X L V I I I K O N F E R E N C J A N AU K O W A

KOMITETU INŻ YNIERII LĄ DOWEJ I WODNEJ PAN

I KOMITETU NAUKI PZITB
Opole – Krynica 2002

Bernard WICHTOWSKI 1

WYTRZYMAŁ OŚ Ć ZMĘCZENIOWA SPOIN CZOŁ OWYCH

STARZONYCH SAMORZUTNIE W KONSTRUKCJI ESTAKADY
PO 45 LATACH EKSPLOATACJI

1. Wprowadzenie

Spadek własności plastycznych stali a w szczególności podwyższenie temperatury przejścia

w stan kruchy nastę puje w wyniku starzenia. Przykładowo w trakcie badania stali niskowę -
glowych z dwóch eksploatowanych konstrukcji mostowych, po 65 i 45 latach ich użytkowa-
nia, stwierdzono spadek udarności KCV w temperaturze 0 oC odpowiednio 3 i 6 krotny [1,
2]. Dodatkowo przebieg procesów starzenia intensyfikuje cykl cieplny spawania. Wystę puje
on w strefie wpływu ciepła w zakresie temperatur 100-400 oC. Nastę puje wzrost kruchości,
którego miarą jest niska udarność . Na rysunku 1 przedstawiono rozkład udarności w złą czu
spawanym ze stali St3SX o grubości 25 mm w stanie dostawy, wykonany na podstawie próby
Č abelki [3]. Wynika z niego, że strefa materiału zestarzonego pod wpływem ciepła spawania
ma szerokość ok. 2 mm po obu stronach spoiny.

Rys. 1. Rozkład udarności wg próby Č abelki w złaczu spawanym

1 Dr inż., Wydział Budownictwa i Architektury Politechniki Szczecińskiej

256

Towarzyszą ce procesowi spawania naprę żenia spawalnicze oraz wynikają ce z warunków

eksploatacyjnych obcią żenia, zwłaszcza zmę czeniowe, mogą powodować mikropę knię cia
bę dą ce zarodkami pę knię ć kruchych lub zmę czeniowych, stanowią cych zagrożenie
dla trwałości konstrukcji. Przypadki awarii konstrukcji mostowych z tego powodu przedsta-
wiono m. in. w pracach [4, 5]. Zagadnienie wydaje się szczególnie ważne w świetle niezado-
walają cych wyników z badań rentgenograficznych złą czy doczołowych w stalowych mostach
spawanych [6, 7].
Wytrzymałość i trwałość konstrukcji podczas eksploatacji zależy w dużej mierze od
rodzaju, kształtu i jakości wykonanego złą cza. Każde złą cze spawane stanowi karb geome-
tryczny, którego działanie spotę gowane jest wadami zewnę trznymi i wewnę trznymi. Jak
wykazuje doświadczenie niebezpieczeństwo utraty nośności wskutek kruchego pę kania lub
zmę czenia zwię ksza się w konstrukcjach w wyniku starzenia oraz spadku jakości wykonane-
go złą cza [8, 9]. W celu oceny wpływu tych czynników na trwałość spawanych złą czy
doczołowych podję to próbę wyznaczenia nieograniczonej wytrzymałości zmę czeniowej na
drodze laboratoryjnej, którą omówiono w referacie.

2. Przedmiot badań i badania materiałowe

Na jednym z nabrzeży portowych użytkowana jest estakada stalowa o długości 400 m, pod
trzy suwnice półbramowe z żurawiami obrotowymi. Po 45 latach jej eksploatacji, na skutek
awarii, wystą piła konieczność demontażu jednego skrajnego przę sła o rozpię tości 14,4 m w
czteroprzę słowym dźwigarze podsuwnicowym (rys. 2). Blachownicowy dźwigar, o przekroju
pokazanym na rys. 3, ma środnik o wymiarach 1250x12 mm i pasy o zróżnicowanym
przekroju.

Rys. 2. Widok czteroprzę słowych blachownicowych dźwigarów głównych estalady

Pas dolny ma przekrój 360x30 mm a pas górny 460x30 mm i jest on wzmocniony

w przę słach skrajnych na odcinkach o długości 7,5 m dwoma nakładkami o przekroju 120x16
mm każda. Ze zdemontowanego przę sła wycię to odcinek blachownicy o długości 2,0 m,
obejmują cy styk czołowy środnika oraz pasa górnego, i wykonano z niego próbki do badań
celem oszacowania wpływu starzenia naturalnego, zwanego także samorzutnym, na wytrzy-
małość zmę czeniową . Przed badaniami zmę czeniowymi wykonano analizę składu chemiczne-
 257

go stali środnika i spoiny czołowej oraz przeprowadzono ocenę właściwości mechanicznych i

plastycznych stali. Analiza kontrolna wykazała skład chemiczny podany w tab. 1.

Tablica 1. Skład chemiczny stali i spoiny środnika, %

Badany element C Mn Si P S Cr Ni Cu
· środnik t = 12 mm 0,089 0,292 0,007 0,011 0,019 0,080 0,184 0,176
· spoina 0,074 0,335 0,062 0,038 0,034 0,028 0,089 0,143

Rys. 3. Geometria wycię tych złą czy czołowych środnika i pasa górnego blachownicy

Tablica 2. Własności mechaniczne stali środnika

Element Wymiar Re Rm A5 Z KCV 2) [J/cm2] w temp [oC]

i nr próbki -20 -10 0 10 20
próbki [mm] [MPa [MPa] [%] [%]
]
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1 f10 273,9 420,4 29,4 35,2 4,5 7,6 8,2 14,6 17,9
Stal 2 (10x10)1 273,9 430,6 34,6 30,4 4,5 7,6 8,5 15,1 18,5
)
3 277,7 422,6 35,6 36,4 5,1 7,7 10,0 15,4 18,7
4 --- --- --- --- 6,7 8,0 10,2 21,1 18,9
5,2 7,7 9,2 16,6 18,5
Wartość średnia 275,2 424,6 33,2 34,0 (4,2) (6,2) (7,4) (13,3) (14,8)
1) - wymiar próbek przy badaniu udarności,
2) - wartości w nawiasach określają prace łamania KV w J

Ł atwo zauważyć , że badaną stal można zaliczyć do stali nieuspokojonej St3SX (Si po-
niżej 0,07 %) o obliczonym równoważniku wę gla C e = 0,18 % . Również właściwości me-
chaniczne stali spełniają wymogi normy PN-88/H-84020, przewidziane dla tego gatunku stali.
258

Wyznaczona wytrzymałość Rm = 424,6 MPa mieści się w granicach 360 ¸ 490 MPa, a granica
plastyczności Re = 275 MPa jest wię ksza od wymaganej wartości 235 MPa.
Badana stal środnika belki wykazała wyją tkowo niską udarność . Uzyskana praca łama-
nia KCV = 7,4 J/cm2 w temp. O oC stanowi jedynie 27,4 % wymaganej normowej pracy
łamania 27 J (DIN 17100-80) dla tego typu konstrukcji. Wyniki te świadczą o bardzo dużym
zestarzeniu stali środnika. Jak wykazały rozszerzone badania [2], udarność tej stali w fazie
dostawy (próbki normalizowane) była średnio 6,5 razy wię ksza.

3. Badanie wytrzymałoś ci zmę czeniowej złączy doczołowych ś rodnika

Z środkowej czę ści pionowego doczołowego styku środnika o długości 750 mm, tj. z odcinka
pomię dzy przykładkami rombowymi w strefach przypasowych (rys. 3) wycię to 7 próbek o
kształcie i wymiarach pokazanych na rys. 4.

Rys. 4. Próbka do badań zmę czeniowych

Tablica 3. Ocena rentgenogramów spoin oraz dane obcią żenia próbek

Nr Maks. siła Wsp. Zapis wady Długość Klasa Liczba cykli
próbki obcią żają ca ampl. [PN87/M- pę knię ć wadliwości obc. 1)
[kN] cyklu R 69772] [mm]
1 2 3 4 5 5 6
1 80 0,1 Ea+Cb24 15 R5 3 230 000 2) 3)
2 90 0,1 Db24+Ba44 --- R5 748 000
3 90 0,1 Cb15+Ba21 --- R5 102 800
4 100 0,1 Cb15+Ba21 --- R5 2 035 000
5 100 0,1 Cb15+Ba21 --- R5 705 700
6 110 0,1 Ea+Db13 32 R5 293 000
7 110 0,1 Cb15+Ba31 --- R5 969 000
1) - wszystkie próbki zniszczone w spoinie
2) - próbka nie zniszczona w badaniach zmę czeniowych
3) - próbka zerwana statycznie przy sile N = 443 kN

Badana pionowa spoina czołowa środnika to spoina wykonana rę cznie jako jednostronna z
podpawaniem przy brzegach przygotowanych na V. Spoina ma wyją tkowo płaski nadlew.
Sumaryczny dwustronny nadlew spoin czołowych poprzecznych, w wykonanych próbkach,
wahał się od 0 do 2,4 mm. Z inwentaryzacji przełomów spoin czołowych, w zerwanych prób-
kach stwierdzono, że średni dwustronny nadlew miał wartość 8,71/7 = 1,24 mm i w żadnym
przypadku nie rekompensował wad wewnę trznych spoiny.
 259

Tablica 4. Dane techniczne badanych próbek

Nr Pole przekroju poprzecznego [mm 2] (4/2*100) Naprę żenia [MPa]

próbki A spoiny A wady A netto [%] maks. min. Ds
1 2 3 4 5 6 7 8
1 1129 274 855 75,7 93,6 9,4 84,2 1)
2 1327 396 931 70,2 96,7 9,7 87,0
3 1175 448 727 61,9 123,8 12,4 111,4
4 1181 133 1048 88,7 95,4 9,5 85,9
5 1094 298 796 72,8 125,6 12,6 113,0
6 1193 196 997 83,6 110,3 11,0 99,3
7 1237 285 952 77,0 115,5 11,5 104,0
1) - próbka nie zniszczona w badaniach zmę czeniowych

Wykazane rentgenograficznie wady wewnętrzne spoin poszczególnych próbek przedstawiono w

tabl. 3, kol. 4. Wszystkie spoiny próbek zaliczono do 5 klasy wadliwości (najgorszej). Zasadniczą
wadą dyskwalifikują cą spoiny było cią głe przyklejenie międzywarstwowe i brak przetopu. W
dwóch spoinach (próbka 1 i 6) stwierdzono pęknięcia wewnętrzne o długości 15 i 32 mm.
Badania zmę czeniowe przeprowadzono na pulsatorze z czę stością 300 cykli na minutę .
Zastosowano jednostronne cykliczne rozcią ganie przy współczynniku amplitudy cyklu
R = 0,1. Przyję to maksymalne wartości sił obcią żają cych w zakresie od 80 do 110 kN (tabl.
3, kol. 2). Próbki uległy zniszczeniu przy liczbie cykli obcią żenia od 102800 do 2,035 ×10 6 .
Na uwagę zasługują duże rozrzuty liczby cykli obcią żenia niszczą cego badane próbki na
poszczególnych poziomach wartości sił obcią żają cych. Tylko jedna próbka, przy zakresie
zmian naprę żeń Ds = 84,2 MPa nie uległa zniszczeniu, mimo że liczba cykli jej obcią żenia
wyniosła 3,23 ×10 6 . Pę knię cie wszystkich próbek zniszczonych nastą piło w stopiwie. Jest to
zjawisko charakterystyczne w przypadku badania spoin z płaskim lub obrobionym, do po-
wierzchni materiału rodzimego, nadlewem spoiny [9]. Oznacza to, że decydują ce znaczenie
w zerwaniu tych spoin ma spię trzenie naprę żeń wywołane przez wady wewnę trzne. Inwenta-
ryzację pola wad wewnę trznych na powierzchni przełomu zniszczonych spoin czołowych
poprzecznych wszystkich próbek przedstawiono w tabl. 4 kol. 3. Ł atwo zauważyć , że procen-
towy stopień wadliwości, czyli pole wad w poszczególnych próbkach stanowiło od 11,3 do
38,1 % pola przekroju zerwanego spoiny. Tak duży rozrzut stopnia wadliwości poszczegól-
nych spoin tłumaczy wcześniej zasygnalizowany znaczny rozrzut liczby cykli obcią żenia
niszczą cego badane próbki.
Na podstawie wyników badań sześciu próbek zniszczonych, przy N £ 2,035 × 10 6 cykli
obcią żenia, metodą najmniejszych kwadratów opracowano równanie prostej regresji, które
w układzie logarytmicznym ma postać

y = 2,4334296 - 0,0677967 x (1)

przy czym: x = lg N i , y = lg s p , Ni - liczba cykli, przy której nastę puje zniszczenie próbki,
s p - wartość naprę żeń cyklicznych w MPa.
Jednocześnie obliczono współczynnik korelacji liniowej r = -0,59, którego mała wartość
świadczy o dużym rozrzucie uzyskanych wyników. Prostą regresji wraz z wynikami badań
260

zmę czeniowych 7 próbek z poprzecznymi spoinami czołowymi przedstawiono na rys. 5.

Wartość średniej nieograniczonej wytrzymałości zmę czeniowej, wyznaczonej z równania
prostej regresji (1) dla x = N i = 2 × 10 6 , wynosi Zrj = 101,4 MPa (prosta „a” na rys. 5).

Rys. 5. Proste regresji otrzymane z badań: a) spoin zestarzonych naturalnie,

b) spoin klasy wadliwości R1 ¸ R4, c) spoin z pę knię ciami wewnę trznymi

W celu oszacowania wpływu starzenia na wytrzymałość zmę czeniową spoin czołowych na

rys. 5 przedstawiono równieżwyniki badań własnych dwóch rodzajów niestarzonych spoin
czołowych. Uzyskany z laboratoryjnych badań zmę czeniowych 15 próbek spoin czołowych
poprzecznych o klasie wadliwości R1 ¸ R4, wykres Wöhlera w funkcji s - N i podany w
skali logarytmicznej obrazuje prosta „b” [6]. Równanie tej prostej regresji ma postać :
y = 2,48159 - 0,06088 x (2)

Natomiast prosta regresji „c” to wynik badań zmę czeniowych 18 próbek spoin czołowych
z pę knię ciami wewnę trznymi (o długości od 14 do 145 mm), które przedstawiono w [10].
Równanie tej prostej ma postać :

y = 2,93535 - 0,15587 x (3)

Wartości średniej nieograniczonej wytrzymałości zmę czeniowej spoin czołowych niestarzo-

nych, wyznaczone z równań (2) i (3) dla N i = 2 × 10 6 , wynoszą odpowiednio Zrj = 125,3
i 89,8 MPa.
 261

4. Podsumowanie

· Wyznaczona wartość nieograniczonej wytrzymałości zmę czeniowej spoin czołowych

zestarzonych samorzutnie, po 45 latach eksploatacji konstrukcji, Zrj = 101,4 MPa stanowi
36,8 % granicy plastyczności zestarzonej stali środnika blachownicy i jedynie 32,0 %
granicy plastyczności normalizowanej stali środnika (Re = 317,1 MPa) [2].
· Wartość Zrj = 101,4 MPa mieści się w dolnym poziomie wytrzymałości zmę czeniowej
uzyskanej przez Newmana i Gurney’a [9] z badań niestarzonych spoin czołowych. Badali
oni zarówno spoiny wykonane rę cznie jak i automatycznie, otrzymują c zakres wytrzyma-
łości zmę czeniowej w granicach od 100 do 177 MPa przy 2 ×10 6 cykli pod obcią żeniem
rozcią gają cym tę tnią cym. Przyjmowana przez niektórych autorów [11], w kategorii mo-
stów belkowych, wytrzymałość zmę czeniowa na poziomie 70 MPa wydaje się wartością
zaniżoną .
· Linia Wöhlera „a” na rys. 5, wyznaczona z równania (1), dla spoin czołowych zestarzo-
nych jest prawie równoległa do linii Wöhlera „b”, określonej wg (2), dla spoin czołowych
niestarzonych o wadliwości R1 ¸R 4 . Średnie pionowe przesunię cie tych linii, w zakresie
liczby cykli obcią żenia od 5 ×10 4 do 2 ×10 6 wynosi 25,3 MPa. Z uwagi na małą liczbę
badanych próbek zestarzonych nie można stwierdzić , czy jest to reguła czy teżprzypadek.
Zdaniem autora jest to raczej przypadek.
· Zniszczenie wszystkich 7 próbek spoin czołowych starzonych nastą piło przez pę knię cie
stopiwa. Przy wyją tkowo płaskim nadlewie spoin spię trzenie naprę żeń wywołane przez
wady wewnę trzne okazało się najniebezpieczniejszymi karbami. Słuszne jest wię c stwier-
dzenie, że kształt spoiny jest czynnikiem dominują cym, jeżeli chodzi o wytrzymałość
zmę czeniową spoin czołowych poprzecznych [9].
· Niezniszczoną w badaniach zmę czeniowych próbkę nr 1 (tabl. 3 i 4) zerwano statycznie
przy sile N = 443 MPa. Zinwentaryzowany przełom stopiwa tej próbki miał pole przekro-
ju poprzecznego Anetto = 855 mm2. Oznacza to, że zerwanie próbki nastą piło przy naprę -
żeniach s = 518 MPa . Można wię c wnioskować , że do spawania używano prawdopo-
dobnie elektrod o R m » 500 MPa

Literatura

[1] WICHTOWSKI B., Zachowanie się stalowej konstrukcji ramownicowego wiaduktu

kolejowego po 65 latach eksploatacji. I Sympozjum „ Diagnostyka i badania mostó w”.
Opole 2001, s. 369-376.
[2] WICHTOWSKI B., Starzenie stali i spoin czołowych w dźwigarze blachownicowym
estakady stalowej. XLVII Konferencja Naukowa KILIW PAN i KN PZITB. Opole-
Krynica, 2001 r., s.299-306.
[3] PIWOWAR S., Starzenie złączy spawanych stali konstrukcyjnych. 60 lat pierwszego na
świecie mostu spawanego. Warszawa, SKM KILiW i KKM PZITB, 1989.
[4] RYBAK M., O pożytkach z doświadczeń i badań na konstrukcjach mostowych. I Sym-
pozjum „ Diagnostyka i badania mostó w” , Opole 2001, s. 293-305.
[5] FISCHER J.W., Hundred of bridges - thousends of cracks, Civ. Eng. (ASCE).
Nr 4/1985, s. 64-67.
[6] WICHTOWSKI B., Wytrzymałość zmę czeniowa spoin czołowych poprzecznych w
świetle badań. V Krajowa N-T Konferencja Spawalnicza. Mię dzyzdroje, 2000, s. 43-54.
262

[7] WICHTOWSKI B., Jakość złą czy doczołowych w pierwszych spawanych mostach w
Polsce. VI Krajowa N-T Konferencja Spawalnicza. Mię dzyzdroje 2001, s. 170-181.
[8] BRÓ DKA J., Przebudowa i utrzymanie konstrukcji stalowych, Warszawa Mostostal-
Projekt S.A., Politechnika Ł ódzka, Ł ódź 1995.
[9] GURNEY T.R., Zmę czenie konstrukcji spawanych. Warszawa, WNT, 1973.
[10] WICHTOWSKI B., Badania laboratoryjne złą czy z pę knię ciami wewnę trznymi. Prze-
gląd Spawalnictwa Nr 5/2000, s. 15-18.
[11] CYWIŃSKI Z., Wstę pna ocena nośności mostów stalowych w aspekcie efektów korozji
i zmę czenia. Prace Instytutu Badawczego Dró g i Mostó w Nr 3/1994, s. 15-27.

FATIGUE STRENGTH OF THE BUTT WELDS SUBJECTED

TO SPONTANEOUS AGEING IN A CRANE TRESTLE BRIDGE
DURING 45-YEAR OPERATIONAL USE
Summary

Thermal cycle of welding causes the heat affected zone of a welded joint to be in a range
of temperature answering for the most intensive course of ageing processes, i.e. between 100-
400 oC. As a result of this an increase in brittleness occurs which measure is a low impact
resistance. Ageing of low-carbon steels caused by welding increases their brittle fracture
transition temperature about 20-50 oC on average. This paper presents the results of the fa-
tigue strength laboratory tests on 7 samples made of the butt welded joint of the plate girder
of a certain semi-gantry crane trestle bridge disassembled after 45-year period of operation.
The obtained results may by helpful in evaluation of the operational life time of similar struc-
tures.