PODSTAWY FUNKCJONOWANIA SRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

Ochrona środowiska – nauka samodzielna, interdyscyplinarna, traktuje o warunkach życia

biologicznego wszystkich organizmów żywych w środowisku przyrodniczym.

W odniesieniu do człowieka przeobrażenia:

◦ Kulturalne
◦ Polityczny zależą od postawy moralnej człowieka
◦ Socjalne
◦ Ekonomiczne
Ochrona środowiska opiera się o ekologię.

Klasyfikacja układów biologicznych

W środowisku przyrodniczym różne układy biologiczne tworzą pewną hierarchię:

1. Materia biologiczna: białka, kwasy nukleinowe, węglowodany
2. Komórka – układ samodzielny, funkcjonujący
3. Organizm bądź osobnik – złożony z licznych komórek tworząc tkanki, organy, każdy
osobnik ma specyficzny metabolizm i specyficzne cechy anatomiczne
4. Populacja
5. Biocenoza Ekologia zajmuje się układami od 3-7
6. Ekosystem
7. Biosfera
8. Noosfera – ostatnio zdefiniowany, wszystkie układy stanowią podstawę jedności i
trwałości życia

Ekologia – z języka greckiego ekos – dom. Nauka o organizmach w ich domu, czyli
siedlisku. Jest to nauka o współdziałaniu organizmów w ich środowisku.
2 działy ekologii:
◦ Autekologię
◦ Synekologię

Autekologia – zajmuje się badaniami pomiędzy pojedynczymi organizmami a ich

środowiskiem, określa granicę tolerancji i preferencji organizmów w stosunku do różnych
czynników ekologicznych np. określenie wymagań termicznych gatunków wyjaśnia ich
lokalizację w środowisku, zagęszczenie, a przez to ich aktywność. Nie zajmuje się
współdziałaniami między organizmami lub ich zespołami.

Synekologia – zależnościami pomiędzy osobnikami należącymi do różnych gatunków, które

tworzą jedną biocenozę w określonym środowisku. Dział ekologii zajmujący się strukturą i
dynamiką rozwoju populacji i biocenozy zajmujący się interakcjami.

Ekologia:
◦ Morza
◦ Lądów
◦ Jezior
◦ Roślin

Agroekologia – ekologia roślin uprawnych.

1
Klasyfikacja czynników biologicznych

I. Czynnika klimatyczne
1. Temperatura
2. Światło
3. Woda
4. Inne
II. Czynniki fizyko-chemiczne (inne klimatyczne) czynniki nie zależne
A. Środowisko wodne od zagęszczenia
1. Ciśnienie
2. Zawartość soli mineralnych
3. Tlen rozpuszczalny
B. Środowiska glebowe
1. Skład granulometryczny
2. Związki chemiczne
III. Czynniki troficzne
1. Zawartość związków mineralnych pokarmowych zależne od
2. Zawartość związków organicznych pokarmowych zagęszczenia
IV. Czynniki biotyczne
1. Interakcje wewnątrzgatunkowe
2. Interakcje międzygatunkowe

Tolerancja ekologiczna organizmów

I prawo – prawo minimum Liebiga

Wzrost roślin zależy od ilości tego składnika pokarmowego kry jest dostępny dla nich w
minimalnej ilości. Uzupełnieniem tego prawa są 2 zasady:
• Prawo obowiązuje w stanie równowagi dynamicznej, tzn. w takich warunkach, w
których dopływ energii i materii równoważą ich odpływ.
• Zasada współdziałania czynników tzn. ze działanie jakiegoś innego czynnika może
modyfikowaną szybkość składnika będącego w minimum. Czasami organizmy mogą
zastępować w przynajmniej w części inną substancje podobną pod względem
chemicznym.
II prawo – prawo tolerancji Shleforda
Jest kontynuacją prawa minimum. Minima czynników ekologicznych jak i maksima mogą
wywierać taki sam wpływ ograniczający na organizm. Zakres zawarty między nimi jest
obszarem tolerancji organizmów na dany czynnik.
W celu wyrażenia względnego stopnia tolerancji organizmy w stosunku do czynników
środowiska w ekologii używa się:
Steno (przedrostek) – wąski
Euro – szeroki

Organizm stenotermiczny (o wąskim zakresie temperatur)

Stenohydryczny, euryhydryczny
Stenofagiczny, euryfagiczny
Organizmy mogą mieć szeroki zakres tolerancji do jednego czynnika i wąski do innego.

2
Organizm z szerokim zakresem tolerancji w stosunku do większości czynników są najbardziej
rozpowszechnione.
Kiedy warunki środowiska nie są optymalne dla gatunku pod względem jednego czynnika
ekologicznego wtedy granice tolerancji do innego czynnika mogą być zacienione.

POPULACJA

Populacja – grupa, zbiór organizmów należących do tego samego gatunku,

współwystępujących na określonym obszarze bądź objętości i w określonym czasie w obrębie
gatunku występuje wiele populacji.

Cechy:

Zagęszczenie – średnia liczba osobników przypadająca na jednostkę objętości lub

powierzchnie. Pomiar to liczenie za pomocą dwóch metod:
 Metody bezpośrednie (bezwzględne)
 Liczenie bezpośrednie (np. spis powszechny)
 Liczenie metodą kwadratów
 Metoda znakowania i ponownych łowień
 Metody pośrednie względne
 Metody pułapkowe (owady)
 Metoda liczenia słyszanych głosów
 Metoda liczenia śladów zwierząt
 Metoda oceny stopnia pokrycia podłoża
 Wyznaczenia transektyw
 Skala Banheta (% pokrycia roślin na powierzchni)

Struktura populacji:
• Płciowa – ilość osobników męskich i żeńskich nie jest 1:1 i nie jest stała, jest istotna
dla prognoz
• Wiekowa – określa przebieg wielu procesów życiowych
• Wielkość – jest cechą stałą, ważna, choć niejednoznaczną może się zmieniać w
zależności od różnych czynników, często wielkość i wiek są skorelowane ze sobą
• Przestrzenna: regularna, kępowa, skupiskowa, łanowa, gradientowa

Wzrost populacji: rozważa się w dwóch sytuacjach:

• W warunkach nieograniczonego wzrostu
• W warunkach ograniczających wzrost

dN
Ad1) opisuje to model wykładniczy populacji = γN
dt
N- liczebność populacji, t – czas, γ – współczynnik wzrostu populacji, stad:
dN
γ =
N ⋅ dt
Wykładnicza całkowita postać równania N t = N 0 ⋅ e γt
N0 – liczebność w czasie zero, Nt – liczebność po upływie czasu t

3
 ln N t − ln N 0
ln N t = ln N 0 + γt stąt γ =
t

Model logiczny wzrostu populacji według Verhulsta

dN K −N
= γN
dt K
K – maksymalna możliwość wielkości populacji określona jako wydajność środowiska

BIOCENOZA

Biocenoza – wyraz został wprowadzony do literatury 1877r jest to układ biologiczny złozony
z zespołu różnych populacji tworzących organiczną całość, która dzięki samoregulacji i
rozmnażaniu utrzymuje się trale w przyrodzie w stanie dynamicznej równowagi. Warunkiem
trwałej i samodzielnej egzystencji biocenozy w przyrodzie jest istnienie w jej obrębie trzech
grup organizmów:
• Producentów
• Konsumentów
• Reducentów

Podział ekologiczny organizmów tworzących biocenozę

Producenci to autotrofy
Autotrofy
Fotoautotrofy (fotosynteza) Chemoautotrofy (chemosynteza)

onsumenci i reducenci to heterotrofy

heterotrofy
biofagi safrofagi
Fitofagi Zoofagi
nekrofagi Detrytofagi
roślinożerne mięsożerne

Właściwości biocenozy
Istnienie, funkcjonowanie biocenozy oparte jest na różnych współzależnościach, szczególnie
te na poziomie biocenozy wyznaczają specyficzny łańcuch pokarmowy, którego długość,
czyli ilość ogniw pokarmowych zależy od wydajności energetycznej poszczególnych ogniw a
wydajność ekologiczna całego łańcucha określa stosunek energii przyswojonej przez
końcowe ogniwo do energii zasymilowanej przez producentów.

Łańcuch pokarmowy – współzależność troficzna organizmów

Struktura biocenozy
Może być określona ma podstawie:
• Struktury fizycznej – obejmuje 3 parametry:
• Formy wzrostu
• Warstwowość (struktura pionowa)
• Sezonowość (pory roku)

4
1 Drzewa, zdrewniałe rośliny, przekraczające 3m wys.
2 Liany, zdrewniałe rośliny, wijące się i czepne
3 Krzewy, mniejsze zdrewniałe wysokości poniżej 3m
• o liściach szpilkowatych
• o liściach blaszkowatych, zimozielone
• o liściach blaszkowatych zrzucające liście
• Zimozielone kseromorficzne
• Krzewy, rozetowe (np. agawa, aloes)
• Sukulenty, łodygowe (np. kaktusy)
• Krzewy kolczaste
• Półkrzewy ( w niesprzyjających porach roku górne części łodygi i gałęzie obumierają)
• Krzewinki (krzewy rozpościerające się blisko powierzchni gleby o wysokości poniżej
25cm)
4 Epifity – rośliny rosnące na innych roślinach całkowicie ponad powierzchni gleby
5 Rośliny zielne – tj. rośliny nieposiadające wieloletnie zdrewniałe łodygi ponad
powierzchni gleby
• Paprocie
• Trawy, turzyce i inne
• Zioła i pozostałe rośliny
6 Rośliny plechowate
• Porosty
• Mchy
• Wątrobowce

Struktura gatunkowa – wskaźniki, które ją określają

Wskaźnik dominacji – określa gatunek lub grupę gatunków, które w obrębie każdego
poziomu troficznego wpływają decydująco na przepływ energii i środowisko życia
wszystkich pozostałych gatunków tzw. Dominanty ekologiczne.

Stopień dominacji można wyrazić za pomocą równań:

p ⋅100
C ⋅ ∑ ( ni / N )
2
C1
P
ni – współczynnik znaczenia dla każdego gatunku, liczba osobników, biomasa, produkcja
N – suma współczynników znaczenia
p – liczba osobników danego gatunku
P – liczba ogólna wszystkich gatunków składających się na poziom troficzny

Jeżeli C1>50% to gatunek jest dominujący

C1 zawiera się w granicach 25-50% to gatunek określony jako towarzyszący
(subdominant)
C1<25% to gatunek rzadko występuje

Wskaźnik dominacji wg Mc Naughotoria

y1 + y 2
C = D = 100
y
Gdzie: y1 – liczebność najliczniejszego gatunku
y2 – liczebność drugiego, co do liczebności gatunku
y – całkowita liczebność wszystkich gatunków

5
C jest to, zatem % jaki w stosunku do liczebności wszystkich organizmów w biocenozie
stanowią dwa najliczniejsze gatunki

Wskaźnik podobieństwa (q)

2C
Wg Sorensena q= 100
a +b
c
Wg Jaccarda q= 100
a +b −c
a – liczba gatunków w próbie A
b – liczba gatunków w próbie B
c – liczba gatunków w próbie A i B

Wskaźnik różnorodności gatunkowej biocenozy wg Oduma

S −1
d1 =
log N
S S – liczba gatunków, N – liczba osobników
d2 =
N
d 3 = S na 1000 osobników

Wg Simsona
N ( N −1)
d = N – liczba osobników wszystkich gatunków,
ni ( ni −1)
ni – liczba osobników i – tego gatunku (jednego gatunku)

Stosunki socjalne w biocenozie

Typy interakcji populacji dla gatunków

Lp. Typy interakcji Gatunek Ogólny charakter

A B
1 neutralizm 0 0 populacje nie wpływają na siebie
konkurencja symetryczna
(bezpośredniego, mechanicznego bezpośrednie wzajemne hamowanie obu
2 oddziaływania) - - populacji
konkurencja o wykorzystanie pośrednie wzajemne hamowanie, gdy wspólne
3 zasobów - - zasoby środowiska są ograniczone
Konkurencje asymetryczne
populacja A jest ograniczona populacja B nie
4 Amensalizm - 0 ponosi strat i nie czerpie korzyści
populacja A czerpie korzyści, ale nie wywiera
5 Komersalizm + 0 wpływu na populacje B
6 Pasożytnictwo + - populacja A eksploatuje B
populacja A drapieżca spożywa (zabija) osobniki
7 Drapieżnictwo + - populacji B
Interakcje korzystne
interakcje korzystne dla obu populacji, lecz nie
8 Protokooperacja + + koniecznie (nie obligatoryjna)

6
 interakcje są nieodzowne dla obu populacji i
9 Mutualizm + + obustronnie korzystne (obligatoryjna interakcja)

Dynamika biocenozy
• Zmienność w czasie:
• Zmiany kierunkowe (sukcesja)
• Zmiany mające charakter cykliczny

Sukcesja – ciąg kolejnych zmian składu gatunkowego zespołów w biotopie a kolejne etapy
przejściowe określa się jako seralne.
Sukcesja – to rozwój biocenozy poprzez oddziaływanie roślinności na środowisko

Dwa rodzaje sukcesji:

• Sukcesja pierwotna – jest to proces opanowywania środowiska nigdy nie
zamieszkałego przez organizmy
• Sukcesja wtórna – proces opanowywania środowiska (biotopu) uprzednio już
zamieszkałego przez organizmy żywe, które uległy znacznym modyfikacjom lub
zniszczeniu przez działalności (erozja, klimat itp.)

Zarówno w pierwotnej jak i wtórnej są 4 stadia seralne, w których dominację określa się
przez:
• Rośliny jednoroczne (organizmy pionierskie)
• Pojawienie się traw
• Trawy trwałe
• Rośliny drzewiaste

Wg Klemenca faza końcowa opanowywania biotopu drogą sukcesji prowadzi do

ukształtowania biocenozy trwałej, stałej, która będąc w równowadze z klimatem tworzy
klimaks.

Sukcesja przebiega dzięki zależnościom biotycznym, ponieważ rośliny pionierskie i zwierzęta

tak zmieniają środowisko ze staje się ono korzystne dla innych nowych gatunków
dominujących. Klasycznym założeniem jest ze gatunek zastępuje drugi. Ponieważ w każdym
stadium gatunki tak przekształcają środowisko ze dla nich samych staje się mniej
odpowiednie a dla innych zaś korzystne, zatem wymiana gatunków to proces uporządkowany
i przewidywalny, co sprawia ze sukcesja jest procesem kierunkowym.
W łańcuchach sukcesyjnych kolejne stadia seralne są układami akumulacyjnymi tzn.
autotroficznymi takimi, w których autotrofy przeważają nad heterotrofami a produkcja
materii organicznej przeważa nad jej rozkładem (R) stąd
P
>1
R
i dąży ona do układu klimaksowego, które nie podlegają sukcesji a więc następuje
równowaga
P
=1
R
i przybywa heterotrofów, produkcja i rozkład wyrównują się.

Największe lądowe jednostki biocenotyczne – biom, utworzone przez przystosowaną do

niego szatę roślinną oraz liczne populacje zwierząt. Występują na dużych terytoriach:

7
 • Tundra
• Tajga
• Wilgotne bory klimatu umiarkowanego
• Lasy liściaste klimatu umiarkowanego
• Subtropikalne lasy
• Stepy
W Polsce
• Lasy liściaste klimatu umiarkowanego
• Bory

EKOSYSTEM

Ekosystem – objemce biocenozę wraz z całokształtem warunków środowiska, czyli

Ekosystem = biocenoza + biotop
Jest to podstawowa jednostka układu biologicznego, w którym następuje całkowity obieg
materii i równoczesnej przepływ i magazynowanie energii. Przepływ jednokierunkowy.

Klasyfikacja ekosystemów wg Prończuka

wodne lądowe
naturalne morza i oceany leśne
jeziora trawiaste
rzeki półpustynne
pustynne
zbiorniki lasy i zagajniki o char
antropogeniczne zaporowe plantacyjnym
stawy kośne łąki i pastwiska
sadzawki pola uprawne
sady, ogrody

Struktura
W obrębie każdego ekosystemu 4 podsystemy biotyczne:
1. Producentów
2. Fitofagów
3. Zoofagów
4. Reducentów
i 1 abiotyczny
5. biotop – całokształt warunków siedliskowych, które stanowią podstawę do
funkcjonowania biocenozy może być zmieniany w wyniku działalności producentów i
saprotrofów ale tylko do pewnego stopnia.

8
Model krążenia materii i przepływu energii ekosystemie wg Durigneaud

Energia promieniowania słonecznego

gleba Woda, powietrze, atmosfera

producenci

fitofagi Konsumenci I rzędu

Destruenci i reducenci

zoofagi Konsumenci II rzędu

saprofagi

zoofagi Konsumenci III rzędu

Przepływ energii

Obieg materii

U nas ok. 50% promieniowania pada na powierzchnie ekosystemu

30-40% procesy transpiracji i parowania
Rośliny magazynują ok. 1% promieni słonecznych w postaci produktów fotosyntezy

Obieg materii
Produkcja pierwotna – ilość substancji organicznych, którą autotrofy wytwarzają w
określonym czasie ze związków nieorganicznych przy wykorzystaniu energii słonecznej.
Rozmiary jej są charakterystyczne dla ekosystemów

9
 produkcja pierwotna
Lp rodzaj ekosystemu brutto
od do średnia

1 głębokie morza, pustynie max 0,5 ok. 0,1

zespoły traw stepów
charakterystyczne rejony
upraw rolniczych, lasy
wysokogórskie, wybrzeża
2 mórz 0,5 3 1

wilgotne lasy, niezbyt

3 głębokie jeziora 3 10
rafy koralowe, doliny
zalewowe rzek, b.
intensywnie uprawiane
4 pola rolnicze 10 20

Produkcja wtórna – ilość materii organicznej, którą organizmy heterotroficzne wytwarzają

za pomocą organicznych związków pokarmowych, zatem na wielkość jej wpływa stosunek
asymilacji do konsumpcji.

Obieg materii – jest ciągły, zamknięty, ale przez ekosystem może przepływać rzeka i dopływ
energii z innego ekosystemu.

Energia nie wraca w przeciwieństwie do materii do źródła wytworzenia, jednokierunkowo.

HOMEOSTAZA EKOSYSTEMÓW

Homeostaza – zdolność układu biologicznego do utrzymywania trwałości struktury i

właściwych funkcji pomimo stałych lub przypadkowych zmian często o charakterze
oscylacyjnym wywołanych zewnętrznymi lub wewnętrznymi czynnikami.
Inaczej, to proces utrzymywania dynamicznej równowagi układu głównie po przez
samoregulację tzn. wszystkie procesy w ekosystemie utrzymują ten ekosystem w
równowadze.

Miara homeostazy ekosystemu

1. Ekosystem osiąga homeostazę w momencie, którym import materii równoważony jest
eksportem
2. Stan równowagi ekosystemu osiągnięty jest wtedy, gdy cała produkcja brutto jest
zużyta na potrzeby wewnętrzne ekosystemu.

10
 3. Zróżnicowanie wewnętrzne ekosystemu jest najwyższe (pod względem struktury i
różnorodności biologicznej)
4. Biocenoza kontroluje procesy zachodzące w biotopie i stabilizuje go (biotop nie ulega
degradacji)

Ekosystemy zrównoważone wykazują trwałość w czasie

Wszystkie mechanizmy homeostazy prowadzą do

• Obiegu materii i przepływu energii
• Zapewniają i zabezpieczają optymalizację produkcji
• Działają w kierunku zapewnienia struktury układu

Wszystkie układy ekosystemu należą do układów otwartych, zachodzą tam procesy

nieodwracalne i wytworzenie entropii.

Entropia substancji pokarmowych Sns – entropia produktów, i rozkładów Sas = -S

Sns<Sas

Organizm odżywia się z entropią ujemną (jest podstawą życia). Zapewnia to dopływ energii z
zewnątrz (promieniowanie słoneczne).

Każdy ekosystem zależy od dwóch presji

1. Czynniki wewnętrzne wynikające z rozwoju biocenozy i towarzyszących walkach
siedliskowych
2. Czynniki zewnętrzne najczęściej niezależne od biocenozy np. warunki
meteorologiczne

Czynniki antropogeniczne – sztuczny, związany z działalnością człowieka.

Antropopresja:
• Czynniki wewnętrzny wówczas, gdy populacja ludzka stanowi składnik dominujący
• Antropopresja zewnętrzna związana jest z intoksykacją poprzez substancji chemiczne.

Działanie presji polega na wprowadzaniu do ekosystemu czynników nowych i systematyczne

działanie czynnika prowadzi do deformacji.

Reakcja ekosystemu na działanie presji zależy:

1. Od siły oddziaływania presji na konkretne gatunki tę się utożsamia się z koncentracją,
stężeniem, czasem i częstotliwością.
2. Od odporności gatunku na daną presję (biogenetyczną, biologiczną, fizjologiczną)

Końcowym działaniem presji jest degradacja ekosystemu (zmniejszenie, zubożenie biocenozy

przez zmniejszenie liczebności gatunku, ograniczenia funkcji organizmów, które tam
występują i do katastrofy ekologicznej – załamanie homeostazy biologicznej, w której
ekosystem zostaje zniszczony. Prawdopodobieństwo następuje, gdy biocenoza nie posiada
rezerw, które zastąpiłyby funkcje zniszczonego ogniwa.

BIOSFERA

11
Strefa zamieszkała przez organizmy żywe obejmuje dolną część, czyli troposferę hydrosferę
oraz górną warstwę skorupy ziemskiej – litosferę.
Dolną granicą biosfery jest izoterma 100°C, drugą granicą jest ozonosfera.

Cechy biosfery:
• W biosferze występuje głównie woda w formie ciekłej
• Energią otrzymuje ze źródła z poza biosfery, od słońca
• Entropia ujemna
• Występują powierzchnie ograniczone pomiędzy stanami materii, materia rozłożona
jest asymetrycznie, co powoduje ciągły ruch
• Gatunkowa i liczebna różnorodność organizmów żywych jest to najważniejszym
czynnikiem trwałości

Warstwy atmosfery i jej właściwości

W troposferze zachodzą wszystkie zjawiska meteorologiczne

W stratosferze występuje warstwa ozonowa
W jonosferze występują meteoryty i zorza polarna

Rozkład temperatury powietrza na różnych wysokościach atmosfery

Skład chemiczny powietrza atmosferycznego bez pary wodnej

nazwa objętość w
gazu %
N2 78,09
O2 20,09
Ar 0,93
CO2 0,03
Ne 0,0018
He 0,00052
CH4 0,0002
Kr 0,0001
H2 0,00005
N2O 0,00005
Xe 0,000008
O3 0,000001

Skład powietrza atmosferycznego do 1500km

wys. w km główny rodzaj

n.p.m. gazu
1500 hel i wodór
1000 hel i tlen
750 tlen
500 tlen
250 tlen i azot
100 azot, tlen, argon
0 azot, tlen, argon

12
Skład atmosfery
Wg masy

mezosfera,
jonosfera,
stratosfera egzosfera
19% 1%

troposfera
80%

Wg objętości
mezosfera,
jonosfera,
egzosfera
2%
stratosfera
6%

troposfera
92%

Strefa turbulencji w troposferze w okresie zimowym i letnim

Turbulencja – nieuporządkowany ruch powietrza w postaci wirów, zgodne z obniżeniem
temperatury w strefie turbulencji formują się chmury, zjawisko klimatyczno-meterologiczne.
Strefa ta jest granicą pionowego rozcieńczania się wszelkich zanieczyszczeń.

Konsekwencje ekologiczne wzrostu zawartości CO2 w powietrzu atmosferycznym

• Zawartość 0,003% CO2 w atmosferze

13
 • CO2 pochłania promienie długofalowe
• Jeśli wzrośnie CO2 o 100% tj. 0,06% obj. → wzrost średniej temperatury w
troposferze o ok. 3,6°C → stopnienie śniegu i lodu na obszarach polarnych i górskich
o ok. 27mln km3 wody więcej → zatopienie nizin do ok. 53 m n.p.m. → wzrost
zachmurzenia i zamglenia → zahamowanie dopływu promieni słonecznych (epoka
lodowcowa).
Gazy które zwiększają temperaturę to:
• Dwutlenek węgla
• Metan
• Tlenki azotu
• Freony

TEORIA ZANIECZYSZCZEN POWIETRZA ATMOSFERYCZNEGO

Źródła zagrożenia:
• Dynamiczny przyrost ludności
• Rozwój urbanizacji
• Wzrost industrializacji i postęp techniki
• Zajmowanie pól uprawnych pod inwestycji
• Intensywne nawożenie mineralne, stosowanie środków chemicznych w ochronie
roślin

Zanieczyszczenie powietrza – wprowadzenie do powietrza substancji stałych, ciekłych lub

gazowych w ilościach które mogą ujemnie wpłynąć na zdrowie człowieka klimat, przyrodę
żywą, wodę lub spowodować inne szkody w środowisku. Zatem powiemy ze ilość substancji,
których udział w powietrzu przekraczaj średnią zawartość tych substancji w czystym powietrz
to zanieczyszczenia powierza.
Wprowadzanie nowych substancji to tzn zanieczyszczenia. Są to największe zagrożenia
środowiska – zanieczyszczenia występujące w powietrzu – gdyż stanowią zagrożenia
bezpośrednie gdyż wszystkie organizmy oddychają. Zasięg rozprzestrzenianie się
zanieczyszczeń jest największy w atmosferze..
Wszystkie substancje które są zanieczyszczeniami powodują degradację atmosfery, która
polega na:
• Zmianach składu chemicznego atmosfery poprzez wprowadzanie nowych składników
lub te które istnieją i powodują zmiany ilościowe
• Zapyleniu atmosfery przez zanieczyszczenia mechaniczne
• Zmianach zanieczyszczeń energetycznych, zmieniają termodynamikę (po przez
wprowadzenie energii ze źródeł sztucznych).

Klasyfikacja zanieczyszczeń

14
I. Wg genezy:
A. Zanieczyszczenia naturalne np. pyły kosmiczne, pożary lasów i stepów,
wyładowania elektryczne, wybuchy wulkanów, erozja gleby, burze piaskowe.
Występują i będą zawsze występować nie stanowią zagrożenia dla życia
biologicznego
B. Zanieczyszczenia sztuczne – zagrażają funkcjonowaniu życia biologicznego
1 i 2 mogą być pierwotne i wtórne.

Pierwotne – występują w powietrzu w postaci substancji w jakiej zostały uwolnione do

atmosfery.
Wtórne – są produktami reakcji chemicznych lub fotochemicznych jakie mogą zachodzić
pomiędzy różnymi substancjami zanieczyszczającymi np. smog siarkowy jest to mieszanina
dymu, sadzy, tlenku siarki tlenku węgla. We mgle utrzymują się przez dłuższy czas jako
zawiesina; smog fotochemiczny – spaliny samochodowe zawierające tlenki azotu,
węglowodory nienasycone, tlenek węgla, silne promieniowanie słoneczne. W tym smogu
wyróżniono PAN = CH3COOONO2 – powstaje ze spalin samochodowych pod wpływem
promieniowania słonecznego.

II. Wg stanu:
A. Zanieczyszczenia gazowe – dwutlenek siarki, tlenki N, C, węglowodory lotne,
utleniacze
B. Zanieczyszczenia stałe – czyli zanieczyszczenia pyłowe
C. Zanieczyszczenia ciekłe – odpady substancji płynnych
III. Taksonomiczna
A. Zanieczyszczenia chemiczne (związki nieorganiczne i organiczne)
B. Zanieczyszczenia biologiczne (czynniki chorobotwórcze)
C. Zanieczyszczenia fizyczne (temperatura, hałas)

Charakterystyka głównych źródeł sztucznych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego:

• Działalność człowieka związana z energetycznym spalaniem paliw ciekłych stałych
gazowych i energetyka jądrowa
• Przemysł i motoryzacja (transport)
• Gospodarka komunalna (ogrzewanie, funkcjonowanie gospodarstw)
• Intensywne, stechnizowane rolnictwo (ogrodnictwo)

Emisje – wprowadzenie do powietrza zanieczyszczeń w sposób:

• Zorganizowany tzn z urządzeń technologicznych i ogrzewczych przez emitory np.
kominy
• W sposób niezorganizowany ze składników opadów w toku przeładunku z hal
produkcyjnych przez wywietrzniki

Spalanie paliw stałych

Emisja dwutlenku S, CO2, tlenku węgla E[kg]

E = β ⋅W β – ilość spalonego paliwa [Mg]

Emisja pyłu [kg]

E pył = βW (100 −η) / (100 − k )

15
β – ilość spalonego paliwa [kg]
W – wskaźnik unosu pyłu [kg/Mg paliwa]
η - sprawność urządzenia odpylającego [%]
k – zawartość części palnych w pyle [%]

Spalanie paliw ciekłych

E = βW

Bilans zanieczyszczeń w powietrzu atmosferycznym:

1. Całkowita emisja zanieczyszczeń danego kraju
2. Eksport zanieczyszczeń poza granice kraju
3. Opad zanieczyszczeń z własnego kraju
4. Opad zanieczyszczeń importowanych
5. Całkowity opad (3+4)
Kraje gdzie całkowity opad jest większy niż całkowita emisja: Szwecja, Szwajcaria,
Australia, Finlandia, Norwegia

Emisja rozważna – emisja z określonego źródła emisji w przeliczeniu na emisją SO2.

Oblicza się ją przez sumowanie rzeczywistych emisji poszczególnych rodzajów
zanieczyszczeń pomnożonych przez współczynnik toksyczności.
E r = sE t ⋅ k t
s – ilość różnych zanieczyszczeń emitowanych ze źródła emisji
Et – energia rzeczywista zanieczyszczenia o nrt
kt – współczynnik toksyczności zanieczyszczenia o nrt

Niektóre współczynniki toksyczności

SO2 – 1
CO – 0,5
Amoniak – 1,3
Arsen – 160
Ołów – 320

Transformacje i przemiany SO2 w powietrzu atmosferycznym:

1. Transformacje fotochemicznego utleniania
SO 2 + hν → SO 2*
SO 4* + O2 → SO 3 + O3
H 2 O + SO 3 → H 2 SO 4 Kwaśne deszcze
2. Transformacje katalitycznego utleniania
2 SO 2 + O2 → 2 SO 3
SO 3 + H 2 O → H 2 SO 4
Reakcja ok. 560 razy szybsza od reakcji fotochemicznego utleniania

opad siarki
suchy opad mokry
opad
sedymentacja turbulencyjny wymywanie z
pyłu absorpcja SO2 aerozolu zawartość S w warstwy
siarczanowego przez podłoże siarczanowego chmurach pochmurnej

16
Wg Junge reakcja między opadem mokrym a suchym
Cs
R=
ks
Cs = µg ⋅ S − SO 2 m −3
ks = mg ⋅ S − SO 4 dm −3
Dla Europy: R=5 powietrze niezanieczyszczone
R=8 w okresie lata powietrze zanieczyszczone
R=16 w okresie zimy powietrze zanieczyszczone

Rozpuszczanie się zanieczyszczeń

W pionie – strefa turbulencji
Poziomo – wiele czynników:
• Warunki meteorologiczne – najważniejsze
Wiatr, opady, temperatura, turbulencja
• Parametry techniczne emitora
Wysokość, średnica, moc wyrzucanej masy (emisji) emitora (komina)
• Warunki topograficzne
Ukształtowanie terenu, zadrzewienie, obecność zabudowy
Rozpuszczanie stężenia
1. Jednostki grawitacyjne (np. masa gazowa na obj. powietrza)
2. Jednostki wolumetryczne (objętościowe) ppm (części ma milion objętości) ppb (części
na miliard)
Dla 2 obszarów:
• Obszary specjalne chronione (rezerwaty, parki)
• Pozostałe obszary

Dopuszczalne stężenie SO2:

• Średnioroczne dla obszarów chronionych 11 mikrogramów m3
• Średnioroczne dla reszty obszarów 32 mikrogramów /m3 na rok

Dopuszczalny opad pyłów dla Polski:

• Pył ogółem dla obszarów chronionych 40g/m2/rok
• Dla pozostałych obszarów 200g/m2/rok

WPŁYW SO2 NA ROŚINY

Siarka – makroelement, składnik niezbędny do wzrostu m.in. roślin. Zawartość S w roślinach

0,5% suchej masy (średnio)
Wyższa zaw. S jest toksyczna
Siarka organiczna przeważa 60-80% a nawet 90% pozostała ilość to siarka mineralna,
głownie w postaci siarczanów, siarczynów.
Zaw. S w glebach mineralnych (piaszczystych) 0,02-0,08%
w glebach organicznych (torfowe) do 0,5%
Źródłem S związki organiczne i ich rozkładu

17
W glebie też większa ilość to S organiczna, mniejsza ilość S mineralna

40-80 kg * s * ha-1 rzepak, kapusta, czosnek, rzodkiewka, cebula

30-40 kg * s * ha-1 motylkowate i ryż
15-25 kg * s * ha-1 trawy (w tym zboża)

Średnia zawartość SO2 w powietrzu atmosferycznym na wysokości ok. 2m od pow. gleby:

Mniej niż 10 μg*m-3*rok-1 tereny niezanieczyszczone
10-20 μg*m-3*rok-1 tereny lekko zanieczyszczone
Ok. 80 μg*m-3*rok-1 tereny bardzo zanieczyszczone

Ilość siarki dostającej się do gleby przez powietrze atmosferyczne:

>4 kg S*ha-1*rok-1 tereny niezanieczyszczone
10-15 kg S*ha-1*rok-1 tereny lekko zanieczyszczone
20-30 kg S*ha-1*rok-1 tereny bardzo zanieczyszczone

Przemiany SO2 w komórce roślinnej

Wg Hilla pobieranie różnych gazów przez liście lucerny od największych ilości do
najmniejszej układa się następująco:
NF>SO2>Cl2>NO2>O3>PAN>CO2>NO>CO

W komórce szparkowej oraz w przestrzeniach międzykomórkowych:

SO 2 + H 2 O ↔ SO 2 − H 2 O
SO 2 : H 2 O + H 2 O ↔ HSO 3− : H 3 O
Odczyn niższy od 7 stymuluje ten proces

Schemat redukcji SO4- i SO3- u Chlorella

SO 42 − + 8e − + 8 H + → S 2 − + 4 H 2 O
SO32 − + +6e − + 6 H + → S 2 − + 3H 2 O

Destrukcja struktury III rzędowej i IV rzędowej białek strukturalnych w błonach

komórkowych i enzymów:
RSSR + HSO 3− ↔ RSH + RSSO 3−
Powoduje to szczeliny w strukturze błon komórkowych co prowadzi do szkodliwych zjawisk
wtórnych – łatwa droga dopływu czynników chorobotwórczych i innych substancji
toksycznych. Aktywność enzymów ulega zmianie to zmienia się tez metabolizm.

Wpływ na fotosyntezę:
• SO2 obniża intensywność fotosyntezy
• Chlorofil + SO2 = feofityna + Mg
• Nadmiar SO2 blokuje transport elektronów z fotosyntezy. Powstaje mniej protonów,
ATP.
• SO2 działa toksycznie na proces pobierania CO2
• SO2 obniża aktywność karboksylaza rybuloza

18
 • Rośliny C3 są bardziej wrażliwe na zanieczyszczenia S niż rośliny C4

Wrażliwość roślin na SO2

Objawem toksycznego działania SO2 są nekrozy liści.
Przy koncentracji 0,33ppm SO2 ekspozycja 1 godz. brak nekroz rośliny rozwijają się
prawidłowo
1,25ppm SO2 ekspozycja 1 godz. 50% liści uszkodzone
3,2ppm SO2 ekspozycja 1 godz. 100% liści uszkodzonych

Wrażliwość roślin na SO2 dzielimy na 3 grupy:

1. Rośliny bardzo wrażliwe na SO2 których końce blaszek liściowych ulegają
uszkodzeniu po 1 godz. ekspozycji o stężeniu 1ppm
• Lucerna, jęczmień, rabarbar, rzodkiewka, sałata, szpinak, pszenica, marchew
2. Rośliny tolerancyjne (średnio wrażliwe) te same objawy przy stężeniu 1,5-2ppm
• Burak cukrowy, pomidor, kapusta, groch
3. Rośliny odporne na SO2 przy 3ppm wykazują objawy chorobowe przy 1 godz.
ekspozycji
• Kukurydza, rzepak, ziemniak, cebula, ogórek

Wpływ SO2 na ekosystemy rolne i leśne

μg*m-3*rok-1 wpływ na ekosystemy wpływ na ekosystemy rolne, max

klasa leśne dopuszcz stężenie
I
zanieczys
zczenia b
małe 0-10 brak szkód brak szkód
II
zanieczys stałe uszkodzenia lasów
zczenia iglastych w górach oraz
małe 10-20 roślin b wrażliwych brak szkód
III stałe średnie uszkodzenia 50 - w przypadku roślin pastewnych
zanieczys lasów niżowych a średnie postępujące zanieczyszczenie produktów
zczenia i silne lasów wyżowych i rolnych pierwiastkami śladowymi,
średnie 20-50 górskich węglowodorami
80 - w przypadku zbóż narastające
IV średnie, silne, skażenie produktów rolnych oraz pasz
zanieczys katastrofalne uszkodzenie pierwiastkami radionukloidami i
zczenia lasów niżowych l. węglowodorami, spadek plonów o 10-
duże 50-100 wyżynnych i górskich 20%
b duże zagrożenie prod rolnych i pasz w
V następstwie akumulacji pierwiastków
zanieczys katastrofalne zagrożenie śladowych i radionukloidów oraz stęż
zczenia b lasów, formowanie się węglowodorów , postępujące zagrożenie
duże >100 stref bezleśnych gleby spadek plonów >25%

19
Bariery ekologiczne związane ze stężeniem SO2

klasa stężeń
SO2 μg*m-3*rok-1 bariery ekologiczne
I 0-10 ekosystemy ochronne
wrażliwe gatunki drzew iglastych szczególnie w
II 11-20 górach
III 21-50 ekosyst leśne wzrost zachorowań
IV 51-100 ekosyst polne przekr dop stężeń dla człowieka
V >100 zagrożenie zdrowia i życia człowieka

CHARAKTERYSTYKA EMISJI TLENKÓW AZOTU

AZOT w przyrodzie występuje na 5 stopniach utlenienia:

- na +3 ma postać amoniakową (bardzo ważna)
- ma swoją postać tlenkową
- NOx- postać tlenkowa na różnym stopniu utleniena
- Jako emisje NO i NO2
- Jako makroelement w związkach peptydowych
*proces powstawania życia oparty jest na azocie
ŹRÓDŁA NATURALNE:
- przemiany biologiczne, mikrobiologiczne np.nitrifikacja i denitryfikacja
- powstaje bardzo dużo azotu w przyrodzie
- około 500 mln ton NOx/ rok dostaje się do atmosfery
ŹRÓDŁA SZTUCZNE:
- Około 90 mln ton NOx/rok
- Większość sztucznych źródeł to na półkuli północnej i stanowi 80% 0gólnych emisji
dla całej atmosfery
ŹRÓDŁA EMISJI TWORZĄCYCH KWAŚNE DESZCZE:
NOx 3O2
- głównie transport 50% 3%
- energetyka 10% 20%
- technologie przemysłowe 35% 69%
- gospodarka komunalna 5% 14%
Dla Polski emisje tlenków azotu stanowią połowę SO2
Ad2.) TRANSFORMACJE
ŹRÓDŁA SZTUCZNE:
- spalanie 1 tony benzyny to około 16 kg NOx
- spalanie 1 tony oleju napędowego to okołó 14 kg NOx
Transformacje FOTOCHEMICZNE W POWIETRZU ATM

20
NO + O3 = NO2 + O2
2NO + O2 = 2 NO2
NO2 +hV = NO + O
O + O2 + M = O3+ M
Dalej
3 NO2 + H2 O = 2HNO3 +NO
4 NO + 3O2 + 2H2 O= 4 HNO3
Średni opad azotu:
Europa Centralna – 30 a 40 kg/ha*rok ( czasami 60 kg)
- dopuszczalne stężenia azotanów:
1.) Duża zawartość azotanów w 2000miligramów NaNO3 /kg
-sałata, rzodkiewka, burak, koper, szpinak
2.) 1000mg NaNO3 /kg
- kapusta, szczypior
3.) 500mg NaNO3 /kg
-marchew, pietruszka, czosnek, ogórek, kalafior, por, seler
4.) 250mg NaNO3 /kg
- pomidor, ziemniak, cebula, papryka, fasola

OZON I INNE ZANIECZYSZCZENIA POWIERTZA

1. Występowanie O3 w powietrzu atmosferycznym

a) Jednostka Dobsona (JD)

O3 jest naturalnym składnikiem powietrza. Główna koncentracja znajduje się poza troposferą.
Powstanie O3 jest oparte na prostych reakcjach chemicznych

O2 +O2 ->prom ultrafioletowe O3 + O

Wolny atom tlenu O2 nie jest trwałym składnikiem i natychmiast ulega reakcji

O + O3 -> O2 + O2
Tzw. tlen rynkletowy

Ozon powstający w danych warunkach atmosferycznych może być produktem reakcji

PAN +O2 -> utleniona postać PAN + O3

W trakcie przemian związków (tlenków siarki)

SO4 + O2 -> SO3 + O3

a) Jednostka Dobsona (JD) – grubość warstwy powietrza atmosferycznego wyrażona w

setnych częściach milimetra jaka utworzyłby cały zawarty w atmosferze O3 gdyby go
skupić przy powierzchni gleby

Np. 320 JD oznacza 3,2 mm grubości warstwy O3

21
 Zawartość ozonu w powietrzu w Polsce jest mierzona przez Instytut Fizyki i Instytut
Łączności.

2. Zanieczyszczenia O3 w atmosferze „dziury ozonowe”

Ozon występujący przy powierzchni ziemi jest szkodliwy; ozon z górnych warstw pochłania
szkodliwe promieniowanie nadfioletowe jest niezbędny do funkcjonowania całej biosfery.
Przyczyną dziur ozonowych są freony (CFC), chlor, fluor, węgiel

CFC + ultrafiolet -> Cl2

Cl2 + O3 -> Cl2O + O2
Cl2O + O -> Cl2 + O2

Atom wolnego chloru jest przyczyna rozpadu O3 (jeden atom Cl może spowodować rozpad
100 000 cząsteczek ozonu)

NISKA ZAWARTOŚĆ FREONÓW = WYSOKA ZAWARTOŚĆ OZONU

Zależność odwrotnie proporcjonalna

Freony były stosowane jako środek chłodzący.

Oprócz freonów do rozpadu freonów przyczyniają się:
- czterochlorek węgla (8% udziału w niszczeniu)- rozpuszczalniki)długość życia w
atmosferze 67 lat)
- chloroform (5%) – rozpuszczalniki (8 lat)
- halon (4%) – gaśnice (110 lat)

Freony CFC – 12 (45%) – aerozole, wytwarzacie pianek, lodówki, klimatyzatory (110 lat)
CFC – 11 (26%) – aerozole, wytwarzacie pianek, lodówki (74 lata)
CFC – 113 (12%) – rozpuszczalniki (90 lat)

3. Toksyczność ozonu

Ozon z danych warstw atmosfery ma działanie bakteriobójcze.

Stężenie do 0,1 ppm O3 nie jest szkodliwe dla człowieka

Stężenie ok. 10 ppm O3 jest trucizną = HCl (cyjanowodór)
Stężenie ok. 3 ppm O3 już działa szkodliwie, groźny dla zdrowia

O3 ma silne właściwości utleniające (oksydacyjne) – stąd wysoka szkodliwość jego działania

powoduje rozpad kwasów tłuszczowych, które pełnią ważne funkcje w metabolizmie
(rozbicie powoduje destrukcję funkcji tych kwasów w błonach komórkowych). Ułatwiony
dopływ patogenów i innych substancji szkodliwych.

a) wrażliwość roślin na O3

Wrażliwe na O3
- tytoń
- szpinak
- fasola

22
- petunia
- sosna

Odporne na O3
- ogórek
- dynia
- kukurydza
- begonia

4. Mechanizm działania O3 na rośliny

O3 narusza gospodarkę wodną; obniża potencjał wody, rośliny więdną, tracą turgor. O3
powoduje że te reakcje są nieodwracalne ( ze względu na silne działanie oksydacyjne).
Rośliną testową na O3 jest tytoń (duża blaszka liściowa – większe pochłanianie).
O3 obniża intensywność fotosyntezy.

5. Tlenek węgla CO

CO jest głównym składnikiem spalin głównie ZI (stanowi 10 wszystkich gazów spalinowych)

powstaje przy niepełnym spalaniu. Przebywają długo w atmosferze, łączy się O2 tworząc
CO2.
CO posiada bardzo wysoki stopień powinowactwa do hemoglobiny.
CO wiąże się 200-300 razy szybciej niż O2 tworząc z hemoglobiną karboksyl hemoglobinę
(zablokowana; nie spełnia funkcji rozprowadzania tlenu) powodując zaczadzenie.
CO może też być pobierany przez rośliny i przetwarzany na CO2 i włączony w procesy
metaboliczne (człowiek nie posiada zdolności przyswajania CO)
CO jest inhibitorem- obniża pobieranie azotu cząstkowego przez bakterie wiążące CO –
bakterie te zawierają lechemoglobinę barwnik odpowiedzialny za filtracje azotu
atmosferycznego.

6. Fluor

Fluor – pierwiastek występujący najczęściej jako NaF, KF (fluorki sodu, potasu). Fluor
zawsze towarzyszy fosforanom w złożach mineralnych.
Źródła:
- złoża mineralne – w trakcie obróbki wydzielane są do atmosfery znaczne ilości F. 500t
minerałów wydala ok. 50 kg fluorków.
- przemysł aluminiowy – przy produkcji aluminium stosuje się boksyt, kriolit (6-cio
fluoroglinian sodu) i w podwyższonej temperaturze wydzielane są fluorki lub fluorowodór
(HF).
Fluor jest bardzo reaktywny, ma silne właściwości utleniające, wiążące wodę.
- przemysł chemiczno-farmaceutyczny
F używany jako domieszka do paliw (głównie rakietowych, podnosi sprawność)
- węgiel kamienny, brunatny – zawierają duże ilości F.
F nasila procesy oddychania, silne utlenianie. Ulega rozpadowi struktura chloroplastów pod
wpływem F. Reakcja fotosyntezy jest zmniejszona.

Rośliny wrażliwe na fluor:

- winorośl
- brzoskwinia

23
- śliwy
- morele
- sosna zwyczajna

Rośliny odporne na fluor:

- kapusta
- cebula
- marchew
- gruszka
7. Zjawisko synergizmu

Synergizm – łączne działanie związków i substancji, powoduje większy łączny efekt niż
osiągnęłoby się z oddzielnych działań tych substancji po zsumowaniu tych działań. Głównie
toksyczne działanie. Dwa równocześnie działające czynniki powodują większą szkodę niż
gdyby działały oddzielnie (np. jeden po drugim) łącząc się w działaniu nabierają nowej
jakości trudnej do zdefiniowania i przeciwdziałania.

Siewki tytoniu traktowane przez 4h SO2 i NO2

SO2 ppm NO2 ppm Efekt Iloczyn koncentracji

0,7 0,00 Brak uszkodzeń 0,0000
0,00 2,00 Brak uszkodzeń 0,0000
0,10 0,10 Nieznaczne uszkodzenia 0,0100
0,25 0,25 Bardzo silne uszkodzenia 0,0625

Stopień uszkodzenia organizmu jest wprost proporcjonalny do ilości pobranej substancji

minus ilość progowa razy czas działania.

p ~ (CxC)xT ilość progowa – ilość po przekroczeniu której czynnik działają

destrukcyjnie; negatywnie

METODY REDUKCJI ZANIECZYSZCZEŃ GAZOWYCH.

Ad 1. Podjęto dyrektywę, że do roku 1993 kraje powinny obniżyć emisję zanieczyszczeń

30% w stosunku do 1980 roku ( jako tło) i dążyć do redukcji o 80%.

Ad 2. Metody pośrednie. Zmniejszenie toksyczności poprzez zabiegi biologiczno – rolnicze,

przyrodnicze.
• Neutralizowanie działań SO2 (wapnowanie, podnoszenie ph)
• Zwiększone magnesowanie gleby (Mg jest wypłukiwany i trzeba go uzupełniać)
• W rejonach o dużej zawartości zanieczyszczeń nie stosować nawozów siarczanowych
• Przy dużych emisjach należy nawozić organicznie glebę (zwiększenie próchnicy,
unieaktywnienie toksyn)
• Stosunki wodne w glebie muszą być prawidłowe (deszczowanie zapobiega
nadmiernemu zasoleniu)
• Stosowanie roślin odpornych

24
 • Ruchy ekologiczne (zwiększenie świadomości ludzi)
Metody pośrednie nie są radykalne w zmniejszaniu emisji (stanowią 5-10% w redukcji
zanieczyszczeń)

Ad 3. Metody bezpośrednie.
a. Wybór paliwa o najkorzystniejszym składzie chemicznym dla danej sytuacji
środowiskowej
b. Odsiarczanie głównie węgla kamiennego
- metody fizyczne – rozdrabnianie i metodą sedymentacji, wytrącanie pirytu (siarka
występuje w pirycie)

c. Poduszka fluidalna – komorze spalania dodaje się CaO lub dolomit

• Redukcja SO2, tę metodę umożliwia do ok. 90-99% spalanie w temp ok. 900
stopni zamiast 1650 stopni
• Zużycie wapna, ok. 2 tony do eliminacji 1 tony siarki
d. metody absorpcyjne – reakcje chemiczne, spaliny nie idą bezpośrednio do atmosfery
ale trafiają na komory absorpcyjne ( np. przepuszczanie przez amoniak – daje siarczan
amonu) łącząc się w nich daje nowy produkt
e. metody katalityczne – doprowadzić mogą do całkowitej destrukcji zanieczyszczeń,
zamiast przy redukcji NOx
Istnieje zależność wprost proporcjonalna pomiędzy szybkością jazdy a emisją NOx do
atmosfery ( ok. 100 km/h wydziela się 4 x więcej NOwięcej niż przy 60 km/h)

METALE CIĘŻKIE W ŚRODOWISKU PRZYRODNICZYM

1. Def. Metali ciężkich – wszystkie pierwiastki metaliczne o liczbie atomowej powyżej

20.

Podział metali ciężkich pod względem toksyczności wg. FAO, WHO

• Kadm, irm, ołów – pierwiastki obce, bardzo toksyczne
• rtęć, arsen – duża toksyczność. Rtęć rolnictwie była kiedyś stosowana jako
środek bakteriobójczy i do zapraw. Arsen rozpowszechniony w środkach
bakteriobójczych jako środek dezynfekujący
• wszystkie inne metale.
Wg A. Kabata – Pendias i H.pendias potencjalnym zagrożeniem środowiska przez metale
ciężkie.

 Powszechność występowania i toksyczność metabolizmie

1 grupa – ołów, kadm, rtęć, żelazo, miedź, cynk
2 grupa – kobalt, molibden, wolfram, nikiel
3 grupa – mniejsze powszechne występowanie, selen
4 grupa – aktynowce i lantanowce

Zwiększone dawki nawożenia organicznego – tereny niezanieczyszczone.

PROBLEMY ZANIECZYSZCZENIA WÓD W POLSCE

25
 I. Cechy wody.
1. Gęstość wody – maksymalna w temp. +4ºC (3,982ºC) ~ 1g/cm³
0ºC do +4ºC - gęstość rośnie
Od +4ºC - gęstość maleje
2. Woda jest doskonałym rozpuszczalnikiem.

Rozpuszczalność gazów istotnych dla życia w wodzie O 2 , CO 2 , N 2 .

gaz N 2 CO 2 O2
ºC Woda słodka Woda morska
0 19 0,51 10,2 7,9
10 15 0,33 7,9 6,3
20 12,3 0,26 6,4 5,3
30 10,4 0,20 5,3 4,5

3. Punkt potrójny dla wody – niezmienny, stałe wartości temperatury i ciśnienia, trzy
fazy: stała, ciekła i gazowa pozostają w równowadze. Układ w tym punkcie ma 0º
swobody.
4. Punkt wrzenia wody – średnio 100 ºC (interwał)
0ºC - 100 ºC - woda ma ciekłą postać.
5. Ciepło parowania wody jest bardzo duże przy +20ºC, potrzeba 2256J energii, woda
może magazynować dużą ilość energii.
6. Stała dielektryczna = 82 (bardzo wysoka) mówi nam, ile razy przewodność
elektryczna substancji jest większa w porównaniu do próżni.
7. Lepkość wody – w miarę wzrostu temperatury maleje lepkość.

W przedziale: 1-20º
1-2 atm. } lepkość lekko rośnie

8. Budowa chemiczna wody.

H¹ propan O 16
H² O 17
H³ tryten O 18 izotop

H¹ O 16 H² H³
H2 O D2 O T2 O
Woda ciężka woda radioaktywna

HOD – Woda półciężka

9. Struktura molekularna wody.

26
 H +

0,96 1,76

O H +
0,96
_

S tała odległość

Woda może przyciągać zarówno kationy jak i aniony.

10. Woda wykazuje układ elektromagnetyczny

Krystalografia wody – występuje w wyraźny sposób, kiedy przechodzi w stan stały.

II. Zasoby hydrosfery ziemskiej.

30% ląd
70% woda

Zasoby hydrosfery ziemskiej objętościowo

Część składowa hydrosfery Objętość w tys. km³ % objętości ogólnej
Ocean 1 370 321 93,93
Woda podziemna 60 000 4,12
Część czynnie wymiennej 4 000 0,27
wody podziemnej
Lodowce 27 000 1,65
Jeziora 230 0,016
Wilgoć w gruncie 75 0,005
Para wodna w atmosferze 14 0,01
Wody rzek 1,2 0,0001

III. Zasoby wodne kraju.

Średni bilans wodny Polski:

P+Z=H+E

P – Opady atmosferyczne (przychód)

Z – Dopływ rzekami z zagranicy (przychód)
H – Odpływ (powierzchniowy oraz podziemny), w którym zawierają się rozety wodne
wykorzyst. gosp. (rozchód)
E – Parowanie bezpośrednie oraz transpiracja (rozchód)

W latach normalnych:

186,2 + 5,2 = 58,6 + 132,8 w km³/rok¹

27
 W g S ta rmac ka (19 76r.)

57% odpływ 43% odpływ

powierzchniowy podziemny tj. 25,2
(korytem rzek) km³ do
tj. 33,4km³ do wykorzystania, ok.
wykorzystania, 10-16 km³ rocznie.
ok.18-22km³
rocznie

Wielkość całkowitego odpływu rzecznego tzw. wskaźnik zasobności w wodę na

mieszkańca w m³/doba¹ w niektórych krajach:

Finlandia 61,8
Polska 4,5
Europa 13,7 m³/osoba/doba
Świat 33
Rumunia 16,3
Austria 28,5

IV. Zużycie wody.

Wody powierzchniowe – głównie na cele gospodarki narodowej

Wody podziemne – np. digoceńskie
Wody kopalniane – do produkcji

Zużycie wód:
- na cele produkcyjne: 70-80%
- wody komunalne: 10-15%
- wody zużyte w rolnictwie, leśnictwie

Ścieki oczyszczone 30-40% (oczyszczalnie biologiczne)

nieoczyszczone 60-70% - trafiają do rzek

Ścieki nieoczyszczone – źródło pochodzenia – ścieki komunalne z kanalizacji

V. Eutrofizacja wód.

Eutrofizacja wód – użyźnianie wód, doprowadzanie składników biogennych do wody

N,P

Można tu wyróżnić etapy:

1. dopływ substancji biogennych do zbiornika wodnego z różnych źródeł trwa 3-4 lata
2. Rozwój biomasy roślin i zwierząt w tym zbiorniku.

28
 3. Nie zachodzi mineralizacja biomasy, ulegają procesom degradacji

Brakuje tlenu w zbiorniku – procesy gnilne zaczynają przeważać i dalej zbiornik zanika.

VI. Zasolenie wód.

Wg. Amerykańskiego Urzędu dla wód zasolonych.

1. Wody świeże, które zawierają ok. 1‰ soli (czyli 1g/l wody)

2. Wody słone:
a) mało zasolone 1-5‰ soli
b) umiarkowanie zasolone 5-15‰ soli
c) zasolone 15-35‰ soli

• Wrażliwe na zasolenie: jabłonie, wiśnie, morela, seler, rzodkiewka

• Średnio wrażliwe: żyto, pszenica, owies, kukurydza, ziemniak, marchew, cebula
• Odporne: koniczyna, jęczmień, buraki cukrowe, bawełna, palma daktylowa

VII. Trzystopniowa klasyfikacja śródlądowych wód powierzchniowych:

1. Wody nadające się do picia:

- zaopatrzenia ludności w wodę do picia
- zaopatrzenie przemysłu (zakładów przemysłowych)
- do hodowli ryb łososiowatych

2. Wody nadające się do bytowania w warunkach naturalnych innych ryb niż łososiowate.
- do chowu i hodowli zwierząt
- celów rekreacyjnych i do uprawiania sportów wodnych

3.
- zaopatrzenie zakładów innych
- nadające się do nawadniania upraw rolniczych (ewentualnie leśnych)

Miano Coli.

Najmniejsza ilość wody wyrażona w cm³, w której wykrywa się pałeczki okrężnicy (nie są
bezpośrednim zagrożeniem dla człowieka, ale świadczy o obecności bakterii). Im wyższa tym
woda czystsza.
Stan czystości rzek:
Wg kryterium ogólnego (wszystkie wskaźniki)
Wg kryterium fizykochemiczne
Wg kryterium bakteriologiczne
Wody, w których choć jeden wskaźnik zanieczyszczenia przekracza max. dopuszczalne
normy dla trzeciej klasy czystości, nie odpowiadają normom (NON).
Traktuje się je jako pozaklasowe.

Województwo mazowieckie – wg kryterium ogólnego na 2001r:

I klasa – brak

29
 II klasa – 3,1%
III klasa – 32,6%
NON – 64,3%

Wg kryterium bakteriologicznego:

I klasa – brak
II klasa – 8,2%
III klasa – 48%
NON – 43,8%

WPŁYW DZIAŁALNOŚCI ROLNICZEJ NA ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE

Wpływ nawozów na środowisko

Do prawidłowego wzrostu roślin są potrzebne skł. pokarmowe a w nich mineralne organiczne
np.9 pierwiastków makroskładników -węgiel, tlen ,wodór,(człowiek na nie nieoddziaływuje),
azot, fosfor, potas, wapń, magnez, siarka-człowiek ma na nie wpływ i 12 mikroskładników-
żelazo, sód, mangan, bor, cynk, miedz, moliben, kobalt, chlor, krzem, glin
Węgla w suchej masie jest ok. 50%
Wzwyżki plonów w 60% uwarunkowane są nawożeniem składnikami.
W Polsce N<P<K średnio-36,5kg/ha`60
192 kg/ha`80
110 kg/ha 2000

Ujemne skutki nawozów mineralnych

1. w trakcie bezpośredniego kontaktu człowieka bądź roślin związki które w dotyku
mogą działać toksycznie
2. w trakcie transportu, magazynowania, wysiewu , rozlanie/woda amoniakalna, wapna
po wprowadzeniu nawozów do gleby
3. kiedy nawozy wysiewane są w dużych dawkach i jednorazowo( tzn. gdy nie
uwzględnia się rodz. gleby, klimatu, warunków wysiewu, terminów i wymagań
pokarmowych)-nawożenie nieracjonalne. W dawce pokarmowej jeden ze skł.
podawany jest w nadmiarze - nawożenie jednostronne-niekorzystne na formowanie się
biomasy roślinnej
4. Ewentualne zatrzymanie i magazynowanie w glebie zależy od właściwości fizyko-
chem. gleby
Składniki w postaci anionowej-siła wiązania takiego skł. w glebie jest bardzo mała ,
kompleks sorpcyjny gleby ma zazwyczaj ładunek ujemny.
Nawozy, które nie są zatrzymywane-nawozy azotowe saletrzane NO3- ,ulegają łatwemu
wypłukiwaniu do wód gruntowych. Ilość wymywanych związków zależy do klimatu, gleby.
Kation jest zatrzymywany ma ładunek +.

Stopień zatrzymania kationu amonowego zależy

• odczyn gleby
• zaw. części koloidalnych

30
im gleba kwaśniejsza, zawiera więcej ład.+ w kompleksie sorpcyjnym-w tym przypadku
więcej jonów amonowych przechodzi z fazy stałej do płynnej. I stąd być wypłukiwany do
gleb głębszych. W glebach biol. czynnych-dużo materii organ-kationy amonowe mogą ulec
utlenieniu.
Substrat N utlenianie doNO3(nitryfikacja)
Procesy wymywania są główną przyczyną zanieczyszczeń wód zw. Azotów

Azot-działanie promieniotwórcze
jednostronne nawożenie azotem powoduje
-silny wzrost i rozwój rośliny
-zmiany w budowie anatomicznej komórki
-zwiększona synteza białek
-zmniejszona synteza celulozy, ligniny-komórki o wydłużonym kształcie i cienkich sciankach
-rośliny chwiejnej poddatne przewracaniu się
-liście delikatne poddatne na szkodniki roślin
nawożenie N jest niekorzystne dla roś. Okopowych m.in. dlatego ze są bardziej uwodnione,
bulwy prze-azotowane szybko sinieją. Przy nadmiarze azot w roślinach ułatwione powstanie
nitrozoaminów (są one rakotwórcze nasilają procesy oksydacji)

Potas-nawozy te to najczęściej sole potasowe

potas w formie kationów zachowuje się w glebie tak jak jon amonowy . Wiązanie jonu
potasowego jest tym słabsze im odczyn gleby jest kwaśniejszy. W glebach zakwaszonych
potas łatwo przechodzi do fazy płynnej i stąd łatwo ulega wymyciu .ilość wymywanego
potasu 1-30 kg/ha nie stanowi to zagrożenia dla wód .Nie jest eutrofizujący zubaża kompleks
sorpcyjny-problem rolniczy.

Fosfor
• najczęściej gr. PO4, anion fosforowy
• w postaci zw. rozpuszczalnych w wodzie ,ulega wytrąceniu w formie
rozpuszczalnych osadów
• fosfor odkłada się w glebie nie ulega tak dużemu wymyciu jak N,K
• ulega uwstecznieniu (staje się niedostępny dla roślin) i zależy od odczynu gleby
• gleba kwaśna i zasadowa –nasilają te procesy

Aby minimalizowac ujemne skutki

• już w trakcie produkcji-nawozy mineralne wieloskładnikowe należy produkować(w
odp. proporcjach i różnych okresach wzrostu)
• produkt, który stosujemy powinien mieć długi okres działania w glebie. Nawozy w
otoczkach, które przedłużają proces dostępności skł.
• formę pylistą na granulowaną
• stosowanie prawidłowego nawożenia mineralno-organicznego
• stosowanie cieczy – zraszanie roślin skł. lepiej przyswajane i przez cześć nadziemną i
korzeniową
• stosowanie nawozów sztucznych, które ulepszają strukturę gleby (sub. które będą
zmniejszały kwasowość gleby-wapniowanie) uodparnia glebę na zjawiska erozji

MIKROELEMENTY I PESTYCYDY W ŚRODOWISKU

31
I Mikroelementy – skutki ekologiczne

a) średnie zaw. mikroel. w oborniku, gnojowicy, nawozach wapniowych i fosforowych

b) zawartość mikroel. w glebie i roślinach
c) zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społ. w sprawie wykazu subst. dodatkowych
( Cd, Pb, As, Mg, Cu, Zn, Sn, Fe )

II Wpływ pestycydów na środowisko

Naturalnym źródłem mikroel. dla roślin jest gleba.

Mikroelem. Jako kationy są łatwo akumulowane w glebie więc wypełniają kompleks
sorpcyjny b. dokładnie. Jest to zjawisko niekorzystne. Zjawisko to nasiliło się na małych
działkach, bo taki ogrodnik ‘przedobrza’

Przed stosowaniem jakichkolwiek nawozów w formie mikroel., należy najpierw poznać skład
chem. gleby.
Nadmiar mikroel. hamuje wzrost, rozwój roślin ( bardziej niż nadmiar makroel.)

Pestycydy nastąpił rozwój w II wojnie światowej.

Dwuchlorodwufenylotrójchloroetan (DDT ) – uratował wielu ludzi. Silna w organizmach
ludzkich. Powoduje wiele negatywnych zjawisk.

Wszystkie środki nim znajdą się w użyciu muszą przejść badania toksykologiczne. Określa
się dawkę w mg/1kg masy ciała. Badania określające LD prowadzone są na szczurach, a
trucizna podana jest im doustnie.
LD jest średnią dawką zabijającą 50% zwierząt w badaniu. Stąd LPSO

III Klasyfikacja środków ochrony roślin

1. W zależności od toksyczności
• LD50 = SO ( średnio trujące)
• LD50 = S1 – 150
• LD50 = 151 = 500
• LD50 = 501 – 500
• LD50 = 5001… ( środek nieszkodliwy)

2. Wg. spektrum działania

• Herbicydy – chwastobójcze
• Insektycydy – owadobójcze
• Fugicydy – grzybobójcze
• Inne np. odstraszające, wabiące, gryzoniobójcze

3. Substancje aktywne
• Węglowodory chlorowane – DDT
• Związki fosforowo – organiczne
• Karbominiany – estry kwasu karbominowego
• Związki nieorganiczne – zw. arsenu, miedzi, kadmu, rtęci

32
 4. Wg. mechanizmu toksycznego działania
• Pestycydy kontaktowe – działają toksycznie na powierzchnię liścia, owada
• Pestycydy układowe ( systemiczne ) – działają poprzez przewód pokarmowy bądź
poprzez syst. korzeniowy, aparaty szparkowe.

Okres karencji – czas, który musi upłynąć od ostatniego chem. zabiegu do zbioru roślin aby
pozostałości pestycydów w tych roślinach znajdowały się na poziomie tolerancji, aby jeszcze
bardziej zabezpieczyć ludzi, zwierzęta przed toksycznością środków prowadzonych.

Okres prewencji – czas, który musi upłynąć od wykonania chem. zabiegu do momentu, w
którym ludzie mogą bezpiecznie wejść na plantację bez obawy zachorowania lub na teren
mogą byś wpuszczone zwierzęta bez obawy o ich zatrucie.

0,5 kg sub. Aktywnej / ha użytków rolnych

↓
zużycie pestycydów w Polsce

Zatrucia zwierząt
 Zatrucia ostre prowadzące do śmierci – rzadkie przypadki
Zwierzęta pijące wodę, w której znajdują się opakowania po pestycydach.

 Zatrucia przewlekłe
Powszechne, im pestycyd jest trwalszy tym zatrucie powszechniejsze

Zagrożenie zależy:
- od pory dnia
- temperatury

Źródła skażenia gleby

- zabiegi
o Stosowanie preparatów bezpośrednio do gleby
o Preparaty do zaprawiania nasion
o Stosowanie preparatów na rośliny ( które są zmywane przez owady)

Rozpad pestycydów jest mierzony połowicznym rozkładem pierwiastków

DDT → 30 miesięcy

Skażenie gleby zależy też od:

• Dawki
• Zależności fizykochemicznych gleby ( sorpcji, pH )
• Wysokości dawki
• Częstotliwości zabiegów

Dość duże ilości pestycydów w mułach i osadach dennych.

Spośród zwierząt wodnych bezkręgowe są bardziej wrażliwe niż kręgowe.

33
Wraz ze wzrostem liczby stosowanych pestycydów i częstości zabiegów zaczęły pojawiać się
populacje grzybów i chwastów.
Pestycydy działają tu jako czynnik selekcji. Pozostają te, które maja specyficzne geny
odporności, które przekazują je dalej.
Mechanizmy te zmniejszają penetrację i zwiększonym metabolizmie dezoksykacyjnym.

Czynniki wpływające na powstawanie odporności:

1. Częstość występowania w populacji genów odporności
2. Liczba pokoleń zwalczanych w ciągu określonego czasu ( im więcej się w ciągu tego
samego czasu następuje wzrost odporności )
3. Im bardziej populacje są izolowane tym większe szanse powstawania odporności np.
w szklarni.
4. Im ↑ dawki pestycydów i ↑ skuteczność tym szybciej powstają populacje odporne.
5. Im ↑ obszar objęty środkami chem. ↑ odporności.

Odporność na pestycydy wykazują chwasty i grzyby aby temu zapobiegać produkuje się
nowe pestycydy a także zabiegi chem., biolog.

Stosowanie pestycydów → ponieważ niemożliwe jest całkowite ich wyeliminowanie, aspekt

ekonomiczny, łatwość stosowania.

Wpływ mechanizacji rd. na środ. przyrodnicze – negatywne

 W trakcie eksploatacji maszyn
 Emisja spalin – zanieczyszczenia CO, CO2, sadze, węglowodory aromatyczne

Maszyny i narzędzia są dużej masy, powodują:

o Ugniatanie gleby – gorsze właściwości fiz – chem zmniejszają się porowatość
gleby, mniej tlenu w glebie, gleba traci szybciej wodę, parowanie szybsze,
wymiana gazowa wymaga zakłóceń i gleba traci właściwości biologiczne.
o Negatywne skutki biocenotyczne, podczas sianokosów ginie wiele
organizmów żywych, zmniejszenie populacji w danej biocenozie.
o Mechanizacja na dużych obszarach ma negatywny aspekt biocenotyczny,
likwidowanie miejsc.

Zmniejszenia skutków uciążliwej mechanizacji

 Agregatownie maszyn
 Właściwa organizacja transportu dostosowana do warunków
przyrodniczych
 Sprawność maszyn i ciągników
 Stosowanie biopaliwa jako środka energetycznego.

Funkcje zadrzewień śródpolnych w ochronie ekosystemów rolnych

1. zmniejszanie prędkości wiatru – prędkość zależy od zasłony i przewiewności;

wykazano ze zadrzewienie rzadkie silnie hamuje prędkość wiatrów słabych 2-3m/s;
gęściejsze redukuje lepiej od 4-óm/s, a śródpolne hamuje prędkość wiatru i powinny
posiadać budowę przewiewną, siła hamowania musi być rozłożona; zadrzewienia
pasowe obniżają prędkość wiatru o 60% prędkości.

34
 2. temperatura – na ogół w sąsiedztwie zadrzewień pełnych zmniejsza się liczba dni z
przymrozkami w okresie wiosennym, w porównaniu z terenem otwartym; można
szybciej wejść z pracami na pole; głębokość zamarzania gleby jest znacznie mniejsza
koło zadrzewień śródpolnych.

3. parowanie – zadrzewienia zmniejszają parowanie potencjalne, które zależy od

prędkości wiatru (zmniejszenie tego osuszającego działania), występuje mniejsza
transpiracja roślin uprawnych co wpływa na zwiększenie wilgotności gleby.
Zadrzewienia śródpolne wpływają na wzrost magazynowanej wilgoci w glebie
odpowiadające 60mm opadu rocznego.

4. bariera ograniczająca – zadrzewienie redukuje około 30-krotnie koncentrację

substancji biogennych wymywanych z pól uprawnych. Substancje biogenne są
pobierane i systemem korzeniowym podawane głębiej. Substancje gazowe są
zatrzymywane poprzez części nadziemne i metabolizowane. Zanieczyszczenia
fizyczne(drgania, hałas) są tłumione.

5. wpływ zadrzewień śródpolnych na plonowanie roślin – zwiększają plonowanie

bowiem małe zmniejszenie plonu przy z.ś. jest rekompensowane wielokrotną zwyżka
plonów. Chronią gleby przed erozją wodną, powietrzną, która ograniczana jest o 98%
w stosunku do terenów niezadrzewionych.

6. funkcje biocenotyczne – z.ś to ekotony (granica styku różnych ekosystemów), które

są miejscem rozrodu owadów i zwierząt ograniczających populacje innych zwierząt i
owadów niszczących np. ziemniaki (do 80%)

7. produkcyjna – uzyskanie drewna w celach energetycznych, surowiec na wyroby

rzemieślnicze

ŹRÓDŁA WYSTĘPOWANIA I POWSTAWANIA METALI CIĘŻKICH

1. energetyka – spalanie paliw energetycznych (węgiel kamienny, brunatny, ropa)

2. przemysł chemiczny – papierniczy, farbiarski
3. przemysł wydobywczy – żelaza, metali kolorowych, miedź
4. rolnictwo – metale głównie jako środki ochrony roślin, przemysł nawozów
sztucznych – produkcja nawozów fosforowych dostarcza kadmu i ołowiu; środki
ochrony roślin – miedziane, cynkowe, arsenowe
1 kg nawozu fosforowego może zawierać do100 mg kadmu lub ołowiu
100mg=100ppm
5. przemysł farmaceutyczny
6. odpady komunalne – zwłaszcza osady stałe, nawet te po przeróbkach
7. motoryzacja – czteroetylen ołowiu dodawany do benzyn był źródłem metali ciężkich.
Od lat 80 odchodzi się od tego stosując benzyny bezołowiowe
8. przemysł kosmetyczny

Mechanizm toksycznego działania metali ciężkich na organizmy żywe

35
Wykazują duże powinowactwo do białek o małej masie cząsteczkowej zwane metolotidinami
Są kilkupeptydowe, nie wchodzą jeszcze w strukturę. Posiadają grupę aktywną SH. Jeżeli
jakiś metal włączy się w tę grupę to blokuje funkcję SH (wiele funkcji w metabolizmie).
FAO i WHO podała normy PTWI (tygodniowa dopuszczalna dawka metalu dla człowieka)
Pb = 3 mg dla człowieka o masie 60 kg (woda, pokarm, powietrze)
Cd = 0,3-0,4 mg

Detoksykacja metali ciężkich w środowisku

- metody
Fitoremediacja – zespół różnych metod, w których wykorzystuje się rośliny do oczyszczania
z metali ciężkich w środowisku przyrodniczym

BIOLOGICZNE EFEKTY DZIAŁANIA POLA ELEKTROMAGNETYCZNEGO

Mechanizmy:
o adaptacyjne - przystosowawcze
o kompensacyjne - wyrównawcze
o regeneracyjne - naprawcze
nerwowy
hormonalny
działają one przez trzy układy centrale: odpornościowy krążenia
i układy im podporządkowane: oddechowy
trawienny
homeostaza - równowaga
Przekroczenie progu homeostazy powoduje negatywne zjawiska (u człowieka choroby)
refrakcji (odbita), defrakcji (nagięta) i pochłonięcia (absorbcja) promieniowania
elektromagnetycznego. Pochłonięta energia pola e-m powoduje zmiany w cząstkach materii.
Zjawiska ich rodzaj i przebieg zależy od częstotliwości promieniowania.

Mechanizm działania pól e-m o częstotliwościach do 30 MHz

o oddziaływanie na organizmy żywe po przez indukowanie na powierzchni ciała lub
jego poszczególnych tkanek
o powodują indukowanie wewnątrz obiektu, ale tuz pod powierzchnią
o powodują indukowanie dipoli występujących w obiekcji i zmieniają ich kierunek,
powoduje to różne zjawiska biologiczne
Naturalne prądy w organizmie człowieka mają gęstość ok. 10mA/m2

Pola ELF - pola o szczególnie małych częstotliwościach małe częstotliwości na najbardziej

wrażliwe na tkankę nerwową

Mechanizm działania pól e-m o dużych częstotliwościach powyżej 30MHz (efekt

termiczny)
o SAR
o Hipertermia mikrofalowa (HTM)
o skutki absorpcji promieniowania e-m wg Michaelsona

Obserwuje się wzrost temperatury i przegrzania obiektu. Zależy to od wielu czynników:

36
głębokość wnikania fali
warunki termicznego otoczenia, (jeśli temperatury są wyższe skutki mogą być bardziej
radykalne)
Absorpcja większych dawek energii SAR może prowadzić do trwałych uszkodzeń
termicznych.

Przepisy określają możliwą dawkę promieniowania SAR w ciągu 6 min:

o 0,4 WAT/kg ciała dla osób związanych zawodowo z promieniowaniem SAR
o 0,08 WAT/kg ciała dla osób niezwiązanych z promieniowaniem SAR

POLA ELEKTROMAGNETYCZNE I NOWOTWORY

Na podstawień badań epidemiologicznych - wpływ na występowanie raka mają czynniki:

o naturalne
o związane z środowiskiem pracy
o czynniki środowiskowe

A (I) - czynniki o udowodnionym działaniu rakotwórczym na człowieka

B(II) - czynniki o prawdopodobnym działaniu rakotwórczym na człowieka
o dostateczne dowody z badan epidemiologicznych na człowieku
o dostateczne dowody z badań na zwierzętach
C(III) - czynniki o przypuszczalnym działaniu rakotwórczym na człowieka
D(IV) - czynniki o udowodnionym braku działania rakotwórczego na człowieka
E(V) - czynniki o nieznanym działaniu na człowieka

Bioelektronika - nauka o zjawiskach życiowych przebiegających z udziałem elektronów jako

swobodnych nośników ładunków. Po raz pierwszy użył tego słowa Vincent L.C. W 1967r.
Callaham posłużył się nazwą bioelektronika molekularna w kontekście hipotezy o
elektromagnetycznej komunikacji owadów. W 1968r. Szent-Gyorgzi słowem bioelektronika
nazwał badania dotyczące znaczenia międzymolekuralnego transportu elektronów dla
wyjaśnienia regulacji biologicznych mechanizmów obronnych i nowotworowych. I za te
badania dostał nagrody Nobla.

Sedlak - bioelektronika wg niego oparta jest na 3 rzeczach:

o elektromagnetyzm natury życia
o na bioplazmie
o na kwantowym szwie życia

Promieniowanie elektromagnetyczne - jest najstarszą formą promieniowania we

wszechświecie i podstawą powstawania życia biologicznego.
Zycie - drgająca siatka dyfrakcyjna elektronowo-fotonowa w ośrodku poza elektrycznym
półprzewodnika białkowego (układ przewodników).
Bioplazma - uśredniony stan elektronowy metabolizmu wyczerpujący wszechstronnie zespół
energetycznych zjawisk życia

37
Cechy kwantowego szwu życia:
o nie ginie w temperaturze 0 absolutnego mimo ustania reakcji biochemicznej tzn.
informacja zawarta jest w charakterystyce Feriego
o jest mechanizm włączający nieustające reakcji chemiczne w rytmie anaboliczno-
katabolicznym
o jest przekazywane wyłącznie genetycznie
o jest kwantowym generatorem plazmy, wytwarza dynamiczny stan materii
o stanowi uniwersalny katalizator procesu życiowego

Promień jest to najstarsza forma promieniowania we wszechświecie, podstawa życia na

świecie. Istnienie życia i jego ciągłości to funkcja promieniowania elektro-magnetycznego, a
zwłaszcza wszystkie organizmy żywe mają mechanizm reakcji na minimalne zmiany pola
elektromagnetycznego. Wszystkie reakcje organizmów żywych polegają na zmianie stanu
elektrycznego, ważnym czynnikiem jest promieniowanie elektromagnetyczne.

Konsekwencje ekologiczne w postaci zachwiania równowagi układów biologicznych mogą

w ujęciu energetycznym dotyczyć:
o energia promieniowania e-m warunkuje trwanie organizmów żywych rozwijając ich
specjalizację. Może dowodzić tego proces fotosyntezy. W związku ze zmianą składu
gazów w atmosferze następuje zmiana pola magnetycznego i promieniowanie może
rosnąć.
o energia e-m powoduje ciągłość i zmniejszenie ich entropii
o energia promieniowania e-m dąży do rozładowania swego ładunku wg zależności:

system biologiczny sprzyjający zaistnieniu - stan istniejący

L = ---------------------------------------------------------------------------
system biologiczny sprzyjający zaistnieniu

Ochrona środowiska jest systemem moralnym - człowiek jest odpowiedzialny za stan

środowiska w otoczeniu.
Ważnym zagadnieniem jest wymiar etycznym i polityczny w ochronie środowisk, w którym
coraz większą rolą powinny pełnić etyczne i ekologiczne fundusze inwestycyjne tzn. powinny
zawierać kryteria ekonomiczne i ekologiczne.

38