmy upamiętnienie, zastanawiając się, jak
uczynić świat lepszym, a nie w jaki sposób dokonać zemsty.
Odpowiedź druga: Lévinasowska analogia mogłaby być nie na miejscu,
ponieważ dokonane przez drwala nieumyślne zabójstwo (spowodowa-
ne lekkomyślnością co do wpływu jego działań na innych) zdarzyło się
po prostu, niezależnie od złożonego splotu okoliczności politycznych,
społecznych, gospodarczych i kulturowych, bez udziału innych (tak jak
to się dzieje w dzisiejszej globalnej ekonomii). Luźno osadzone ostrze

a a
 Innymi słowy, dyskusja na temat, czy nawet wyjaśnianie, warunków, w jakich
została popełniona zbrodnia, nie mogą być mylone z próbami wybielenia
samej zbrodni, nawet przy pomocy nieodpartej logiki przyczyny i skutku,
tym bardziej z jej usprawiedliwianiem bądź, co gorsza, apologią. Naszą
rolą jest wyobrażenie sobie i przeanalizowanie warunków, w jakich do
zbrodni doszło – historycznych, społecznych, ideologicznych i politycznych
procesów, które do niej doprowadziły. Nie możemy również, na odwrót,
narcystycznie oskarżając samych siebie, godzić się na przyjętą przez
Bin-Ladena zasadę „oko za oko” („Zrobili nam to samo, co my zrobiliśmy
im.”). Nic nie może usprawiedliwić skrótów myślowych po żadnej ze stron.
Założeniem i celem naszych Miast Ucieczki jest także dokonanie roz-
różnienia pomiędzy krwawym, plemiennym „prawem zemsty” („oko za
oko”) a nowym, cywilizowanym systemem sprawiedliwości i etycznego
życia. Jest to przejście od sprawiedliwości „represyjnej” do „restytucyjnej”,
opierającej się, według Emile’a Durkheima, jednego z założycieli współ-
czesnej socjologii, który po raz pierwszy wyłożył zarysy nowoczesnych
krytycznych kategorii opisujących działanie społeczne (Durkheim był
potomkiem wielu pokoleń wybitnych uczonych z kręgu tradycji rabi-
nicznej)17, na solidarności „organicznej” raczej niż mechanicznej. Nasza
przeprowadzana post factum krytyczna autorefleksja i socjopolityczna
edukacja nie usprawiedliwiają wymierzonych w nas zbrodni. Termin
post factum nie odnosi się tu do faktu zburzenia Światowego Centrum
Handlu, lecz raczej do szeregu „faktów, które zdarzyły się wcześniej, na-
wet w innych czasach, gdzie indziej i w długim okresie”, za które my lub
nasi przodkowie ponoszą współodpowiedzialność. Za interpretację tych
faktów, która przybrała formę masakry 11 września, potraktowanej przez
17_ Emile Durkheim odróżniał sprawiedliwość „represywną” od „restytutywnej”, twierdząc,
że „represywne” prawo przeszłości reprezentowało tradycje religijne niewielkich
„mechanicznych społeczeństw”, gdzie każde przekroczenie prawa, jak małe by nie
było, karano z całą surowością. Obecne nowoczesne społeczności – duże „organicz-
ne społeczeństwa” – powinny zaś, przeciwnie, pozwolić na „restytucję”, gdy normy
prawne są łamane.
a a
terrorystów jako zbiorowy akt zemsty, odpowiedzialność i winę ponoszą
tylko oni sami. Podsumowując: zadane przez nas zapewne nieumyślnie
krzywdy nie pozostają w symetrycznej relacji do intencji i winy sprawców
zbrodni – zbrodni popełnionych przez samozwańczych „mścicieli krwi”.
Odpowiedź czwarta: Pragmatycznie rzecz biorąc, nasza intelektualna
droga na skróty oraz etyczna i polityczna ślepota mogą jedynie zwiększyć
prawdopodobieństwo wywołania przez nas nieumyślnych wypadków
i w pośredni sposób podsycić regionalne lub nawet globalne wybuchy 50
.
gniewu zwróconego przeciw Zachodowi, który sprzyjał będzie kolejnym 51
atakom terrorystycznym. I na odwrót, nasz wnikliwy etyczno-polityczny
namysł nie zapobiegnie wprawdzie takim atakom, lecz może przynajmniej
stać się elementem szerszego procesu eliminowania warunków, które
sprawiają, że barbarzyńcy mogą zdobywać środki i poparcie dla swej
zbrodniczej działalności.
Odpowiedź piąta: w Biblii nie ma żadnych dowodów na to, że „miasta
ucieczki” zostały kiedykolwiek zaatakowane, z wyjątkiem przypadku,
kiedy pewien wygnaniec został zabity przez mściciela krwi, nierozważnie
stanąwszy w otwartej miejskiej bramie. A jednak, ku naszemu zaskoczeniu,
a nawet przerażeniu, mściciele krwi dwukrotnie zdołali wedrzeć się do
naszego miasta w tym samym symbolicznie i społecznie kluczowym
miejscu – Światowym Centrum Handlu – i zabić tam tysiące ludzi.
Możemy się zatem zastanawiać, jak ludność biblijnych „miast ucieczki”
zareagowałaby na zmasowany atak, taki jak ten, który miał miejsce 11
września. Czy w formie spontanicznie zainscenizowanych, upamiętnia-
jących uroczystości i wystaw, uzupełnionych przez najszerszą publiczną
debatę i krytyczną analizę – złożony wysiłek przepracowania w pamięci,
podobny do tego, jaki nowojorczycy podjęli pięć lat temu? Mogę wpraw-
dzie udzielić odpowiedzi tylko hipotetycznej, ale sądzę, że tak. Dzięki swej
rozbudzonej świadomości – rezultatowi intensywnych studiów natury
etycznej – mogłaby to uczynić z całą pewnością, i to być może nawet
mądrzej i lepiej niż my (w tym także ja sam).
Ogólny cel istnienia
miejsca pamięci .
Określenie „miejsce pamięci” w sposób oczywisty odwołuje się do obo-
wiązku pamiętania i upamiętniania. Jego rolą jest nie tylko upamiętnianie
wydarzeń minionych, lecz także „ostrzeganie i napominanie w odniesieniu
do biegu wydarzeń przyszłych”. Miejsce pamięci może też być czymś
więcej niż obiektem czy przestrzenią – może być wydarzeniem, a nawet
działającą instytucją lub organizacją, która jednocześnie praktykuje ża-
łobę związaną z tragicznymi zaszłościami i przypomina nam o czujności
na przyszłość, o konieczności podjęcia wysiłków, by pewne rzeczy nie
zdarzyły się nigdy więcej.
Krzywdy i straty wyrządzone i poniesione przez innych i przez nas muszą
być wciąż na nowo historycznie i krytycznie rozpamiętywane, i trzeba to
robić dyskursywnie i analitycznie; agonistycznie, lecz zarazem tak, aby
nikt nie czuł się wykluczony.
Najpierw musimy krytycznie i historycznie przeanalizować i przedysku-
tować wszystkie wymiary winy-niewinności, które ataki 11 września i ich
następstwa poruszyły i uwieczniły w naszym sumieniu. Dopiero potem
posuniemy się naprzód, poza studia, dyskusję i refleksję, ku przyjęciu zbio-
rowej odpowiedzialności za właściwą reakcję. Jak zaprojektować miejsce
pamięci, by stworzyć warunki dla powstania takiego agonistycznego
i otwartego dla wszystkich programu? Jak dopomóc w jego realizacji?
a a
Zadania .
Z szacunkiem dla znaczenia terminu „miejsce pamięci” (i jego etymolo- 52
.
gii), Miejsce Pamięci 11 Września w naszym nowym „mieście ucieczki” 53
będzie przeznaczone do nauki, ale nie tylko. Jednocześnie będzie ono
miejscem inspirowania i wspierania uczestnictwa w projektach umożliwia-
jących zaangażowanie w imię dokonania pozytywnej [zmiany] zwłaszcza
w dziedzinach, w których jako grupa, społeczność, społeczeństwo lub
naród „spowodowaliśmy dające się przewidzieć wypadki wynikające do
pewnego stopnia z zaniedbania”. Miejsce Pamięci 11 Września powinno
być otwarte dla wszystkich mieszkańców miasta, w tym także uchodźców,
imigrantów, różnego rodzaju działaczy, polityków, studentów, a także
naszych współczesnych Mistrzów – intelektualistów z instytucji kultu-
ralnych, edukacyjnych i badawczych; kuratorów, krytyków, analityków,
profesorów, badaczy i innych. Aby osiągnąć etyczną i polityczną jasność
celów, funkcjonalny i symboliczny program Miejsca Pamięci, jego orga-
nizacja w sensie społecznym, struktura, a nawet nazwa winny stać się
przedmiotem otwartej i ożywionej debaty, publicznej analizy, krytyki,
pieczołowitego opracowania i realizacji.
Kwestia lokalizacji
i formy symbolicznej .
Jakiego rodzaju miejską przestrzeń powinniśmy zaprojektować w celu
zbadania i przeanalizowania naszej przeszłości (i przeszłości innych) –
wszystkich tych fikcji, idealizacji, ideologii i „oficjalnych” tożsamości – po
to, aby „rozłożyć na czynniki pierwsze to, czym jesteśmy” (Foucault),
a raczej proces naszego stawania się? W jaki sposób Miejsce Pamięci ma
stwarzać warunki do studiów filozoficznych i otwartej, mądrej dyskusji
wiodącej ku politycznemu, ekonomicznemu, kulturowemu i historycznemu
zrozumieniu wydarzeń 11 września i katastrofy, która nastąpiła po nich?
Czy należałoby pomyśleć o zaprojektowaniu centralnego, multimedial-
nego i interaktywnego „azylu” i odpowiednio dużego miejsca spotkań?
Jakiego typu projekt okaże się najlepszy dla ochrony i inspiracji procesu
kwestionowania i „rozmontowywania” naszych stabilnych i ugrunto-
wanych pojęć, struktur i praktyk? Czy powinniśmy myśleć o założeniu
miejskiego laboratorium filozoficznego lub wielu takich laboratoriów
służących projektowi o charakterze dekonstrukcyjno-konstruktywnym,
egzystencjalnym, kulturowym i psychoanalitycznym? Czy laboratoria te
mają być sieciami służącymi komunikacji, strukturami stałymi, jednostkami
ruchomymi, czy też wielkimi przestrzeniami spotkań? Czy proponowane
Miejsce Pamięci winno upamiętniać i dotyczyć zarówno straumatyzowa-
nych amerykańskich żołnierzy i rodziny tą traumą dotknięte? Czy program
i projekt Miejsca miałby brać pod uwagę również ofiary i ocaleńców
afgańskich i irackich, zarówno wojskowych, jak i cywilów? Czy wreszcie
ma ono służyć także osobom represjonowanym przez Departament
Bezpieczeństwa Wewnętrznego?
Kolejnym elementem programu Miejsca Pamięci powinno być moni-
a a
torowanie dynamicznie zmieniającej się sytuacji na świecie. Działający
tam instytut winien być siedzibą organizacji monitorującej akty terroru
i przemocy, symbolicznej i realnej, na całym świecie, zwracając baczną
uwagę na symptomy warunków materialnych i psychospołecznych,
które sprzyjają tendencjom do odwetu. Będzie on śledził i analizował
takie sytuacje i wydarzenia, dostrzegając w nich możliwe zapowiedzi
przyszłych napięć. Będzie również monitorował korzystanie ze swobód,
bądź ich brak, we wszystkich krajach świata, obserwując pozytywne lub 54
.
negatywne zmiany w dziedzinie praw obywateli i osób nieposiadających 55
tego statusu. Wśród procesów i zdarzeń, które mogły być w ten sposób
monitorowane w przeszłości, wymienić należy serbskie i albańskie ruchy
nacjonalistyczne, jakie pojawiły się w Kosowie w latach osiemdziesiątych,
czy agresję słowną, pojedyncze akty przemocy rozprzestrzeniające się
w Ruandzie zanim doszło tam do ludobójstwa. W obu przypadkach
jawne zagrożenia i postępujące ograniczenia praw człowieka zapowiadały
faktyczną przemoc.
Miejsce Pamięci 11 Września winno też być warsztatem aktywnego zaan-
gażowania, które pozwoliłoby odwiedzającym na przemyślenie przeszłości
poprzez rzutowanie na nią kwestii związanych z chwilą obecną i przyszło-
ścią. Powinno ono z założenia prowokować i skłaniać do zadawania pytań.
Co się dzieje na świecie? Jakie polityczne i kulturowe konsekwencje 11
września mają miejsce w USA i gdzie indziej? Co moglibyśmy zrobić i co już
robimy, by nie dopuścić do powtórzenia się pewnych zdarzeń, ani tu, ani
na innych obszarach globu? Czego nie zrobiliśmy, by im zapobiec, zanim
wydarzyły się po raz pierwszy? Organizacje monitorujące warunki, jakie
panują na świecie, będą połączone z innymi – takimi, które podejmują
działania i starają się wywołać zmiany. Zrozumiawszy w pewnym stopniu,
co się dzieje, gość Miejsca Pamięci będzie mógł zadać pytania: „Co robi
się teraz?”, „Co zrobić należy?” i „Co mogę zrobić ja sam?”. Instytucje, które
podejmują wysiłki w celu dostarczenia odpowiedzi i działają na rzecz
konkretnych przemian, jak również goście, będą mogli śledzić wyniki
swojej aktywności, wstąpić do istniejących już organizacji lub je wesprzeć.
Jako obiekt architektoniczny Miejsce Pamięci 11 Września winno być łatwo
dostępne i widoczne dla wszystkich mieszkańców Nowego Jorku. Niech
to będzie budowla umieszczona nie na lądzie stałym, lecz na wodzie, na
gruncie niepewnym, połączonym dzięki oceanowi z odległymi obszarami
narażonymi na burzliwe wydarzenia, z krajami, gdzie rozgrywają się tragedie,
za które jesteśmy być może współodpowiedzialni. W ten sposób uzyskamy
symboliczną i historyczną łączność ze scenerią naszych nieumyślnych dzia-
łań o globalnych konsekwencjach oraz terenami, z których mogą przybyć 56
.
dobrowolni lub niedobrowolni uchodźcy. Miejsce Pamięci 11 Września 57

powinno przyjąć formę przypominającą glob ziemski, poruszający się

na wodzie i powoli obracający, zakotwiczony w porcie gdzieś pomiędzy
Światowym Centrum Handlu, Ellis Island, Governor’s Island, Battery Park,
New Jersey, Manhattanem, Brooklynem i Staten Island. W ten sposób
byłoby ono symbolicznie i przestrzennie powiązane ze Statuą Wolności,
która również przyzywa i zaprasza „poszkodowanych” z obcych krajów,
oraz z Ellis Island, niegdyś bramą, przez którą imigranci przedostawali się
do azylu Nowego Jorku, a obecnie muzeum imigracji.

| Ruch promów i satelitów . |

a a
 Program miejsca pamięci . | Miasto Ucieczki - Miejsce Pamięci Ofiar 11 Września w Nowym Jorku . |

Miejsce Pamięci obejmować będzie siedem głównych komponentów 58

.
programowych: 59
7
[1. Komponent pierwszy ]: pomieszczenia i zaplecze techniczne służące
historycznym, filozoficznym i interdyscyplinarnym studiom nad postaciami
4
terroryzmu i terrorem; archiwa, urządzenia multimedialne i inne środki
służące badaniom, uczeniu się oraz nauczaniu; przestrzeń do organizo-
wania debat na zróżnicowaną skalę, spotkań i konferencji. 4 6
[2. Komponent drugi ]: centrum informacyjne i komunikacyjne służące po-
rozumiewaniu się z organizacjami i grupami w Stanach Zjednoczonych
2 2
i w innych krajach świata, specjalnie zaprojektowane dla tych, którzy zechcą 3

aktywnie włączyć się w polityczne, ekonomiczne i kulturalne działania

1
mające na celu poprawę politycznych i ogólnych warunków życia ludzi, jak 5

również zapobieganie wzrostowi zagrożenia terrorystycznego. W obrębie

centrum znajdą się urządzenia umożliwiające bieżący kontakt z osobami
działającymi w kręgach gospodarczych i politycznych.
[3. Komponent trzeci ]: „sala monitoringu” [Situation Room], gdzie na zmie-
niającej się mapie obszarów pozostających pod negatywnym wpływem
globalnej i regionalnej, politycznej, kulturalnej i gospodarczej obecności
Stanów Zjednoczonych i innych krajów śledzić będzie można przemiany
sprzyjające rozprzestrzenianiu się ideologii i aktywności terrorystycznej.
[4. Komponent czwarty ]: otwarta agora, centralne forum publicznych
debat z miejscem do organizowania wydarzeń kulturalnych i artystycz-
nych oraz spektakli odbywających się na żywo bądź zarejestrowanych.
W tym przypadku celem jest także stworzenie kulturalnych i politycznych
powiązań między Nowym Jorkiem a innymi miastami, obszarami aktyw-
prom satelita
[1. Badania nad Warunkami i Formami Terroryzmu i Terroru
(Study of the Conditions and Forms of Terrorism and Terror) ]
[2. Centralne Źródło Informacji (Central Information Resource) ]
[3. Sala monitoringu (Situation Room) ]
[4. Agora ]
[5. Pomoc Prawna, Praca Społeczna, Poparcie Polityczne, Opieka Medyczna
oraz Program Pomocy Ludziom (Legal Aid, Social Work, Political Advocacy,
Medical Care and Human Rescue Program) ]
[6. Centrum koordynacyjne na terenie miasta ]
[7. Centrum medialne ]

a a
 ności publicznej, imprezami i sieciami w mniej znanych częściach świata.
[5. Komponent piąty ]: Pomoc prawna, praca na rzecz potrzebujących,
wsparcie polityczne, pomoc medyczna i programy ratunkowe. Jednym
z aspektów tych działań będzie też uwalnianie i domaganie się rekom-
pensaty dla osób omyłkowo uznanych za terrorystów i niesprawiedliwie
zatrzymanych, deportowanych lub uwięzionych, zarówno obywateli USA,
jak i obcokrajowców. Program badań nad skutkami traumy oraz klinika dla
tych, którzy przeżyli atak 11 września oraz amerykańskie działania wojskowe 60
.
i represje ze strony Departamentu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, staną 61

się istotnymi składnikami tej części Miejsca.

[6. Komponent szósty ]: centrum na terenie miasta, koordynujące współpracę
z mediami i obieg informacji oraz archiwum projektów upamiętniania,
także tych, które będą uzupełniały działania Miejsca Pamięci. Miejsce
Pamięci 11 Września stanie się oczywiście placówką istotną dla całego
miasta, obejmując swą aktywnością także Nowy Jork jako źródło wiedzy
i inspiracji. Będzie ono połączone z wieloma mniejszymi centrami i orga-
nizacjami, symbolicznie i praktycznie wspierając istniejące już w mieście
placówki i instytucje o podobnym charakterze, jak choćby ratusz, centra
konferencyjne i handlowe, dworce kolejowe i stacje metra, lotniska,
główne hotele, biblioteki publiczne, szkoły, uniwersytety, muzea, centra
sztuki i kultury, fundacje naukowe, organizacje pomocy społecznej, szpi-
tale i kliniki, meczety, kościoły i synagogi, pomniki ofiar wojen oraz inne
obiekty i budynki posiadające walor symboliczny.
[7. Komponent siódmy ]: globalne i lokalne centrum medialne obejmujące
studia telewizyjne i radiowe, centrum prasowe oraz źródła dostępu do
Internetu i mediów elektronicznych, jak również tradycyjne środki umoż-
liwiające publikację i rozpowszechnianie informacji.

a a
 Argument końcowy . granicą, fabryk i warsztatów zatrudniających imigrantów, nielegalnych
pracowników (w samym Nowym Jorku jest ich pół miliona) w miastach,
na przedmieściach i w rejonach wiejskich. Nawet jeśli nie zdajemy sobie
z tego sprawy, to naprawdę mieszkamy już w miastach ucieczki, niedo-
informowani na temat naszych niszczycielskich globalnych posunięć,
Jako instytucja aktywnie służąca upamiętnianiu, Miejsce Pamięci musi
winni-niewinni.
z uwagą śledzić i analizować bieżące wydarzenia, reakcje na nie i ich
Czyż, zważywszy na naszą gospodarczą i kulturową dominację, nie po-
skutki. Upamiętnianie jest procesem wymagającym wysiłku. Ilekroć
winniśmy starać się zdobywać wiedzę o naszym imperium – po to, aby 62
wydarzy się jakiś nowy atak bądź akt zemsty, trzeba będzie umieścić go .
zyskać większą świadomość i zrozumienie wpływu, jaki wywieramy na 63
w kontekście pamięci 11 września. Musimy krytycznie łączyć przeszłość
świat? Być może nie powinniśmy myśleć o Nowym Jorku jako mieście,
z teraźniejszością, jak gdyby ta pierwsza zawsze nosiła w sobie zapowiedzi
z ktorego się ucieka, ale jako Mieście Ucieczki do – po to, by studiować,
wydarzeń przyszłych. W ten sposób historia stanie się dynamiczna i ruszy
uczyć się i praktycznie pracować na rzecz nowej globalnej rzeczywistości,
naprzód. Pomoże nam uaktualniać przeszłość i sprawi, że stanie się ona
by stawić czoło naszej ignorancji, ślepocie i obojętności, i wreszcie, aby
użyteczna dla przyszłości. Kiedy 11 września nie będzie już dla następnych
w inteligentny sposób przyczynić się do usunięcia trapiących świat bo-
pokoleń wspomnieniem żywym, Miejsce Pamięci będzie wciąż dawało
lączek, odbudować, stworzyć na nowo, nie niszcząc, nową wizję i nową
świadectwo – mądre, przewidujące i krytyczne, praktyczne i wspierające
praktykę rozwoju bez „katastrof”. W obrębie proponowanego Miejsca
postawy aktywne.
Pamięci poprzez akt etycznej wyobraźni ofiary 11 września będą nie
Nowy Jork, mimo swej niechętnej odmienności, jest znaczącą częścią
tylko pamiętane, ale „dostrzegane”, jak gdyby patrzyły na nas i krytycz-
Stanów Zjednoczonych, które, bez względu na naszą ocenę tego stanu
nie oceniały nasze dzisiejsze działania, pełniąc rolę „świadków” naszych
rzeczy, wywierają ogromny wpływ na cały świat w dziedzinie gospodarki,
aktywnych wysiłków stworzenia lepszego świata, a przynajmniej świata
traktowania środowiska i polityki. Decyzje podejmowane w Waszyngtonie
mniej złego niż obecny. Jako metafora i propozycja praktyczna, Miejsce
i na Wall Street, lekkomyślne bądź przemyślane, wpływają na życie milio-
Pamięci 11 Września może okazać się niezbędnym uzupełnieniem poten-
nów ludzi we wszystkich zakątkach planety. Lévinas miał zapewne rację,
cjału Nowego Jorku – suplementem, który będzie wspierał i inspirował
twierdząc, że gospodarka bogatych miast Północy, w których mieszkamy,
proces jego przemiany w „miasto ucieczki”. Być może dla tych, co ocaleli
i których Nowy Jork jest pierwszorzędnym przykładem, jest powiązana
z ataku na Światowe Centrum Handlu, tych, którzy stracili tam swoich
i pośrednio, a nawet bezpośrednio ufundowana na ubóstwie taniej siły
bliskich i wciąż ich opłakują, najważniejsze jest dawanie świadectwa, choć
roboczej z miast Południa – maquiladora18, montowni położonych tuż za
niekoniecznie jest to droga jedyna. By wyleczyć swe rany, mogą oni także
zdecydować się na pracę na rzecz świadomego, inteligentnego, mniej
18_ Termin odnoszący się do meksykańskich fabryk, najczęściej ulokowanych przy granicy nieludzkiego, mniej oddanego przemocy i zemście świata.
z USA. Są to fabryki korzystające ze strefy wolnego handlu w krajach NAFTA, zajmujące
się importowaniem surowców, przetwarzaniem ich i eksportowaniem dalej. Wytwo-
rzyły się w specyficznych warunkach taniej siły roboczej w Meksyku oraz możliwości
znacznej redukcji kosztów wyrobu (omijanie cła i innych podatków).

a a
Posłowie
Wina-niewinność intelektualistów
(dopisek samokrytyczny) .
Cytując Talmud, Emmanuel Lévinas przypomina nam, że nie tylko wy-
gnańcy, lecz także ich nauczyciele (Mistrzowie) mogą zostać poproszeni,
aby przenieśli się do Miasta Ucieczki i pomogli swym dawnym uczniom
w ich studiach. Współodpowiedzialny za nieumyślny czyn ucznia, jego
nauczyciel może również zostać uznany za winnego-niewinnego. Nie-
umyślną „zbrodnią” nauczyciela – prawną przyczyną uznania jego winy-
-niewinności – może być nauczanie nieskuteczne w sensie merytorycznym
i etycznym bądź decyzja wyboru ucznia „niegodnego” dydaktycznego
wysiłku. Lévinas przytacza starą żydowska maksymę: „Niech nikt nie uczy
Tory tego, kto nie jest godzien”. Mistrz musi ponieść odpowiedzialność
i konsekwencje etycznego potencjału (bądź braku potencjału) swego
ucznia, uczestniczyć w jego własnej odpowiedzialności lub nieodpo-
wiedzialności. W przypadkach skrajnych, w ogniu talmudycznej debaty
niektórzy (np. R. Johanan) rozważali nawet możliwość wprowadzenia
prawa, które nakazywałoby przeniesienie się w ślad za Mistrzem do Miasta
Wygnania całej jego szkoły (jesziwy).
Intelektualiści niekwestionujący instytucji, dla których pracują, nie peł-
nią publicznie swojej roli krytycznej i nie uczestniczą w szerszej sferze
publicznej, są bardziej niż pół-winni i mniej niż pół-niewinni nędznym
i beznadziejnym warunkom życia uboższych i bardziej pechowych niż oni
sami. Wielu spośród nas – także artystów, członków warstwy intelektu-
alistów, cieszącej się uprzywilejowanym statusem publicznego zaufania
i uważającej się za najlepiej wykształconą i „najinteligentniejszą” część
społeczeństwa – przechodzi przez życie podejmując tzw. zdroworozsąd-
kowe decyzje i dokonując tzw. mądrych i „egzystencjalnie koniecznych”
a a
wyborów – zaniechań, które w gruncie rzeczy zbyt często służą rozwojowi
kariery i gwarantują posady. Przyjmujemy bierną postawę, nie zwracając
na ogół uwagi na to, że utrwalamy tragiczne egzystencjalne i polityczne
położenie tych, którzy pozostają mniej bezpieczni, mniej wolni, mniej
szanowani i mniej wpływowi od nas. W ten sposób, bardziej niż na
wpół winni i mniej niż na wpół niewinni, często pozostajemy na wpół
tylko świadomi. Z jednym okiem otwartym i drugim półprzymkniętym,
widzimy tylko mgliste i rozmazane zarysy naszych sylwetek w lustrze, 64
.
a świat jedynie w telewizji lub w gazetach. Z jednym okiem pół-, lub 65
nawet więcej niż półotwartym na uznane problemy „globalizacji” i inne
ogólniejsze związane ze środowiskiem i polityką, jak np. społeczna i kul-
turowa sprawiedliwość, z drugiej strony pozostajemy na wpół ślepi na
nieludzkie warunki życia innych, czy to w pobliżu, czy daleko od naszych
domów, jakkolwiek często żyją oni niemal na naszym progu, po drugiej
stronie ulicy lub kilka domów dalej, i bez żadnych dokumentów i praw
wytwarzają dla nas w fabrykach i na plantacjach tanie towary, opiekują
się naszymi dziadkami, rodzicami i dziećmi, sprzątają nam domy i biura,
pracują w kuchniach naszych ulubionych „etnicznych” restauracji, i czasem,
bez wsparcia ze strony prawników czy rodzin, bywają niesprawiedliwie
deportowani lub osadzani w praktycznie tajnych ośrodkach internowa-
nia Departamentu Bezpieczeństwa Wewnętrznego w kraju i za granicą.
Nasze konstytucyjne prawo do „dążenia do szczęścia” zbyt często unieważ-
nia etyczne zobowiązanie, by pomagać tym, którzy mają mniej szczęścia
od nas i nie cieszą się takimi samymi prawami. Ci spośród nas, którzy mogą
częściej niż inni korzystać z pierwszej poprawki do konstytucji USA dzięki
„swobodom akademickim” i solidnej, ustabilizowanej, na ogół wolnej od
ryzyka pozycji zatrudnionych na stałe profesorów nie mają zazwyczaj
ochoty mówić i pisać otwarcie, zwracając się do szerszej opinii w sprawie
niemożliwej do przyjęcia życiowej, społecznej i politycznej sytuacji osób
pozbawionych prawa, okazji lub możliwości do otwartego występowania
we własnym imieniu.
Nasze konstytucyjne prawa, pierwsza poprawka – nasza intelektualna
 parrhesia, która daje nam przewagę nad innymi, jest nie tylko prawem,
lecz także skierowanym pod naszym adresem oczekiwaniem i politycznym
zobowiązaniem. W istocie jest to obowiązek zajęcia stanowiska krytycz-
nego, podjęcia ryzyka w walce o prawa dla innych – zobowiązanie do
stworzenia lepszych politycznych i kulturowych warunków i podniesienia
publicznej świadomości, aby pomóc innym, jak napisała Hannah Arendt,
w walce o ich „prawa do praw”19, o lepszy świat i lepsze życie nas wszyst-
kich. Jak mawiał Bertolt Brecht, nasza pół-aktywność, pseudoaktywność
i brak aktywności powodują, że nie odnawiamy naszych instytucji, aby
lepiej radziły sobie z problemami rzeczywistości społecznej i politycznej,
ani nie zmuszamy ich do działania20. Zamiast tego, dokonujemy jedynie
ich „renowacji” i w gruncie rzeczy przyczyniamy się do utrzymywania się
ich bierności i opartego na winie-niewinności statusu – by użyć znów
określenia Lévinasa, ich „obiektywnej” niewinności i „subiektywnej”
winy wobec świata, który potrzebuje ich pomocy i w pełni słusznie jej
oczekuje. Sposoby, na jakie udajemy „organicznych intelektualistów”21,
którzy dekonstruują i przemieniają świat „od środka”, oraz uzasadniamy
nasze synekury jako kroki na trasie „długiego marszu przy pomocy insty-
tucji”, nasze fałszywie brzmiące cytaty z Antonio Gramsciego i Bertolta
Brechta, rzekomych proroków, z którymi jednak praktycznie nie mamy
nic wspólnego, są także metodami zamykania oczu, utrzymywania stanu
„obiektywnej” niewinności i „subiektywnej” winy – pół-, lub może mniej
niż pół-niewinności, i połowicznej, lub może więcej niż połowicznej winy.
19_ W kwestii dyskusji o „prawie do praw” zob. B.L. Cotter, Hannah Arendt and the „right to
have rights”, [w:] Hannah Arendt and international relations: readings across the lines, red. A.F.
Lang, J. Williams, Palgrave Macmillan, New York 2005 oraz C. Lefort, Democracy..., dz. cyt.
20_ Zob. B. Brecht, The Modern Theater is Epic Theater, [w:] tegoż, Brecht on Theatre: The
Development of Aesthetics, przeł. J. Willett, Methuen, London 1964.
21_ Zob. A. Gramsci, The Intellectuals, [w:] tegoż, Selections from the Prison Notebooks, przeł.
Q. Hoare i G. N. Smith, Lawrence & Wishart, London 1971.
a a
Kulturowa ekonomia milczenia .
Powtórny wybór George’a W. Busha na prezydenta Stanów Zjednoczonych 66
.
osłabił naszą wiarę w samych siebie, odwagę i umiejętności krytyczne 67
znacznych odłamów klasy średniej, a wraz z nimi mediów, uniwersytetów,
muzeów i innych instytucji kultury. W kręgach zaangażowanych w two-
rzenie kultury i na uniwersytetach jest dziś „w dobrym tonie” dawać do
zrozumienia, że jest się „przeciw” domowym i zagranicznym wojnom oraz
polityki i kroków przedsięwziętych przez obecny rząd, lecz dotyczy to tylko
prywatnych spotkań w gronie zaufanych. Publicznie, a zwłaszcza w sferze
zawodowej działalności, należy pozostać „neutralnym”, „humanistycznym”
i „uniwersalnym”, a wszystko to po to, by uniknąć przymiotnika „polityczny”.
Klimat polityczny wywołany strachem przed terroryzmem zawładnął
naszym myśleniem. Osoby zbierające fundusze, dyrektorzy, kuratorzy,
właściciele i zarządcy galerii, profesorowie historii sztuki i sami artyści
żyją w warunkach na wpół cenzuralnych, w atmosferze wątpliwych
efektów swych zdroworozsądkowych wyborów dokonanych w imię
ekonomicznego przetrwania i „wyrafinowania” estetycznego. (Powiada
się, że sztuka polityczna jest „zbyt prosta”, że artyści nie powinni „prze-
konywać przekonanych”, że „w głębi serc” i tak wszyscy jesteśmy przeciw
wojnie, więc lepiej zachować milczenie, by „przetrwać”: w końcu już za
rok „go” nie będzie.)
Rady powiernicze, sponsorzy instytucjonalni i indywidualni oraz państwo-
we i lokalne wsparcie polityczne mają pośredni i bezpośredni związek
z interwencjami podejmowanymi przez rząd Stanów Zjednoczonych.
Dziś lepiej jest nie podejmować ryzyka i nie mieć z tym nic wspólnego:
nowy styl zarządzania instytucjami kulturalnymi i akademickimi daje to
do zrozumienia całkiem otwarcie. Jasne jest, że wymagania rynku sztuki
odcinają nas od kolektywnych i opartych na koalicjach form aktywności
opozycyjnej charakterystycznych dla lat sześćdziesiątych, siedemdzie-
siątych i osiemdziesiątych. Nacisk na dzieła konkretnego artysty (wywo-
łany popytem) i modna niechęć do jakiejkolwiek sztuki zaangażowanej
społecznie (to określenie pejoratywne, a może nawet obelga) skutkują
brakiem działań socjoestetycznych i martwotą ruchów (kolejne słowo
o negatywnym wydźwięku). Wielu ludzi uważa, że idea sztuki politycznej
jest passé, co brzmi tak, jakby passé były również krytyka i sam proces po-
lityczny; jakby myślenie krytyczne, protest i sprzeciw wobec prawicowych
ideologii nacjonalistycznych i imperialistycznych wyszły z mody. Sztuka
polityczna z przeszłości nie ma oczywiście sensu w chwili obecnej. Dla
teraźniejszości i przyszłości trzeba stworzyć nowe formy. To, co było dobre
wczoraj, nie jest dobre dzisiaj; to, co jest dobre dzisiaj, może nie być już
dobre jutro (myśl Brechta). Dlaczego zatem od lat dziewięćdziesiątych
robimy wszystko, by pogrzebać sztukę „polityczną” i „zaangażowaną”?
Dlaczego nie idziemy naprzód i nie tworzymy jej na nowo?
Dlaczego nie możemy wykorzystać i krytycznie uaktualnić minionych form
publicznego zaangażowania Emmy Goldman, Michela Foucaulta (łącznie
z jego udziałem, często w roli przywódcy, w politycznych protestach
i demonstracjach), Gillesa Deleuze’a i Felixa Guattariego (z ich wezwa-
niem do „nowej produktywności” filozofii i eksperymentami drugiego
z nich w dziedzinie psychiatrii klinicznej), Diego Rivery czy Leona Goluba,
a spośród osób żyjących Barbary Kruger, z jej aktywnością praktyczno-
-intelektualną, za którą uzyskała nagrodę specjalną na Biennale Wenec-
kim, Etienne’a Balibara, Noama Chomsky’ego i jego wielu akademickich
przyjaciół i adwersarzy występujących w mediach, a nawet piszących
do prasy pełne pasji filozoficzne komentarze na temat bieżących spraw
społecznych i politycznych oraz sztuki?
a a
Do profesorów uniwersytetów .
Wielu z nas nie gani swoich kolegów za brak aktywności i ogólną bier- 68
.
ność. Skarżymy się, że nasze spotkania, rady wydziałów i instytutów, są 69
„nudne”, a sami nigdy nie próbujemy poruszać w ich trakcie kontrower-
syjnych (i zdecydowanie mniej nudnych) problemów „zewnętrznych”,
przez co nasze i inne akademickie instytucje nie zabierają publicznie
głosu, nie podejmują swych politycznych obowiązków w odpowiedzi
na naszą własną bierność, nie reagują na „bezpieczne” metody robienia
interesów, prowadzenia badań i nauczania, na niegodziwości popełniane
przez administrację i przedsiębiorstwa, polityków oraz instytucje lokalne,
regionalne i municypalne.
Musimy pisać i mówić do i w obrębie naszego akademickiego świata,
ale musimy też pamiętać, że studenci słuchają nas tylko wówczas, kiedy
znajdują się pod presją naszego autokratycznego i biurokratycznego
uniwersyteckiego systemu i zależą od naszej profesorskiej władzy. Powin-
niśmy działać zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz akademii, po to aby
nasza praca wychodziła na korzyść młodszym pokoleniom.
Zacznijmy zwracać się do większych grup, publicznie, a nie tylko na
uniwersytetach – na wykładach, demonstracjach i marszach protestacyj-
nych. Piszmy listy do redakcji głównych mediów i wysyłajmy materiały do
bardzo licznych sieci mediów alternatywnych! Dzięki naszej krytycznej
wiedzy i doświadczeniu w pracy badawczej możemy przyczynić się do
przekształcenia ich we wpływowe fora parrhesii. Weźmy udział w organi-
zowaniu i zostańmy przywódcami małych i wielkich ruchów społecznych.
Co stało się z poczuciem intelektualnej odpowiedzialności i etyką profe-
sorów uniwersytetów? W jaki sposób możemy nadać sens naszym aka-
 demickim swobodom i dożywotnim stanowiskom? Czy to tylko wolność
od, czy także do? Spokojna synekura czy dobrze ufortyfikowana pozycja,
z której można prowadzić walkę? Niektórzy z nas nie mają talentów
niezbędnych „intelektualistom publicznym”, ale wielu posiada talenty
oratorskie i umiejętność zabierania głosu na zebraniach i wykładach,
w trakcie seminariów… Dlaczego łatwo nam mówić tylko tam, nie przy
innych okazjach? Czyż nie jesteśmy mniej niż na poły niewinni i bardziej
niż na poły winni, a przy tym nieco konserwatywni, gdy mówimy, „oni”
(np. studenci) protestują przeciwko czemuś, ale nie proponują żadnej
„alternatywy”? By protestować, niepotrzebne są alternatywy. To, jak ma-
wiał Foucault, „biurokratyczne gadanie”. Wraz z tymi, którzy już to robią,
musimy protestować, piętnować i demaskować to, co złe, czyniąc to
dobitnie i bezkompromisowo. Musimy wspierać protesty intelektualnie
i znaleźć w nich dla siebie miejsce. Protest, o ile jest dobitny, przeradza się
w działanie na rzecz zmiany, ponieważ w słowie tym przedrostek pro- łączy
się z rzeczownikiem testis, „świadek” – a więc ten, kto daje świadectwo
i odsłania zło. Jak powiedziałby Benjamin, protestujący biorą się z szere-
gów „pokonanych”, a nie spośród „zwycięzców” i zawsze „wdzierają się
do historii” z „rewolucyjną intuicją teraźniejszości”, by przemienić to, co
„osobiste” w „historyczne”22.
Jesteśmy bardziej niż na poły winni i mniej niż na poły niewinni, jeśli nie
chcemy zwracać się do opinii publicznej poza instytucjami akademickimi,
administracyjnymi i badawczymi i odmawiamy podzielenia się z nią naszymi
światłymi poglądami, nie robiąc nic w sferze publicznej, w świadomości,
że z uwagi na ignorancję zdezorientowany elektorat może wkrótce znów
wybrać rząd, który będzie nie do zaakceptowania wedle jakichkolwiek
demokratycznych standardów23.
Jesteśmy bardziej niż na poły winni i mniej niż na poły niewinni, gdy
22_ Zob. S. Moses, Benjamin’s Politico-theological Model of History, „History and Memory”
(Tel Aviv University) 1991 nr 1.
23_ Zob. artykuł nt. Pierre’a Bourdieu: L. Wacquant, Pierre Bourdieu, [@:] http://sociology.ber-
keley.edu/faculty/wacquant/wacquant_pdf/PIERREBOURDIEU-KEYTHINK-REV2006.pdf.
a a
zrzucamy całą odpowiedzialność na rząd, nie dostrzegając naszej własnej
życiowej i politycznej bierności (powtórzmy: bierności „najlepiej wykształ-
conej i najinteligentniejszej warstwy społeczeństwa”) jako czynnika, który
przyczynia się do powstania złego rządu.
Jesteśmy bardziej niż na poły winni i mniej niż na poły niewinni, kiedy
użalamy się nad upadkiem „publicznych intelektualistów”, skarżymy się
na naszą nieobecność w szeregach opinii publicznej i w mediach, nie
czyniąc zarazem nic, by ożywić i odnowić nasz krytyczny i analityczny 70
.
udział w publicznej debacie24. 71
Samokrytyka bierności i autoizolacji studentów od problemów szerokiego
świata i ich „wyobrażonego związku z realnymi warunkami życia” została
znakomicie wyrażona w głośnym manifeście pt. O nędzy życia studenckiego
(De la misére en milieu etudiant), ogłoszonym pierwotnie w r. 1966 przez
Związek Studentów Strasburga25. Wobec naszych przerażających realiów
politycznych, które sprawiają, że nasze umysły toną w mgle i bierności,
a nasze reakcje sprzeciwu i „myślenie krytyczne” są coraz mocniej spychane
w prywatność kształtowaną i zdominowaną przed rządową propagandę
i środki bezpieczeństwa; w czasach, kiedy na skutek bezmyślnej akceptacji
narodu zwodzonego przez „chronioną demokrację” odradza się tyrania,
czyż nie powinniśmy napisać samokrytycznego manifestu pt. O nędzy
życia profesorskiego ?
24_ Patrz także: J. Russel, The New Left on Campus: Long March Through the Institutions’,
The Last Intellectuals: American Culture in the Age of Academe, Basic Books, New York 1987.
25_ Pełen tekst On the Poverty of Student Life (De la misere en milieu etudiant, 1966), [w:]
Situationist International Anthology, red. K. Knabb, Bureau of Public Secrets 1989.
 Sztuka i „polityczność” . polityczne”. Przyczyńmy się do rozwoju „polityczności”30 poprzez zakłó-
canie „policyjnych” i „dystrybutywnych” praktyk władz administracyjnych
i korporacji. Mówiąc słowami Jacques’a Ranciere’a, niech projekt „tego, co
polityczne” przerodzi się w projekt emancypacyjny, „zakłócający ustalony
system nierówności społecznych” poprzez oddanie głosu tym, którzy
zostali wykluczeni lub poddani segregacji przez ustanowione „hierarchie
W izolowanym środowisku akademickim przebicie muru milczenia,
wiedzy” i kultury31.
wzmocnionego przez media i świat kultury, a dzielącego dwie wzajemnie
Przyczynić się do rozkwitu „Polityczności” oznacza także zrezygnować 72
sobie obce grupy: tych, którzy wiedzą czym jest wojna, oraz tych, którzy .
z roli „Mistrzów” emancypacji innych. Powinniśmy działać tak, jakbyśmy 73
nie mają o niej pojęcia, jest prawie niemożliwe. Milczenie świata kultu-
sami byli uczniami, którzy wyciągają wnioski z procesów emancypa-
ralnego, akademickiego i artystycznego, wraz z lawiranctwem i cenzurą
cyjnych. By przywołać Jacques’a Ranciere’a raz jeszcze, uznajmy się za
mediów, dodatkowo jeszcze ten mur cementuje. Konsekwencje fizycznej,
„Mistrzów-Ignorantów” („Maitres ignorantes”), tworzących warunki dla
psychicznej i kulturowej traumy związanej z obecną wojną będą trwały
rozwoju samoświadomości, autoekspresji i autoreprezentacji innych –
przez pokolenia. Dlatego mur milczenia, bierności i ignorancji musi zo-
mówiąc krótko, dla ich autoemancypacji. Istnieje wiele zróżnicowanych
stać rozebrany. Należy jak najszybciej stworzyć nowe taktyczne projekty
metod opracowanych w tym celu przez artystów indywidualnych, grupy
kulturalne i medialne oraz nowe rodzaje aktywnych i krytycznych miejsc
artystyczne, sieci współpracy i koalicje32.
upamiętniania przy współudziale tych, którzy wiedzą, czym jest wojna:
Po poststrukturalizmie przyszedł czas na samorekonstrukcję – drogę ku
weteranów i ich rodzin, osób ocalałych z zagranicznych i krajowych
nowym wizjom i konstrukcjom politycznym, społecznym i kulturowym.
„kampanii przeciw terrorowi”, cywilów z krajów zaatakowanych oraz
Obmyślanie i projektowanie nowych, aktywizujących, otwartych i agoni-
wszystkich zaangażowanych w pomoc dla nich.
stycznych projektów służących upamiętnianiu musi stać się częścią tego
Jeśli od lat dziewięćdziesiątych naszym celem jest udział w tym, co politycz-
programu emancypacji.
ne, a nie w polityce; poparcie dla polis, nie dla policji, dla tego, co wciąż in
Nowy Jork, 11 września 2001–2007 r.
potentia, nie dla potentatów26, dla rewolty raczej niż rewolucji27, dla agonu
i dissensu przeciw konsensowi, dla demokratycznej parrhesii i publicznych
zapytań, a nie „patriotycznej” i „obywatelskiej” odpowiedzialności28, dla
nomadologii, nie aparatu państwa29 – to stwórzmy „sztukę dla tego co

26_ Zob. M. Hardt i T. Negri, Empire; Harvard University Press, Cambridge (Mass.) 2000 oraz
P. Virno, A Grammar of the Multitude, Semiotext(e), London–Cambridge (Mass.) 2003.
27_ Zob. J. Kristeva, Revolt, She Said, przeł. B. O’Keeffe, Semiotext(e), Los Ageles 2002.
28_ Zob. D. Villa, Socratic Citizenship, Princeton University Press, Princeton 2001.
29_ Zob. G. Deleuze i F. Guattari, Nomadology: The War Machine, przeł. B. Massumi, Semio-
text(e), New York 1986.
30_ Zob. Ch. Mouffe, Polityka i Polityczność, przeł. J. Erbel i A. Wójcik, „Krytyka Polityczna”
2007, nr 11/12.
31_ Zob. J. Rancière, Ignorant Schoolmaster: Five Lessons in Intellectual Emancipation, przeł.
K. Ross, Stanford University Press, Stanford 1991.
32_ Zob. J. Rancière, Observations on Collective Cultural Action, „Critical Art Ensemble”, Vari-
ant 15, Summer 2002.

a a
a a
Jarosław Lubiak . Powinność i urządzenie . Powinność

Nie jesteśmy niewinni. To radykalne założenie, od którego wychodzi

Krzysztof Wodiczko, formułując swoją propozycję dla Nowego Jorku, nie
ma wbrew pozorom wpisywać jego projektu w moralizatorską retorykę
czy patos. Przeciwnie, ta konstatacja ma stanowić próbę przeciwdziałania
moralizatorstwu blokującemu mechanizmy demokratyczne.
76
Gdy Chantal Mouffe w Polityczności zauważa, że współczesna polityka .
77
„rozgrywana jest «w rejestrze moralności»”,1 to nie oznacza to jej zdaniem,
że staje się ona bardziej moralna, raczej oznacza to patologiczną sytuację,
w której konflikt, w istocie polityczny, jest traktowany w moralnych kate-
goriach dobra i zła. Uniemożliwia to jego polityczne rozwiązanie, przestaje
on być sporem z równouprawnionym przeciwnikiem, a staje się wojną
z wrogiem, stojącym po stronie zła. Przekonaniu o winie przeciwnika
towarzyszy pewność własnej niewinności.
Gdy Wodiczko zakłada, że nie jesteśmy niewinni, nie chce również przyjąć
funkcji oskarżyciela, przygotowującego się do wymierzenia nam kary. Nie
chce pociągnąć nas do odpowiedzialności – raczej chciałby, żebyśmy do
tej odpowiedzialności zaczęli się poczuwać sami. Przyjęcie współodpo-
wiedzialności za to, co dzieje się na świecie, uczyniłoby nas podmiotami
globalnej polityczności, którą należy stworzyć.
Założenie o naszym braku niewinności nie ma również prowadzić do
masochistycznego poddawania się wyrzutom sumienia ani do upajania
się winą, ani tym bardziej do budowania poczucia wyższości na tym po-
czuciu winy. Celem artysty nie jest bowiem wyzwolenie masochistycznej
rozkoszy, lecz raczej sprowokowanie działania na rzecz zmiany sytuacji na
świecie. Zmiany, która może być osiągnięta przez przebudowę sposobów
upodmiotowienia.
Zanegowanie naszej niewinności jest precyzyjną strategią, którą Krzysztof

1_ Ch. Mouffe, Polityczność, przeł. Joanna Erbel, Wydawnicwo Krytyki Politycznej, War-
szawa 2008, s. 91.

a a
Wodiczko stosuje, aby stworzyć swój projekt etyki, polityczności i podmio-
towości. Tworząc swoją propozycję, jawi się on najpierw jako zaangażowany
myśliciel, który rozważa różne propozycje teoretyczne, by później, jako
artysta, przekuć efekt swoich rozważań w projekt stanowiący akt sym-
boliczny, a zatem realną interwencję w porządku naszej rzeczywistości.
Swoją strategię Wodiczko rozwija w konfrontacji z wydarzeniem, które
wydaje się określać bieg historii świata w ostatniej dekadzie. Koncepcja
Miejsca Pamięci Ofiar 11 Września jest bardzo odległa od tradycyjnego
programu kommemoratywnego, zmierzającego zazwyczaj do stworzenia
widmowej formy obecności tych, którzy chwalebnie zginęli lub odeszli.
Projekty realizowane na Ground Zero w Nowym Jorku, zarówno plan
ogólny Daniela Libeskinda, jak i monument Michaela Arada, stanowią
próbę zanegowania nieobecności. Obciążone w założeniu skazą, jaką
jest zaprzeczenie rzeczywistości, określone są przez melancholijną relację
z tym, co utracone. Jednak melancholia, jak pokazał Freud, właśnie ze
względu na zbyt ścisły związek z nieobecnym obiektem i niepogodzenie
się ze stratą, łatwo przeradza się w stan chorobowy, a co więcej blokuje
możliwość kontaktu z rzeczywistością, nie wspominając już o jej aktyw-
nym przekształcaniu.
Koncepcja Miejsca Pamięci Krzysztofa Wodiczko zmierza dokładnie w od-
wrotnym kierunku – odrzucając melancholijne przeżywanie nieobecności,
optuje za aktywną pracą żałoby, która będzie w istocie pracą pamięci.
Nie upamiętnienie, lecz upomnienie jest powodem, dla którego ta praca
powinna być podjęta – zostaliśmy upomniani i powinniśmy odpowiednio
zareagować na to. A nasza reakcja nie powinna polegać na powracaniu
do tego, co się stało, lecz uniemożliwieniu sytuacji, w której kiedykolwiek
wydarzyło by się to ponownie.
Można powiedzieć, że to upomnienie, jakie otrzymał Nowy Jork (oraz
my za jego pośrednictwem), prowokuje sformułowanie założenia, że nie
jesteśmy niewinni. Brak niewinności określa naszą powinność.
Wodiczko formułuje to założenie w przemyślany sposób – określa ono całą
aksjomatykę jego projektu. Odwołując się do rozważań Emmanuela Lévina-
a a
sa, przekonuje, że powinniśmy zrezygnować z komfortu, jaki daje poczucie
niewinności, nawet jeśli nie popełniliśmy żadnego przewinienia. Nawet
wtedy, jak przekonuje Wodiczko, jesteśmy obarczeni winą nieumyślną, za
to, co wydarza się na świecie (choćby dlatego, że żołnierze uczestniczący
w wojnach na rozkaz władz naszego kraju, a zatem w naszym imieniu,
mogą celowo lub przypadkiem zabijać ludzi). Poczucie niewinności jest
jego zdaniem błędem, na który nie powinniśmy sobie więcej pozwalać.
Jest błędem świadomości fałszywej, głównie z tego względu, że unie- 78
.
możliwia to właściwe rozpoznanie i przeciwdziałanie agresji i przemocy 79
ze strony tych, którym umyślnie lub nieumyślnie, własnoręcznie lub za
czyimś pośrednictwem wyrządziliśmy krzywdę.
Krzysztof Wodiczko dokonuje analizy tego, co nazywa za Lévinasem „winą-
-niewinnością” w odniesieniu do sytuacji Nowego Jorku po atakach z 11
września 2001 roku. Odwołuje się do rozważań Lévinasa poświęconych
biblijnym „miastom ucieczki”, miastom, w których z nakazu Boga mogła
znaleźć schronienie osoba odpowiedzialna za śmierć innego człowieka,
o ile spowodowała ją nierozmyślnie. Mieszkańcy sześciu miast mieli obo-
wiązek przyjąć u siebie nieumyślnego zabójcę i zapewnić mu ochronę
przed niechybną zemstą ze strony krewnych zmarłego. Lévinas odnosił
biblijną historię do współczesnej mu sytuacji, zastanawiając się, czy my,
mieszkańcy zamożnych miast Północy, korzystając w spokoju ze swojej
zamożności, nie ponosimy nieumyślnej odpowiedzialności za śmierć
i cierpienia w biedniejszych częściach świata. Przestrzegał przed odwetem
i zemstą, jaką mogło to na nas ściągnąć. Owo nieumyślne uczestnictwo
w winie będące naszym udziałem, czyni z miast, w których mieszkamy,
„miasta ucieczki”.
Lévinas mógł jeszcze wierzyć, że miasta Północy są bezpiecznym schro-
nieniem nieumyślnych winowajców. Groźba odwetu i zemsty w czasach,
kiedy prowadził swoje rozmyślania, mogła wydawać się niezbyt realną.
Ataki z 11 września zrealizowały jednak wszystko, przed czym przestrzegał.
Owo tragiczne potwierdzenie skłoniło Krzysztofa Wodiczko do podjęcia
tej myśli, nie ze względu na jej prorocze momenty, a raczej na momenty
krytyczne, umożliwiające pomyślenie innej organizacji świata.
Dla Lévinasa miasta, w których żyjemy, są „miastami ucieczki”, ponieważ
my, tu żyjący, nieumyślnie zadajemy śmierć i cierpienie. Wodiczko rozsze-
rza i różnicuje odpowiedzialność ponoszoną przez nas – mieszkańców
Północy. Poddaje również rozwadze kwestię, która znacząco zmieniła się
od czasów Lévinasa, a mianowicie obecność faktycznych uciekinierów,
szukających w naszych miastach schronienia przed śmiercią i cierpieniem,
które stałyby się ich udziałem w miejscach, z których pochodzą. Można
powiedzieć, że o ile dla Lévinasa miasta Północy są „miastami ucieczki”,
o tyle dla Krzysztofa Wodiczko powinny się nimi stać.
To, że nie jesteśmy niewinni, determinuje tę powinność. Nasza relacja
do winy da się określić dzięki rozróżnieniu między umyślnością i świado-
mością, a ściślej za pomocą dosyć paradoksalnej formuły świadomości
odpowiedzialności nieumyślnej. Powinniśmy uświadomić sobie, co
czynimy nieumyślnie czy też w czym nieumyślnie bierzemy udział. Pa-
radoks czy nawet sprzeczność polega na tym, że nieumyślność zakłada
brak świadomości – czynimy coś, nie zdając sobie sprawy ze skutków,
jakie to wywoła. Czy można mówić o nieumyślności, kiedy posiądzie się
świadomość zarówno tego, co się robi oraz tego, jakie są efekty działań?
Czy uzyskanie świadomości, które proponuje Wodiczko, nie jest w istocie
przyznaniem się do winy, zaprzeczeniem nieumyślności? Artysta nie
idzie tak daleko i nie żąda tego od nas, nie przyjmuje roli sędziego i nie
każe nam stanąć przed trybunałem, doskonale zdaje sobie sprawę, że
zasądzenie kary nie jest tu możliwe, albowiem wina nie jest konkretna.
Raczej namawia nas do rezygnacji z przywileju niezmąconego poczucia
niewinności i do przyjęcia na siebie powinności, jakie pociąga za sobą
brak niewinności. Tylko tyle i aż tyle.
Etyka, jaką proponuje Wodiczko, możliwa jest do ujęcia w postaci podwój-
nego nakazu: nie czuj się niewinny oraz czyń swoją powinność. Jego projekt
nie ogranicza się jednak do samego sformułowania etycznych wezwań.
Artysta nie jest tak naiwny by wierzyć, że mogą one cokolwiek zmienić
w świecie. A to zmiana staje się naszą powinnością, gdy uświadomimy
a a
sobie naszą współodpowiedzialność. Jeśli nie chcemy ponosić winy, mu-
simy przemyśleć swoje czyny i podjąć działania, które mogą powstrzymać
śmierć i cierpienie zadawane w naszym imieniu.
Praca pamięci jest formą zmiany, jaką Krzysztof Wodiczko proponuje
w odpowiedzi na wydarzenia 11 września. Odpowiedzią na atak wyni-
kający z chęci odwetu i zemsty nie powinien być kontratak. Ten bowiem
sprowokuje działania następnych mścicieli. Odpowiedzią powinno być
stworzenie mechanizmów umożliwiających przepracowywanie urazów 80
.
oraz niedopuszczanie do powstawania następnych. Aby pokazać, jak takie 81
mechanizmy mogłyby działać, artysta projektuje „urządzenie”.
.. Urządzenie
Krzysztof Wodiczko jest w pełni świadom tego, że postulaty etyczne muszą
zostać przekształcone w praktykę społeczną, aby mogły mieć jakąkol-
wiek skuteczność. Etyka powinna określić politykę, a przede wszystkim
polityczność, żeby odwołać się do rozróżnienia dyskutowanego przez
Chantal Mouffe. Określenie polityczności oznaczałoby w tym wypadku
uformowanie warunków możliwości uprawiania polityki.
Teoria polityczna Chantal Mouffe jest istotnym odniesieniem dla filozofii
i praktyki artysty. Wodiczko zdaje się podzielać jej radykalną krytykę liberalnej
demokracji i popierać postulat wprowadzenia demokracji agonicznej. Co
więcej, jego propozycja może uzupełniać teorię Mouffe dokładnie w tym
miejscu, gdzie jej koncepcja wydaje się mieć poważną lukę.
Głównym zarzutem Chantal Mouffe wobec demokracji liberalnej jest to,
iż opiera się ona na fałszywych przesłankach i, będąc określona przez ten
źródłowy fałsz, stanowi nie tylko wypaczenie idei demokracji, ale wręcz
zagrożenie dla jej dalszego istnienia. Kluczowym błędem jest przekonanie,
że warunkiem demokracji jest eliminacja antagonizmu w drodze nego-
cjacji, prowadzących do osiągnięcia konsensusu. Według tego założenia
negocjacje są możliwe, gdyż społeczeństwo składa się z racjonalnych
podmiotów, kierujących się pragmatycznie zdefiniowanymi interesami.
Negocjacje prowadzić mają do konsensusu podtrzymywanego przez
wszystkich uczestników sceny politycznej. Ideologia neoliberalizmu
określa treść tego konsensusu. Demokracja w tym momencie przestaje
być porządkiem, w ramach którego ścierać się mogą w sporze i walce
odmienne wizje świata (dawniej reprezentowane przez Lewicę i Prawicę),
lecz zamienia się w porządek, którego celem jest marginalizacja, czy nawet
eliminacja innych wizji niż neoliberalna. Mouffe podkreśla, że antago-
nizm jest nieusuwalnym jądrem polityczności w sobie, celem porządku
demokratycznego nie powinno być jego zniesienie, lecz nadanie mu
takich ram, aby nie prowadził on do używania przemocy. Obecna polityka
demokracji zachodnich, czy też, stosując geografię Lévinasa, północnych,
dążąc do osiągnięcia i podtrzymania konsensusu wokół neoliberalnych
wartości, doprowadziła do powstania sytuacji, w której właściwy wszelkiej
polityczności antagonizm (wokół odmiennych wizji świata) nie znajduje
możliwości artykulacji w obrębie porządku demokratycznego, skutkiem
czego pojawia się więc poza nim w całkowicie niekontrolowany sposób.
Przeciwnicy ustalonego konsensusu nie mając prawa do głosu w obrębie
instytucji demokratycznych, stają się wrogami samej demokracji (skrajna
prawica w państwach europejskich, jak i terroryści w innych częściach
świata). Co więcej, jako tacy, mogą być przez obrońców demokracji łatwo
utożsamieni ze złem – co pozwala przenieść spór z płaszczyzny politycznej
do „rejestru moralności”. Zamiast konfliktu przekonań dotyczących spo-
sobów zorganizowania świata, pojawia się wojna dobra ze złem. Wiąże
się z tym druga kwestia kluczowa dla analiz Mouffe: polityczność wbrew
założeniom teoretyków i praktyków liberalnej demokracji nie jest domeną
określoną przez rozumne decyzje racjonalnych podmiotów, przeciwnie
– określa ją raczej uczuciowe utożsamienie uczestników politycznego
konfliktu, walczących o realizację swoich przekonań. Antagonizm i na-
miętność, a nie konsensus i racjonalność, stanowią zdaniem Mouffe istotę
polityczności, dlatego też jej projekt agonicznej demokracji usiłuje na
powrót pogodzić demokrację z politycznością.
a a
Wprowadzenie antagonizmu i namiętności do porządku demokratycznego
(z jego marginesów czy wręcz spoza niego) ma umożliwić ich poskramia-
nie, utrzymywanie w ryzach porządku, nawet sublimację, powodując,
że zamiast destrukcji służyć będą mogły budowaniu2. Docieramy tu do
kluczowej trudności, z jaką zmierzyć się musi projekt Mouffe: w jaki spo-
sób w praktyce antagonizm i związane z nim namiętności miałyby być
trzymane na wodzy? Teoretyczka odpowiada, że „konieczna jest wspólna
przestrzeń symboliczna”3. Przestrzeń tę określa w swoich wcześniejszych 82
.
pismach za Hannah Arendt greckim mianem άγών, oznaczającym m.in.: 83
zgromadzenie, zawody sportowe, walkę, spór4. Demokratyczna wspólna
przestrzeń ma być zdaniem Mouffe właśnie takim agonem: miejscem
rywalizacji, starcia pretendentów – miejscem, w którym różne opinie,
głosy, wartości rywalizują ze sobą na równych prawach, a zwycięża sil-
niejszy. Demokracja agoniczna oparta miałaby być na rywalizacji i walce,
ale prowadzonymi z poszanowaniem wspólnych zasad (zostawmy teraz
na boku wątpliwość kto, jak i w czyim imieniu miałby te zasady ustalać).
Krzysztof Wodiczko rozwija teoretyczne i praktyczne konsekwencje myśli
Mouffe, uzupełniając w ten sposób fundamentalny brak jej teorii. Podejmuje
próbę stworzenia projektu „symbolicznej przestrzeni wspólnej”, mogącej
funkcjonować jako agon, na którym mogłaby się rozgrywać prawdziwie
demokratyczna polityka. Co więcej, Miejsce Pamięci Ofiar 11 Września nie
jest tylko projektem pewnego uformowania przestrzeni, jest to również
program działania i plan założenia instytucji, które miałyby te działania
prowadzić. Wodiczko uzupełnia koncepcję Mouffe o wizję „urządzenia”,
przez które mogłaby ona zostać wcielona w życie.
Chodzi tu oczywiście o urządzenie w rozumieniu, jakie nadał temu pojęciu
2_ „W prezentowanym przeze mnie ujęciu obecność antagonizmu nie jest eliminowana
z życia politycznego, ale podlega raczej, by tak rzec, sublimacji.” (Ch. Mouffe, Politycz-
ność, dz. cyt., s. 36).
3_ Tamże, s. 139.
4_ Ch. Mouffe, For an Agonistic Public Sphere, [w:] Documenta11_Platform1: Democracy
Unrealized, red. Okwui Enwezor et. al., Hatje Cantz, Ostflidern-Ruit 2002, s. 87–96.
 Giorgio Agamben. W tekście Czym jest urządzenie? powraca on do badań
Michela Foucaulta nad mechanizmami władzy tworzącymi podmiotowość
w społeczeństwie i do ich kluczowego pojęcia5. Urządzenie, dispositif,
jest terminem, które „odsyła do zbioru praktyk i mechanizmów (zarówno
językowych, jak i pozajęzykowych, prawnych, technicznych i wojskowych),
które mają za zadanie zmierzyć się z sytuacją nagłą i niespodziewaną oraz
osiągnąć mniej lub bardziej natychmiastowy skutek.”6. Pojęcie urządzenia
nie odnosi się do jakiegoś przedmiotu (jak zaznaczał Foucault, cytowany
przez Agambena, może nim być cokolwiek: „dyskursy, instytucje, struktury
architektoniczne, regulaminy, prawa, przepisy administracyjne, wypowiedzi
naukowe, twierdzenia filozoficzne, etyczne i filantropijne”7), nazywa raczej
strategię używania dowolnej rzeczy tak, aby stała się ona narzędziem od-
działywania na sytuację. Warunkuje władzę, ale też umożliwia jej działanie.
Urządzenie działa przede wszystkim przez wytwarzanie podmiotów,
można zatem powiedzieć, że urządzeniem jest mechanika upodmioto-
wienia funkcjonująca w konkretnym społeczeństwie (dlatego było ono
narzędziem władzy, ale też po przechwyceniu mogło stać się instrumentem
wyzwolenia). W pewnym momencie swoich rozważań Agamben porzuca
interpretację badań Foucaulta i zauważa (już na własną odpowiedzial-
ność), że obecną funkcją urządzeń jest raczej niemalże nieograniczone
odpodmiotowienie, które przekształca społeczeństwo w „bierne ciało”:
„Stąd się bierze zmierzch polityki, która wymaga istnienia autentycznych
tożsamości…”8. W uznaniu konieczności przywrócenia polityki, opartej
na zaangażowanej identyfikacji, Agamben spotyka się z Mouffe. Można
powiedzieć, że tak jak Mouffe potrzebne są urządzenia, żeby uzupełnić
lukę tkwiącą w jej projekcie, tak Agambenowi potrzebna byłaby koncepcja
demokracji agonicznej (która sama w sobie też jest urządzeniem), aby
5_ G. Agamben, Czym jest urządzenie?, przeł. Jakub Majmurek, [w:] Agamben. Przewodnik
krytyki politycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2010.
6_ Tamże, s. 88.
7_ Tamże, s. 82.
8_ Tamże, s. 99.
a a
można było rozpoznać strategię, dla potrzeby której trzeba konstruować
czy przechwytywać urządzenia.
Szereg wcześniejszych działań czy instrumentów Krzysztofa Wodiczko
to urządzenia w rozumieniu Foucaulta i Agambena, przede wszystkim
dlatego, że są to obiekty strategiczne, których celem jest przebudowa
podmiotowości. Miejsce Pamięci Ofiar 11 Września ma być urządzeniem,
w którym zdają się sumować wszystkie wcześniejsze doświadczenia
artysty. Można powiedzieć, że jest to urządzenie globalne. Dlatego, że 84
.
jest reakcją na sytuację, która ma wymiar globalny (atak terrorystyczny 85
na Nowy Jork i wojna z terroryzmem ogłoszona przez mocarstwo w od-
powiedzi na zamachy), a przede wszystkim dlatego, że zaproponowane
w nim rozwiązania mają charakter globalny. Nowy Jork, jako jedno z tzw.
miast globalnych, jest szczególnie predestynowany do tego, żeby stać
się miejscem tworzenia propozycji, mających na celu zmianę sytuacji na
całym świecie. Symbolicznym wyrazem tego zakresu działania zdaje się
być forma globu nadana Miejscu Pamięci Ofiar 11 Września.
Wielki glob Miejsca Pamięci Ofiar 11 Września ma unosić się na wodach
nowojorskiego portu, stanowiąc swoiste uzupełnienie dla Statui Wolności
oraz Ellis Island, gdzie swego czasu przyjmowani byli emigranci przypły-
wający z Europy. Umieszczenie na wodzie oznacza radykalne zdeterytoria-
lizowanie, a jednocześnie symboliczne i faktyczne połączenie z globalną
sytuacją. Na program Miejsca Pamięci składa się siedem komponentów,
z których dwa poświęcone są celom badawczym (zaplecze techniczne
umożliwiające prowadzenie badań oraz wymiany informacji i myśli, sala
monitoringu umożliwiająca obserwację rozwoju sytuacji w miejscach
zapalnych), dwa organizacyjnym (centrum informacyjne organizujące
działalność oraz współpracę osób i organizacji zainteresowanych zmianą
porządku światowego, centrum miejskie współtworzące sieć organizacji
na terenie Nowego Jorku, realizujących podobne działania jak Miejsce Pa-
mięci) oraz po jednym celom: pomocowym (wsparcie prawne, materialne
i polityczne udzielane potrzebującym, przede wszystkim imigrantom),
promocyjnym (centrum medialne) i wreszcie politycznym (agon). Naj-
istotniejszą częścią całego projektu jest forum czy agora – arena, na której
odmienne światopoglądy, przekonania i koncepcje mogą zostać wyrażone
i wejść ze sobą w żywy, namiętny spór. W propozycji Krzysztofa Wodiczko
demokratyczny agon uzyskuje kształt, który może zostać wcielony w życie.
Program Miejsca Pamięci pokazuje wyraźnie, że praca pamięci, jaka ma
w nim być wykonywana, nie jest melancholijnym przeżywaniem utraty,
lecz afirmatywnym przekształcaniem życia, aby tragiczne wydarzenia,
którym monument ten jest poświęcony, nigdy i nigdzie się nie powtórzyły.
Wodiczko jest jednocześnie doskonale świadom zagrożeń tkwiących
w modelu agonicznym, które zdają się być pomijane przez Chantal Mouffe.
Kluczową kwestią jest to, w jaki sposób można zapobiegać przeobrażeniu
się namiętnego, pełnego pasji sporu, ostrego starcia – w walkę z użyciem
przemocy, jak powinien wyglądać mechanizm kontrolny wbudowany
w działanie agonicznej demokracji. Wodiczko w swoim urządzeniu pro-
ponuje taki mechanizm – w wielkiej czaszy agory czy forum, miejsca
ekspresji rozbieżnych poglądów, przeciwnicy zajmują miejsca na rucho-
mych platformach, które mogą zbliżać się bądź oddalać. Pozwala to na
zachowanie krytycznego dystansu pomiędzy uczestnikami konfliktu.
Gdyby potraktować propozycję Krzysztofa Wodiczko jako model urządzenia
na rzecz agonicznej demokracji, które może być konstruowane również
w innych miejscach globu, to funkcjonowanie takich urządzeń można
by sobie wyobrazić w następujący sposób: komponenty zajmujące się
badaniem i kooperacją monitorują sytuację na świecie, wychwytując
pojawianie się konfliktów i śledząc ich dynamikę, a następnie umożliwiają
zaangażowanym w konflikt stronom agoniczną konfrontację; komponenty
poświęcone badaniom naukowym nie tylko opracowują genealogię
i morfologię konfliktów, ale też przygotowują strategie ich prowadzenia
bez przemocy, zaś komponent pomocowy udziela wsparcia pokrzyw-
dzonym w przypadkach, gdy przemoc jednak wystąpi.
Nawet jeśli niedokładnie w tym samym kształcie, to jednak dla podobnego
celu wiele z miast Północy powinno rozważyć możliwość zainstalowania
u siebie urządzenia tego typu. Dzięki niemu będą mogły bowiem prze-
a a
kształcić się w „miasta ucieczki”. Dzięki nim możliwe stałoby się lepsze
urządzenie świata.
... Łódź „miastem ucieczki”?
Stajemy tu przed kluczową kwestią zarówno etyczną, polityczną, jak i psy-
chologiczną. Miasta Północy są mimowolnymi „miastami ucieczki”, a po- 86
.
winny stać się dobrowolnymi. Urządzenie zaprojektowane przez Krzysztofa 87
Wodiczko ma na celu tego rodzaju samoprzekształcenie naszych miast,
które może dokonać się dzięki naszemu własnemu samouświadomieniu,
refleksji nad sytuacją, w której żyjemy i za którą ponosimy odpowiedzial-
ność. Zdaniem artysty w Miejscu Pamięci, a zatem we wszystkich innych
potencjalnych urządzeniach tego typu, funkcji agonicznej ma towarzyszyć
równie ważna funkcja edukacyjna. Ma to być przestrzeń oddana studiom,
pracy nad sobą i rozwijaniu siebie – samokształcenie ma być główną
drogą do zwiększania samoświadomości.
W biblijnych „miastach ucieczki”, do których odnosi się Emmanuel Lévinas,
a za nim Krzysztof Wodiczko, nieumyślny winowajca mógł znaleźć schro-
nienie przed zemstą, zaś przepisy Talmudu precyzowały, że zyskiwał moż-
liwość przeżycia, ale ten zyskany czas powinien poświęcić na zrozumienie
swojego udziału w winie oraz na zdobycie mądrości, która pozwoliłaby
mu na przyjęcie odpowiedzialności. Zyskiwał życie i powinność.
Zdaniem Lévinasa, my, mieszkańcy miast Północy, nie wiedząc o tym,
żyjemy w „miastach ucieczki”, gdyż jesteśmy nierozmyślnymi winowajca-
mi. Krzysztof Wodiczko nie tylko w pełni podtrzymuje to zdanie, ale co
więcej, wyciąga z niego najdalej idące konsekwencje. Musimy wykonać
pracę nad sobą, zyskać świadomość, stać się podmiotami zdolnymi do
przyjęcia odpowiedzialności za to, jak swoim działaniem bądź zaniecha-
niem urządzamy świat.
Zapewne nie przypadkiem zarówno Lévinas, jak i Wodiczko odwołują się
do przykładu „miast ucieczki”, gdy zastanawiają się nad sytuacją na świecie,
 nad tym, jak świat jest urządzony. W Biblii jest o nich mowa przy okazji
nadania ziemi plemionom Izraela i jej podziałowi (Lb 35: 1-34, 1Krn 6: 42,
6: 52)9. Bóg, rozdzielając ziemie i przydzielając miasta, nakazuje w sześciu
z nich urządzić „miasta ucieczki”. Organizując życie Izraelitów, Bóg nakazuje
im zapewnić możliwość ucieczki dla nierozmyślnych zabójców przed
zemstą i śmiercią. A zatem w boskim porządku przewidziane są miejsca,
w których zawieszone zostaje działanie prawa (nadanego przez Boga).
Gdy w Księdze Powtórzonego Prawa Bóg ponownie nakazuje stworzenie
„miast ucieczki”, jednocześnie dokładnie precyzuje, w jakim przypadku
można uczynić wyjątek od zasady, która w każdym innym wypadku po-
winna być stosowana z całą surowością: „Życie za życie, oko za oko, ząb
za ząb, ręka za rękę, noga za nogę.” (Pwt 19: 21). „Miasta ucieczki” miały
umożliwić powstrzymanie przemocy, która w tym momencie byłaby
niezasłużona, gdyż winowajca „nieumyślnie zabił bliźniego, nie mając
przedtem do niego nienawiści” (Pwt 4: 42). Ograniczenie prawa „zemsty
krwawej” (nakazanej w innych przypadkach)10 z pewnością stanowiło
ograniczenie eskalacji przemocy.
Zapewne z tego właśnie względu „miasta ucieczki” stanowią dla Krzysz-
tofa Wodiczko tak istotne odniesienie dla proponowanego przez niego
urządzenia – urządzenia, które pomogło by urządzić świat w taki sposób,
żeby ożywiony spór nie musiał przeradzać się w krwawy konflikt.
Biblijne „miasta ucieczki” charakteryzowała jeszcze jedna cecha, która
wydawać się może istotna dla planu artysty. Bóg, nakazując ich utwo-
rzenie, polecał również, aby prawo do schronienia dotyczyło również
cudzoziemców: „Owe sześć miast winny służyć za schronienie zarówno
Izraelitom, jak i obcym, oraz tym, którzy osiedlili się pośród was; tam może
uciekać każdy, kto zabił drugiego nieumyślnie” (Lb 35: 12, 15). Można
zatem powiedzieć, że zawieszenie prawa „zemsty krwawej” zostaje tu
9_ Wszystkie cytaty ze Starego Testamentu za Biblią Tysiąclecia.
10_ Jarosław Warylewski, Biblijne prawo karne, [@:] http://www.prawo.univ.gda.pl/karne/
karne/biblia.pdf.
a a
rozciągnięte poza obszary poddane jurysdykcji Izraelitów.
Obcokrajowcy mają prawo do schronienia w „mieście ucieczki”. Odnosząc
za Emmanuelem Lévinasem i Krzysztofem Wodiczko biblijny przykład do
sytuacji współczesnej, można powiedzieć, że „miasto ucieczki” jest takim
urządzeniem, które zapewnia ochronę wszelkim uchodźcom, niezależnie
od kraju, z jakiego przybywają. Mieszkańcy miast Północy powinni zatem
nie tylko uświadomić sobie swoją odpowiedzialność za to, co wydarza się
na świecie, ale, co więcej, powinni udzielać schronienia wszystkim, którzy 88
.
zjawiają się w ich miastach, szukając pomocy. Lévinas zradykalizował 89
biblijny nakaz, a Wodiczko zradykalizował interpretację Lévinasa.
Teza Lévinasa, że żyjemy w „miastach ucieczki”, zyskuje dopełnienie, choć
raczej niezamierzone, we współczesnej myśli politycznej. Giorgio Agam-
ben w tekście My, uchodźcy proponuje, aby porzucić myślenie o „Europie
narodów”, na rzecz stworzenia europejskiej przestrzeni aterytorialnej,
w której „pojęciem przewodnim byłoby nie ius obywatela, ale refugium
jednostki” i w konsekwencji „wszyscy mieszkańcy państw europejskich
(obywatele i osoby bez obywatelstwa) znajdowaliby się w stanie exodusu
lub uchodźctwa, a status Europejczyka oznaczałby obywatela w stanie
exodusu (w tym oczywiście dotyczyłoby to również obywatela nieprze-
mieszczającego się)”11. Agamben również proponuje, aby refugium było
miejscem zawieszenia praw (przede wszystkim praw ograniczających
dostęp do praw, praw umożliwiających wykluczanie ludzi), a zawieszenie
powinno być całkowitą i świadomą rezygnacją z przywileju obywatelstwa
(a zatem tego, który nam, mieszkańcom miast Północy, gwarantować ma
bezpieczeństwo i ochronę). Można zatem powiedzieć, że Agamben pro-
ponuje radykalne rozszerzenie pojęciowe i przestrzenne „miast ucieczki”.
Nie chodziłoby już dziś o wydzielone miasta – ale o to, by cała przestrzeń
Europy stała się przestrzenią uciekinierów, „kontynentem ucieczki”.
Również ta koncepcja potrzebowałaby urządzenia, za pomocą którego
mogłaby upodmiotowić Europejczyków jako wiecznych uchodźców
11_ G. Agamben, My, uchodźcy, [w:] Agamben…, dz. cyt., s. 33.
w swoich własnych krajach, na równi z uchodźcami przybywającymi
z krajów obcych. Co więcej, powinna ona spotkać się na agonie z inną
koncepcją, tą postulowaną przez Jacquesa Derridę, w której nie tyle chodzi
o zawieszenie praw, ile raczej posłuszeństwo „prawu absolutnej gościnno-
ści”, które nakazywałoby przyjąć każdego, kto przybywa bez zaproszenia
i bez pozwolenia, nie czyniąc żadnych wyjątków, nie formułując żadnych
oczekiwań (a zatem odrzucając klasyczne podejście, które zamykało się
w alternatywie: „albo asymilacja, albo repatriacja”). W samym centrum
myśli etycznej o urządzeniu współczesnego świata zdaje się pojawiać
spór o charakter powinności, której realizacji mielibyśmy się podjąć. Czy
nie czyni to realizacji urządzenia zaproponowanego przez Krzysztofa
Wodiczko tym pilniejszą? Trudno byłoby bowiem wyobrazić sobie lepsze
miejsce dla studiowania i dyskutowania tego, w jaki sposób zrealizować
naszą powinność.
Zrealizowanie powinności skutkować miałoby lepszym urządzeniem
świata. Zaproponowane przez Krzysztofa Wodiczko Miejsce Pamięci Ofiar
11 Września jest urządzeniem, strategicznym instrumentem, urbanistyczną
interwencją, instytucjonalnym projektem, który miałby uczynić z Nowego
Jorku „miasto ucieczki” – i być może tym samym zainicjować podobne
przekształcanie się innych miejsc (miast, państw, kontynentów). Nie ma
powodu, żeby Łódź, jak i inne miasta w Polsce, się wśród nich nie znalazła,
żebyśmy nie przemyśleli tego, że nie jesteśmy niewinni, oraz że obarczeni
jesteśmy powinnością. A wystawa Wrogościnność. Podejmowanie obcych
również w swojej małej skali stanowi urządzenie naszej zmiany w bardziej
odpowiedzialne podmioty.

a a
 . Sztuka .
Adam Ostolski
„Siostra zaś jego stała z dala, aby widzieć, co się z nim stanie” (Wj 2, 4, Biblia
nieodwracania Tysiąclecia). Przypomnijmy: trzymiesięczny Mojżesz, którego, mimo że był
wzroku ładnym dzieckiem, nie sposób już było dłużej ukrywać przed Egipcjanami,
został właśnie schowany w koszyku i pozostawiony na brzegu rzeki. Jego
siostra Miriam przygląda się temu z oddalenia. Nic nie mówi. Coś nie
pozwala jej po prostu odejść do swoich spraw.
Często przypomina mi się ta biblijna scena. „Ale co ja mogę zrobić?” 92
.
93
– słyszę nieraz, kiedy próbuję opowiedzieć komuś o czymś ważnym.
Na przykład o unijnej agencji Frontex, zajmującej się tropieniem „nielegal-
nych” imigrantów na terytorium Europy i uszczelnianiem zewnętrznych
granic Unii, lub o tysiącach polskich dzieci, które mają szansę na śniadanie
tylko wtedy, gdy uda im się ukraść komuś w szkole kanapkę z plecaka.
Albo o tym, jak „wolny handel” pozbawia miliony ludzi w Afryce i Azji
podstaw egzystencji lub spycha ich w egzystencję na poły niewolniczą,
podtrzymując w zamian kruchy dobrobyt mieszkańców globalnej Północy
(oraz krociowe zyski ponadnarodowych korporacji)… „Ale co ja mogę
zrobić?” – brzmi jak pytanie retoryczne. Mimo że nie zawsze wyczuwam,
czy wyraża obojętność (to oczywiste, że nic na to nie poradzę), bezrad-
ność (nie wiem, jak na to zareagować), oskarżenie (odczep się ode mnie!
dlaczego mnie dręczysz tymi historiami?), czy wreszcie jakąś miksturę
tych i innych emocji. Przesłanie, które komunikuje, jest jednak zwykle
dość czytelne: nie chcę i nie potrafię o tym myśleć.
Nic bardziej ludzkiego, niż odwracanie oczu od nieszczęścia, któremu
nie umie się zaradzić. Nic bardziej powszechnego, niż ludzkie poczu-
cie bezradności wobec rządzących dzisiejszym światem globalnych
mechanizmów. Nic bardziej mechanicznego, niż gest odrzucenia takiej
bezradności – w świecie, który zarazem opiewa ludzką sprawczość i sys-
tematycznie podmywa jej podstawy. Dlaczego więc zdarza się czasem,
że nie odwracamy wzroku? Że czasem chcemy wiedzieć, co się dzieje,
a nawet jesteśmy gotowi kształtować swoje przekonania na podstawie tej
wiedzy? Że czasem jesteśmy gotowi nie ulegać poczuciu bezradności ani

a a
 go nie odrzucać, lecz, jakby na przekór wszystkiemu, właśnie w nim trwać,
usiłując zrozumieć, skąd się wzięło? Czy tę zdolność można w sobie jakoś
obudzić i kultywować? I czy można ją propagować, przekazywać innym?
A jeśli ewentualnie tak, to czy tę umiejętność przekazywania zdolności
nieodwracania wzroku można jakoś zinstytucjonalizować, osadzić w czymś
szerszym i trwalszym niż przygodna jednostkowa wrażliwość?
Odwracanie wzroku od nieszczęścia – postępowanie tak, jakby się do-
browolnie wybierało „życie […] etycznie, a więc i politycznie, naiwne”1
– nie jest wbrew pozorom kwestią wyboru. Jest ucieczką. To naturalny
odruch, kiedy nie mamy gotowej recepty działania, ani choćby wiary, że
nasza wiedza lub niewiedza o tym, co się dzieje, może coś zmienić. Nie
jest to zjawisko nowe. Już przed stuleciem Stanisław Brzozowski opisywał
„zniechęcenie do myśli, pozostającej bezsilną i czczą dekoracją”. Za tym
uczuciem, rodzącym się „we wszystkich konsekwentnych, całkowitych
ludziach”, stało jego zdaniem następujące rozpoznanie: „Przekonania
jednostki posiadają o tyle tylko znaczenie, o ile sama ona kształtuje życie.
Gdy jednostka jest tylko kółkiem, tylko jednym z nieskończonych trybików
wielkiego mechanizmu gospodarki kapitalistycznej, przekonania jej spadają
do roli tego lub innego rodzaju poskrzypywania, towarzyszącego działaniu
maszyny”2. Ta nihilistyczna diagnoza wydaje się nie zostawiać żadnego
wyjścia. Ale czy tak jest w istocie? Albo czy tak być musi?
..
Alternatywa, jaką proponuje Krzysztof Wodiczko w nawiązaniu do talmu-
dycznych lektur Emmanuela Lévinasa, polega na spojrzeniu na polityczną
– a więc i etyczną – problematykę globalizacji w świetle dwóch pojęć:
„winy-niewinności” oraz „miast ucieczki”. Miasta ucieczki miały być, zgod-
nie z zawartym w Torze nakazem, wyznaczone po to, aby osoby winne
nieumyślnego spowodowania czyjejś śmierci mogły schronić się w nich
1_ K. Wodiczko, Miejsce pamięci ofiar 11 września, por. niniejszy tom, s. 28.
2_ S. Brzozowski, Współczesna powieść i krytyka literacka, Państwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa 1971, s. 226–227.
a a
przed rodową zemstą z ręki „mściciela krwi” i poświęcić się studiowaniu
Tory. Lévinas, a w ślad za nim i Wodiczko, uznają, że wina taka obciąża
w jakimś stopniu wszystkich mieszkańców zamożnej Północy: „Nawet jeśli
nie zdajemy sobie z tego sprawy, to naprawdę mieszkamy już w miastach
ucieczki, niedoinformowani na temat naszych niszczycielskich global-
nych posunięć, winni-niewinni”3. O ile jednak dla Lévinasa właściwym
miastem ucieczki jest sama Tora, Wodiczko proponuje skonkretyzować
tę ideę w formie „teologicznego projektu urbanistycznego”4. Chodzi 94
.
o to, by instytucję nastawioną na uczenie się o globalnych problemach 95
oraz na refleksję nad tym, jak uczynić świat lepszym miejscem, wpisać
w widzialną tkankę miasta.
„Miasto ucieczki” to przestrzeń, która daje schronienie, przede wszystkim
dlatego, że odbudowuje pewien niezbędny dystans i pozwala przekroczyć
pewną granicę. Chodzi zwłaszcza o dystans między wiedzą a działaniem,
między przyjęciem do wiadomości krzywdy, w której mamy chcąc nie chcąc
swój udział, a przymusem zrobienia czegoś, by tę krzywdę natychmiast
naprawić, powstrzymać lub – jeśli to się okaże niemożliwe – odsunąć,
unieważnić.
Ale chodzi także o granicę między winą a niewinnością. W potocznym
znaczeniu pojęcia te dzieli przepaść. „Miasto ucieczki” pomaga jednak
w zrozumieniu głębi winy poprzez odkrycie niewinności. Wina-niewinność
nie jest pojęciową hybrydą. Nie jest też jakąś wyjątkową sytuacją, która
przytrafia się jedynie nielicznym pechowcom. Wina-niewinność to normalna
kondycja ludzkiego podmiotu, ale także warunek możliwości pojawienia
się świadomości winy. Kto czuje się po prostu winny, ten zawsze jest zbyt
winny, aby móc swoją winę zaakceptować, aby móc o tym w ogóle my-
śleć. Tylko ta część w każdym z nas, która pozostaje niewinna, jest dość
silna, by winę na siebie przyjąć (dotyczy to zarówno jednostkowego, jak
i zbiorowego „ja”). Świadomość winy nie polega po prostu na dostrzeżeniu
3_ K. Wodiczko, dz. cyt., s. 64.
4_ Tamże, s. 38.
obiektywnej prawdy – tak jak zauważa się na przykład, że jest mokro albo
że pada śnieg. Świadomość winy jest produktem pracy, polegającej na
przyjęciu na siebie winy, która nie jest ani do końca własna, ani niewłasna.
...
Czy w Polsce potrzebujemy miasta ucieczki? Czy jesteśmy udziałowcami
jakiejś krzywdy, od której odwracamy wzrok? Czy grożą nam „mściciele
krwi”, przed którymi usiłujemy się zabezpieczyć?
Zastanawiając się nad winą-niewinnością w Polsce, tu i teraz, nie sposób
pominąć dwóch spraw. Pierwsza z nich to wspomniany na początku tego
eseju Frontex, czyli Europejska Agencja Zarządzania Współpracą Operacyjną
na Granicach Zewnętrznych Państw Członkowskich Unii Europejskiej – jedy-
na agencja Unii Europejskiej mająca siedzibę w naszym kraju, przy rondzie
Organizacji Narodów Zjednoczonych w Warszawie. Wskutek działalności
Frontexu czas potrzebny na dopłynięcie przez Morze Śródziemne z Afryki
do Europy w ciągu kilku lat wydłużył się z 3–4 dni do ok. dwóch tygodni.
Spowodowało to wzrost liczby osób, które ponoszą śmierć podczas
próby przeprawy w poszukiwaniu lepszego życia. Ale także spadek liczby
osób, które w końcu dostają się do Europy. Ci, których zatrzymano blisko
afrykańskiego brzegu, zamykani są w specjalnych obozach, budowanych
m.in. w Libii i Algierii w porozumieniu z Unią Europejską. Ile wiemy o tym,
co dzieje się w tych obozach? Ile chcemy wiedzieć?
Bliźniakiem Frontexu było działające przez kilka lat tajne więzienie CIA
w Kiejkutach, w którym prawdopodobnie torturowano więźniów po-
dejrzanych o terroryzm. W odróżnieniu od Frontexu, o „tajnych lotach”
CIA można przynajmniej przeczytać artykuły w polskiej prasie. Wygląda
na to, że imperium amerykańskie obdzieliło nas, podobnie jak imperium
europejskie, szczególnym zaszczytem „ochrony” przed wyobrażonymi
mścicielami krwi. „Ochrony”, która w istocie nie jest niczym innym, jak
prześladowaniem.
Te dwie kategorie wyobrażonych mścicieli – podejrzani o terroryzm oraz
uchodźcy i imigranci – tworzą składowe jednej w gruncie rzeczy fantazji
a a
lękowej. Różnica polega głównie na tym, że podejrzani o terroryzm to
„zagrażające jednostki”, zaś imigranci to bardziej „zagrażająca masa”. Podej-
rzani o terroryzm w potocznym odbiorze nierzadko uznawani są po prostu
za „terrorystów” (część mediów starannie pracuje nad ukształtowaniem
takiego odbioru, w którym samo podejrzenie jest już równoznaczne
z wyrokiem). O potencjalnych imigrantach mówi się natomiast tak, jakby
zamiast pracować we własnej ojczyźnie chcieli przyjeżdżać do nas w po-
szukiwaniu łatwego zarobku i pozbawić nas naszego dobrobytu, naszych 96
.
miejsc pracy i naszych zasiłków socjalnych… Imigrancka masa, zwłaszcza 97
z krajów islamskich, uznawana jest jednak również przez wiele osób za
„rezerwuar” terroryzmu. Kółko się zamyka: i tu mściciele, i tam mściciele.
Co by było, gdybyśmy zamiast uciekać przed wyobrażoną zemstą i prze-
śladować tych, których niesprawiedliwie traktujemy en masse jako zagro-
żenie, stworzyli w Polsce „miasto ucieczki”? Moglibyśmy wówczas, zamiast
kierować się podszytym nierozpoznaną winą-niewinnością lękiem, podjąć
wysiłek uprzytomnienia sobie miejsca, jakie zajmujemy w globalnym
systemie i wzięcia za nie odpowiedzialności. Moglibyśmy nie odsuwać
od siebie poczucia bezradności ani mu nie ulegać, lecz spróbować sobie
wyjaśnić, jak nasza bezradność powstaje i w jaki sposób jest podtrzymy-
wana. Moglibyśmy podważyć założenie, że wiedza, która nie przekłada się
bezpośrednio na praktyczne recepty, jest tylko „poskrzypywaniem” albo
„bezsilną i czczą dekoracją”. A nawet moglibyśmy retoryczne „co ja mogę?”
zastąpić realistycznym, poważnym pytaniem: co my możemy z tym zrobić?
Ale bez pośpiechu. Nawet, gdy nic już – albo nic jeszcze – nie możemy
zrobić, pozostaje sztuka nieodwracania wzroku.
a a
a